Rola witaminy D w żywieniu dzieci

Rola witaminy
dla zdrowiaD
Żywność
PEDIATRIA
w żywieniu dzieci
Witamina D to wspólna nazwa dla grupy związków sterolowych o aktywności biologicznej cholekalcyferolu. Jest
rozpuszczalna w tłuszczach, odporna na działanie wysokiej temperatury, utlenianie w środowisku zasadowym,
ale ulega rozkładowi pod wpływem nadmiernego promieniowania UV.
ŹRÓDŁA WITAMINY D
Z żywieniowego punktu widzenia dwie najważniejsze formy prowitaminowe to cholekalcyferol – obecny w produktach pochodzenia zwierzęcego, głównie tłustych rybach oraz mleku i przetworach mlecznych, a także ergokalcyferol – powstający pod wpływem światła słonecznego w produktach roślinnych (głównie w drożdżach i grzybach). Ich aktywność biologiczna jest identyczna.
Cholekalcyferol może być także wytwarzany w skórze
z 7-dehydrocholesterolu pod wpływem ekspozycji na
światło słoneczne, a ściślej promieniowanie ultrafioletowe typu B (UVB). Jego endogenna synteza w sprzyjających warunkach może zapewnić 80–90% dobowego
zapotrzebowania organizmu i jest uważana za naturalne i bezpieczne źródło witaminy D. Stwierdzono, że nawet 15-minutowa ekspozycja 18% powierzchni ciała jest
wystarczająca do syntezy odpowiedniej ilości witaminy D,
jednak cholekalcyferol powstaje w skórze tylko wtedy,
gdy jest ona bezpośrednio wystawiona na działanie promieni UV. Skóra zakryta nawet cienkim ubraniem albo
stosowanie wysokich filtrów przeciwsłonecznych blokuje
ten mechanizm.
Niestety, Polska leży w strefie geograficznej, w której synteza skórna może być niewystarczająca, szczególnie jesienią i zimą (od października do maja). Kiedy dni są krótkie
i pochmurne, temperatura na zewnątrz niska na tyle, że
czas przebywania na świeżym powietrzu jest ograniczony,
a ciepłe ubranie szczelnie zakrywa ciało, synteza skórna
spada do zera. Nawet w ciepłe i słoneczne letnie dni synteza skórna zależy od zanieczyszczenia powietrza ograniczającego przenikanie promieniowania przez atmosferę,
stosowania kremów z filtrem i pigmentacji skóry.
Ekspozycja na promienie słoneczne jest mniejsza także
w przypadku osób w podeszłym wieku, z trudnościami
w poruszaniu się, chorych, przebywających w szpitalach
i ośrodkach zamkniętych. Częściowo ten problem dotyczy
także dzieci.
Aktywną biologicznie formą witaminy D, niezbędną do
aktywnego transportu jelitowego wapnia, jest 1,25(OH)2D
(kalcytriol), syntetyzowany na drodze dwustopniowej hy-
14
dr n. żyw. Anna Stolarczyk
Klinika Gastroenterologii,
Hepatologii i Zaburzeń Odżywiania
Instytut „Pomnik – Centrum
Zdrowia Dziecka” w Warszawie
droksylacji prowitamin z pożywienia i endogennej syntezy ergokalcyferolu (D2) i cholekalcyferolu (D3). Pierwszy
etap biosyntezy aktywnej postaci witaminy D ma miejsce w wątrobie, gdzie następuje enzymatyczna hydroksylacja przy 25. atomie węgla, a następny – w nerkach,
przy 1. atomie węgla i powstaje kalcytriol (1,25-dihydroksycholekalcyferol).
ROLA WITAMINY D
Witamina D jest przede wszystkim niezbędna do prawidłowego wchłaniania wapnia i fosforu z przewodu pokarmowego, a jednocześnie hamuje ich utratę z organizmu
przez nerki, a to decyduje o mocnych kościach i zdrowych
zębach. Ponadto reguluje stężenie wapnia we krwi, utrzymuje optymalną gęstość mineralną kości, jest też konieczna do prawidłowego funkcjonowania układu mięśniowego, nerwowego, immunologicznego i endokrynnego.
