docKompleksowe wspieranie procesów rewitalizacyjnych
download 
Reklamacja Transkrypt
Kompleksowe wspieranie procesów rewitalizacyjnych
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Szkolenie doradcze Katowice, 2012 r. Strona1 Kompleksowe wspieranie procesów rewitalizacyjnych Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Spis treści Rola jednostek samorządu terytorialnego w procesach rewitalizacji ...................................................3 Procesy rewitalizacyjne w aspekcie przyrodniczym .......................................................................... 18 Procesy rewitalizacyjne w aspekcie urbanistycznym ........................................................................ 40 Przygotowanie terenów poprzemysłowych do funkcji gospodarczych ............................................... 62 Rola oraz formy organizacyjno-prawne operatora rewitalizacji ......................................................... 81 Szanse i zagrożenia dotyczące współpracy w ramach działań rewitalizacyjnych w konwencji partnerstwa publiczno-prywatnego ................................................................................................ 90 Strona2 Procesy rewitalizacyjne w aspekcie społecznym ............................................................................ 107 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Mgr inż. Tomasz Szulc Rola jednostek samorządu terytorialnego w procesach rewitalizacji W polskim systemie prawa w chwili obecnej nie występują żadne regulacje dotyczące sposobu przygotowania i prowadzenia procesów rewitalizacji przez administrację publiczną, w tym władze samorządowe różnych szczebli. Na podstawie przeglądu czynności podejmowanych przez organy państwa począwszy od naczelnych i centralnych, poprzez organy szczebla regionalnego, a skończywszy na administracji lokalnej odnosi się wrażenie, iż takie braki skutkują znaczącymi utrudnieniami w koordynacji i wdrażaniu procesów rewitalizacji, gdyż nie ma miejsca, w którym wskazano by podmiot za nie odpowiedzialny. Regulacji w tej materii nie ujęto w ustawach ustrojowych dotyczących wszystkich szczebli samorządu, jak również nie uwzględniono w przepisach ustalających zakres i przedmiot funkcjonowania administracji rządowej. Trudno zatem wskazać, czyim zadaniem miałoby być planowanie i realizowanie procesów kompleksowej odnowy społecznej, gospodarczej i przestrzennej miast, które niewątpliwie mają charakter działań użyteczności publicznej. W takiej sytuacji mamy do czynienia z rozproszeniem zagadnień w kilkunastu różnych aktach prawa obejmujących zagadnienia społeczne, przestrzenne i techniczne oraz gospodarcze. Są one w wielu wypadkach wzajemnie sprzeczne, a zakres regulacyjny jest niepełny względem faktycznej pojemności pojęcia rewitalizacji. Zagadnienia dotyczące rewitalizacji realizowane przez władze samorządowe różnych szczebli rozsiane są zatem w następujących aktach prawa: Ustawa o samorządzie gminnym, Ustawa o samorządzie powiatowym, Ustawa o samorządzie województwa, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Ustawa Prawo ochrony środowiska, Ustawa o gospodarce nieruchomościami, Ustawa Prawo budowlane, jak również w ustawach regulujących sferę mieszkalnictwa, podatków i opłat lokalnych, drogach inwentaryzacja i uporządkowanie zapisów występujących w poszczególnych aktach prawa jest czasochłonnym zajęciem. Strona3 publicznych, utrzymaniu czystości, zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i wielu innych. Sama Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Kompetencje niezbędne do skutecznego planowania i wdrażania procesów rewitalizacji zostały rozdzielone przez ustawodawcę na wszystkie szczeble samorządu terytorialnego. Jako najbardziej ogólny przykład można podać tu zapisaną w ustawię zasadę subsydiarności, w myśl której do zadań gminy należy większość spraw publicznych oraz przestrzennych o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżonych odrębnymi przepisami do kompetencji innych podmiotów. Na szczeblu powiatu ustawodawca umieścił zadania związane ze sprawami społecznymi, funkcjonowaniem rynku pracy oraz administrowaniem mieniem Skarbu Państwa. Samorząd województwa z kolei ma w swoich kompetencjach zadania dotyczące pobudzania aktywności gospodarczej, finansowania rozwoju, integracji społecznej oraz – jako jedyny szczebel – opracowania i wdrażania strategii. Widać zatem, ze dopiero szerokie, zintegrowane spojrzenie na zadania samorządu wszystkich szczebli umożliwia wyselekcjonowanie zadań, które mieszczą się w formule rewitalizacji. W istniejącym stanie prawnym warunkiem koniecznym do realizacji procesów rewitalizacji jest uporządkowana i skoordynowana współpraca przedstawicieli wszystkich szczebli władzy samorządowej. Mowa tu oczywiście o koordynacji na poziomie strategii, planów wykonawczych oraz przede wszystkim planów finansowych. Duża część zagadnień mieszczących się w zakresie rewitalizacji znajduje się poza jakąkolwiek regulacją. To powoduje znaczne komplikacje w programowaniu i wdrażaniu tych procesów, prowadzi do napięć o charakterze pozamerytorycznym, a ich koordynacja rzeczowa i finansowa jest praktycznie niemożliwa. Role jednostek samorządu terytorialnego omówione w niniejszym rozdziale dotyczyć będą sfer planowania rewitalizacji oraz wdrażania tychże procesów. Planowanie rewitalizacji – wymiar zintegrowany, przestrzenny oraz finansowy Program rewitalizacji przyjmowany do realizacji uchwałą rady gminy/miasta charakteryzuje pewien dualizm. Z jednej strony jest to dokument wieloletni, zbliżony w horyzoncie czasowym do strategii, z drugiej zaś strony – ma on charakter stricte operacyjny, gdyż ustala zadania, określa sposoby ich realizacji, zakłada finansowanie oraz terminarz wdrażania. Wzrost zainteresowania tematyką rewitalizacji (poza nielicznymi przykładami Żyrardowa, Krakowa czy Szczecina) wiąże się z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Nie oznacza to, iż przed 2004 rokiem problemy i potrzeby rewitalizacyjne nie występowały. Możliwość uzyskania dofinansowania w ramach działania 3.3 ZPORR zupełnie odrębnym zagadnieniem. Na podstawie badań przeprowadzonych przez autora stwierdzić można, iż koncentracja prac planistycznych nastąpiła w roku 2005 oraz 2008, kiedy to opublikowane Strona4 spowodowała jednak lawinowy wzrost liczby tworzonych programów. Kwestia ich wdrażania jest Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 zostały wytyczne instytucji pośredniczących w udzielaniu dotacji ze środków Unii Europejskiej. Trudno jednak znaleźć przykład miasta, w którym program taki byłby konsekwentnie wdrażany od momentu jego uchwalenia. Programy rewitalizacji charakteryzuje również brak standardów w zakresie ich opracowania. Miasta sporządzają te dokumenty w sposób wykluczający ich porównywalność, ocenę wpływu na poprawę sytuacji, racjonalność podejmowanych działań. Każdy z nich sporządzany jest powiem w innym zakresie, o różnym stopniu kompleksowości zagadnień, szczególnie w wymiarach innych niż infrastrukturalno-przestrzenny. Innymi słowy w wielu przypadkach rewitalizację rozumie się jako kompleksowy remont, z pominięciem czynnika społecznego i gospodarczego. Na błędny charakter takiego podejścia zwraca szczególną uwagę Krzysztof Skalski, jeden z prekursorów rewitalizacji w Polsce, wieloletni prezes zarządu Stowarzyszenia „Forum Rewitalizacji” w Krakowie. Istotnym problemem, z jakim muszą zmierzyć się władze miast jest formuła wdrażania programu przez tzw. operatora rewitalizacji, gdyż w tej materii również nie wypracowano żadnych instrumentów wspomagających. Nieco odmienny charakter posiadają strategie rozwoju uchwalane na wszystkich szczeblach samorządu, z zastrzeżeniem, iż jedynie w przypadku województwa zadanie to ma charakter obligatoryjny, narzucony ustawą ustrojową. Samorządy miast (gmin) i powiatów mogą, ale nie muszą posiadać takiego dokumentu, jednak ze względu na profesjonalizację zarządzania w samorządzie oraz – nie da się tego ukryć – panującą modę, wiele jednostek uchwala takie programy długofalowego rozwoju. Podobnie, jak w przypadku programów rewitalizacji, nie wypracowano żadnych standardów, jakim miałyby takie strategie odpowiadać. Dla szczebla województwa ustawodawca przyjął, iż posiadanie strategii rozwoju regionu jest niezbędne, a jej powstanie powinno być wynikiem szerokiego konsensusu pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego na poziomie gminy i powiatu, przedstawicielami samorządów gospodarczych, zawodowych, administracji rządowej oraz wojewody. Ustawodawca dokonuje również pewnej standaryzacji treści strategii rozwoju regionu poprzez określenie ramowych celów, jakie powinna ona obejmować. Zalicza do nich kwestie związane ze stymulowaniem aktywności gospodarczej, podnoszeniem poziomu innowacyjności i konkurencyjności gospodarki regionu, kształtowaniem ładu przestrzennego na poziomie regionalnym oraz dbałością o dziedzictwo kulturowe i środowisko naturalne. Warto zauważyć, że w katalogu celów nie znalazły się wprost zapisy dotyczące rozwoju miast, ani też programy rewitalizacji nie mają rangi aktu prawa lokalnego, toteż stanowią one Strona5 odnowy czy rozwoju miast. Należy również podkreślić, iż ani strategia rozwoju regionu, ani strategie Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 raczej werbalizację intencji i zamierzeń, a ich niewypełnienie może mieć konsekwencje wyłącznie natury politycznej. Do ważnych dokumentów z punktu widzenia prowadzenia procesów rewitalizacji zaliczyć można plany i programy gospodarowania przestrzenią. Na poziomie regionalnym dokumentem takim jest Plan zagospodarowania przestrzennego województwa. Ustawodawca przewiduje, iż po wejściu w życie takiego planu samorząd województwa powinien dokonać aktualizacji treści strategii rozwoju do ustaleń tegoż planu. Są one jednak dość ogólne, a koncentrują się przede wszystkim na obszarach problemowych, dla których ustalane są szczególne zasady ich zagospodarowania. Ustawodawca nie wyklucza zamieszczenia w planie zagadnień związanych z procesami rewitalizacji, jednak ich zakres musi być powiązany przedmiotowo z zadaniami realizowanymi ustawowo przez samorząd województwa. Podobnie jednak jak strategia, Plan zagospodarowania przestrzennego województwa, nie jest aktem prawa miejscowego i wyraża tylko pewne intencje dotyczące kształtowania przestrzeni regionu. Sytuacja wygląda odmiennie na poziomie władz gminy / miasta, które na mocy przepisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym sporządzają Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Jest to dokument o charakterze planistycznym dotyczący kształtowania przestrzeni na obszarze całego miasta / gminy. Pomimo znacznego stopnia ogólności, możliwe jest wyznaczenie na jego poziomie stref wymagających rewitalizacji, rewaloryzacji, itp. Studium takie uwzględnia się również obowiązkowo kwestie związane z ustaleniami strategii rozwoju województwa i wojewódzkiego planu zagospodarowania przestrzennego, zasady gospodarowania przestrzenią określone w krajowej koncepcji zagospodarowania przestrzennego oraz ewentualne nawiązania do strategii rozwoju miasta / gminy. Ustalenia studium mają charakter wiążący dla opracowywanych w dalszej kolejności miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla wybranych – mniejszych fragmentów miasta. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym mówi wprost, iż w studium określa się (…) w szczególności obszary zabudowane ze wskazaniem obszarów wymagających przekształceń lub rehabilitacji. (por. art. 10 ust. 2 pkt. 14 ustawy). Ustalenia studium są o tyle istotne, że następuje ich przeniesienie wprost do planu miejscowego, który to w myśl przepisów stanowi już akt prawa miejscowego. Zakres ujęty w studium oraz planach miejscowych dotyczy wyłącznie wąskiego wycinka działań rewitalizacyjnych mieszczących się w sferze przestrzenno-technicznej. Pozostałych aspekty – związane z wykluczeniem społecznym, aktywnością gospodarczą, środowiskiem naturalnym czy też zatrudnieniem - nie są ujmowane w Ostatnią grupę dokumentów planistycznych sporządzanych przez jednostki samorządu terytorialnego, w których istnieją możliwości zawarcia ustaleń dotyczących procesów rewitalizacji, stanowią Strona6 sposób zintegrowany w żadnym dokumencie poza programem rewitalizacji Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 wieloletnie plany finansowe. Bazując na prognozie dochodów i wydatków jednostki samorządu, możliwe jest ustalenie poziomu wolnych środków na inwestycje na określony – dłuższy horyzont czasowy. Umożliwia to zaplanowanie bardziej złożonych zadań oraz koordynację rzeczowo-finansową planowanego do wdrażania programu rewitalizacji. W każdym przypadku z wyłączeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego problemem może być utrzymanie trwałości ustaleń tych dokumentów, gdyż nie stanowią one przepisów prawa lokalnego. Ich zmiana wymaga więc zwykłej większości głosów w organie stanowiącym jednostki samorządu terytorialnego. Wprowadzanie częstych zmian zaburza jednak swoistą stabilność, co utrudnia skuteczne i efektywne wdrażanie sformułowanych zamierzeń. Koordynacja procesu planowania na wszystkich szczeblach administracji samorządowej wymaga więc pewnej dojrzałości ze strony wszystkich uczestników tego procesu. Brak jest bowiem sformalizowanych instrumentów planistycznych przyporządkowujących poszczególny szczeblom określone role zadania, których przestrzeganie ułatwiałoby koordynację tworzenia wspólnej i spójnej polityki rozwoju dla województwa, powiatu oraz gminy. Ustawodawca w każdej z ustaw ustrojowych zawarł ogólne regulacje dotyczące współpracy jednostek na różnych szczeblach. Brak specyficznych regulacji dotyczących odnowy miast powoduje, że skoordynowanie planowania jest przedsięwzięciem dość karkołomnym. Wdrażanie procesów rewitalizacji – analiza instrumentów na szczeblu lokalnym Jakkolwiek rewitalizacja jako proces jest słabo osadzona w ustawodawstwie dotyczącym różnych szczebli samorządu terytorialnego, w dyspozycji władz miasta / gminy znajduje się szereg instrumentów. Sposób ich kategoryzacji odpowiada aspektom rewitalizacji jako interwencji w sferze społecznej, gospodarczej, przestrzenno-technicznej oraz ekologicznej. Instrumenty w sferze społecznej W sferze społecznej instrumentarium będące w dyspozycji gminy wynika z zapisów ustawy o pomocy społecznej, która określa szczegółowe sposoby interwencji samorządu w przypadku stwierdzenia zagrożenia określonych grup zjawiskiem wykluczenia społecznego. Jest ono determinowane przez czynniki takie, jak: brak uczestnictwa w życiu społecznym, gospodarczym, kulturalnym i politycznym, brak dostępu do zasobów, instytucji oraz systemów społecznych (np. rynku pracy, systemów ubóstwo i deprywacja (czyli brak zasobów ekonomicznych umożliwiających uczestniczenie w życiu społecznym), Strona7 zabezpieczenia społecznego, edukacji), Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 ograniczenie lub odcięcie od podstawowych praw społecznych (np. do zatrudnienia, ochrony zdrowia, itp.). Podmiotem realizującym interwencję w sferze społecznej jest najczęściej miejski / gminny ośrodek pomocy społecznej. W przypadku miast na prawach powiatu bądź też powiatów ziemskich instrumentem umożliwiającym interwencję w tej sferze jest powiatowy urząd pracy, którego funkcjonowanie reguluje ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Powiaty ziemskie i grodzkie mogą również przygotowywać komplementarną wobec programu rewitalizacji strategię rozwiązywania problemów społecznych, która powinna być silnie powiązana z ustaleniami programu odnowy. Instrumentem możliwym do zastosowania na styku sfery społecznej oraz sfery mieszkalnictwa, która często jest wyodrębniana jako kolejny aspekt rewitalizacji, są dodatki mieszkaniowe, regulowane ustawą. Są one przyznawane na podstawie decyzji administracyjnej przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Jako inny przykład instrumentu w tej sferze można podać