Pobierz artykuł - Slavica Wratislaviensia

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3159
Slavica Wratislaviensia CL
•
Wrocław 2009
BARBARA RODZIEWICZ
Uniwersytet Szczeciński
Świat w obrazach świadomości językowej
Polaków i Rosjan
Studia nad świadomością językową, czyli „całokształtem poziomów świadomości, formowanych i uzewnętrznianych za pomocą środków językowych: słów,
związków wyrazowych, zdań, tekstów i pól asocjacyjnych”1, mieszczą się w koncepcji poznawczej współczesnych analiz językowego obrazu świata (prowadzonych w ramach lingwistyki antropologicznej), których głównym zagadnieniem
jest badanie specyfiki narodowo-kulturowej świadomości językowej z punktu
widzenia utrwalonych w niej podobieństw i różnic determinujących skuteczność
porozumienia międzykulturowego. Wyniki masowych eksperymentów zainicjowanych w latach 90. XX wieku przez językoznawców skupionych w Katedrze
Psycholingwistyki Rosyjskiej Akademii Nauk stworzyły bazę do opracowania
asocjacyjnego tezaurusa współczesnych języków słowiańskich: rosyjskiego, białoruskiego, bułgarskiego, ukraińskiego i serbskiego. Podstawę metodologiczną
badań nad świadomością językową Słowian, również Polaków, stanowi eksperyment lingwistyczny, polegający na psychofizjologicznym badaniu czasowych
związków międzywyrazowych, tzw. test werbalnych asocjacji. Celem eksperymentu jest określenie pól asocjacyjnych słów-bodźców wskazujących na związane z danym słowem treści przechowywane w pamięci użytkowników języka.
Jedną z form eksperymentu asocjacyjnego stanowi badanie skojarzeń swobodnych, polegające na podaniu w ciągu siedmiu sekund pierwszego słowa, które
przychodzi na myśl po usłyszeniu hasła. Badani otrzymują ankiety, na których
znajdują się słowa-bodźce. Zadanie polega na wpisaniu obok słowa-bodźca – reakcji, tj. wyrazu, który pierwszy pojawi się w ich świadomości – „przyjdzie im na
myśl”. Uzyskany w ten sposób materiał językowy pomoże dotrzeć do kulturowo
utrwalonego systemu znaczeń, który odzwierciedla struktury mentalne funkcjo1
Е.Ф. Тарасов, Актуальные проблемы анализа языкового сознания, [w:] Языковое
сознание и образ мира, Москва 2000, s. 26.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 233
2009-12-09 14:05:29
•  Barbara Rodziewicz
234
nujące w świadomości językowej. Metoda badawcza zastosowana w przedkładanym projekcie, zapoczątkowana i po raz pierwszy opisana przez niemieckiego
psychologa A. Thumba i językoznawcę K. Marbe2, mieści się w nurcie studiów
i analiz zapoczątkowanych na terenie naszego kraju już w latach 60. XX wieku
przez I. Kurcz3, podejmowanych później m.in. przez J. Puzyninę, J. Bartmińskiego, W. Pisarka, M. Fleischera, A. Wierzbicką, w Rosji zaś przede wszystkim przez
A.A. Leontiewa, N.W. Ufimcewą, J.F. Tarasowa, T.N. Uszakową, J.I. Goroszko.
W teście werbalnych asocjacji, przeprowadzonym przy moim współudziale
w Polsce, badaniu poddano 500 respondentów, którzy otrzymali listę 110 bodźców4. Materiał językowy zebrany w wyniku testu swobodnych skojarzeń stał się
podstawą opracowania Polskiego słownika asocjacyjnego. Niniejsze rozważania
wiążą się z ostatnim etapem eksperymentu – przygotowaniem tzw. słownika odwrotnego, w którym zgromadzono materiał językowy w odwróconym układzie,
tj. od reakcji do bodźca, oraz sporządzeniem na bazie jego danych wykazu słów
tworzących tzw. jądro świadomości językowej Polaków. Listę reakcji wchodzących w skład jądra językowej świadomości Rosjan wraz ze słowami-bodźcami
zaczerpnęłam z asocjacyjnego słownika Słowian5.
