Recenzja - Prof. zw. dr hab. Piotr Cap

Uniwersytet Łódzki
University of Łódź
Instytut Anglistyki
Zakład Pragmatyki
Językowej, Kierownik
Prof. zw. dr hab. Piotr Cap
Institute of English
Dept. of Pragmatics, Head
Prof. Piotr Cap, Ph.D.
ul. Pomorska 171/173
90-236 Łódź, Poland
Tel./Fax: #48 42 665 52 20
ul. Pomorska 171/173
90-236 Łódź, Polska
Tel./Fax: #48 42 665 52 20
e-mail: [email protected]
http://anglistyka.uni.lodz.pl/ZPJ?piotr_cap
Łódź, dn. 16 listopada 2015 r.
Recenzja rozprawy doktorskiej Pana Macieja Buczowskiego p.t. Social
construction of Muslim and Arab identities in the US news media: A
cognitive-discursive approach
Przedłożona do oceny rozprawa stanowi złożone i wielowątkowe studium konstrukcji
tożsamości Muzułmanów i Arabów przez dwa wiodące kanały informacyjne telewizji
amerykańskiej tj. CNN i Fox News. Praca osadzona jest w aparacie językoznawstwa
kognitywnego oraz Krytycznej Analizy Dyskursu, przy czym Autor korzysta także z
narzędzi lingwistyki korpusowej. Ogółem liczy 259 stron, na co składają się wstęp,
pięć rozdziałów zasadniczych, podsumowanie, bardzo obszerna bibliografia oraz seria
aneksów. Pierwsze trzy rozdziały mają charakter teoretyczny, czwarty poświęcony jest
opisowi metodologii badania, zaś rozdział piąty zawiera jakościowo-ilościową analizę
korpusu tekstów.
Rozdziały 1-3 omawiają zagadnienia dotyczące tożsamości, roli mediów w
kształtowaniu tożsamości zbiorowej, a także specyfiki mediów amerykańskich. Biorą
pod lupę ogólne kwestie związane z tożsamością muzułmańską i arabską oraz jej
percepcję w świecie po 11 września 2001 roku. Autor sprawnie prowadzi wywód,
wykazując sie erudycją nie tylko językoznawczą, ale także socjologiczną i
politologiczną. Na uznanie zasługuje dokonane i dobrze uzasadnione rozróżnienie
pomiędzy tożsamością muzułmańską i arabską. Umożliwia ono przyjęcie szerokiej
perspektywy badawczej, obejmującej zagadnienia o charakterze zarówno religijnym,
jak i etnicznym, kulturowym oraz terytorialnym. Jednocześnie pozwala na zbadanie
1
szczegółowych strategii dyskursywnych podporządkowanych budowie określonego
rodzaju tożsamości, bez ryzyka nadmiernych uproszczeń, unifikacji i spłycenia obrazu.
Rozdział 4 zawiera dwie główne hipotezy badawcze. Pierwsza z nich zakłada że
współczesny przekaz stacji CNN i Fox News przedstawiający Muzułmanów i Arabów
jest zasadniczo homogeniczny i negatywny. Hipoteza druga przyjmuje, że wszelkie
ewentualne rozbieżności można wiązać z charakterystyką ideologiczną obu stacji, tj.
konserwatyzmem Fox News oraz umiarkowanym liberalizmem CNN. Dla zbadania
obu hipotez w wymiarze jakościowym Autor posługuje się przede wszystkim socjokognitywnym modelem analizy dyskursu Teuna van Dijka. Jednocześnie wzbogaca
badanie o wątek ilościowy, dokonując analizy korpusowej związków semantycznych
leksemów Muslim i Arab w przekazach CNN i Fox News. Ruch ten jest ze wszech miar
usprawiedliwiony i logiczny, biorąc pod uwagę brak narzędzi analizy ilościowej w
teorii van Dijka (co zresztą uznaje się za jej niedostatek). Dbałość Autora o
jakościowo-ilosciową symetrię badania jest godna pochwały i świadczy o
ukształtowanej świadomości metodologicznej.