działania związane z budową lokali socjalnych. Ustawodawca nakłada na gminę obowiązek wydzielenia ze swojego zasobu części lokali, które będą posiadały taki status. Działania rewitalizacyjne mogą jednakowoż wiązać się z koniecznością przesiedlenia mieszkańców kwartałów, dla których planowana jest odnowa do innych miejsc, w których utworzono lokale socjalne, co może prowadzić do powstania sytuacji konfliktowych. Instrumenty w sferze gospodarczej Literatura przedmiotu wymienia szereg działań możliwych do wykorzystania przez władze miasta w tej materii. Najczęściej stosowane są rozwiązania o charakterze fiskalnym oraz instytucjonalnym. Do instrumentów fiskalnych zaliczyć można zróżnicowanie wysokości podatków i opłat wnoszonych przez podmioty działające na obszarze rewitalizowanym bądź też działające na rzecz procesu rewitalizacji. Na podstawie przeprowadzonej obserwacji stwierdzono, że zachęty podatkowe w postaci zwolnienia z podatku od nieruchomości stanowią skuteczny mechanizm motywujący do podjęcia intensywniejszych działań przez podmioty, na których spoczywa taki obowiązek podatkowy. Należy oczywiście pamiętać o tym, że stosownie do regulacji wspólnotowych oraz krajowych, zwolnienie z podatku w przypadku przedsiębiorstw zaliczane jest jako pomoc publiczna w ciężar pomocy de minimis, a regulacje lokalne w tej materii podlegają notyfikacji ze strony Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Władze miast / gmin mogą zatem sterować wysokością podatku rolnego, podatku od nieruchomości, opłat adiacenckich (związanych z podziałem i scalaniem nieruchomości czy rent wzrostem wartości). Strona8 planistycznych (związanych ze zmianą przeznaczenia terenu w planie miejscowym i towarzyszącym jej Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Do rozwiązań o charakterze instytucjonalnym zaliczyć można tworzenie spółek mających charakter instytucji otoczenia biznesu, tj. takich, które zgodnie z zapisami umowy (sp. z o.o.) lub statutu (S.A.) ewentualny zysk netto wypracowany w ciągu roku obrachunkowego przeznaczają na cele związane z podstawową działalnością, do której zaliczyć można tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu nowych przedsięwzięć gospodarczych. Spółka taka może realizować następujące zadania: prowadzenie doradztwa i szkoleń z zakresu uruchamiania i prowadzenia działalności gospodarczej (świadczenie usług informacyjnych oraz doradczych o charakterze ogólnym lub proinnowacyjnym), prowadzenie funduszy poręczeniowych lub funduszy pożyczkowych, promocja inwestycyjna, przygotowanie terenów pod inwestycje komercyjnej, budowa i udostępnianie infrastruktury dla prowadzenia działalności gospodarczej. Z doświadczeń posiadanych przez autora wynika jednak, iż w przypadku udostępniania infrastruktury pod działalność gospodarczą (powierzchnie biurowe, magazynowe, produkcyjne) nie jest możliwe skorzystanie jednocześnie z zachęty podatkowej. Spółka komunalna jest bowiem w świetle przepisów prawa przedsiębiorcą, który – w przypadku gdy obszar jego działania jest objęty preferencjami podatkowymi – staje się beneficjentem pomocy publicznej w formie ulgi w podatku od nieruchomości. Obowiązek podatkowy spoczywa powiem na właścicielu nieruchomości, a nie na najemcy, a dalszy transfer pomocy nie jest możliwy. W przypadku wyższych stawek podatkowych bądź znacznej skali działania instytucji otoczenia biznesu, ustawowy limit pomocy w wysokości 200 000 euro wyczerpuje się dość szybko. Kolejnym przykładem instrumentu umożliwiającego interwencję w sferze gospodarczej w ramach procesów rewitalizacji jest partnerstwo publiczno-prywatne. Istnieją jednak pewne wątpliwości natury formalnej, gdyż realizacja niektórych zadań możliwa jest również w formule koncesji na usługi lub roboty budowlane. Elastyczność rozwiązań PPP tkwi w możliwości zawarcia umowy w sprawie wspólnej realizacji przedsięwzięcia lub też utworzenia spółki celowej, która będzie miała za zadanie je zrealizować. PPP umożliwia bezpośrednie zaangażowanie prywatnego kapitału do realizacji zadań o charakterze publicznym, jak również tworzenie złożonych modeli finansowania z wykorzystaniem również środków Unii Europejskiej. Doświadczenia polskie w zakresie stosowania PPP są jednak bardzo ubogie. Nowe regulacje z początku 2009 roku stwarzają zupełnie nowe możliwości realizacji samorządów taką formułą wdrażania projektów. Strona9 przedsięwzięć rewitalizacyjnych, niemniej jednak brak jest danych dotyczących zainteresowania Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Jeszcze innym przykładem działania gminy / miasta w sferze gospodarczej w procesach rewitalizacji jest gospodarowanie nieruchomościami. Chodzi tu przede wszystkim o tworzenie stref przeznaczonych pod działalność gospodarczą. Instrumenty z zakresu gospodarki nieruchomościami omówiono w dalszej części materiałów. Instrumenty w sferze kształtowania przestrzeni Szerokie instrumentarium, jakim dysponują gminy / miasta mieszczą się w sferze zagospodarowania przestrzennego. Poza wspomnianym wcześniej Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, należy w tym miejscu podkreślić szczególne znaczenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Plan, który ma status prawa miejscowego jest podstawowym instrumentem kształtowania ładu urbanistycznego oraz jakiejkolwiek działalności inwestycyjnej. W przypadku, gdy obszar rewitalizowany jest objęty planem, wzniesienie każdego budynku z dowolnym przeznaczeniem musi pozostać w zgodzie z ustaleniami tegoż. Stosownie do postanowień art. 15 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym reguluje on m.in.: zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, szczególne warunki zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich użytkowaniu, w tym zakaz zabudowy, zasady modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej, parametry i wskaźniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu, w tym linie zabudowy, gabaryty obiektów i wskaźniki intensywności zabudowy, oraz ustala granice m. in. obszarów rehabilitacji istniejącej zabudowy i infrastruktury technicznej. Plan miejscowy jest dokumentem, którego procedura przygotowania i uchwalania jest dość czasochłonna, gdyż ustawa nakłada na samorząd obowiązek uzgodnienia jego treści z wieloma organizacjami oraz przeprowadzenia szerokich konsultacji społecznych. Zmiana planu odbywa się w oparciu o identyczną procedurę. Po uchwaleniu plan staje się prawem lokalnym obowiązującym wszystkie podmioty prowadzące jakiekolwiek działania inwestycyjne na obszarze. Posiadanie planu miejscowego nie jest obowiązkowe, a realizacja zadań inwestycyjnych możliwa jest w oparciu o decyzję o ustaleniu warunków zabudowy. Teoretycznie władze gminy / miasta nie mają możliwości zablokowania realizacji inwestycji, o ile nie zakłóci ona kontynuacji funkcji, parametrów, cech i wskaźników kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu, w tym gabarytów i formy sąsiadujących działkach, bez względu na estetykę, intensywność wykorzystania, itp. Instrumenty w sferze mieszkalnictwa Strona10 architektonicznej obiektów budowlanych, linii zabudowy oraz intensywności wykorzystania terenu na Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Jak wspomniano w poprzedniej części opracowania, pewne instrumenty będące w dyspozycji władzy samorządowej mieszczą się na styku sfery społecznej i sfery mieszkalnictwa. Zaliczyć można do nic: dodatki czynszowe oraz budowę mieszkań socjalnych. Poza wymienionymi miasta / gminy mają możliwość kształtowania szerszej polityki w tej sferze, której najbardziej wyrafinowaną formą jest strategia mieszkaniowa. Konieczność coraz lepszego zaspokajania lokalnych potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej w warunkach niedoboru środków finansowych, które samorząd może wyasygnować, wymaga podejmowania optymalnych decyzji dotyczących wydawania własnych środków, umiejętnego korzystania z możliwości dofinansowania rozwoju mieszkalnictwa ze źródeł zewnętrznych oraz skutecznego