Geneza nazwy epoki, granice czasowe, periodyzacja.

Geneza nazwy epoki, granice czasowe, periodyzacja.
Za punkt wyjścia rozważao na temat każdej epoki muzycznej przyjmujemy ustalenie genezy jej nazwy.
W nazwie bowiem kryje się zasadniczy rys charakterystyczny epoki, który pozwala na wskazanie
głównych tendencji i dążeo twórców. Określenie przyczyny zastosowania w sztuce terminu „barok"
wydaje się sprawą bardzo interesującą. Epoka baroku postrzegana jest dziś jako czas pięknego i
artystycznie owocnego okresu. Początkowo jednak termin „barok" miał zabarwienie pejoratywne.
Bar-roco — słowo portugalskie, oznacza zdeformowaną perłę; w języku włoskim barocco wyraża
przesadę, wyolbrzymienie i nienaturalnośd. Ową perłą — cennym klejnotem, w rozumieniu
dawniejszych generacji był renesans. Przeświadczenie o doskonałości renesansu wiązało się z jego
naczelną zasadą, tj. nawiązywaniem do starożytności. Załamanie się owych dążeo u schyłku XVI wieku
sprawiło, że nową stylistykę w sztuce (głównie w architekturze) zaczęto traktowad jako wynaturzenie
i deformację renesansu, a nie jako nową i postępową epokę. W sztukach plastycznych zniekształcenia
upatrywano w nadmiarze złoceo, krzywizn, przepychu i zdobnictwie, w muzyce — we wszelkiego
rodzaju ornamentyce. Tymczasem barok był najdłuższą epoką w dziejach muzyki nowożytnej; epoką
o własnych zasadach estetycznych i wielkim znaczeniu dla całej późniejszej historii muzyki. Po raz
kolejny jedna, wspólna nazwa posłużyła jako etykieta różnym dziedzinom sztuki, których przecież
porównywad ze sobą w szczegółach nie sposób. Najlepiej byłoby więc ustalid dla muzyki odrębną i jej
tylko właściwą nazwę. Z kolei przyjęcie wyłącznie kryteriów czysto muzycznych spowodowałoby
wyizolowanie zjawisk muzycznych z całokształtu rozwoju sztuki. Jest to tym bardziej niemożliwe, że
muzyka baroku weszła w znacznie ściślejsze związki z innymi dziedzinami sztuki, niż to miało miejsce
w epokach wcześniejszych.
Przedmiotem wielu dyskusji były — i są w dalszym ciągu — granice czasowe epoki baroku. Według
najbardziej ogólnych kryteriów okres baroku umieszczany jest pomiędzy 1600 a 1750 rokiem. Lata
1600 i 1750 to swoiste symbole: rok 1600 wyznacza w przybliżeniu moment powstania opery (Dla
wygody będziemy używad jednego określenia, tj. terminu „opera", także dla pierwszych utworów
dramatycznych powstałych na początku XVII wieku. Trzeba w tym miejscu jednak zaznaczyd, że
nazwę tę wprowadził po raz pierwszy w odniesieniu do jednego ze swoich utworów Francesco Cavalli
w 1639 roku. Do tego czasu, a także i później, posługiwano się innymi nazwami: tragedia, dramma
per musica, ctramma musicale, pastorale, fauola.), rok 1750 natomiast jest datą śmierci Johanna
Sebastiana Bacha. Trudno jednak wyznaczyd wyrazistą cezurę i określid jednoznacznie, co należy
jeszcze do renesansu, co do wczesnego baroku, a co do baroku już nie należy. Zwykle przy
przechodzeniu jednej epoki w drugą występują jednocześnie tendencje postępowe i zachowawcze.
Przyjmujemy więc, że w okresie przejściowym cechy renesansu i baroku istniały równolegle.
Niemożliwe jest jednoznaczne zdefiniowanie stylistyki baroku, o rozwoju sztuki w tej epoce
decydowało bowiem ścieranie się bardzo wielu, często całkowicie odmiennych tendencji.
Powstanie opery poprzedziły wieloletnie próby i dążenia do stworzenia złożonego dzieła
dramatycznego. W związku z tym początek wczesnej fazy baroku należy przesunąd na lata
osiemdziesiąte XVI stulecia. Podobnie ma się rzecz z datą zamykającą barok w muzyce: z chwilą
śmierci Bacha najstarszy z klasyków wiedeoskich — Joseph Haydn — miał 18 lat, a przecież idea
klasycyzmu zrodziła się już w twórczości kompozytorów o generację starszych, poprzedzających
działalnośd klasyków wiedeoskich. Tak więc w niniejszym podręczniku przyjmiemy jako przybliżone
granice czasowe baroku lata 1580 i 1730. Aby obraz przemian dokonujących się w ciągu 150 lat stał
się bardziej czytelny, celowe będzie ustalenie dodatkowego, wewnętrznego podziału na następujące
etapy:
 barok wczesny (ok. 1580-1630), wykazujący jeszcze ślady tradycji renesansowej;
 barok dojrzały (ok. 1630-1680), w którym krystalizują się najbardziej charakterystyczne
dla baroku formy i gatunki muzyczne;

barok późny (ok. 1680-1730), tj. czas syntezy zasadniczych kierunków stylistycznych.
Styl barokowy przeszedł wiele faz rozwojowych, które w różnych krajach przebiegały inaczej.
Powyższe ustalenia odnoszą się przede wszystkim do Włoch, najbardziej aktywnego, dominującego
ośrodka, w innych krajach natomiast poszczególne etapy rozpoczynały się 10-20 lat później.
Za niewątpliwie największe zdobycze epoki baroku należy uznad:
 wprowadzenie harmonii funkcyjnej i określenie jej prawideł,
 wykształcenie wielu nowych form, gatunków oraz określenie ich zasad formalnych i
fakturalnych;
 pełne usamodzielnienie faktur: wokalnej i instrumentalnej.
Nowe ujęcie muzyki i jej zasad znalazło wyraz w pracach teoretycznych, które zawierały spekulacje
dotyczące muzyki, poruszały zagadnienia związane ze sztuką kompozycji oraz wykonywaniem muzyki.
W licznych dziełach o charakterze metodycznym — szkołach gry — rozważano technikę gry na
poszczególnych instrumentach. Żywe zainteresowanie wzbudzały tajniki gry na takich instrumentach
jak viole, trąbka, lutnia, flet, klawesyn, organy i skrzypce.