W grupie asocjacji, które znalazły się w jądrze świadomości językowej Polaków i Rosjan, stanowiących odzwierciedlenie ich językowej wizji otaczającego
świata, można wyodrębnić kilka sfer spójnych pod względem zawartości semantycznej i bliskości konotacyjnej słów-reakcji, mianowicie: obszar uczuć i emocji,
sferę charakterystyki jakościowej, konceptów wartościujących, sferę behawioralną (czynności i zachowań) oraz wiele reakcji odnoszących się do konceptualizacji
pojęcia człowiek. Najwyższy stopień zgodności jednostek świadomości językowej
przedstawicieli obu badanych nacji w analizowanym wycinku jądra, wyrażony
w procentach, można zaobserwować w pierwszej dziesiątce asocjacji – współczynnik zgodności wynosi 60. Aż 6 reakcji spośród pierwszych dziesięciu skojarzeń
to pojęcia tożsame. Należą do nich ŻYCIE/ЖИЗНЬ, CZŁOWIEK/ЧЕЛОВЕК,
DOM/ДОМ, MIŁOŚĆ/ЛЮБОВЬ, RADOŚĆ/РАДОСТЬ i SZCZĘŚCIE/СЧАСТЬЕ. Pod względem formalnym wykazy pierwszych 30 słów tworzących jądro
świadomości językowej użytkowników języka polskiego i rosyjskiego wykazują
zgodność na poziomie 46,6%, tj. 14 z 30 przytoczonych reakcji to skojarzenia identyczne.
2
A. Thumb, K. Marbe, Experimentelle Untersuchungen über die psychologischen Grundlagen der sprachlichen Analogiebildung, Leipzig 1901.
3 I. Kurcz, Polskie normy powszechności skojarzeń swobodnych na 100 słów z list Kent–Rosanoffa, Studia Psychologiczne, t. 8, s. 122–127.
4 Na terenie Polski, zgodnie z wymaganiami międzynarodowego programu, badaniem objęto
próbę 500 studentów różnych kierunków studiów i specjalności, kształcących się na szczecińskich
uczelniach. Badani otrzymali ankiety, na których znajdowało się 110 słów-bodźców z listy opracowanej przez zespół badawczy Rosyjskiej Akademii Nauk pod kierunkiem U.F. Ufimcewej.
5 Н.В. Уфимцева, Г.А. Черкасова, Ю.Н. Караулов, Е.Ф. Тарасов, Славянский ассоциативный словарь: русский, белорусский, болгарский, украинский, Москва 2004.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 234
2009-12-09 14:05:29
Świat w obrazach świadomości językowej Polaków i Rosjan
•
235
Wykaz reakcji tworzących jądro świadomości językowej Polaków i Rosjan (pierwsze 30 słów)6
Polacy
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Pozycja
w rankingu
1
2
3
4
5
7
7
7
9
10
13,5
13,5
13,5
13,5
13,5
13,5
17,5
17,5
20,5
20,5
20,5
20,5
24
24
24
26
28
28
28
30
Słowo-reakcja
radość
człowiek
miłość
dom
życie
szczęście
spokój
nadzieja
przyjemność
dobro
rodzina
ciepło
kobieta
seks
strach
wolność
śmierć
praca
dziecko
przyjaciel
siła
ja
czas
złość
pomoc
szkoła
zło
smutek
zabawa
uśmiech
Rosjanie
Liczba reakcji
i bodźców
(488) 51
(581) 47
(702) 44
(549) 42
(387) 39
(475) 35
(226) 35
(165) 35
(90) 30
(320) 27
(536) 26
(288) 26
(286) 26
(147) 26
(140) 26
(60) 26
(316) 25
(121) 25
(346) 24
(197) 24
(106) 24
(55) 24
(204) 23
(189) 23
(115) 23
(41) 22
(462) 21
(196) 21
(66) 21
(235) 20