mobilizowania innych podmiotów (np. developerów, spółdzielnie mieszkaniowe) do zaangażowania się w rozwój mieszkalnictwa. Takie podejście wymaga nie tylko podejmowania racjonalnych decyzji bieżących, ale i kreatywnego kształtowania przyszłości. Strategia działania jest więc najlepszym instrumentem. Zadanie to jest o tyle ważne, iż ustawodawca wpisał je w katalog zadań własnych gminy. Poza bezpośrednim dostarczeniem lokali mieszkalnych miasto ma również możliwość pośredniego kształtowania sfery mieszkalnictwa, głównie poprzez wskazywanie terenów inwestycyjnych pod budownictwo jedno i wielorodzinne. Jednym z instrumentów działania w sferze mieszkalnictwa jest dysponowanie komunalnym zasobem mieszkaniowym. Należy jednak zastrzec, że gmina / miasto ma obowiązek zarządzania tylko tymi budynkami i lokalami, których jest stuprocentowym właścicielem. W przypadku pozostałych budynków, gdy udział samorządu jest wielkością ułamkową, ma on ustawowy zakaz gospodarowania takimi zasobami (wspólnotami mieszkaniowymi), gdyż wykraczają one poza zakres realizacji zadań użyteczności publicznej. Sytuacja, w której własność lokali jest mieszana utrudnia w znacznym stopniu realizację procesu rewitalizacji, gdyż do wdrożenia wielu przedsięwzięć niezbędne jest prawo do pełnego dysponowania nieruchomością na cele budowlane. W przypadku zasobu komunalnego ustawodawca nakłada na samorząd obowiązek sporządzania planu gospodarowania nim. Dotyczy on jednak wyłącznie mieszkań, których właścicielem jest gmina. Powinien on obejmować, stosownie do postanowień ustawy o ochronie praw lokatorów następujące elementy: prognozę dotyczącą wielkości oraz stanu technicznego zasobu mieszkaniowego gminy w poszczególnych latach, z podziałem na lokale socjalne i pozostałe lokale mieszkalne, analizę potrzeb oraz plan remontów i modernizacji wynikający ze stanu technicznego planowaną sprzedaż lokali w kolejnych latach, zasady polityki czynszowej oraz warunki obniżania czynszu, Strona11 budynków i lokali, z podziałem na kolejne lata, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 sposób i zasady zarządzania lokalami i budynkami wchodzącymi w skład mieszkaniowego zasobu gminy oraz przewidywane zmiany w zakresie zarządzania mieszkaniowym zasobem gminy w kolejnych latach, źródła finansowania gospodarki mieszkaniowej w kolejnych latach, wysokość wydatków w kolejnych latach, z podziałem na koszty bieżącej eksploatacji, koszty remontów oraz koszty modernizacji lokali i budynków wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu gminy, koszty zarządu nieruchomościami wspólnymi, których gmina jest jednym ze współwłaścicieli, a także wydatki inwestycyjne, opis innych działań mających na celu poprawę wykorzystania i racjonalizację gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy, a w szczególności: niezbędny zakres zamian lokali związanych z remontami budynków i lokali oraz planowaną sprzedaż lokali. Do osób zajmujących się tematyką planowania w mieście / gminie należy dopilnowanie, aby programy i strategie nie były dokumentami wzajemnie sprzecznymi, tym bardziej, że w wielu momentach poruszają one te same kwestie. Kolejnym instrumentem, za pomocą którego gmina może kształtować otoczenie procesów rewitalizacji jest sterowanie stawkami czynszowymi. Przywołana ustawa o ochronie praw lokatorów stanowi, iż w lokalach wchodzących w skład publicznego zasobu mieszkaniowego właściciel ustala stawki czynszu za 1 m2 powierzchni użytkowej lokali, z uwzględnieniem czynników podwyższających lub obniżających ich wartość użytkową, a w szczególności: położenia budynku, położenia lokalu w budynku, wyposażenia budynku i lokalu w urządzenia techniczne i instalacje oraz ich stanu, ogólnego stanu technicznego budynku, a szczególnymi regulacjami objęte są czynsze w lokalach socjalnych. Ustawodawca nie określił jednak górnych granic stawek czynszowych, toteż w wielu przypadkach podjęcie działań rewitalizacyjnych powodujące podniesienie standardu mieszkań i otoczenia może powodować podwyżkę czynszu, co w konsekwencji może doprowadzić do konieczności przesiedlenia mieszkańców do lokali socjalnych. W kilku miastach przeprowadzono takie działania z myślą o gentryfikacji społeczności zamieszkującej wybrane obszary. Instrumenty w sferze gospodarki nieruchomościami Instrumenty w nieruchomościami, tej materii której art. regulowane 1 określa są ich przede katalog, wszystkim do w których ustawie poza o gospodarce gospodarowaniem scalania i podziału nieruchomości, mechanizm pierwokupu nieruchomości, wywłaszczania nieruchomości i zwrotu wywłaszczonych nieruchomości oraz określania udziału w kosztach budowy Strona12 nieruchomościami samorządowymi oraz będącymi własnością Skarbu Państwa zalicza się: zasady Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 urządzeń infrastruktury technicznej. Ustawa ta ponadto reguluje zasady wyceny nieruchomości oraz sposób wykonywania zawodu zarządcy. W przypadku prawa pierwokupu przepisy stanowią, iż gmina ma może je wykonać w przypadku zbywania: niezabudowanej nieruchomości nabytej uprzednio przez sprzedawcę od Skarbu Państwa albo jednostek samorządu terytorialnego, prawa użytkowania wieczystego niezabudowanej nieruchomości gruntowej, nieruchomości położonej na obszarze przeznaczonym w planie miejscowym na cele publiczne, nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości. Ustawodawca dokonuje również wyłączeń z możliwości skorzystania przez gminę z tego prawa, jeżeli: sprzedaż nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego następuje na rzecz osób bliskich dla sprzedawcy, sprzedaż nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego następuje między osobami prawnymi tego samego kościoła lub związku wyznaniowego, prawo własności lub prawo użytkowania wieczystego zostało ustanowione jako odszkodowanie lub rekompensata za utratę własności nieruchomości, prawo własności lub prawo użytkowania wieczystego zostało ustanowione w wyniku zamiany własności nieruchomości Wykonanie prawa pierwokupu leży w gestii wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Podziały i scalanie nieruchomości mają na celu dostosowanie wielkości terenu do potrzeb realizacji określonych przedsięwzięć. Zasady określone w ustawie o gospodarce nieruchomościami nie dotyczą obszarów, dla których przeznaczenie w planie miejscowym określono jako rolne lub leśne. Niezależnie od ustaleń planu miejscowego podział nieruchomości może nastąpić w celu: zniesienia współwłasności nieruchomości zabudowanej co najmniej dwoma budynkami, wzniesionymi na podstawie pozwolenia na budowę, jeżeli podział ma polegać na wydzieleniu dla poszczególnych współwłaścicieli, wskazanych we wspólnym wniosku, budynków wraz z działkami gruntu niezbędnymi do prawidłowego korzystania z tych budynków, wydzielenia działki gruntu znajdującej się pod budynkiem, niezbędnej do prawidłowego korzystania z niego, jeżeli budynek ten został wzniesiony w dobrej wierze przez samoistnego wydzielenia części nieruchomości, której własność lub użytkowanie wieczyste zostały nabyte z mocy prawa, Strona13 posiadacza, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 realizacji roszczeń do części nieruchomości, wynikających z przepisów niniejszej ustawy lub z odrębnych ustaw, realizacji przepisów dotyczących przekształceń własnościowych albo likwidacji przedsiębiorstw państwowych lub samorządowych, wydzielenia części nieruchomości objętej decyzją o ustaleniu lokalizacji autostrady, wydzielenia działki budowlanej jako działki niezbędnej do korzystania z istniejącego budynku, w którym ustanowiono odrębną własność co najmniej jednego lokalu. Kolejnym instrumentem, z którego mogą skorzystać władze samorządowe są wywłaszczenia nieruchomości. Jest to instrument, którego zastosowanie jest uzależnione od sposobu zagospodarowania ustalonego dla danego terenu w planie miejscowym, tj. przeznaczone na cele publiczne lub też dla których została wydana decyzja o lokalizacji inwestycji celu publicznego. Wywłaszczenie polega