Charakterystyka przyczyn powstawania agresji wśród młodzieży

Charakterystyka przyczyn powstawania agresji wśród młodzieży
gimnazjalnej
Studiując bogatą literaturę tematu traktującą o przyczynach powstawania
agresji, można znaleźć wiele koncepcji i teorii dotyczących przyczyn tego zjawiska.
Wyróżnić można dwa główne podejścia do tematu tj. biologiczny i psychologiczny. Z
punktu widzenia psychologii, agresja to efekt wewnętrznej walki człowieka pomiędzy
instynktem życia i śmierci, lub sposób odreagowania wewnętrznej frustracji.1
Natomiast z punktu widzenia biologii, agresja to naturalny popęd występujący u
zwierząt, zapewniający im przetrwanie i ciągłą ewolucję gatunku. Największym
niebezpieczeństwem dla gatunku ludzkiego jest tzw. agresja wewnątrzgatunkowa,
czyli destrukcyjne zachowania agresywne skierowane przeciwko osobnikom tego
samego gatunku.
Rozpatrując przyczyny zachowań agresywnych u ludzi wyróżnić możemy trzy
podstawowe teorie:
• teoria frustracji- według której główną przyczyna powstawania agresji
jest frustracja, powstająca w wyniku braku zaspokojenia potrzeb
jednostki. Według tej teorii, frustracje sumują się powodując nasilenie
agresji. Jeżeli agresja nie zostanie ujawniona (np. w wyniku strachu
przed karą), ulega ona tzw. „przemieszczeniu”, czyli skierowaniu
przeciwko innej osobie lub przedmiotowi. (Agresja frustracyjna)
• teoria instynktów- definiująca agresję, jako elementarną potrzebę
biologiczną celem której jest wyładowanie energii. Powstaje ona, jako
wynik braku zaspokajania wewnętrznych potrzeb jednostki. Ten rodzaj
agresji jest mało podatny na czynniki zewnętrzne oraz proces uczenia.
(Agresja instrumentalna)
1
Freud, Z. Przyszłość pewnego złudzenia, w Człowiek, religia, kultura, Z. Freud, Warszawa, 1967
• teoria społecznego uczenia się- agresja jest tutaj traktowana, jako
zachowanie nabyte lub wyuczone. Sposobami nabywania skłonności do
zachowań agresywnych jest naśladownictwo lub własne doświadczenia.
Innymi słowy, jeżeli agresywne zachowanie jednostki prowadzi w
sposób bezpośredni lub pośredni do uzyskania nagrody lub gratyfikacji
(np. pieniądze, pozycja w grupie, wzrost samooceny, itd.), zachowania
takie zostają zapamiętane i utrwalone. (Agresja naśladownicza)
Typowymi czynnikami wpływającymi na występowanie zjawiska agresji w
kontekście młodzieży szkolnej są: czynniki biologiczne, wpływ środowiska
rodzinnego oraz wpływ szkoły na agresywne zachowania uczniów.
Do czynników biologicznych zalicza się w głównej mierze zaburzenia w
prawidłowym funkcjonowaniu organizmu, przejawiające się, jako zaburzenia
neurologiczne oraz nieprawidłowości w gospodarce chemicznej organizmu. Pod
względem
biochemicznym,
agresja
regulowana
jest
przez
hormony
oraz
neuromediatory (związki chemiczne przekazujące informacje pomiędzy neuronami).
Jak wynika z licznych badań zbyt niski poziom niektórych z nich (serotonina),
wykryty został u większości osób wykazujących zachowania agresywne lub
autoagresywne. Niebagatelną rolę odgrywają tutaj także uszkodzenia mózgu, zarówno
wrodzone jak i nabyte (guzy, zmiany nowotworowe, itd.). Jak wynika z badań
przeprowadzonych na agresorach, większość z nich uzyskała nieprawidłowe wyniki
badań mózgu EEC (zapis elektroencefalograficzny).2
Jako że rodzina to środowisko, w którym zachodzi proces socjalizacji, jest to
środowisko o niebagatelnym znaczeniu również w kontekście powstawania agresji.
Podstawowymi czynnikami mającymi znaczny wpływ na występowanie zachowań
agresywnych u młodzieży uznaje się relacje panujące w domu rodzinnym oraz
stosunek rodziców do dziecka. Najważniejsze z nich to:
2
Augustynek A., Różne oblicza agresji, 2010
1. Negatywne emocje przekazywane przez rodziców (szczególnie matki)
swojemu dziecku. Często relacje takie charakteryzują się brakiem
ciepła rodzinnego oraz bliskich więzi na linii rodzice- dziecko.
2. Tolerancja i brak reakcji rodziców wobec agresywnych zachowań
dziecka względem otoczenia- rodzeństwa, kolegów, dorosłych,
zwierząt, itd.
