Przyczyny nieprzystosowania społecznego dzieci.

Barbara Tomasiewicz
Przyczyny nieprzystosowania społecznego
dzieci.
Obserwacja życia codziennego w szkołach, rodzinach, informacje
środków masowego przekazu alarmują coraz częściej o narastaniu zachowań
agresywnych czy wręcz przestępczości dzieci i młodzieży.
Zaangażowanie rodziców w sprawy wychowania ma decydujące
znaczenie dla kształtowania się dziecka jako niepowtarzalnej jednostki,
przejawiającej określony poziom zdolności i specyficzne cechy charakteru. Z
praktyki wyniki, że rodzina stanowi często poważny czynnik patogenny, który
może doprowadzić nie tylko do zaburzeń wychowania, ale i do
nieprzystosowania społecznego dziecka. Szczególne znaczenie przypisuje się
przy tym niewłaściwej atmosferze rodzinnej, gdzie na stosunku między
rodzicami i dziećmi wpływają takie czynniki jak:
-rozbicie rodziny,
-alkoholizm,
-przestępczość,
-niemoralne prowadzenie się matki.
Natomiast w szkołach można dostrzec uczniów zwracających na siebie
uwagę lekceważeniem regulaminu szkolnego, arogancją, wagarami,
kłamliwością, kradzieżami itp., inaczej mówiąc dzieci nieprzystosowane
społecznie.
Faktem jest, iż trudności wychowawcze ujawnia się już w młodszym
wieku szkolnym jak również u uczniów kl. IV przekraczających kolejne etapy
szkolnej edukacji.
Działania wychowawcze szkół muszą zmierzać do eliminowania przyczyn
i przejawów tych niekorzystnych zjawisk w oparciu o dobre rozpoznanie
sytuacji. Nauczyciel nie zawsze potrafi dostatecznie wcześnie zaobserwować
początki trudności i ich źródła, nie ma również wielu możliwości zebrania
rzeczywistej wiedzy o dziecku.
Wątpliwości dotyczącej sytuacji rodzinnej lub szkolnej ucznia muszą być
szybko wyjaśnione, aby nie doszło do nadmiernego nasilenia stresu szkolnego i
można było wyeliminować ewentualne jego źródła. Sama indywidualizacja w
traktowaniu ucznia i jego problemów nie wystarcza. Należy znaleźć przyczyny
jego kłopotów potrzebne jest stwierdzenie, czy ich źródłem jest sytuacja
rodzinna, sytuacja szkolna, czy też np. dysharmonijny rozwój dziecka, jego
opóźnienie w rozwoju, czy warunki panujące w grupie społecznej w jakiej się
znalazło.
"Symptomy społecznego niedostosowania ucznia dają się zaobserwować
stosunkowo wcześnie na terenie szkoły, co nakłada na nauczyciela wychowawcę, pedagoga szkolnego, jak i pracownika poradni psychologicznopedagogicznej zajmującego się poradnictwem wychowawczym, obowiązek
przeciwdziałania temu zjawisku. Wykryte przejawy niedostosowania w
początkowym stadium pozwalają na odpowiedni dobór pracy profilaktycznej i
resocjalizacyjnej zarówno w domu jak i w szkole. Stąd ważne jest by nauczyciel
poznał właściwości psychofizyczne dziecka oraz jego warunki rodzinne, gdyż w
nich właśnie mogą tkwić główne przyczyny niedostosowania społecznego.
Osobowość człowieka kształtuje się w procesie wychowania, którego
zdaniem jest socjalizacja, tj. przyswojenie sobie tych wartości zasad i wzorców
postępowania, które są akceptowane w danym środowisku społecznym oraz
wytworzone zdolności umożliwiające realizację tych wartości w tymże
środowisku.
W wielu przypadkach proces rozwoju osobowości przebiega wbrew
wartościom i normom postępowania, które obowiązują w społeczeństwie.
Świadczą o tym różnego rodzaju trudności wychowawcze u dzieci i młodzieży.
Najbardziej trafną definicją nieprzystosowania społecznego, moim
zdaniem, jest stwierdzenie J. Droszowskiej: "to rodzaj zaburzeń w zachowaniu
spowodowany negatywnymi warunkami środowiskowymi bądź zaburzeniami
równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego".