Pozycja
w rankingu
1
2
4
4
4
6
7
8,5
8,5
10
11,5
11,5
13,5
13,5
16
16
16
19
19
19
22
22
22
25
25
25
28
28
28
30
Słowo-reakcja
жизнь
человек
дом
любовь
радость
хорошо
друг
счастье
нет
есть
плохо
свет
деньги
большой
ребёнок
мир
я
добро
жить
красивый
смерть
сила
всегда
сильный
много
всё
зло
любить
время
день
Liczba reakcji
i bodźców
(363) 54
(1244) 53
(514) 48
(253) 48
(248) 48
(384) 46
(365) 45
(334) 40
(102) 40
(334) 37
(329) 35
(175) 35
(341) 34
(333) 34
(240) 33
(151) 33
(100) 33
(250) 29
(184) 29
(135) 29
(365) 27
(99) 27
(82) 27
(279) 26
(186) 26
(120) 26
(347) 23
(160) 23
(144) 23
(285) 22
Dość istotne różnice w postrzeganiu rzeczywistości można odnotować
w sferze uczuć i emocji. Wprawdzie emocje bazowe zarówno w polskim, jak
i rosyjskim obrazie mentalnym są tożsame na poziomie językowej eksplikacji
i wartościowane dodatnio, jednak zajmują w rankingu reakcji odmienne (aczkolwiek bliskie) pozycje. Do kluczowych skojarzeń emotywnych należą RADOŚĆ/
РАДОСТЬ (pozycja pol. 1 / ros. 4), MIŁOŚĆ/ЛЮБОВЬ (pozycja pol. 3 / ros. 4)
i SZCZĘŚCIE/СЧАСТЬЕ (pozycja pol. 7 / ros. 8,5), przy czym należy podkreś6 W nawiasach podano liczbę badanych, którzy w swoich ankietach odpowiedzieli danym
słowem-reakcją na prezentowane w eksperymencie bodźce. Liczba zamieszczona obok pokazuje
liczbę bodźców, które wywołały przytoczone słowo-reakcję.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 235
2009-12-09 14:05:29
•  Barbara Rodziewicz
236
lić, iż pojęcie radość zajmuje centralne miejsce w świadomości językowej Polaków i pojawia się aż 488 razy w charakterze reakcji na 51 ze 110 bodźców. Dalsza konfrontacja struktur badanego wycinka jądra świadomości językowej w obszarze uczuć ujawnia rozbieżności kwantytatywne w zbiorze emocji. Podczas
gdy zestaw emocji rosyjskich badanych ogranicza się do 3 już wspomnianych, to
polscy respondenci wskazują na ważność aż 9 emocji. Ekspresywno-emocjonalne nacechowanie percepcji rzeczywistości przez użytkowników języka polskiego
ilustrują reakcje wyrażone leksemami nieposiadającymi korelatów w rosyjskim
jądrze. Polskiej społeczności bliska jest cała gama pozytywnych emocji i uczuć,
takich jak: SPOKÓJ, NADZIEJA, PRZYJEMNOŚĆ. Ankietowani nade wszystko cenią sobie wiejski i domowy SPOKÓJ życia rodzinnego – wieś (56)7, dom
(44), rodzina (7), odczuwając spokój głównie wieczorem (16) i nocą (14). NADZIEJA w wyobraźni Polaków konotowana jest przez światło (39). Symbolizuje
ją kolor zielony (36). Nadzieję uosabia Bóg (6); z uczuciem tym kojarzy się dzień
(5) i miłość (4). Z kolei odczuwanie PRZYJEMNOŚCI wiąże się nierozłącznie
z czynieniem dobra (18). Polacy czerpią przyjemność z rozmowy (13), spotkania
(8), niesienia pomocy (pomagać – 2) i pracy (3). Lista bodźców wywołujących
reakcję wyrażoną słowem przyjemność świadczy jednoznacznie o allocentrycznej postawie Polaków względem otaczającego świata.