3. Stosowanie metod wychowawczych polegających na używaniu siły
wobec potomstwa (kary cielesne, publiczne upokarzanie, itd.).3
Głównym czynnikiem, dla których młodzież często posuwa się do agresji, jest
przede wszystkim „kryzys rodzinny”. Przejawia się on negatywnym traktowaniem
dzieci i młodzieży w rodzinach, w których stwierdzono występowanie czynników
patologizujących jak alkoholizm, przestępczość czy w końcu brak jakichkolwiek norm
i zasad moralnych. Czynniki te w połączeniu z brakiem ciepła, chłodem
emocjonalnym oraz brakiem stabilności, powodują u młodego człowieka chęć
zaspokajania swoich potrzeb poza domem. Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, iż
zachowania takie odnoszą się również do młodzieży z tzw. „dobrych domów”, jako że
priorytetem rodziców w obecnych czasach
jest wyłącznie zapewnienie stabilnej
sytuacji finansowej rodzinie, co spycha wychowanie dzieci na drugoplanową- często
jeszcze dalszą- pozycję.4
W tak funkcjonujących rodzinach, wielokrotnie dochodzi do sytuacji, gdy
dziecko przestaje być wrażliwe na krzywdę dziejącą się innym ludziom, nie umie
pracować w grupie i dążyć do wspólnych celów- a brak tych umiejętności to typowe
cechy charakteryzujące agresora. Często w rodzinach tych, młodzi ludzie czują się
lekceważeni i niepotrzebni, co z kolei popycha ich do szukania aprobaty oraz zdobycia
szacunku poprzez próbę dominacji nad innymi często młodszymi i słabszymi
jednostkami.
Jako że szkoła to miejsce gdzie młodzi ludzie codziennie spędzają relatywnie
dużo czasu, jest to miejsce newralgiczne względem wpływu, jaki wywiera ono na
3
4
Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków : Sophia, 2003.
Ostojski J., Agresja i przemoc w środowisku szkolnym, 2010.
uczęszczających do niej osób. Kilka kluczowych czynników mających znaczny wpływ
na zachowania agresywne przedstawia tabela poniżej.5
Tabela 1. Wpływ szkoły na zachowania agresywne młodzieży
Rodzaj czynnika
Charakterystyka
niska samoocena i brak pewności
siebie,
jako
wynik
negatywnych
komentarzy ze strony dorosłych;
frustracja spowodowana agresją ze
Psychologiczny
strony
dorosłych
i/lub
brakiem
widoków na przyszłość;
niezdolność
do
negatywnymi
radzenia
sobie
uczuciami,
z
oraz
sytuacjami konfliktowymi;
przeludnienie w oddziałach klasowych
utrudniające
jednostki,
naturalną
która
poczucie
ruchliwość
również
wzmaga
anonimowości
i/lub
bezkarności;
Instytucjonalny
organizacja pracy szkoły- zastępstwa,
łączenie klas, zmianowy system zajęć,
itd.
warunki- jakość oświetlenia, nasilenie
hałasu, wygląd sal lekcyjnych, itp.
nieodpowiedni poziom i/lub sposób
kontroli uczniów;
niewłaściwy
sposób
problemów
rozwiązywania
oraz
sposób
komunikowania się z uczniami przez
jednostki
poniżanie,
5
Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków : Sophia, 2003.
dorosłe
(używanie
uwłaczanie
siły,
godności
Relacje uczeń- nauczyciel
osobistej, itd.);
niekonsekwencja
nauczycieli-
w
zachowaniu
szczególnie
podczas
wdrażania dyscypliny wśród uczniów;
zbyt pochopne wyciąganie wniosków z
sytuacji
krytycznych
i
publiczne
karanie sprawcy (np. na forum klasy);
Biorąc pod uwagę przyczyny powstawania agresji należy tu również
wspomnieć o roli, jaką w tej kwestii pełnią szeroko rozumiane media. Obecna
młodzież coraz więcej czasu spędza oglądając telewizje, grając w gry komputerowe,
lub przeglądając strony internetowe. Niestety niejednokrotnie robią to bez żadnej
kontroli ze strony rodziców lub innych osób dorosłych. Kwestia agresji w telewizji
była już szeroko dyskutowana, co zaowocowało wprowadzeniem środków ostrożności
w postaci ustalenia godzin (zazwyczaj późno nocnych) emisji szkodliwych treści, oraz
oznakowania nadawanych programów symbolami określającymi, dla której grupy
wiekowej są one przeznaczone. Niestety sytuacja ta jest już zupełnie inna w przypadku
gier komputerowych.
Większość gier komputerowych na rynku, to gry zawierające elementy agresji.
W zależności od posiadanego sprzętu, mogą to być proste, nieskomplikowane
aplikacje lub bardzo realistyczne gry przenoszące gracza w „inny wymiar”.
Ekstremalne przypadki zaawansowanych gier komputerowych pozwalają graczowi na
oglądanie zabitego przeciwnika, skakanie po nim, cięcie go na strzępy mieczami czy
siekierami, patrzenie mu w oczy, itd. Takie efekty graficzne często sparowane są z
realistycznie brzmiącymi efektami dźwiękowymi jak krzyki zabijanych ofiar, lub
dźwięk wydawany przez aktualnie używany rodzaj broni.