Rozdział 5 opisuje wyniki analizy w kontekście przyjętych hipotez. Autor
pozytywnie weryfikuje hipotezę pierwszą co do ogólnie negatywnej reprezentacji
Muzułmanów i Arabów w dyskursie medialnym CNN i Fox News. Stwierdza jednak,
że choć ogólny obraz jest negatywny, nie można mówić o jednej uniwersalnej strategii
tworzenia tego obrazu w przypadku obu stacji. Ponadto, konkretne strategie
dyskursywne przyjęte przez CNN i Fox News tylko do pewnego stopnia wyrastają z ich
charakterystyki ideologicznej, zaś w głównej mierze zależą od szczegółowego
kontekstu danego przekazu. Tym samym Autor negatywnie weryfikuje znaczącą część
hipotezy drugiej. W rozdziale 5 zawarto także bardzo dużą liczbę szczegółowych uwag
na temat retoryki obu stacji. Autor podjął się analizy tematycznej w sumie 160
przekazów, wyodrębniając w nich wątki o charakterze politycznym, ekonomicznym,
prawnym, społecznym, religijnym, itp. Za szczególnie ciekawą uznaję obserwację
dotyczącą używania przez CNN słów Arab i Muslim w rozgraniczonych od siebie
kontekstach: politycznym i religijnym. Rozgraniczenie to jest fundamentalne dla
budowy tzw. oglądu otwartego (open view) problematyki islamskiej, uwzględniającego
bogaty katalog kwestii i tematów. Pod tym względem – jak słusznie dowodzi Autor –
przekaz CNN różni się znacząco od przekazu Fox News, który oparty jest na oglądzie
2
zamkniętym (closed view), uwypuklającym kwestie radykalizmu islamskiego. Opisanie
przez Autora rozprawy roli poszczególnych leksemów w konstrukcji obu typów oglądu
jest moim zdaniem największym osiagnięciem empirycznym pracy.
W trakcie lektury pracy nasunęły mi się dwie wątpliwości. Po pierwsze, nie
znajduję w rozprawie przekonującego uzasadnienia wykorzystania modelu socjokognitywnego van Dijka jako głównej struktury metodologicznej. Na stronie 105
dowodzi Autor, że model ten uwypukla „dwukierunkowość“ dyskursu, w tym dyskursu
medialnego, jako materii odzwierciedlającej i zarazem tworzącej postawy oraz
ideologie.
Przekonanie
to
jest
jak
najbardziej
słuszne,
jednak
można
je
przyporządkować praktycznie każdej z głównych szkół współczesnej Krytycznej
Analizy Dyskursu, na przykład podejściu dyskursywno-historycznemu, które również
zostało omówione w rozprawie. Na czym więc polega przewaga teorii van Dijka?
Można by sądzić, że gdyby Autor oparł się na modelu jakościowo-ilościowym (a nie litylko jakościowym), nie musiałby „uzupelniać“ go o osobne badanie statystyki
związków semantycznych.
Moja druga wątpliwość ponownie dotyczy ograniczeń przyjętego modelu.
Teoria van Dijka i jego powszechnie znany „kwadrat ideologiczny“ (ideological
square) zostały zaprojektowane, by uchwycić i opisać przede wszystkim dyskursywne
realizacje dychotomii „my-oni“ oraz przyporządkowane im typy wartościowania. Nie
jest to więc teoria dynamiki dyskursu – nie pokazuje ona, w jaki sposób za pomocą
użycia określonych form leksykalno-gramatycznych dochodzi do zmian oryginalnego
pozycjonowania przeciwległych sobie jednostek („my“ vs. „oni“). Z punktu widzenia
celów rozprawy, brakuje narzędzi do opisu, w jaki sposób negatywna reprezentacja
obozu „oni“ tworzy rosnące, zbliżające się zagrożenie dla obozu „my“, legitymizując
zarazem środki zaradcze. W paradygmacie Krytycznej Analizy Dyskursu istnieją
modele (np. Discourse/Deictic Space Theory, Text World Theory, Proximization
Theory), które dostarczają narzędzi do analizy konkretnych jednostek leksykalnych (na
przykład fraz werbalnych) budujących dynamiczną reprezentację redukcji dystansu na
linii „oni“-„my“ i wygenerowanej w ten sposób groźby. Syntetyczne ich omówienie
znajdzie Doktorant na przykład w numerze specjalnym Critical Discourse Studies z
sierpnia 2015 (Critical Discourse Studies vol. 12, issue 3).
3
Pomimo powyższych uwag, rozprawę oceniam bardzo wysoko. Jest ona nie
tylko rzetelna i bogata pod względem akademickim, ale zarazem bardzo istotna dla
studiów humanistycznych dzisiejszego świata, wstrząsanego konfliktami o podłożu
ideologicznym i religijnym. Rozprawa Pana mgra Macieja Buczowskiego dostarcza w
tym kontekście niezbędnych narzędzi dla zrozumienia, w jaki sposób dyskurs, a
szczególnie dyskurs medialny, może wpływać na te konflikty, w sensie zarówno
pozytywnym, jak i negatywnym. Stwierdzam więc z pełnym przekonaniem, że
rozprawa doktorska Pana Buczowskiego spełnia wszelkie ustawowe wymogi stawiane
pracom na stopień doktora i wnoszę o dopuszczenie jej Autora do dalszych etapów
przewodu doktorskiego. Jednocześnie składam wniosek o wyróżnienie pracy oraz
wydanie jej drukiem.
(Piotr Cap)
4