DOŚWIADCZENIA W UDOSTĘPNIANIU PODZIEMNYCH

DOŚWIADCZENIA W UDOSTĘPNIANIU PODZIEMNYCH

Nr 111
Konferencje
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Nr 43
Nr 111
2005
zagospodarowanie wyrobisk podziemnych,
turystyka, Złoty Stok, Osówka, Kletno
Andrzej GUSTAW*
DOŚWIADCZENIA W UDOSTĘPNIANIU
PODZIEMNYCH OBIEKTÓW W CELACH TURYSTYCZNYCH
Przedmiotem pracy są doświadczenia uzyskane podczas zagospodarowywania podziemnych wyrobisk do celów turystycznych. Wskazano w niej najistotniejsze problemy i doświadczenia uzyskane
podczas opracowywania dokumentacji technicznej oraz prac przy udostępnianiu podziemnych tras
wykonywanych przez autora. W ostatnich latach zwiększa się zainteresowanie podziemnymi trasami
turystycznymi. Rośnie z roku na rok ilość osób zwiedzających. Prezentowane w opracowaniu podziemne trasy turystyczne to byłe wyrobiska eksploatacyjne (kopalnia złota w Złotym Stoku), przestrzenne wyrobiska przeznaczone na cele zbrojeniowe (Osówka w Głuszycy) oraz wyrobiska poszukiwawcze (sztolnia fluorytowa w Kletnie).
1. WPROWADZENIE
Dzięki wieloletniemu doświadczeniu w przedsiębiorstwach wykonawstwa inwestycji górniczych (początkowo w państwowych, a od 1991 r. we własnej) w kopalniach Zagłębia Miedziowego, od roku 1994 r. autor rozpoczął prace związane
z udostępnianiem wyrobisk górniczych dla celów turystycznych w byłej kopalni złota
w Złotym Stoku. Potem nastąpiły prace w kolejnych obiektach w Głuszycy i Kletnie.
W każdym z przypadków wyrobiska górnicze były przez co najmniej kilkadziesiąt lat
niewykorzystywane; w tym czasie ustaliły się w nich warunki geomechaniczne.
W niniejszej pracy przedstawione są najistotniejsze problemy, doświadczenia autora
uzyskane podczas opracowywania dokumentacji technicznej oraz prac przy udostępnianiu podziemnych tras. Duży wkład w realizację robót i w bieżącym rozwiązywaniu technicznych problemów powstających tras wniósł mgr inż. Władysław
Zabawa.
__________
* Nieczynna Kopalnia Uranu w Kletnie Podziemna Trasa Turystyczna Sp. z o.o., 57–550 Stronie
Śląskie, ul. Kościuszki 55.
102
2. CHARAKTERYSTYKA PODZIEMNYCH OBIEKTÓW
UDOSTĘPNIONYCH W CELACH TURYSTYCZNYCH
„Kopalnia Złota” sp. z o.o. w Złotym Stoku znajduje się w powiecie ząbkowickim,
na północnych stokach Gór Złotych. Po pięciu latach przygotowań w maju 1996 r.
udostępniono do zwiedzania podziemną trasę turystyczną dzięki staraniom ówczesnego burmistrza Złotego Stoku, Wiktora Lubienieckiego. Udostępnione wyrobiska powstawały od wczesnego średniowiecza, a kopalnia zaprzestała działalności w 1961 r.
[4, 7]. przedsięwzięcie sfinansowało czterech inwestorów prywatnych oraz gmina
Złoty Stok. Udostępnione są dwie sztolnie: Gertruda – długości ok. 500 m oraz 200 m
tzw. sztolni nowej czarnej z podziemnym wodospadem, które zwiedziło już 450 tysięcy turystów. Projekty oraz zakres wykonanych prac udostępniających przedstawiają
prace [3–7].
Rys. 1. Wejście do sztolni Gertruda w Złotym Stoku (wg www.kopalniazlota.pl)
Fig. 1. Entrance to Gertrude mine in Złoty Stok (from www.kopalniazlota.pl)
Kompleks wyrobisk Osówka „Podziemnego miasta w Głuszycy” znajduje się
w powiecie wałbrzyskim w masywie Włodarza w Górach Sowich. Podziemna trasa
turystyczna obejmuje ok. 1500 m korytarzy i hal. Prace górnicze rozpoczęto tu
103
w 1943 r. trwały one prawie do końca II wojny światowej, a wykonywano je siłami
więźniów. Do dziś trwa spór historyków co do przeznaczenia tych niemieckich naziemnych i podziemnych obiektów. Właścicielem kompleksu Osówka jest Gmina
Głuszyca. Inwestycja została sfinansowana ze środków Gminy i funduszu PHARE.