SKUTKI NIEDOBORU LUB PRZEDAWKOWANIA
Kiedy organizmowi brakuje witaminy D, wchłanianie wapnia w przewodzie pokarmowym jest bardzo niskie i aby
utrzymać jego prawidłowe stężenie we krwi organizm zaczyna zabierać wapń z kości, co prowadzi do krzywicy.
Krzywica powstaje między 3. a 24. miesiącem życia, a najbardziej zagrożone są nią dzieci urodzone przedwcześnie,
także dzieci, które szybko rosną, mało przebywają na
świeżym powietrzu i mają słaby apetyt, przez co spożycie witaminy D oraz wapnia i fosforu jest niedostateczne.
Niedobór witaminy D u młodzieży i dorosłych prowadzi
do osteomalacji i osteoporozy.
Pierwsze objawy krzywicy to drażliwość, niepokój, pocenie
się główki w czasie karmienia i brak apetytu. Dłużej utrzymujące się niedobory witaminy D prowadzą do rozmiękczenia kości potylicy, opóźnionego zarastania ciemiączka,
uwypuklenia kości czołowych, zniekształcenia żeber. Nóżki
wyginają się łukowato w kształt litery X lub O, dochodzi
do opóźnionego wyrzynania się zębów oraz pogorszenia
odporności. Trzeba jednak pamiętać, że żaden pojedynczy
objaw nie może być podstawą do rozpoznania krzywicy.
Zawsze konieczna jest decyzja lekarza na podstawie badania i odpowiednich analiz biochemicznych, między innymi
oceny stężenia 25(OH)D w surowicy (jako najlepszego
wskaźnika ilości dostępnego substratu do syntezy aktywnego hormonalnie kalcytriolu w nerkach i innych tkankach) oraz stężenia wapnia i fosforu we krwi.
Zatrucia witaminą D zdarzają się niezwykle rzadko i są
efektem długotrwałego stosowania wysokich dawek
witaminy D (>30000 IU/dobę przez ponad 3 miesiące).
Górną bezpieczną dawkę witaminy D (tolerable upper intake level, UL) określono na 4000 IU/dobę, a bezpieczne
stężenie 25(OH)D w surowicy – do 100 ng/ml.
Miarą właściwego zaopatrzenia organizmu w witaminę D
jest stężenie 25(OH)D w surowicy w zakresie 30–50 ng/ml,
a stężenie <20 ng/ml (deficyt) wymaga leczenia preparatami farmakologicznymi przez 1–3 miesiące.
SPOSÓB NA ZDROWE KOŚCI I ZĘBY
– OD WCZESNEGO DZIECIŃSTWA
Witamina D jest niezbędna przez całe życie, ale szczególnie
należy dbać o jej prawidłowe spożycie i odpowiednią suplementację w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju, kiedy
rosną i wzmacniają się kości i zęby. Noworodek rodzi się
z zapasem witaminy D na 4–5 tygodni. Wcześniak ma jej zapasy znacznie mniejsze. U niemowląt karmionych piersią su-
plementację witaminy D należy rozpoczynać od pierwszych
dni życia w dawce 400 IU/dobę i podawać ją przez cały rok,
bez względu na pogodę. Niemowlęta karmione mlekiem
modyfikowanym zwykle otrzymują wystarczającą dawkę
witaminy D, pod warunkiem, że piją odpowiednią ilość mleka.
W naszym klimacie, przy ograniczonej ekspozycji na słońce – szczególnie jesienią i zimą, w miastach, gdzie stopień
naświetlenia słonecznego jest mniejszy z powodu wysokiej zabudowy i większego zanieczyszczenia powietrza,
synteza skórna cholekalcyferolu jest niewystarczająca.
Konieczna jest odpowiednia dawka witaminy D, najlepiej
dostarczanej z żywnością, i uzupełniająca suplementacja
w postaci preparatów farmakologicznych.