na pozbawieniu albo ograniczeniu, w drodze decyzji, prawa własności, prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości i może być dokonane, jeżeli cele publiczne nie mogą być zrealizowane w inny sposób niż przez pozbawienie albo ograniczenie praw do nieruchomości, a prawa te nie mogą być nabyte w drodze umowy. Organem właściwym w sprawach wywłaszczenia jest starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej. W miastach na prawach powiatu zadanie to wykonuje prezydent. Artykuł 6 ustawy o gospodarce nieruchomościami określa zamknięty katalog działań, które są celami publicznymi, z których żaden nie mieści się w pełni w formule rewitalizacji. Podsumowanie niniejszego rozdziału zawarto w poniższej tabeli, w której w syntetyczny sposób przedstawione zostały instrumenty, jakimi dysponują władze samorządowe, które mogą być zastosowanie do planowania i wdrażania procesów rewitalizacji. Syntezy tych instrumentów dokonał M. Węglowski. Zakres przedmiotowy Instytucja stosująca Instrumenty strategia rozwoju województwa urząd marszałkowski plan zagospodarowania przestrzennego regionalny program operacyjny strategiczne urząd miasta / gminy strategia rozwoju miasta studium uwarunkowań i kierunków Strona14 Planowanie Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 zagospodarowania przestrzennego program rewitalizacji wieloletni plan finansowy wieloletni plan inwestycji województwo, powiat, zasady współpracy pomiędzy jst różnego gmina szczebla miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Planowanie i zagospodarowanie urząd miasta / gminy przestrzenne decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu decyzja o lokalizacji inwestycji celu publicznego prawo własności nieruchomości komunalnych zarządzanie nieruchomościami nieznanych urząd gminy właścicieli podział i scalanie nieruchomości prawo pierwokupu wywłaszczenie Gospodarka nieruchomościami zarządzanie starostwo / urząd miasta na nieruchomościami Skarbu Państwa prawach powiatu administracja architektoniczno-budowlana nadzór budowlany (PINB) zbywanie nieruchomości będących własnością urząd marszałkowski Skarbu Państwa scalanie i wymiana gruntów wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy (mieszkania komunalne, socjalne, stawki czynszowe, Gospodarka lokalowa urząd gminy / miasta lokale użytkowe) TBS domy pomocy społecznej Rozwój gospodarczy urząd gminy zachęty podatkowe Strona15 czynsze i dodatki mieszkaniowe Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 PPP instytucje otoczenia biznesu bazy danych i promocja inwestycyjna powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych obejmująca starostwo / urząd miasta na instytucje rynku pracy (powiatowe urzędy prawach powiatu pracy) promocja zatrudnienia strategia rozwoju województwa urząd marszałkowski specjalne strefy ekonomiczne instytucje otoczenia biznesu bazy danych i promocja inwestycyjna działania ustawowe z zakresu pomocy społecznej wykonywane za pomocą urząd gminy gminnego ośrodka pomocy społecznej mieszkania socjalne dodatki mieszkaniowe powiatowa strategia rozwiązywania Sfera społeczna starostwo / urząd miasta na problemów społecznych obejmująca prawach powiatu zagadnienia pomocy społecznej regionalne programy pomocy społecznej urząd marszałkowski współpraca z samorządami pełnienie roli Instytucji Pośredniczącej w projektach EFS Źródło: Rewitalizacja miast w polskich – diagnoza, Ziobrowski Z., Jarczewski W. (red.), Instytut Podsumowanie Strona16 Rozwoju Miast, Kraków 2010. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Z przeprowadzonej analizy wynika, iż samorządy posiadają bardzo rozbudowane instrumentarium, za pomocą którego mogą realizować procesy rewitalizacji, niemniej jednak są one rozproszone w wielu różnych aktach prawa, a ich sprawne stosowanie wymaga niejednokrotnie znacznych umiejętności koordynacyjnych. Największym brakiem jest nieuregulowanie sposobów prowadzenia przez samorządy działań w zakresie programowania rozwoju. Jak podkreślają autorzy piśmiennictwa w zakresie rewitalizacji, pomimo wysiłków i znacznego zaawansowania prac w kilkudziesięciu miastach w Polsce nie zdołano zbudować sprawnie działającego systemu rewitalizacji. Struktury urzędów nie są przygotowane do wdrażania zadań o charakterze interdyscyplinarnym mieszczących się na styku obszarów działania wydziałów merytorycznych. Barierą ograniczającą efektywne wdrażanie rewitalizacji jest ustawowy obowiązek koncentracji samorządu wyłącznie na zadaniach użyteczności publicznej. W piśmiennictwie można zidentyfikować zatem trzy znaczące postulaty: uznanie rewitalizacji za zadanie własne gminy, co podniesie jego znaczenie i rangę, uznanie rewitalizacji za cel publiczny w myśl ustawy o gospodarce nieruchomościami, co umożliwi skorzystanie przez gminę z instrumentów określonych w ustawie, określenie zasad sporządzania programów rozwoju, w tym programów rewitalizacji obejmujących współpracy również wieloletnie finansowania, formalizującego zasady samorządów różnych szczebli. Autorzy podkreślają również, iż w zdecydowanej większości polskich miast podjęcie jakichkolwiek działań rewitalizacyjnych uzależnione jest od pozyskania zewnętrznych źródeł finansowania ze środków Unii Europejskiej. W przypadku braku takowych wdrażanie programów rewitalizacji, stanowiących bądź, co bądź werbalizację określonych zamierzeń samorządu stoi pod dużym znakiem Strona17 zapytania. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Mgr inż. Paweł Olszewski Procesy rewitalizacyjne w aspekcie przyrodniczym POJĘCIA I DEFINICJE Rewitalizacja (łac. re+vita – dosłownie: przywrócenie do życia, ożywienie) – działanie skupione na ożywieniu zdegradowanych obszarów miast, np. poprzemysłowych, którego celem jest znalezienie dla nich nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym obszary zmieniają swoją funkcję. Rewitalizacji nie można mylić z rekultywacją, rewaloryzacją. Są to elementy, które składają się na rewitalizację. Rewitalizacja jest pojęciem stosowanym najczęściej w odniesieniu do części miasta lub zespołu obiektów budowlanych, które w wyniku przemian gospodarczych, społecznych, ekonomicznych i innych, utraciły częściowo swoją pierwotną funkcję i przeznaczenie. Rewitalizacja jest w tym znaczeniu zespołem działań z zakresu budownictwa, planowania przestrzennego, ekonomii i polityki społecznej, których celem jest doprowadzenie do ożywienia, poprawy funkcjonalności, estetyki, wygody użytkowania i jakości życia w rewitalizowanym zespole. Przez rekultywację rozumie się kompleksową działalność mającą na celu przywrócenie, w zakresie technicznie możliwym i ekonomicznie uzasadnionym, terenów zdewastowanych do gospodarczego użytkowania (Skawina 1963). Definicja terminu rekultywacji ulegała jednak pewnym modyfikacjom. Według innych autorów rekultywacja jest biogeochemicznych, zespołem czynności kształtujących nową inżynierskich i i jednocześnie agrotechnicznych pożądaną oraz strukturę procesów biocenotyczną industrioziemnej gleby (Bender, Gilewska 1988). Według obowiązującej Ustawy z dn. 3 lutego 1995 o ochronie gruntów rolnych i leśnych (tekst rozumieć nadanie lub przywrócenie gruntom wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie Strona18 jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zmianami) poprzez rekultywację gruntów należy Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Ustawa ta definiuje również pojęcie „zagospodarowania gruntów” jako dalszy etap rekultywacji, które polega na rolniczym, leśnym lub innym użytkowaniu gruntów zrekultywowanych. Sukcesja ekologiczna. Układy ekologiczne, w których ma miejsce następstwo gatunków w czasie, bądź wymiana całych ich zespołów, podlegają procesowi sukcesji ekologicznej Przyroda nie znosi próżni. Każdy dostępny skrawek biosfery zasiedlany jest przez organizmy żywe. Sukcesja pierwotna i wtórna. Pierwotna rozwija się na obszarach, bądź siedliskach które dotąd nie były zasiedlone przez organizmy żywe (obrywy skalne, ruchome piaski, tereny po