Dlatego też można stwierdzić, że zaburzenia w zachowaniu,
charakteryzujące się trudnościami w przystosowaniu do normalnych warunków
społecznych spowodowane mogą być niekorzystnym oddziaływaniem
czynników zewnętrznych i wewnętrznych.
Do czynników zewnętrznych zalicza R. Kościelak głównie środowisko
rodzinne, środowisko szkolne i szersze środowisko. Natomiast do czynników
wewnętrznych:
-zaburzenia osobowości,
-zaburzenia pochodzenia organicznego (niedorozwój mózgu bądź
zwyrodnienie mózgowe, encefalopatia po zapaleniu mózgu, zmiany
spowodowane alkoholizmem i narkomanią, oligofrenia itp.)
Wśród niekorzystnych czynników rodzinnych, które prowadzą do
nieprzystosowania społecznego dzieci można wyróżnić np. nieprawidłową
strukturę rodziny, niekorzystne cechy psychiczne rodziców, niski poziom
życia moralnego w rodzinie, alkoholizm, zaabsorbowanie pracą zawodową itp.
Niekorzystnym czynnikiem działającym na dziecko może być sam nauczyciel
i szkoła.
Objawy takie prowadzą do trudności w codziennym życiu i nasilają
konflikty z otoczeniem w sytuacjach trudnych.
W naszych szkołach spotyka się następujące przejawy zagrożenia i
niedostosowania społecznego:
1. Wagary odnoszą się najczęściej do środowiska szkolnego.
"Uwarunkowane sąprzeważnie niepomyślną sytuacją ucznia w szkole,
jego niechęcią do szkoły i nauczycieli, do obowiązku uczenia się.
Ucieczki z domu i ze szkoły są groźnym zjawiskiem moralnospołecznym rozwoju dziecka. "Przyczyną skłaniającą do ucieczki może
być: lęk przed karą, namowy kolegów, chęć przeżywania nowych
przygód."
2. Niechęć do nauki i pracy przejawia się w postaci lenistwa. Z lenistwem,
w którym jednostka stroni od zadań i obowiązków, współwystępują inne
negatywne cechy, tj.: zaniedbanie w zakresie wyglądu osobistego i
porządku w swoim otoczeniu. Najczęstszą przyczyną jest niekorzystny
wpływ w domu rodzinnym; dokuczanie i przeszkadzanie innym w
realizacji obowiązków itp.
3. Kłamstwo "spotyka się prawie u wszystkich dzieci i to zarówno w domu
jak i w szkole. Jednak kłamią przeważnie świadomie przed uniknięciem
kary, z chęci przypodobania się lub z chęci zysku."
4. Nieposłuszeństwo dziecka można określić jako postawę wyrażającą się
w niespełnieniu poleceń osób dorosłych i przeciwstawiania się im,
sprawiając rodzicom i wychowawcom szczególną przykrość.
5. Kradzież to zabranie cudzego mienia w celu przywłaszczenia. Dziecko
kradnie, bo jest do tego zmuszane, kradnie, żeby posiadać, zniszczyć,
zepsuć, kradnie z nędzy.
6. Agresywność wg. O. Lipkowskiego traktowana jest przez nauczycieli i
wychowawców jako cecha nieprzystosowanych społecznie sprawiająca
najwięcej kłopotów. Objawia się w różny sposób. Jest cechą
charakterystyczną dla jednostek impulsywnych, nieopanowanych,
bezczelnych i również u osób spokojnych, lękliwych, zamkniętych w
sobie.
7. Alkoholizowanie się uczniów wg. M. Ochimskiego jest objawem
nieprzystosowania społecznego już u dzieci ze szkoły podstawowej.
Ustalono istotną zależność między alkoholizmem występującym u
rodziców a wczesnym początkiem picia przez nieletnich.
8. Niepowodzenie szkolne: to również zjawisko społecznie szkodliwe. To
"stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek nie spełnienia wymagań
szkoły." Pedagogiczne skutki niepowodzenia w nauce znajdują wyraz w
drugoroczności i odsiewie oraz w brakach w wiadomościach szkolnych.
"Społeczne skutki niepowodzeń szkolnych to gorsza jakość pracy wielu
jednostek, to niepotrzebne i nieuzasadnione konflikty między nimi, to
wzrastająca bez przerwy liczba zachorowań psychicznych, to wreszcie w
zbyt wielu przypadkach - całkowite wykolejenie, którego społeczeństwo
nie umie zwalczyć.
