Wpływ działalności człowieka na awifaunę Puszczy Białowieskiej

Wpływ działalności człowieka na awifaunę Puszczy Białowieskiej
na podstawie: Tomiałojć i Wesołowski. 2004. Diversity of the Białowieża Forest Avifauna in
space and time J. Ornithology 145: 81-92.
Opracował: Tomasz Wesołowski, Zakład Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego,
Sienkiewicza 21, 50 335 Wrocław, <[email protected]>
Mimo, że najstarsze ślady pobytu człowieka w Puszczy Białowieskiej pochodzą sprzed prawie
2000 lat, po wiek XV Puszcza pozostawała nieskolonizowana przez ludzi. Począwszy od XV
wieku stopniowo wylesiano doliny rzeczne a wewnątrz masywu leśnego powstawały polany
osadnicze (poł. XVII -XVIII wiek). Przez stulecia Puszcza funkcjonowała głównie jako królewski
teren łowiecki, pozyskanie produktów leśnych (potaż, węgiel drzewny, „masztowe” sosny)
odbywało się na niewielką skalę. Dopiero w czasie I wojny światowej rozpoczęło się w Puszczy
pozyskanie drewna na skalę przemysłową, z zastosowaniem standardowych metod gospodarki
leśnej (zręby zupełne, plantacje, monokultury, cięcia sanitarne, walka ze „szkodnikami”). Tylko
niewielki fragment Puszczy (rezerwat ścisły Białowieskiego Parku Narodowego) wyłączono w
1921 z użytkowania leśnego. W latach 40. i 50., głównie w białoruskiej części Puszczy,
przeprowadzono rozległe prace zmieniające stosunki wodne (osuszanie bagna Dziki Nikor,
budowa zbiorników retencyjnych).
Liczbę gatunków lęgowych, które gnieździły się w Puszczy przed jej skolonizowaniem
ocenia się na około 135 (Tomiałojć 1995). Utworzenie nowych siedlisk przez człowieka
umożliwiło skolonizowanie Puszczy 35-43 gatunkom ptaków nieleśnych (ok. 24% obecnej
awifauny lęgowej Puszczy). Są to albo „starzy” koloniści, przybywający do Puszczy
prawdopodobnie już w wieku XVI-XVIII, zasiedlające tworzone wtedy łąki, pola i wsie (np.
kuropatwa, płomykówka, dymówka, mazurek), lub nowi, dwudziestowieczni przybysze, głównie
gatunki osiedlające się na sztucznych zbiornikach wodnych (np. gęgawa, łyska, śmieszka) lub
rozszerzające zasięgi w całej Europie (np. droździk, sierpówka) - Tomiałojć (1995). W wyniku
tych zmian liczba gatunków lęgowych wzrosła w połowie XX wieku do 177. Ponieważ tylko cztery
gatunki (w tym sokół wędrowny) wyginęły dotąd w Puszczy, liczba gniazdujących tu gatunków
jest prawdopodobnie najwyższa w historii. Tak więc w Puszczy Białowieskiej, podobnie jak i w
innych mało zmienionych częściach świata, interwencja człowieka prowadzi początkowo, przez
tworzenie nowych siedlisk, do wzbogacenia awifauny. Zubożenie następuje dopiero później. To,
że prawie żaden z rodzimych gatunków dotąd nie wyginął, świadczy o stosunkowo dobrym
jeszcze stanie zachowania awifauny Puszczy. Jednak dokładniejsze przyjrzenie się zmianom
liczebności ptaków odsłania bardzo niepokojący obraz: około 21 gatunków gniazduje w Puszczy
w liczbie mniejszej niż 20 par, liczebność wielu gatunków związanych ze bagnami śródleśnymi
(np. cietrzew, orlik grubodzioby) gwałtownie spadła po osuszeniu mokradeł - Tomiałojć (1995),
głuszec, kiedyś szeroko rozpowszechniony w Puszczy, wyginął już w polskiej części (ostatnie
ptaki przetrwały jeszcze prawdopodobnie w części białoruskiej (Dackevich 1998), a liczebność
ptaków zależnych od starych drzewostanów została silnie zredukowana (patrz niżej).
Ostatnie 90 lat gospodarki leśnej doprowadziło do znacznych zmian struktury siedlisk
leśnych w użytkowanej gospodarczo części Puszczy Białowieskiej. Zmiany te polegają głównie
na:
- utworzeniu nowych typów siedlisk - zręby zupełne i plantacje różnią się jakościowo od luk
powstających w lesie pierwotnym (Fuller 2000);
- odmłodzeniu - udział młodych faz wzrósł do ok. 70% w porównaniu z ok. 20% w lesie
pierwotnym (rycina);
- „borealizacji” - zastępowanie lasów liściastych plantacjami (głównie sosny) doprowadziła do
zmniejszenia o dwie trzecie powierzchni lasów grądowych, z jednoczesnym podwojeniem
powierzchni zajmowanej przez drzewa iglaste (rycina);
- unifikacji struktury przestrzennej - drobnoziarnista mozaika zróżnicowanych gatunkowo i
wiekowo grup drzew, została w dużej mierze zastąpiona większymi obszarami
jednowiekowych mononkultur (Bobiec et al. 2000);
- redukcja ilości martwego drewna (kikutów i powalonych drzew) w wyniku cięć „sanitarnych” pięciokrotne zmniejszenie liczby dużych martwych drzew w zagospodarowanych grądach
(Walankiewicz et al. 2002) i prawie stukrotne zmniejszenie objętości martwego drewna
(Bobiec 2002);
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
T. Wesołowski - Wpływ gospodarki na awifaunę Puszczy
2
- rozczłonkowaniu początkowo prawie ciągłych obszarów starodrzewi, zaznaczające się
szczególnie w lasach liściastych. Rezerwat ścisły BPN staje się coraz bardziej izolowaną
wyspą starodrzewi w „ morzu” plantacji.