katastrofach, tereny poprzemysłowe). Sukcesja wtórna to grupy gatunków i zespołów zasiedlające skolonizowane obszary w wyniku sukcesji pierwotnej. Tworzą się ciągi następujące po sobie sukcesyjne, które prowadzą do ustalenia klimaksu. Klimaks. Stan równowagi biocenotycznej. Końcowe stadium sukcesji, stabilne stadium rozwojowe roślinności i gleby. Biocenoza – zespół populacji organizmów roślinnych, zwierzęcych i mikroorganizmów, powiązanych ze sobą zależnościami (pokarmowymi, ekologicznymi, pokarmowymi, obiegiem lub przepływem energii) tworzącymi całość. Pozostaje w stanie homeostazy (równowagi). Ekosystem - biocenoza z biotopem (środowiskiem nieożywionym). Biocenozy mogą być naturalne (las, jezioro, step) lub sztuczne (ogród, park, zrekultywowany teren). Wprowadzenie Proces rekultywacji (postępowanie administracyjne, uzgodnienia, projekt rekultywacji technicznej i biologicznej, realizacja) powinien być poprzedzony badaniami geobotanicznymi (florystycznymi i fitosocjologicznymi) w celu określenia indywidualnego potencjału zdegradowanego terenu i możliwości wykorzystania naturalnych procesów, jakie zachodzą w przyrodzie danego obszaru. Niezależnie od specyfiki stosowanych zabiegów rekultywacyjnych, na podłoża poprzemysłowe wkracza roślinność, która kształtuje się w efekcie kolonizacji siedlisk odkształconych, czyli procesu spontanicznej sukcesji wtórnej. W skład tak ukształtowanej ruderalnej roślinności wchodzą zarówno zespoły (asocjacje sensu Braun-Blanqet, 1964) jak i zbiorowiska (fitocenozy) pionierskie, silnie powiązane wymaganiami ekologicznymi ze specyficznymi typami podłoża. Część z takich ugrupowań zdegradowanych siedlisk poeksploatacyjnych. Strona19 roślinnych zasiedla je trwale. Dlatego są one najbardziej pożądane do efektywnej rekultywacji Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Badanie składu gatunkowego spontanicznie rozprzestrzeniającej się flory gatunków ruderalnych może przyczynić się w znacznej mierze do trafnego doboru odpowiednich roślin. Skład gatunkowy flory naczyniowej występującej na terenach zdegradowanych pozwala dość precyzyjnie określić specyfikę czynników abiotycznych i w konsekwencji warunki równowagi klimaksowej. Umożliwia też wskazanie takich gatunków, które skutecznie zapewnią kształtowanie się trwałej pokrywy roślinnej. Roślinność ukształtowana w procesie sukcesji wtórnej pełni różne funkcje, do których należą m.in.: glebotwórcze, przeciwerozyjne, wodochronne, ozdobne czy bioindykacyjne. Szata roślinna w nawiązaniu do różnych uwarunkowań społecznych oraz historycznych może pełnić również funkcje edukacyjne. Zbiorowiska i zespoły roślinności ruderalnej ukształtowane na terenach pogórniczych (lub innych poprzemysłowych) w zależności od uwarunkowań fizyczno-geograficznych pełnią również ważne funkcje ekologiczne. Są one zwykle niezauważane przez inwestorów i właścicieli takich terenów, chociaż stanowią swoiste, bardzo cenne ostoje siedliskowe dla licznych gatunków fauny i flory. Umiejętne powiązanie i odpowiednie wykorzystanie efektów sukcesji roślinnej z zaplanowanymi pracami projektowymi i ich praktyczną realizacją może przynieść korzyści ekonomiczne i społeczne oraz przyrodnicze. Elementami zjawiska sukcesji są przede wszystkim gatunki flory naczyniowej i ich specyficzne ugrupowania (zespoły i zbiorowiska) wkraczające m.in. na siedliska antropogeniczne zmienione i zniszczone. Zjawisko sukcesji, chociaż często opisywane na terenach poprzemysłowych nie zostało dotąd zinterpretowane w kontekście konkretnych możliwości wykorzystania. Doświadczenia związane z projektami rekultywacji wskazują na nikłą znajomość zjawiska sukcesji i możliwości jej wykorzystania przez jednostki, na których spoczywa obowiązek rekultywacji obszarów zdegradowanych (samorządy lokalne, właściciele terenów, przedsiębiorcy, spółki górnicze). Rekultywację terenów przeprowadza się schematycznie, bez odpowiedniej analizy przyrodniczej, z wykorzystaniem minimalnych nakładów finansowych. W rezultacie takich działań często powstają wyrównane i uporządkowane tereny, wymagające odpowiedniej pielęgnacji i kolejnych nakładów finansowych. Sukcesja roślinna jest zjawiskiem, które można wykorzystać wówczas, gdy gatunki i ugrupowania zaczynają pełnić specyficzne funkcje tj.: bioindykacyjne, przeciwerozyjne, glebotwórcze, ozdobne, 1. Antropogeniczne formy degradacji terenu związane z działalnością górnictwa węgla kamiennego. Strona20 ekologiczne (w tym przyrodnicze) i edukacyjne. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 W wyniku działań restrukturyzacyjnych i zmian organizacyjnych prowadzonych zwłaszcza w górnictwie węgla kamiennego duża część zakładów wydobywczych została poddana całkowitej lub fragmentarycznej likwidacji. Poprzez prowadzoną działalność wydobywczą oraz sam proces likwidacji pojawił się problem zagospodarowania zdegradowanych terenów pogórniczych, które należy traktować jako typowe tereny poprzemysłowe. Zdegradowane przez górnictwo tereny tj.: powierzchnie po wyburzonych obiektach, nieczynne i niezrekultywowane osadniki lub składowiska skały płonnej cechuje oprócz braku walorów krajobrazowych i siedliskowych, przede wszystkim negatywne oddziaływanie na środowisko poprzez emisję do otoczenia zanieczyszczeń pyłowych, gazowych i ciekłych Górnictwo jest działem gospodarki mającym wpływ na wszystkie elementy środowiska (woda, gleba, powietrze). Oddziałuje na stosunki wodne, zmienia rzeźbę terenu, niekorzystnie wpływa na uprawy. Oddziaływanie górnictwa na środowisko wyraża się przez: - zajęcie terenu pod budowę zakładu górniczego wraz z całą jego infrastrukturą, - tworzenie zwałowisk skały płonnej w formie zwałów przykopalnianych lub zwałowisk centralnych, tzw. wpływ eksploatacji górniczej, czyli powstawanie przekształceń typu geochemicznego, hydrologicznego oraz biogenicznego. Formy antropogeniczne są zatem wynikiem bezpośredniej działalności gospodarczej lub wynikiem współdziałania procesów gospodarczych i czynników naturalnych. Tereny zdegradowane przez kopalnie, zostawione w spadku gminom i samorządom lokalnym to najczęściej: - deformacje powierzchni (niecki obniżeniowe) - są zaliczane do specyficznych oddziaływań górnictwa podziemnego i otworowego, nazywane wpływami eksploatacji górniczej bądź szkodami górniczymi. Deformacje te powstają w wyniku sił grawitacyjnych nad pustymi przestrzeniami w górotworze, utworzonymi wskutek wybrania złoża lub skały płonnej, - place składowe – bardzo rozległe, niejednokrotnie zanieczyszczone płaskie powierzchnie, na których w okresie funkcjonowania kopalni składowane były różnego rodzaju materiały tj. drewno, taśmy przenośnikowe, zużyte elementy metalowe i części maszyn, - osadniki wód dołowych - są integralną częścią kopalń mającą na celu osadzenie zawiesin i drobnych cząstek z wód wypompowanych na powierzchnię. Są to przeważnie betonowe baseny o głębokości do kilku metrów. W wyniku osiadań górniczych ulegają przeważnie uszkodzeniom, węgla w przykopalnianych zakładach przeróbczych. Po wydobyciu węgiel zostaje poddany przeróbce, podczas której zużywa się ogromne ilości wody. Wody te po zakończeniu procesu mają wysoką zawartość drobin węgla i kamienia. W celu oddzielenia tych cząstek, wody kieruje się do osadników. Strona21 - stawy osadowe, będące częścią obiegu zakładów przeróbczych, są związane z przeróbką Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Osadniki mają bardzo prostą budowę - są to zwykle specjalnie wykonane w tym celu doły z dopływem i odpływem. W trakcie oczyszczania wód popłuczkowych na dnie osadników zbierają się szlamy, które są okresowo wybierane. Stawy osadowe należące do likwidowanych kopalń po przerwaniu przeróbki węgla są w większości wypełnione osadami o błotnistej konsystencji, - bocznice kolejowe - wydobywany węgiel był przeważnie transportowany koleją. W sąsiedztwie zakładów przeróbczych istnieją całe zaplecza związane z załadunkiem węgla. Tory są demontowane i kierowane do złomnic i dalszej przeróbki, natomiast teren po bocznicach jest silnie zdegradowany, wymagający zdjęcia warstwy gruntu zanieczyszczonego (nawet do kilku metrów), - tereny po likwidowanych obiektach kubaturowych - nadszybia, wieże szybowe, zakłady przeróbcze, hale i budynki biurowe stanowią powierzchniową część zakładów wydobywczych. Są to budynki o bardzo mocnej, metalowej i żelbetonowej konstrukcji (np. zakłady przeróbcze) oraz silnym fundamencie. Ze względu na ciągły deficyt terenów pod gospodarcze wykorzystanie, a także atrakcyjną lokalizację, pojawia się możliwość przeprowadzenia zabiegów w kierunku ponownego wykorzystania niektórych obiektów. Typowe obiekty górnicze tj. wieże szybowe i zakłady przeróbcze są likwidowane lub zachowywane jako pomniki architektury przemysłowej. - składowiska odpadów - zwały, powstają ze składowania wszelkiego rodzaju odpadów produkcyjnych, a przede wszystkim z olbrzymich ilości skały płonnej. Powierzchnia tych składowisk waha się od kilku do nawet kilkuset hektarów. Ze względu na źle opracowaną technologię składowania są to tereny często zapożarowane lub retencjonujące tak wielkie ilości wody, że stają się całkowicie niedostępne dla sprzętu i ludzi. 