Ogromne zasługi w zrealizowaniu tego przedsięwzięcia ma ówczesny burmistrz Stanisław Michalik. Trasę wykonaną według projektu [1] od roku 1996 zwiedziło ok.
300 tys. osób.
Rys. 2. Wejście do wyrobisk kompleksu Osówka (wg www.osowka.pl).
Fig. 2. Entrance to Osówka complex (from www.osowka.pl)
Nieczynna Kopalnia Uranu w Kletnie – Podziemna Trasa Turystyczna Sp. z o.o.
powstała jesienią 2000 r. Udziałowcy to gmina Stronie Śląskie oraz 6 prywatnych
inwestorów. Głównym pomysłodawcą stworzenia w Kletnie drugiej obok Jaskini
Niedźwiedziej atrakcji turystycznej, był burmistrz Stronia Śląskiego Zbigniew Łopusiewicz. Udostępniona dla turystów po dwóch latach prac w sierpniu 2002 r. sztolnia
fluorytowa znajduje się przy drodze łączącej Kletno z Sienną. Kopalnia znajduje się
w powiecie kłodzkim, na północnych zboczach Masywu Śnieżnika. Udostępnione
wyrobisko pochodzi z okresu poszukiwań i eksploatacji uranu przez ZSRR w latach
1948–1953 [2]. Trasę o długości około 200 m, gdzie można zobaczyć m.in. atrakcyjnie oświetlone wystąpienia miejscowych minerałów (np. fluoryt i kwarc) oraz szereg
specjalnych ekspozycji, zwiedziło już ok. 50 000 turystów.
104
Rys. 3. Wejście do sztolni nr 18 w Nieczynnej Kopalni Uranu w Kletnie
Fig. 3. Entrance to mine nr 18 in the Former Uranium Mine in Kletno
3. ZAGROŻENIA, UTRUDNIENIA, NIETYPOWE ROZWIĄZANIA
I NABYTE DOŚWIADCZENIA W TRAKCIE PRAC UDOSTĘPNIAJĄCYCH
Podjęcie decyzji utworzenia podziemnej trasy turystycznej poprzedzało każdorazowo wykonanie penetracji podziemnych wyrobisk w celu:
– określenia stopnia zagrożenia spowodowanego obrywającymi się skałami, zagrożenia gazowego i zagrożenia radiologicznego; brak możliwości usunięcia
któregoś zagrożeń mogło przesądzić o nie powstaniu trasy,
– wykonanie inwentaryzacji górniczo-geologicznej i mierniczej.
Udokumentowanie stanu zastanego oraz bieżące dokumentowanie robót (np. fotograficzne) może być w każdym z przypadków interesującym elementem pamiątkowej
kroniki (np. rys. 4).
Opracowanie dokumentacji projektowo-technicznej powinno uwzględniać w miarę
możliwości zachowanie stanu pierwotnego wyrobisk i jak najmniejsze interweniowanie w stan zastany.
Znaczna część udostępnionych wyrobisk nie jest obudowana, gdyż w ciągu dziesiątek i setek lat ich istnienia wytworzyło się naturalne sklepienie. Po przeprowadzonej obrywce nie wymagał on specjalnych zabezpieczeń. W niektórych przypadkach
konieczne było stosowanie obudowy wyrobisk. W opisywanych podziemnych obiektach najczęściej stosowaną obudową w trakcie ich udostępniania była:
– obudowa drewniana prostokątna zabezpieczająca wlotowe odcinki sztolni oraz
miejsca, gdzie skały stropowe są zwietrzałe i niekorzystnie uwarstwione,
105
– obudowa murowo-stalowa stosowana na skrzyżowaniach wyrobisk o dużych
powierzchniach stropu, gdzie wystąpiły duże obwały,
– obudowa murowo-łukowa stosowana na wlotach sztolni w celu odtworzenia ich
pierwotnego historycznego stanu,
– obudowa kotwowo-klejowa RM 1,2–1,8 m w niektórych fragmentach wyrobisk
chodnikowych lub w szybikach dla wykonania opinki stropu i ociosów siatką.
Rys. 4. Pozostałości drewnianej obudowy w sztolni nr 18 w Kletnie.
Uwagę zwraca stosowane łączenie elementów obudowy na zamek niemiecki
w trakcie prac prowadzonych pod nadzorem specjalistów radzieckich
Fig. 4. Remains of wooden construction in mine nr 18 in Kletno.
Of interest is the use of so-called German locks in the connection of building elements
during work carried out under the supervision of Soviet specialists
W szczególnych przypadkach stosowane były inne rodzaje zabezpieczeń – kaszty
wypełnione kamieniem (Osówka i Złoty Stok), stropnice osadzone w wykutych gniazdach (Złoty Stok, Kletno), konstrukcje pomocnicze (poziome rozpory, pomosty) i in.