9. Nadużywanie środków odurzających. Pierwsze objawy kontaktu ze
środkami odrzucającymi u młodzieży to zmienność nastroju, drażliwość,
słaba aktywność w pracy i nauce, utrudnione kontakty z dorosłymi
przejawiające się w ukrywaniu i nie ujawnianiu motywów swego
postępowania, stany fizycznej niedyspozycji, narzekanie na bóle głowy
itp. Są to objawy nietypowe, które często rodzice i nauczycieletłumaczą inaczej, np. innymi niepowodzeniami, ogólną niedyspozycję
fizyczną.
10. Zachowania przestępcze czyli niedostosowanie społeczne objawia się
najczęściej w ogólnej postawie dziecka młodocianego: w nonszalancji i
arogancji, w niechlujnym wyglądzie i zaniedbaniu, cynizmie i
bezczelności, skrytym, złośliwym intryganctwie lub nieopanowanej
agresywności. Są jednak nieletni, u których występują pewne objawy,
jako cechy dominujące: kłamstwo, kradzieże, włóczęgostwo,
agresywność, zaburzenia seksualne i inne.
Narastanie w minionym okresie takich zjawisk jak: nieposzanowanie
prawa, poważne zachwianie systemu wartości, gwałtowny wzrost zagrożenia
dzieci i młodzieży są zjawiskami patologii społecznej.
Wychowanie dziecka jest sprawą trudną i złożoną. Składa się na nie
wiele czynników, takich jak: umiejętność kierowania zainteresowaniami,
zrozumienie, cierpliwość, dobroć, wyrozumiałość. Często rodzice nie mogą
nawiązać ścisłego kontaktu z dziećmi, mimo pozornej dobrej atmosfery w
domu.
Dzieci, które wokół nas się znajdują mają swoje własne problemy,
zainteresowania, marzenia swój własny świat. Dorośli nie zawsze potrafią
zrozumieć, niektórych momentów działania dziecka.
Szkoła odgrywa bardzo ważną rolę w systemie oświatowowychowawczym. Nauczyciele coraz częściej widzą w niej dzieci, które
rozrabiają, biją się lub dewastują własność społeczną. Mówi się o tych
dzieciach, że są społecznie nieprzystosowane.
Wymagania domu i szkoły w stosunku do dziecka są rozległe. Natomiast
wypełnienie obowiązków przez dziecko nie zawsze jest dostrzegane i
właściwie ocenione przez dorosłych. Często dorośli nie potrafią właściwie
ocenić, ile trudu włożyło dziecko w wykonanie powierzonego zadania.
Obłożeni pracą zawodową i nadmiarem obowiązków rodzice nie zawsze
znajdują czas dla własnego dziecka. W sprawy dziecka włączają się
okazjonalnie, regulując wybuchami gniewu z powodu nagannego
postępowania dziecka lub nagłymi przypływami czułości. W codziennym
postępowaniu dorosłych można zauważyć zdecydowany brak analizy
wykroczenia dziecka poza stwierdzeniem samego faktu. Brak jest
poszukiwania przyczyn takiego postępowania. Jest wykroczenie, będzie, więc i
kara. Niezrozumienie sytuacji spowodować może jedynie utratę zaufania do
rodziców, a odbudowa jego może będzie niezwykle trudna.
Literatura:
1. Kazimierz Pospiszyl, Ewa Żabczyńska: "Psychologia dziecka
niedostosowanego społecznie", PWN, Warszawa 1980
2. Otton Lipkowski: "Dziecko niedostosowane i jego resocjalizacja", PZWS,
Warszawa
"
3. Lesław Pytka, Tamara Zacharuk: "Zaburzenia nieprzystosowania
społecznego dzieci i młodzieży" WSRP, Siedlce 1995
4. Eugeniusz Chmielewski: "Uczniowie zagrożeni i niedostosowani
społecznie" Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze, 1986 nr7
5. Jan Konopnicki: "Powodzenia i niepowodzenia szkolne", PZWS,
Warszawa 1966
6. Irena Jundził: "Problemy opieki wychowawczej nad dzieckiem
zagrożonym." Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1982, nr2