W opisywanym kontekście na uwagę zasługuje także aktualność innych
pojęć, m.in. emocji o wydźwięku hedonistycznym, nieobecnych w mentalnych
wyobrażeniach Rosjan, a przemawiających za skłonnością Polaków do optymizmu. W obrazie świata postrzeganym przez Polaków hedonizm znajduje wyraz
w refleksji, że człowiek powinien używać życia we wszelkich jego zmysłowych
przejawach i werbalizuje się w reakcjach ZABAWA i UŚMIECH. Słowo zabawa zakorzeniło się w świadomości językowej polskich ankietowanych w głównej
mierze jako reakcja na stymulanty radość (11), wesoły (11), spotkanie (5), gość
(3); słowo-reakcję UŚMIECH wywołują po części te same bodźce radość (80)
i wesoły (58). Uśmiech jest ponadto atrybutem dziecka (12) i babci (4).
Silnym emocjonalnym ładunkiem nasycone są asocjacje o zabarwieniu pejoratywnym: STRACH, ZŁOŚĆ, SMUTEK. Nieprzyjemne uczucie strachu wywołują u polskich uczestników eksperymentu negatywnie wartościowane bodźce:
zło (14), śmierć (13), wróg (11) i wojna (7). Ze strachu i złości Polakom chce się
krzyczeć (56/37). Wyraźne kwantytatywnie sieci asocjacyjne tworzy słowo-skojarzenie ZŁOŚĆ z bodźcem nienawidzić (88). ZŁOŚĆ to także reakcja emocjonalna na testowe sygnały werbalne wróg (34) i kłamstwo (4).
Reakcja SMUTEK pojawia się w odpowiedziach polskich respondentów
w parze z tzw. lustrzanymi słowami8, tzn. bodźcami wyrażonymi leksemami
7
W nawiasie wskazano liczbę reakcji wyrażonych danym słowem na przytoczony bodziec.
Dane zaczerpnięto: R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny z suplementem, Szczecin 2008.
8 А.П. Клименко, А.Е. Супрун, Ассоциативный эксперимент в ряду других методов
семантических исследований, [w:] Словарь ассоциативных норм русского языка, под ред.
А.А. Леонтьева, Москва 1977, s. 17–24.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 236
2009-12-09 14:05:29
Świat w obrazach świadomości językowej Polaków i Rosjan
•
237
w węższym lub szerszym rozumieniu antonimicznymi, takimi jak radość (68)
i szczęście (5). Fakt ten można tłumaczyć wielorako. Odwołanie się do uniwersalistycznej opozycji semiotycznej można zinterpretować jako przejaw reprezentatywnego myślenia człowieka (przedstawiciela gatunku, a nie konkretnej
nacji), które bierze swój początek z negacji i przeciwstawiania swojego ego
światu, oraz potwierdzenie dychotomicznej konceptualizacji rzeczywistości
w ogóle9. Jednocześnie lustrzane pary reakcja – bodziec typu smutek/radość
mogą odzwierciedlać pewną rzeczywistość językową, wskazując na frekwencyjność wyrazów, zbiór słów używanych najczęściej, utrwalone w umyśle użytkowników danego języka minimum wystarczające do porozumiewania się. Poza
tym wypada nadmienić, iż istnieje zależność między gramatyczną kategorią
słowa-bodźca i określonym typem reakcji. W literaturze przedmiotu niejednokrotnie eksponuje się rozróżnienie na konotacje syntagmatyczne typu książka –
ciekawa, deszcz – pada, biec – szybko, i paradygmatyczne typu dom – budynek,
jeść – pić, ładny – brzydki10.
Kontynuując rozważania odnośnie do reakcji w sferze emocji, należy podkreślić, iż większość Polaków doświadcza uczucia smutku, myśląc o śmierci
(46). Smutek, co zrozumiałe, kojarzy się również z demotywującym i przykrym
poczuciem wstydu (17). Nastrój melancholii towarzyszy badanym również wtedy, gdy jest im z różnych powodów źle (28).