Rezerwat œcis³y
Fraxinus
60
Alnus
Udzia³ (%)
Quercus
Betula, Populus
Carpinus
Picea
Pinus
40
20
0
Tilia, Acer
20
40
60
80
100
Klasa wieku (lat)
100+
40
60
80
100
Klasa wieku (lat)
100+
Las zagospodarowany
Fraxinus
60
Pinus
Betula, Populus
Picea
Udzia³ (%)
Quercus Carpinus
Alnus
40
20
0
20
Rycina. Przed rozpoczęciem intensywnych wyrębów, na początku XX wieku, zarówno udział
gatunków poszczególnych gatunków drzew, jak i rozkład klas wieku były w obu
częściach Puszczy identyczne. Dominowały lasy liściaste, starodrzewy pokrywały ponad
dwie trzecie powierzchni. Obecnie, po 90 latach gospodarki leśnej, różnice są olbrzymie,
w części zagospodarowanej ponad połowę powierzchni zajmują sosny i świerki, prawie
nie spotyka się fragmentów porośniętych klonami, lipami czy grabami, trzy czwarte
obszaru pokrywają drzewostany poniżej stuletnie.
W wyniku tych rozległych i wielokierunkowych przekształceń siedlisk doszło do poważnych
zmian rozmieszczenia i liczebności wielu gatunków. Niektóre z nich wygrały, są to ptaki
zasiedlające obszary otwarte/pokryte tylko niską roślinnością (np. trznadel, piegża, gąsiorek) lub
gęste zarośla (np. piecuszek). W lesie naturalnym gatunki te ograniczone są do skrajów, w lesie
zagospodarowanym pospolicie zasiedlają poręby uprawy i młodniki (Wesołowski et al. 2003).
Inne gatunki, jak jarząbek czy pierwiosnek gnieżdżą się regularnie w lesie pierwotnym i
zagospodarowanym, lecz osiągają wyższe liczebności w lesie gospodarczym.
Z drugiej strony mamy grupę gatunków przegrywających, gatunków wyspecjalizowanych,
zależnych od zasobów obficie występujących jedynie w starodrzewiach, takich jak dziuplaki
wtórne (zależne od istniejących dziupli) i niektóre dzięcioły. Mimo, że ptaki te potrafią
wykorzystywać różne typy lasu naturalnego, nie są na tyle elastyczne by móc dostosować się do
siedlisk tworzonych przez gospodarkę leśną. Liczebność i rozmieszczenie dzięcioła
białogrzbietego, gatunku uzależnionego od obecności martwego drewna jest w części
zagospodarowanej silnie ograniczona. Występuje tam tylko wyspowo, brak go w większości
lasów grądowych, regularnie zajmowanych w lesie pierwotnym. Jego liczebność w Puszczy
Białowieskiej może być obecnie o dwie trzecie do trzech czwartych niższa niż przed
rozpoczęciem gospodarki leśnej (Wesołowski 1995). Podobnie alarmującą jest sytuacja
dzięcioła trójpalczastego, gatunku zależnego od martwych i zamierających świerków. Jego
liczebność poza rezerwatem ścisłym może być zredukowana w jeszcze silniejszym stopniu. Brak
jest danych ilościowych na temat dziuplaków wtórnych, lecz wyrąbanie trzech czwartych
starodrzewi nie mogło pozostać bez wpływu na ich rozmieszczenie i ogólną liczebność. Wspólną
cechą wszystkich wyżej wymienionych gatunków jest ich uzależnienie od przetrwania
starodrzewi, czyli tych właśnie fragmentów lasu, w których koncentrują się wyręby. Jeśli
wyrębów nie uda się ich powstrzymać, gatunki te znikną z części zagospodarowanej, ich
szczątkowe populacje przetrwają jedynie w Białowieskim Parku Narodowym.
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
T. Wesołowski - Wpływ gospodarki na awifaunę Puszczy
3
Literatura
Bobiec A. 2002. Living stands and dead wood in the Białowieża Forest: Suggestions for
restoration management. Forest Ecology and Management 165: 121–136.
Bobiec A., van der Burgt H., Meijer K., Zuyderduyn C. 2000. Rich deciduous forests in
Białowieża as a dynamic mosaic of developmental phases: premises for nature
conservation and restoration management. Forest Ecology and Management 130: 159–
175.
Dackevich V.A. 1998. [Historical account and some results of ornithological studies in
Byelovezhskaya Pushcha, 1945–1985]. Vitebskiy Gosud.Univ., Vitebsk.
Fuller R.J. 2000: Influence of treefall gaps on distribution of breeding birds within interior oldgrowth stands in Białowieża forest, Poland. Condor 102: 267–274.
Tomiałojć L. 1995: The birds of the Białowieża Forest – additional data and summary. Acta
Zoologica Cracoviensia 38: 363–397.
Tomiałojć L., Wesołowski T. (w druku). Diversity of the Białowieża Forest avifauna in space and
time. Journal of Ornithology
Walankiewicz W., Czeszczewik D., Mitrus C., Bida E. 2002: Znaczenie martwych drzew dla
zespołu dzięciołów w lasach liściastych Puszczy Białoweiskiej. Notatki Ornitologiczne 43:
61–71.
Wesołowski, T. (1995): Value of Białowieża Forest for the conservation of white-backed
woodpecker (Dendrocopos leucotos) in Poland. Biological Conservation 71: 69–75.
Wesołowski T. Czeszczewik D., Mitrus C., Rowiński P. 2003. Ptaki Białowieskiego Parku
Narodowego. Notatki Ornitologiczne 44: 1-31.
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com