2. Zagrożenia pożarowe na zwałowiskach odpadów powęglowych i metody ich likwidacji Samozapalenia składowisk odpadów powęglowych, podobnie jak pożary endogeniczne w kopalniach węgla kamiennego, można tłumaczyć obecnością substancji palnych (węgla), tlenu oraz zdolnością do kumulowania ciepła w masywie składowiska. Przyjmuje się, że zagrzewanie pewnych specyficznych obszarów zwałowiska powstaje w wyniku wolnego, niskotemperaturowego utleniania substancji palnych, przy równoczesnym niedostatecznym odbiorze ciepła. Po osiągnięciu temperatury krytycznej następuje proces zapalenia się substancji palnych zawartych w materiale. Powstanie pożaru endogenicznego na hałdzie odpadów kopalnianych - łatwego dopływu powietrza do wnętrza hałdy, - obecności w materiale odpadowym dostatecznych ilości substancji palnych, Strona22 możliwe jest w przypadku spełnienia trzech następujących warunków: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 - możliwości akumulacji ciepła w hałdzie (Wasilewski 2009). Fot.1 Rozbiórka zapożarowanego zwałowiska odpadów powęglowych „Wrzosy” w Pszowie (rok 2009) Zjawiska pożarowe na zwałowiskach odpadów powęglowych spowodowane są najczęściej nieodpowiednimi technologiami lokowania odpadów oraz niewłaściwym procesem zarządzania tego typu terenami. Szacuje się, że w chwili obecnej w Polsce mniej lub bardziej zaawansowane stany termiczne notuje się na około 30 zwałowiskach o łącznej powierzchni zapożarowania około 100 ha. Problem pożarów zwałowisk odpadów górniczych dotyczy w mniejszym lub większym stopniu wszystkich zagłębi węglowych Europy, Afryki i Azji. Metody przeciwdziałania zagrożeniom związanym z wystąpieniem pożarów endogenicznych na obiektach formowanych z odpadów powęglowych można ogólnie podzielić na: metody prewencyjne na obiektach aktualnie formowanych – związane z doborem i zastosowaniem odpowiedniej technologii formowania nasypów, metody profilaktyczne, stosowane na uformowanych już obiektach, niewykazujących aktywności termicznej, metody zwalczania występującego stanu termicznego. Metody prewencyjne czyli metody zapobiegania wystąpieniu stanów pożarowych odnoszą się najczęściej do fazy realizacyjnej obiektu (budowy). Uwzględnienie metod prewencyjnych odbywa się już na etapie opracowywanych projektów technicznych konkretnych zwałowisk. Metody prewencyjne na czynnych obiektach dotyczą przede wszystkim sposobu bezpiecznego wbudowania odpadów odpowiedniego, zapewniającego wysokie zagęszczenie materiałów w nasypie doboru uziarnienia, zmniejszenia procentowego udziału zawartości węgla w materiale odpadowym, doboru technologii zapewniającej wysokie zagęszczenie odpadów w nasypach, monitoringu w fazie realizacji obiektu oraz w fazie porealizacyjnej. Strona23 powęglowych i uwzględniają następujące aspekty: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Metody profilaktyczne, stosowane są przeważnie na uformowanych już obiektach. Do metod tych zalicza się iniekcję otworową oraz metodę polegającą na wykonaniu wierzchniej warstwy rekultywacyjnej. Iniekcja otworowa polega na wprowadzeniu medium, przeważnie w postaci zestalającej się mieszaniny UPS (uboczne produkty spalania np. popioły elektrowniane) i wody w bryłę zwałowiska poprzez nawiercone otwory, mającym na celu izolację pożaru lub odcięcie dostępu tlenu. Jest to metoda droga i zdecydowanie częściej wykorzystuje się ją jako metodę bezpośredniego zwalczania zjawisk pożarowych, czyli metodę gaśniczą. Wierzchnią warstwę rekultywacyjną wykonuje się w celu doszczelnienia obiektu oraz stworzenia warunków dla rozwoju wprowadzanych gatunków roślin. Nasadzenia, wysiew traw i bylin można prowadzić bezpośrednio w nawiezionej warstwie. Podczas nasadzeń należy unikać gatunków drzew z szybko rozwijającym się palowym systemem korzeniowym, ze względu na rozluźnianie głębiej zlokalizowanych warstw, co w konsekwencji może doprowadzić do zapłonu odpadów powęglowych. Metody zwalczania występującego stanu termicznego oraz samego gaszenia to najczęściej zespół działań organizacyjnych i technicznych. W praktyce wszystkie sprowadzają się do wykonania szczelnych ekranów izolacyjnych uniemożliwiających lub w zdecydowanym stopniu utrudniających dostęp powietrza do wnętrza nasypów, co prowadzi do spowolnienia lub zaniku reakcji utleniania substancji węglowej zawartej w odpadach powęglowych. Do najczęściej stosowanych należą: iniekcja otworowa (opisana wcześniej), technologia rowów chłonnych, technologia robót ziemnych oraz wykorzystanie antypirogenów i gazów obojętnych. Mocno kontrowersyjną metodą likwidacji pożaru ze względu na uciążliwość środowiskową jest tzw. „kontrolowane” przepalenie zwałowiska. Technologia rowów chłonnych. Istotą tej metody jest uszczelnienie powierzchni zapożarowanej za pomocą medium gaśniczego, którym zalewane są uprzednio wykopane rowy. Rowy mają charakter rowów chłonnych tzn. że medium gaśnicze wylewane do rowów iniektuje nasypy przyległe do wykopów. Wykonywane są na powierzchniach płaskich obiektów z uwagi na techniczne możliwości sprzętowe i posiadają przekrój trapezoidalny. Ich szerokość to przeważnie kilka metrów. Głębokość uzależniona jest natomiast od miąższości nasypu i wymaganej grubości wykonywanej izolacji. Technologia robót ziemnych. Wszędzie tam gdzie zachodzi konieczność zmiany konfiguracji terenu zapożarowanego lub terenu przyległego, prace gaśnicze wykonywane są w technologii robót Prace te polegają m.in. na: - urabianiu materiału aktywnego termicznie, dogaszaniu i ponownej jego zabudowie, Strona24 ziemnych. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 - pokrywaniu powierzchni zwałowiska warstwą niepalnego materiału, - wykonaniu wysokozagęszczonego nasypu izolacyjnego wokół bryły zwałowiska, wraz z wypełnianiem przestrzeni pomiędzy zapożarowanym zwałowiskiem a wykonanym nasypem mieszaniną popiołowo-wodną. Wykorzystanie gazów obojętnych. Wykorzystanie do gaszenia pożarów ciekłego dwutlenku węgla na zwałowiskach odpadów powęglowych zostało opisane w pracach dokumentujących przebieg działań gaśniczych na hałdzie „Waleska” w Łaziskach Górnych. Technologia ta jest od dawna wykorzystywana w kopalniach węgla kamiennego w celach prewencji pożarowej i w akcjach ratowniczych. Oprócz docelowego wychładzania składowanego materiału, działanie dwutlenku węgla ma charakter duszący, na skutek wypierania tlenu z powietrza atmosferycznego (gdzie występuje on w niewielkich ilościach: 0,03-1%). Metoda na zwałowisku „Waleska” sprowadzała się do wykonania serii otworów w bryle obiektu, a następnie wlewania w nie ciekłego CO2. Wskutek spadku ciśnienia następowało zestalenie się gazu oraz jego powolna sublimacja z równoczesnym pobieraniem ciepła od ścian otworu. Jednocześnie obniżana była zawartość tlenu w masywie zwałowiska (gęstość gazowego CO 2 jest większa od powietrza atmosferycznego), a tym samym spowolnione