Przy bliższej analizie korpusu rosyjskich skojarzeń uwagę zwraca fakt, iż
znajduje w nim odbicie swoisty (tj. nieobecny w polskim jądrze) rys mentalnej
percepcji otoczenia przez Rosjan – wartościowanie rzeczywistości, jej kwantytatywna i kwalitatywna charakterystyka11. Praktycznie cały świat respondenci
postrzegają przez pryzmat dwóch binarnych skal: ХОРОШО/ПЛОХО i ЕСТЬ/
НЕТ. Najwyższą pozycję w rankingu ocen wartościujących zajmuje reakcja
ХОРОШО pojawiająca się w 384 odpowiedziach na 46 bodźców. Ta dodatnio
wartościowana ocena odnosi się w głównej mierze do podstawowych aktywności związanych z ludzką egzystencją takich, jak жить (71) i есть (12), a także
czynności думать (11) i помoгать (3). Ważną przesłanką do postrzegania rzeczywistości jako środowiska stwarzającego człowiekowi pozytywne warunki bytowania jest obecność w niej dobra, sprawiedliwości, pieniędzy, rodziny, miłości
i pracy – добро (23), справедливость (10), деньги (9), семья (5), любовь (3),
работа (3). Z kolei reakcja ПЛОХО, pojawiająca się według danych słownika odwrotnego 329 razy, przytaczana jest przez rosyjskich badanych najczęściej
w związku z bodźcami зло (40), обман (18), война (17), смерть (12), стыд
9
Na dwoistą naturę otaczającego świata i jego komponentów jako podstawę ludzkiej egzystencji zwracał uwagę jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku niemiecki językoznawca Wilhelm von
Humboldt w swojej pracy Über den Dualis (1827).
10 A.A. Леонтьев, Общие сведения об ассоциациях и ассоциативных нормах, [w:]
Словарь ассоциативных норм..., s. 6.
11 Por. И.А. Стернин. Коммуникативное поведение в структуре национальной культуры,
[w:] Этнокультурная специфика языкового сознания, Москва 1996, s. 97–112.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 237
2009-12-09 14:05:29
•  Barbara Rodziewicz
238
(9), tzn. w większości wskazań ocenie poddawane są problemy natury moralno-etycznej. Rosjanie czują się źle również w towarzystwie osób chorych, chciwych i głupich – больной (4), жадный (3), дурак (4), глупый (2). W językowej eksplikacji krytycznego nastawienia do otaczającego świata pojawia się
w charakterze reakcji również partykuła przecząca НЕТ. Negatywna percepcja
realiów, werbalizująca się słowem нет, spowodowana jest przede wszystkim
wystąpieniem licznych skrajnie niepożądanych okoliczności, zdarzeń i zjawisk,
które nie podlegają kontroli, a także takich, których brak staje na przeszkodzie
realizacji życiowych celów: справедливость (14), Бог (8), время (8), деньги
(8), счастье (8), враг (4), смерть (4), война (2), обман (2). Na drugim końcu wartościującej skali znalazło się słowo-reakcja ЕСТЬ. Tworząc rozbudowaną sieć skojarzeń z określonymi bodźcami, Rosjanie konstatują obecność i aktualność w swoim mentalnym świecie pojęć: счастьe (74), Бог (42), злo (8),
справедливость (8), деньги (5), время (3), друг (3), любвоь (3), работа (3).
Antonimiczna para sfery konceptów wartościujących odnoszących się po części
do tych samych werbalnych sygnałów testu odzwierciedla charakterystyczną dla
przedstawicieli rosyjskiej nacji ambiwalencję w percepcji otaczającej rzeczywistości, jakkolwiek sprzeczność myślenia w większym lub mniejszym stopniu jest
wrodzona umysłowi ludzkiemu, próbującemu zgłębić świat jako całość12.
Na uwagę zasługują również kolejne reakcje wyrażone leksemami wartościującymi, które nie mają ekwiwalentów w świadomości językowej Polaków:
МНОГО, ВСЕГДА, ВСЁ. Uczestnicy eksperymentu wyrażają chęć, aby zawsze
i wszystko robić wspólnie – вместе (ВСЕГДА – 25 / ВСЁ – 8). Koncept ВСЁ
realizowany jest przez pojęcia Бог (17), деньги (6), любовь (2), народ (2). Rosjanie tęsknią za tym, by zawsze (ВСЕГДА) żyć, zdążyć i nieść pomoc – жить
(3), успеть (3), помагать (2); zawsze mają nadzieję, lecz jednocześnie zawsze
jest im źle – надеятся (3), плохо (5). Jako odpowiedź na pojęcia-bodźce справедливость (6), добро (3) i жизнь (2), utożsamiające uniwersalne wartości, reakcję ВСЕГДА zaliczyć można do konotacji o wydźwięku pozytywnym.