Ze względu na historyczny charakter udostępnianych obiektów wszędzie tam,
gdzie było to możliwe zachowywano ich pierwotny stan.
Typowym utrudnieniem, które występowało we wszystkich udostępnianych obiektach był zniszczony górotwór otaczający wyrobisko we wlotowych odcinkach sztolni.
Pod tym względem najniekorzystniejszym przypadkiem była sztolnia nr 18 w Kletnie,
gdzie we wstępnej części wyrobisk, kilkanaście metrów od pierwotnego portalu sztolni, nastąpiło zniszczenie filaru zbudowanego ze spękanego kwarcu żyło-wego poprzecinanego żyłami ametystu i fluorytu.
Szczególnym przykładem może być wlotowy odcinek udostępnionego naprzeciw
kamieniołomu chodnika wchodzącego w skład kompleksu wyrobisk Sztolni Czarnej
106
w kopalni złota w Złotym Stoku. Na długości ok. 50 m licząc od wlotu w efekcie wielowiekowej eksploatacji powstało wąskie wyrobisko o wysokości kilkunastu metrów.
Sposób zabezpieczenia takiego odcinka sztolni wymagał zastosowania nietypowych
rozwiązań. Założono, że ma to być obudowa z drewna – materiału powszechnie używanego oraz wykonana tak, aby był widoczny ogromny wyłom powstały po oberwaniu się skał stropowych i ociosowych. W efekcie powstała bardzo ciekawa złożona
konstrukcja stanowiąca zabezpieczenie tego odcinka sztolni. W jej wielopiętrowej
konstrukcji w zależności od kształtu ociosów i stropu stosowano różne rozwiązania.
Obudowa ta stanowi przykład kunsztu górników ją wykonujących oraz jest atrakcyjnym elementem trasy, a opisana została w pracy [6].
Rys. 5. Dolne części wielopiętrowej kombinowanej obudowy w części wlotowej
jednego z udostępnionych chodników w Złotym Stoku (wg www.kopalniazlota.pl)
Fig. 5. Lower part of a multi-story complex at the entrance to one of
the tunnels currently open in Złoty Stok (from www.kopalniazlota.pl)
Równie poważnym utrudnieniem był ograniczony dostęp do map historycznych
obiektów, a także niezgodności jakie na nich występują. W niedostępnych wyrobiskach, gdzie nie ma możliwości określenia ich stanu, przy braku map opracowanie
dokładnej dokumentacji techniczno-technologicznej jest trudne. Decyzje o sposobie
zabudowy takich wyrobisk podejmowano na bieżąco, stosując często nietypowe rozwiązania.
107
Na tego typu utrudnienia napotkano np. podczas prac udostępniających w jednym
z niedrożnych wyrobisk w Nieczynnej Kopalni Uranu w Kletnie. Chodniki posiadają
wysokość od 1,7–2 m, a szerokość 1,5–2 m. Zawał zalegający chodnik w najgłębiej
położonej części na odcinku około 10 m wyglądał na typowy, jakich wcześniej wiele
napotykano. Miejscowe warunki pozwalały tylko na usuwanie nagromadzonego urobku przez ręczne ładowanie do taczek i wywożenie na zewnątrz kopalni. Prace te trwały ponad jeden miesiąc. W tym czasie udało się udrożnić chodnik na odcinku tylko ok.
3 metrów, ponieważ ciągle wybierano obsypujący się w tym miejscu różno- rodny
urobek, który nie pozwalał na jednoznaczne określenie jego pochodzenia (nasypowy
czy z zawału). Prace przerwano, aby opracować technologię pozwalającą skuteczniej
udrożnić wyrobisko. Po paru tygodniach zauważono na powierzchni nad chodnikiem
lej o średnicy ok. 4 m i głębokości 3,5 m. W ten sposób objawił się nieznany szyb o
głębokości ok. 20 m, który najprawdopodobniej został zasypany w czasie robót likwidacyjnych kopalni, a nie istniał na dostępnych mapach. Spowodowało to opóźnienie
robót i poniesienie dodatkowych kosztów.
Innym przykładem jest sytuacja, która miała miejsce przy udostępnianiu jednego
z obecnych wejść do kompleksu Osówka. Z posiadanej dokumentacji [1] nie wynikała
pewność przedłużania się jednego z chodników. Do końca prowadzonych prac, które
na szczęście zakończyły się pomyślnie, nie było pewności co do doboru stosowanej
obudowy. Obecnie sztolnia ta jest głównym wejściem do kompleksu wyrobisk.
