Karczmy w Borzęcinie.

Karczmy w Borzęcinie.
Lucjan Kołodziejski
***
Na przełomie XIV/XV w. w Borzęcinie znajdowała się karczma
nadana zasadźcy - sołtysowi. Pierwszym jej właścicielem był sołtys
Giza. W późniejszym czasie nie miał juŜ przywileju na prowadzenie
karczmy. W XVI w. rugowano sołtysów z ich łanów, odbierano im
przywileje na prowadzenie karczmy, czy młyna1. Najstarsza znana
karczma znajdowała się na łanie 8 zwanym Jawiarzowskim od
nazwiska pierwotnego właściciela. Numerów domów wówczas nie było.
Po wyczerpaniu(…) gruntów na małej stronie, w późniejszych wiekach objęte zostały
lokalizacją grunty na wielkiej stronie Glinnika i tam zostały przeniesione zabudowania
komunalne, jak kościół, szkoła i karczma jawiarzowska2.
***
W Inwentarz Klucza Radłowskiego z 1645 roku zapisano informacje o 5 karczmach
dzierŜawionych prawem doŜywocia3 przez: kaczmarza4 Kuka, kaczmarza Stanisława
Budziocha, kaczmarza Jana Zalesnego, kaczmarz Stanisława Jewiarza i kaczmarz Indiarza.
KaŜdy z nich powinien piwo i gorzałkę synkować5. Trudno dociec czy owa gorzałka
produkowana była w Borzęcinie nad Uszwicą czy teŜ przywoŜono ją tutaj z Radłowa.
Inwentarz z 1645 r.
Karczmarze poza Indiarzem, kmieciem na 40 łanie rogoŜowskim w okolicy dzisiejszego
młyna, otrzymywali do swej dyspozycji po kilka prętów6 ziemi, płacili pewien czynsz, dawali
na Ŝądanie podwody i obowiązani byli do szynkownia piwa i wódki, dostarczonych przez
dwór. Od innych powinności byli zwolnieni. Karczmarz Indiarz miał rodzaj wyszynku
chłopskiego , gdzie był przejazd brodem Glinika / Uszwicy/ na drodze od Radłowa do
Krakowa przez Przymiarki i Wygodę. Karczma kukowska stała przy drodze zwanej
"skotnikiem7" na Przymiarkach, jako zajezdna, Karczma budziochowska -równieŜ zajezdna stała przy moście w dzisiejszym Borzęcinie Dolnym na drodze z Radłowa do Szczurowej.
W budynku tej zlikwidowanej karczmy była jakiś czas Szkoła Ludowa w Borzęcinie Dolnym
od 1891r. Karczma jewiarzowska, jako najstarsza we wsi stała najpierw na małej stronie Glinnika koło kościoła, gdyŜ tam był 8-my łan jewiarzowski, a potem została przeniesiona na łan
46 guzowski, leŜący na wielkiej stronie rzeki koło dzisiejszego Prezydium Gminnej Rady
1
Alojzy Kobyłecki, Borzęcin nad Uszwicą, mps. Borzęcin 1972, s. 26.
TamŜe, s. 14.
3
Inwentarz Klucza Radłowskiego karta, nr 328.
4
TamŜe.
5
TamŜe.
6
Jednostka miary powierzchni równa 2, 08 ha.
7
Skotnik – wspólna droga do pędzenia bydła na pastwisko[w:] Mikrotoponimia ziemi brzeskiej na przykładzie
wsi i gminy Borzęcin, praca magisterska ElŜbiety Kopacz, Lublin 2004.
2
1
Narodowej - Co się tyczy karczmy Zaleśnego, miejsce jej lokalizacji trudne jest do ustalenia.
Przypuszczalnie stała ona na wielkiej stronie koło mostu dworskiego8.
***
Inwentarz Klucza Radłowskiego z 1668 r. mówi o 3 karczmach których nazwy pochodziły od
nazwisk dzierŜawców. Karczma Łańcuckiego dzierŜawiona była przez małŜonków Józefa i
8
A. Kobyłecki… s. 27.
2
Helenę Łańcuckich. Karczma Zaleśnego, dzierŜawcą jej był Jan Zaleśny. Karczma
Budziochowska dzierŜawiona była doŜywotnio przez Walentego i Annę Budziochów. KaŜdy z
nich ma Piwo i Gorzałke na Szynk z Dworu Borzęckiego brać powinni9.
Inwentarz z 1668 r.