Koncept МНОГО charakteryzuje najczęściej czynności i odnosi się do stymulantów обещать (29), думать (26), говорить (20), есть (15) i пить (9).
МНОГО w wyobrażeniu Rosjan to счастье (4) i добро (3). Jednakże najliczniej
skojarzenie to reprezentowane jest w odpowiedziach na bodziec деньги (45).
W ogóle ДЕНЬГИ to jedno z bardziej eksponowanych pojęć w jądrze świadomości językowej rosyjskich respondentów (nie znalazło się ono natomiast na liście pierwszych 30 słów polskiego korpusu) – pojawia się 341 razy w reakcji na
34 bodźce. Słowo ДЕНЬГИ utrwaliło się w połączeniu ze słowem время (126).
Świadczy to prawdopodobnie o dość silnym ugruntowaniu w świadomości badanych lapidarnej sentencji aforystycznej Время – деньги, będącej nośnikiem
uogólnionego obrazu doświadczenia życiowego człowieka. W oparciu o pojęcie
ДЕНЬГИ budowany jest ciąg konotacji syntagmatycznych w związku z bodź12
Por. Б. Ганеев, Противоречия в языке и речи, Уфа 2004, s. 60.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 238
2009-12-09 14:05:29
Świat w obrazach świadomości językowej Polaków i Rosjan
•
239
cami терять (47), искать (9) i обещать (8). Uczestnicy eksperymentu żywią
przekonanie, iż pieniądze dają siłę i przynoszą szczęście – силa (7), счастье
(7), aczkolwiek posiadają je zazwyczaj bogaci i chciwi – богатый (37) и жадный (16).
Znamienne dla językowego obrazu świata Rosjan jest dokonywanie charakterystyki jakościowej w oparciu o cechy БОЛЬШОЙ, СИЛЬНЫЙ i КРАСИВЫЙ. БОЛЬШОЙ to stały epitet towarzyszący takim stymulantom, jak: палец
(54), рот (45), город (44), дом (38). Nie mniej istotna jest cecha СИЛЬНЫЙ
wymieniana przede wszystkim w powiązaniu z bodźcami ветер (68), мужчина
(37), голос (12), народ (5), огнонь (5). Nosicielem estetycznej własności piękna werbalizowanej leksemem КРАСИВЫЙ jest w pierwszej kolejności молодой
(26) i, co ciekawe, мужчина (16). Własność tę Rosjanie przypisują również pojęciom-bodźcom: голос (10), дом (10), мальчик (6), город (4), ребёнoк (4).
Różnice w strukturach mentalnych przedstawicieli obu społeczności ujawniają się także w sferze behawioralnej. Kluczowe koncepty funkcjonalne w rosyjskim korpusie asocjacyjnym to ЕСТЬ (pozycja 10) i ЖИТЬ (pozycja 19), mniej
aktualna jest czynność ЛЮБИТЬ (pozycja 28). Reakcję ЕСТЬ wywołują słowa-bodźce пить (54) i хотеть (51). Rosjanie jedzą najczęściej chleb, oddają się
tej czynności, żeby nabrać sił i robią to szybko – хлеб (14), силa (12), быстро
(8). Słowo ЖИТЬ kojarzone jest przede wszystkim z wartościującym bodźcem
хорошо (64), następnie z bodźcami хотеть (29), вместе (22), надеяться (8),
думать (7), помoгать (5). Żyć oznacza również zaspokajać podstawowe potrzeby – есть (2) i пить (2).