Za tworzenie coraz to brutalniejszych gier w pewnym sensie odpowiedzialne jest
tzw. zjawisko habituacji (z ang. Habit, czyli zwyczaj przyzwyczajenie, nawyk).
Meritum niniejszego zjawiska jest implikacja, iż bodźce odpowiednio często
powtarzane stają się z czasem mniej atrakcyjne dla odbiorcy, który w końcu staje się
wobec nich obojętny. Z tego tez powodu producenci gier prześcigają się w tworzeniu
coraz to bardziej zaawansowanych aplikacji (niestety w wielu przypadkach
nasyconych agresją), celem zaszokowania konsumenta kupującego produkt. Nader
często odbiorcami takich aplikacji jest młodzież, która oglądając sceny agresji
przechodzi nad nią do porządku dziennego i traktuje, jako swoista normę zachowań.6
Reasumując, mimo iż przemoc i agresja obecne są w wielu mediach, najgorszym
medium wydają się być gry komputerowe. Główną przyczyną takiego osądu jest fakt,
iż na przykład w filmach przepełnionych agresją, odbiorca (mowa tu o młodzieży) jest
jedynie obserwatorem niepożądanych zachowań. Natomiast w przypadku gier
komputerowych, w większości przypadków przybiera on rolę agresora, którą
niejednokrotnie przenosi na grunt życia codziennego.
Znając już ogólne przyczyny powstawania agresji, kolejnym logicznym krokiem
jest scharakteryzowanie postaci, jakie zjawisko to może przybierać. Najogólniej rzecz
biorąc, agresja przybierać może wiele różnorakich form jednak wyróżnić możemy
dwie podstawowe kategorie takich zachowań. Są to:
• agresja czynna-
najbardziej oczywisty rodzaj agresji, jako że wiąże się z
otwartym atakiem na druga osobę. Często towarzyszą jej takie
zachowania
jak:
krzyki,
groźby,
wyzwiska
oraz
przemoc
fizyczna.
Niejednokrotnie, taki rodzaj agresji prezentują osoby chcące zaspokoić swoje
wewnętrzne potrzeby. Z reguły są to jednostki charakteryzujące się niską
samooceną oraz poczuciem braku bezpieczeństwa.
• agresja bierna-
mniej oczywisty wariant zachowań agresywnych, jako że
nie dochodzi tu do otwartego kontaktu pomiędzy agresorem i jego ofiarą. W
większości przypadków przybiera ona formę „wojny partyzanckiej” mającej na
celu nękanie ofiary, tj. naburmuszenie się (tzw. „foch”), zamierzone
ograniczanie kontaktów z ofiarą , obrażanie się, podejmowanie czynności
mających na celu wyprowadzenie ofiary z równowagi bez wdawania się w
otwarty konflikt, itp. Działania te uważane są za wyjątkowo perfidne, jako że
6
Augustynek A., Różne oblicza agresji, 2010
udowodnienie winy sprawcy może okazać się wyjątkowo trudne, lub nawet
niemożliwe.
Według W. Szewczuka agresję podzielić można na agresję bezpośrednią oraz
agresje przemieszczoną. Agresja bezpośrednia z reguły skierowana jest otwarcie w
stronę
czynnika
wywołującego
frustrację
agresora.
W
przypadku
agresji
przemieszczonej, do czynienia mamy z aktami agresji w stosunku do osób/rzeczy
niemających żadnego związku z sytuacja powodującą frustracje agresora. W
środowisku szkolnym przykładem takiego zachowania może być wyładowanie złości
ze strony wcześniej pokrzywdzonego agresora na słabszym lub młodszym
koledze/koleżance.
Agresja przemieszczona jest również problemem wielu
współczesnych rodzin, kiedy to rodzice odreagowują stres i frustrację spowodowane
pracą zarobkową na swoich dzieciach. Jest to zjawisko wielce niepokojące, jako ze
bardzo negatywnie wpływa na funkcjonowanie i integrację jednostek w grupie (klasa,
rodzina). Jako że osoby pokrzywdzone często nie znają przyczyny ataku sprawcy
agresji, wzmaga to w nich poczucie wyrządzonej im krzywdy oraz niejednokrotnie
powoduje nieodpartą chęć zemsty na agresorze. 7
7
Szewczuk W., Słownik Psychologiczny, Warszawa 1985
BIBLIOGRAFIA
1. Augustynek A., Różne oblicza agresji, 2010
2. Freud, Z. Przyszłość pewnego złudzenia, w Człowiek, religia, kultura, Z. Freud, Warszawa,
1967
3. Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków : Sophia, 2003.
4. Ostojski J., Agresja i przemoc w środowisku szkolnym, 2010.
5. Szewczuk W., Słownik Psychologiczny, Warszawa 1985
Tomasz Grzyb
Gimnazjum nr 7
im. Stanisława Moniuszki w Kielcach