4. TURYSTYCZNA I DYDAKTYCZNA ROLA
UDOSTĘPNIONYCH PODZIEMNYCH WYROBISK
Znaczna liczba turystów, którzy zwiedzili podziemne trasy dowodzi zapotrzebowania na tego rodzaju obiekty w tradycyjnym ruchu turystycznym. Oferta może być
adresowana do dzieci i młodzieży szkolnej oraz studentów. Zielone szkoły, zajęcia
terenowe z geografii, geologii, biologii, górnictwa i jego historii może być atrakcyjnym sposobem poszerzania wiedzy. Przykładem może być sztolnia nr 18 w Nieczynnej Kopalni Uranu w Kletnie, prezentująca niezwykłe odsłonięcia fluorytu.
Zwiedzający zapoznają się tu z elementami geologii, mineralogii, fizyki jądrowej,
historii górnictwa, zoologii. W ramach zajęć dydaktycznych regularnie zwiedzana jest
przez studentów uczelni większości ośrodków akademickich. Najliczniejsze grupy
stanowią studenci wydziałów górniczo-geologicznych, geograficznych, biologicznych
oraz uczniowie z techników geologicznych. Sztolnia fluorytowa jest od dwóch lat
miejscem badań prowadzonych przez geologów uniwersytetu poznańskiego. Wyniki
kontroli pomiarów radioaktywności w tej kopalni, wykonywane przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, wykorzystywane są w celach naukowych.
108
5. ZAKOŃCZENIE
Udostępnianie do publicznego zwiedzania podziemnych obiektów to ratowanie
i ochrona reliktów dawnego górnictwa, kultury materialnej tworzonej przez ludzkość
na przestrzeni tysiącleci. Są one również świadectwem polskiej tradycji górniczej
jako integralnej części dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Stare zapomniane kopalnie to nowe perspektywy rozwoju ekonomicznego i tworzenie miejsc pracy głównie poprzez rozwój turystyki. Stanowią one również interesujące obiekty, z którymi
mogą wiązać się praktycy górnicy kończący swą czynną pracę zawodową.
LITERATURA
[1] AKSAMIT K., KANTOR H., Zabezpieczenie i udostępnienie wyrobisk podziemnego miasta Kompleks „Osówka“ dla celów turystycznych.
[2] CIĘŻKOWSKI W., KRAHL M., 2001, Kopalnia Uranu w Kletnie (Sudety) – nowy podziemny obiekt
turystyczny, Konf. Nauk.-techn. Zabezpieczanie i rewitalizacja podziemnych obiektów zabytkowych,
Kraków–Bochnia, 21–22.09.2001, SCRIPTUM s.c., Kraków, 139–45.
[3] GLAPA W., Penetracja i inwentaryzacja wyrobisk podziemnych byłej kopalni w Złotym Stoku dla
potrzeb urządzenia trasy turystycznej, maszynopis, cz. I. GRAVEL Biuro Usług Projektowych, Wrocław, 1995.
[4] LORENC M., SZUMSKA E., Kopalnia złota w Złotym Stoku (br, bm).
[5] MAGIERA W., KRYWULT L., CIĘŻKOWSKI W., Kopalnia Złoty Stok – adaptacja wyrobisk górniczych dla ruchu turystycznego, [w:] RIPPEL J. i in., Kompleksowa rewaloryzacja krajobrazowa
doliny Kleśnicy oraz udostępnienie starych sztolni górniczych w Złotym Stoku, studium przedprojektowe (maszynopis), IGO Poltegor-Instytut, Wrocław, 1994.
[6] MIKOŚ T., Podziemna trasa turystyczna w Złotym Stoku przykładem nowej funkcji nieczynnych
kopalń złota i arsenu, Pr. Nauk. Inst. Geotechn. i Hydrotech. Pol. Wrocł., nr 73, Konferencje nr 40,
2001, 363–376.
[7] MUSZER A., LUBIENIECKI W., Złoty Stok i okolice, Wrocław–Złoty Stok, 1996.
AMPLITUDE OF EXPERIENCE IN ACCESSING UNDERGROUND
FACILITIES FOR TOURISM
The subject of this work is the experience gained in the management of underground facilities employed for tourism purposes. This work includes the major problems encountered and the experience
gained during the development of technical documentation, as well as the work carried out by the author
to provide tourist access to these facilities. Over the last several years there has been a growing interest by
tourists in such underground facilities, with the numbers of visitors growing year by year. The underground tourist routes shown in this work include former mines (a gold mine in Złoty Stok, and a fluorite
mine in Kletno), and former underground military facilities (the “Osówka” facility in Głuszyca).