Mniejsza ilość karczem związana jest ze zniszczeniami wynikłymi z potopu szwedzkiego,
zapewne teŜ i z przemarszem wojsk Księcia Siedmiogrodzkiego Rakoczego w 1657 r. i
wynikłym w związku z tym zuboŜeniem mieszkańców BoŜęcina. Brak jest informacji na
temat karczmy zwanej Kukowską i Jewiarzowską.
***
Inwentarz Klucza Radłowskiego z 1668 roku na karcie nr 579 wylicza dokładnie wyposaŜenie
gorzelni znajdującej się w Borzęcinie.
Naczynie Gorzelniane:
Garncow z Rurami Pokrywkami Bernic
Beczek Zaciernic
Konwi do Garncow pod rury
Baręta na Wodkę I Zimną Gorzałkę I
Nalewek do Garcow
Czebrow
Kwarta
Kwaterka
Leied
9
5
5
5
2
4
2
1
1
1
Inwentarz Klucza Radłowskiego, karta nr 578.
3
***
Inwentarz Klucza Radłowskiego z 1757 r. nic nie wspomina bezpośrednio o karczmach,
browarze czy gorzelni. Jednak w Summaryuszu10 Powiniencyi rocznej Wsi Borzęcinek
zapisano: a privilegiatis Sołtystwa Gizów zwanego 6 zł, Budziochowskiego 7 zł, z Sołtystwa
Zaleśnego 5 zł 15 gr i 40 szelągów i Woytostwa Kukowskiego po 4 zł 24 gr i 4 szelągi.
Wizytator tutaj umieścił owe karczmy jako ich privilegiati / doŜywotnie dzierŜawy/,
wskazując jednocześnie wysokość płaconego czynszu.
Inwentarz z 1757 r.
***
Inwentarz Klucza Radłowskiego z 1773 r. podaje informacje o działających karczmach.
Karczma zwana Budziochowską dzierŜawiona była przez P. Jozefa Marinskiego z Agnieszką
Ŝoną swoią…DzierŜawca powinien szynkować Pańskie Trunki piwa i Wodki z Browaru
Radłowskiego brane11.
10
11
Inwentarz Klucza Radłowskiego, karta nr 75.
Inwentarz Klucza Radłowskiego z 1773 r. karta nr.132.
4
Inwentarz z 1773 r.
Karczmę zwaną Kukowską od 1755 r. trzymał za przywilejem JP Kazimierz Sabaszewski …w
ktorey szynkować Pańskie trunki naleŜy z Browaru Radłowskiego brane12. Karczma zwana
Zaleśnego Te Karczme trzyma za priwilegiem JP Dominik Zaleyski…powinien w ktorey
Trunki Pańskie z Browaru Radłowskiego brane Szynkować bydź maią13…
***
Po zajęciu obszaru Klucza Radłowskiego / w tym Borzęcina / przez zaborcę austriackiego w
1772 r. owe karczmy nadal istniały. Wobec utrudnień w dostępie do materiałów źródłowych
(Archiwum Państwowe we Lwowie i w Wiedniu) trudno prześledzić proces przejmowania
karczem przez Ŝydowskich dzierŜawców zwanych arendarzami. Dochody związane ze
sprzedaŜą wódki wynikały z przymusu: propinacyjnego i konsumpcyjnego. Pierwszy z nich
(pod groźbą surowych kar) zabraniał chłopom zaopatrywania się w alkohol w obcych
karczmach i dworach. Drugi polegał na tym, Ŝe kaŜda rodzina poddańcza zmuszona była do
spoŜycia określonej ilości pańskich trunków, niezaleŜnie od ochoty i woli.
***
Karczma w Borzęcinie Dolnym w XIX w. (pierwotnie Budziochowska) była samodzielnym
drewnianym budynkiem krytym słomą tzw. strzechą o konstrukcji węgłowej. Drzwi
wejściowe osłaniał ganek zwany wystawą składający się z czterech pionowych słupów
przykrytych daszkiem. Znajdowało się w niej kilka izb, największa zwana była osterią. Pod
oknami osterii na długości całej izby stał mocny sosnowy stół z dwiema ławkami. W rogu
znajdował się szynkwas czyli miejsce do przyrządzania i wydawania potraw oraz trunków.
Wódkę nalewano do cynkowego kubka przymocowanego łańcuszkiem do szynkwasu, po
wypiciu strząsano resztki i wieszano naczynie na haczyku. Osteria słuŜyła wszystkim. Obok
osterii była mniejsza izba zwana alkierzem, wyposaŜona w stół i drewniane zydle,
12
13
TamŜe.
TamŜe.