Polacy oddają pierwszeństwo aktywnym konceptom SEKS i PRACA, znacznie dalsze miejsce w rankingu zajmuje POMOC. Respondenci kojarzą seks częściej z kobietą (33) niż mężczyzną (13). Seks wiąże się z miłością (31), uprawia
się go w nocy (10) lub wieczorem (5). Z kolei dzień (16) upływa ankietowanym
na pracy. Koncept PRACA zajmuje dość silną pozycję w mentalnym wyobrażeniu Polaków (pozycja 17,5), którzy trudzą się z pomocą własnych rąk (62) głównie po to, by zdobyć pieniądze (12). Pracą zajmuje się mężczyzna (11), zwłaszcza
mąż (4). Werbalizowane przez badanych wyobrażenie o pracującym mężczyźnie odpowiada tradycyjnemu paradygmatowi męskości, który odzwierciedla patriarchalny model rodziny. W świadomości językowej Polaków, jak widać, wciąż
żywe są stereotypy płci.
Słowo POMOC kojarzy się z czynnością pomagać (40). Przekonani o tym,
iż czynią dobro (9), Polacy skłonni są pomagać przyjacielowi (22) i – rzadziej –
słabemu (4).
Stosunkowo ważnym pojęciem w polskim jądrze świadomości jest CIEPŁO
(pozycja 13,5), które występuje 288 razy w odpowiedziach na 26 bodźców. Silne
konotacje Polaków łączą ciepło bezpośrednio z ogniem (91), słabsze – ze światłem
(12). Dużą częstotliwością powtórzeń charakteryzuje się odpowiedź wyrażona słowem CIEPŁO rozumianym jako dodatnio wartościowane uczucia i emocje wzbudzane przez takie bodźce, jak dom (82) i rodzina (32). Tak rozumianym ciepłem
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 239
2009-12-09 14:05:29
240
•  Barbara Rodziewicz
emanują w mniemaniu poddanych testowi werbalnych asocjacji szczególnie matka (22) i babcia (17). Jak widać, jedną z najważniejszych wartości w mentalnym
świecie Polaków stanowią najbliżsi, zwłaszcza kobiety przedstawiane tradycyjnie
jako strażniczki domowego ogniska. Fakt ten znajduje potwierdzenie w strukturze
siatki asocjacyjnej sfery związanej z konceptualizacją pojęcia CZŁOWIEK, które
zarówno w polskim, jak i rosyjskim jądrze zajmuje bardzo wysoką, drugą pozycję w rankingu skojarzeń. W sferze tej znalazły się zróżnicowane pod względem
zajmowanej pozycji, lecz tożsame w planie wyrażenia skojarzenia PRZYJACIEL/
ДРУГ, DZIECKO/РЕБЁНОК i JA/Я. Przytoczone reakcje nie wyczerpują jednakże pojęć sfery CZŁOWIEK na liście pierwszych 30 słów jądra świadomości
językowej Polaków. Kluczową pozycję w tym wykazie zajmują słowa RODZINA
i KOBIETA właśnie. Człowiek w językowym tezaurusie Polaków to kobieta pełniąca określone role – żony (58), matki (29), córki (9) i babci (6), podczas gdy dla
Rosjan człowiek to przede wszystkim przyjaciel.
Powyższa dość pobieżna analiza struktury jąder językowej świadomości Polaków i Rosjan pokazuje jednoznacznie, iż przedstawiciele obu badanych społeczności tworzą mimo pozornego podobieństwa odrębne w znacznym stopniu
„sieci świadomości”, w których wiodącymi skojarzeniami są różne pojęcia wstępujące w odmienne konfiguracje. Językowy obraz świata Polaków i Rosjan mimo
ich wspólnych słowiańskich korzeni nie jest spójny i obok analogii ujawnia również różnice.
Die Welt in Bildern des sprachlichen Bewusstseins
von Polen und Russen
Zusammenfassung
Der vorliegende Artikel stellt Auswertungen eines internationalen Umfrageexperiments vor,
bei dem polnische (früher auch bulgarische, ukrainische, weißrussische und russische) Studenten
Assoziationen zu ausgewählten Wortstimuli aufschreiben sollten. Ziel war es den Kern des sprachlichen Weltbildes der Probanden zu präsentieren und auffällige Übereinstimmungen, aber auch signifikante Unterschiede im Kernbereich des sprachlichen Bewusstseins von Polen im Vergleich mit
Russen zu ermitteln.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 240
2009-12-09 14:05:29