Na konferencji poświęconej witaminie D, która odbyła się
w Warszawie w październiku 2012 r. grupa ekspertów
z Polski i Europy Centralnej opracowała na podstawie systematycznego przeglądu piśmiennictwa bazy MEDLINE
propozycję aktualnych zaleceń podaży witaminy D:
15
Żywność dla zdrowia
PEDIATRIA
•u
zdrowych niemowląt w pierwszych 6 miesiącach życia
zalecane spożycie określono na 400 IU/dobę,
• w drugim półroczu życia – 400–600 IU/dobę,
• dla dzieci i młodzieży do 18. roku życia zalecana dawka
wynosi 600–1000 IU/dobę – w zależności od masy ciała
i ekspozycji na słońce latem,
• większych dawek wymagają osoby z otyłością oraz
przewlekłymi chorobami prowadzącymi do zaburzeń
wchłaniania i metabolizmu witaminy D.
ŻYWNOŚĆ BOGATA W WITAMINĘ D
Główne naturalne źródła witaminy D to tłuste ryby (na
przykład łosoś, makrela, śledź, sardynki), mleko i przetwory mleczne, masło, żółtko jaja i wątróbka. Jednak spożycie witaminy D z produktów spożywczych zwykle jest
niewystarczające.
W tradycyjnej, prawidłowo zbilansowanej diecie ilość witaminy D może osiągnąć wartość 3,75 mcg/dobę pod warunkiem częstego spożycia tłustych ryb. Warto pamiętać,
że zawartość witaminy D w produktach, takich jak mleko,
masło i żółtko może ulegać wahaniom sezonowym.
Badanie Instytutu Matki i Dziecka na grupie 400 dzieci
w wieku od 1. do 3. roku życia przeprowadzone na
przełomie 2010 i 2011 roku wykazało, że dieta dzieci
dostarczała średnio 5,1 mcg witaminy D dziennie.
Nazwa produktu
Z innych badań przeprowadzonych z udziałem Instytutu Matki i Dziecka w 2007 r. na reprezentatywnej
grupie 400 dzieci w wieku 4 lat wynika, że średnie
spożycie witaminy D wynosiło 2,5 mcg, to jest zaledwie 25% spożycia zalecanego w tym wieku. Duże niedobory (spożycie witaminy D poniżej 2/3 zalecanych
wartości) stwierdzono u ponad 95% badanych dzieci.
Istotnym uzupełnieniem diety witaminą D są produkty wzbogacane o witaminę D. W Polsce witaminą D są
suplementowane głównie produkty do żywienia niemowląt – mleka modyfikowane i kaszki błyskawiczne. Wzbogacane o witaminę D są też margaryny, jednak w innych
krajach europejskich i Stanach Zjednoczonych asortyment
produktów stanowiących uzupełnienie witaminy D w diecie jest znacznie szerszy. Jest ona dodawana na przykład
do soków owocowych, płatków śniadaniowych i innych
popularnych produktów spożywczych.
Piśmiennictwo:
1. Weker H., Barańska M., Dyląg H. i wsp.: Profil składników odżywczych w dietach małych dzieci
pijących i niepijących mleko. Bromat. Chem. Toksykol. 2012; 45: 254–264.
Wielkość porcji
Witamina D (µg)
100 g
1–1,9
Mleko
szklanka 200 ml
0,06
Serki twarogowe i homogenizowane
kubeczek 150 g
0,28
Ser topiony
„trójkącik” 25 g
0,05
100 g
0,19–0,7
Serek Danonki
2 kubeczki 100 g
0,75
Jaja gotowane
1 sztuka 50 g
0,74
100 g
1,1
Pstrąg, łosoś świeży
filet 100 g
13
Śledź solony
filet 100 g
13
Węgorz wędzony
filet 100 g
36
100 g
1,95
Mleko modyfikowane dla niemowląt
Sery dojrzewające (Brie, Cheddar, Rokpol)
Wątroba (wieprzowa, wołowa)
Pieczarki świeże
16
Na poziom spożycia miał wpływ wybór rodzaju mleka, gdyż wykryto istotne statystycznie wyższe średnie
spożycie witaminy D w grupie pijącej mleko modyfikowane – 7,3 mcg, w stosunku do grupy pijącej mleko
krowie – 2,3 mcg .