5
przeznaczona do podejmowania znaczniejszych gości. Komora słuŜąca za miejsce noclegu
wyposaŜona była w ławy. Oprócz tych najwaŜniejszych pomieszczeń w karczmie znajdowało
się mieszkanie dla arendarza i jego rodzina. Zapewne osteria i alkierz posiadały drewniane
podłogi, a pozostałe pomieszczenia polepę z gliny. Pierwotnie na karczmie wywieszana była
wiecha. Stad teŜ powiedzenie „Od wiechy do wiechy” czyli od karczmy do karczmy. Słowo
to przetrwało do dzisiaj, w mowie potocznej oznacza zakończenie pewnego etapu prac przy
budowie domu zakrapianego alkoholem. Oprócz właściwej części karczemnej był jeszcze stan
czyli stajnia z wozownią w której podróŜni mogli zostawić swoje konie i wozy.
Pokarczemny budynek pełniący funkcję szkoły, 1936 r.
***
Karczma w Borzęcinie Górnym, XIX / XX w.
Karczma (pierwotnie zwana Jewiarzowską), był to dom murowany, parterowy ze spadzistym
dachem, dwustronnym pokrytym papą. Długi był na 30 m, a szeroki na około 10 m. Budynek
podzielony był na 3 części uŜytkowe. W środku była szeroka sień , do której równie szerokie
były drzwi , podobne do wrótni u stodoły. MoŜna tam było wjechać wozem i zanocować w
pomieszczeniach północnej części budynku. Południowa połowa budynku przeznaczona była
na część mieszkalna i gospodarcza (…) Budynek stał frontem do wału nad Uszwicą w
pewnym do niego oddaleniu , utworzony przez to plac słuŜył do zgromadzeń publicznych,
wieców, spędów bydła i innych społeczno gospodarczych na masową skalę14. To właśnie
przed nią krnąbrni borzęcińscy chłopi byli zakuwani na cały dzień w dyby.
Karczma ta (…) przetrwała do 1908 r. DzierŜawił ją śyd Spielman15, znany ze swej
dokładności. Pieprz sprzedawał nie na wagę, tylko na ziarnka. Znajdowała się na miejscu
dzisiejszego Domu Ludowego w Borzęcinie Górnym. Rozebrana została w 1923 r.
***
Zniesienie poddaństwa osobistego chłopów w Galicji w 1848 r. oznaczało upadek gospodarki
pańszczyźnianej. Przestał obowiązywać przymus propinacyjny (1875 r.) i konsumpcyjny co z
wolna zachwiało podstawami ekonomicznymi karczem, tak Ŝe w końcu XIX w. rozpoczęła
się masowa ich wyprzedaŜ.
***
Nie moŜna negować roli karczmy, całkowicie ją potępiając. W pewnym sensie była instytucją
społeczno-polityczną. W niej sądy wójtowskie w imieniu pana karały chłopów, tam
14
15
J. Bratko Dzieje Borzęcina, s.147.
A. Kobyłecki… s.67.
6
najczęściej obradował samorząd wiejski. Dla chłopa karczma była szkołą i źródłem
społeczno-politycznego uświadomienia. W Ŝyciu wsi pańszczyźnianej była to niezbędna
instytucja. W epoce ustroju feudalnego zaspakajała róŜnorodne potrzeby chłopów
pańszczyźnianych.” Jeszcze w wieku XIX w Borzęcinie Dolnym nie było szkoły: ośrodkiem
kultury wsi była karczma. (…) o tej karczmie pisał tutejszy gospodarz i wójt Stanisław
Cholewa swoim pamiętniku. Wieczorami w niedziele i święta schodzili się na pogwarki
gospodarze i młodzieŜ dorosła, a przewaŜnie urlopnicy byli oni od wszystkich ludzi wielce
powaŜani. KaŜdy wracający z wojska w ubraniu wojskowym i z bukietem za czapką zwracał
oczy wszystkich na siebie, a przewaŜnie dziewcząt . W tym czasie bardzo mało kto umiał
czytać i pisać. Chłopi wiedzieli tylko Ŝe jest Bóg na niebie, czasem we Wiedniu i ksiądz
zastępca w kościele. ToteŜ wiele ciekawych rzeczy dowiadywali się w karczmie u śyda. Tam
omawiali sprawy gospodarcze i gminne, tan ustalali kandydatów do Rady Gminnej, a śyd
zawsze był doradcą i jeszcze chłopów częstował bezpłatnie16.
16
Ks. S. Motyka, Kronika Parafialna, około 1938 r.
7
8