zostały procesy utleniania się substancji palnych. Technologicznie na półce hałdy oraz w zboczach w jej bezpośrednim sąsiedztwie wykonano kilkanaście otworów o średnicy 125 mm i głębokości 6-8 m. Na wlocie otworów osadzono i zacementowano odcinki rur obsadowych. Do tak wykonanych otworów wlewano ciekły CO2. Jednorazowo niektóre otwory przyjmowały do 120 dm 3 ciekłego gazu (do najbardziej chłonnych otworów ciekły CO2 podawano kilkukrotnie). Po zakończeniu podawania ciekłego CO 2 otwory likwidowano przez wypełnienie mieszaniną popiołowo-wodną. Wykorzystanie antypirogenów. Istnieją różne teorie działania antypirogenów czyli środków hamujących palność węgla. Według jednej z nich działanie antypirogenu polega na zmniejszeniu powierzchni reakcji węgla z tlenem z powietrza. Mechanizm działania antypirogenów jest złożony i nie został jeszcze w pełni wyjaśniony. Sprzeczne są również stanowiska dotyczące badanych substancji określanych przez autorów różnych prac jako inhibitory lub katalizatory procesu spalania. Antypirogeny na zwałowiskach szeroko stosowane były w Rosji, między innymi w postaci mleka wapiennego. W Polsce opracowano skuteczne antypirogeny oparte na kwasie szczawiowym i Strona25 szczawianach. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Badania prowadzone w latach 80-tych ubiegłego wieku wyłoniły szereg skutecznie działających antypirogenów, takich jak: poliakryloamid, ługi posulfitowe, kwas szczawiowy, niektóre szczawiany, chlorek sodowy lub solanka naturalna, chlorek wapniowy czy też chlorek magnezowy. Antypirogeny proszkowe mogą być stosowane do gaszenia pożarów różnej wielkości, poczynając od pożarów w zarodku do pożarów o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych. Dzięki swej zdolności do gaszenia, substancje te mogą być stosowane w małych dawkach w stosunku do wielkości palącej się powierzchni. Stosowanie antypirogenów wydaje się szczególnie korzystne w przypadkach, w których wykorzystanie innych skutecznych metod profilaktyki pożarowej jest niemożliwe lub nieopłacalne. Kontrolowane przepalenie zwałowiska. Obecnie znane są następujące metody kontrolowanego przepalania (lub dopalania) aktywnych termicznie zwałowisk odpadów powęglowych: obudowanie zwałowiska sarkofagiem z materiałów niepalnych, a następnie wypełnienie przestrzeni pomiędzy sarkofagiem a bryłą zwałowiska gruboziarnistym materiałem niepalnym, kontrolowane dopalanie z odsysaniem i oczyszczaniem spalin, dopalenie bryły zwałowiska lub jego części z wykorzystaniem ekranu z odpadów gruboziarnistych i drobnoziarnistych. 3. Kierunki i sposoby zagospodarowania terenów zdegradowanych Kierunki zagospodarowania wyżej opisanych terenów są uwarunkowane technicznymi możliwościami, lokalnymi potrzebami gmin i inwestorów a także zapisami w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zespół zabiegów związanych z przywróceniem wartości użytkowych i przyrodniczych odbywa się w ramach prac rekultywacji technicznej i biologicznej. Podstawowym zadaniem rekultywacji technicznej jest przede wszystkim właściwe ukształtowanie bryły rekultywacyjnej obiektu (zwałowiska, osadnika, niecki obniżeniowej). Ostateczne ukształtowanie polega na niwelowaniu powierzchni terenu, które ma na celu polepszenie stosunków wodnych i zmniejszenie skutków erozji wodnej oraz zapewnienie należytej stateczności skarp. Rekultywacja obiektów pokopalnianych takich jak np. składowiska odpadów lub obszary osadników wymaga przemieszczenia lub dowozu i wbudowania olbrzymich mas materiałów sieci niezbędnych dróg dojazdowych, budowę systemu odwodnienia, oraz rozłożenie wierzchniej Strona26 niwelacyjnych. Oprócz tego w ramach rekultywacji technicznej wykonuje się najczęściej: odbudowę Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 warstwy podłoża, zależnej od przeznaczenia terenu (może to być np. luźniejsza warstwa urodzajna, stanowiąca część podłoża dla rozwoju roślin wprowadzanych w ramach rekultywacji biologicznej). Rekultywacja biologiczna terenów pokopalnianych poddanych uprzednio rekultywacji technicznej obejmuje najczęściej: - zagospodarowanie przedplonowe, czyli np. zadrzewienie przedplonowe lub realizację płodozmianu rekultywacyjnego dla wspomagania procesów glebotwórczych i wytworzenia gleby. W fazie tej stosuje się również zabiegi agrotechniczne (głównie nawożenie), wodnomelioracyjne i pielęgnacyjne, - zagospodarowanie docelowe, które jest przejściem do zasadniczej produkcji roślinnej i w zależności od przyjętego kierunku rekultywacji przeprowadza się albo przebudowę drzewostanów na docelowe, albo stosuje się odpowiedni płodozmian rekultywacyjny na innego typu terenach zazielenionych w ramach rekultywacji. W zależności od kierunku rekultywacji wprowadza się roślinność niską i wysoką o określonym składzie gatunkowym. Zazwyczaj stosuje się gatunki mało wymagające, odporne na przesuszenia podłoża oraz na zapylenie. Zakres rekultywacji biologicznej może być różny zależnie od typu nieużytku, właściwości fizykochemicznych podłoża, a także przyszłego kierunku zagospodarowania gruntu. Tereny po przeprowadzonych zabiegach rekultywacji technicznej i biologicznej są przeważnie przekazywane samorządom lokalnym, przedsiębiorcom oraz leśnictwom. Tereny te często stają się własnością jednostek gospodarczych z bezpośredniego sąsiedztwa. Grunty zrekultywowane poddaje się zagospodarowaniu – w zależności od ich przeznaczenia – w kierunku leśnym, rolnym, wodnym, komunalnym, rekreacyjnym i in. Przy takim podziale nazwy kierunków oddają charakter funkcji jakie będą pełniły tereny po rekultywacji. W praktyce jednak, kierunki zagospodarowania terenów zdegradowanych działalnością górniczą są najczęściej określane jako: zadrzewieniowo-parkowy, rekreacyjno-wypoczynkowy, leśny, lub „pod gospodarcze wykorzystanie”. Kierunek zadrzewieniowo-parkowy. Pod ten kierunek najlepiej nadają się tereny niecek obniżeniowych, osadników wód dołowych, stawów osadowych oraz zwałowisk (hałd). W przypadku niecek i osadników stosuje się niwelację terenu z odpowiednio dobranego materiału. Po rozłożeniu wierzchniej warstwy urodzajnej o grubości od kilku do kilkudziesięciu centymetrów wykonuje się stanów termicznych (o ile takie istnieją) już na etapie rekultywacji technicznej formuje się półki i zagłębienia mające w przyszłości stać się dróżkami rowerowymi, spacerowymi i oczkami wodnymi. Strona27 nasadzenia, buduje się ścieżki spacerowe i oczka wodne. W przypadku zwałowisk, po opanowaniu Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Fot.2 Fragment zwałowiska odpadów powęglowych przy ul. Granicznej w Czeladzi. Rekultywacja w kierunku zadrzewieniowo-parkowym Kierunek rekreacyjno-wypoczynkowy. Rekultywacja w tym kierunku jest bardzo podobna jak w przypadku kierunku zadrzewieniowo-parkowego. Zagospodarowanie jest jednak bardziej finezyjne i nie ogranicza się do wypełnienia niecek i osadników. Oprócz ścieżek spacerowych i rowerowych można budować tu obiekty bardziej skomplikowane (np. w przypadku zwałowisk nadpoziomowych wyciągi narciarskie). Wiąże się to także z budową drobnej infrastruktury wypoczynkowo-usługowej. Reszta terenu jest obsadzana odpowiednio dobraną zielenią niską i wysoką. Kierunek leśny. Zdegradowane tereny, tj. składowiska, osadniki czy niecki obniżeniowe bardzo często sąsiadują z Państwowymi Gospodarstwami Leśnymi. Lasy Państwowe chętnie przyjmują te tereny pod warunkiem spełnienia dość wysokich, stawianych przez nie wymagań dotyczących sposobu rekultywacji. Rekultywacja musi być przeprowadzona w taki sposób, aby można było stworzyć tu las produkcyjny. Samymi nasadzeniami zajmują się zwykle leśnicy, natomiast najważniejsze jest nawiezienie grubych warstw urodzajnych i ukształtowanie odpowiednich warunków wodnych podczas rekultywacji technicznej. Kierunek pod gospodarcze wykorzystanie. Obiekty kubaturowe zakładów wydobywczych, bocznice kolejowe oraz tereny przemysłowe znajdują się często w centrum miast. Po przeprowadzeniu oceny stanu technicznego część tych budynków można wykorzystać ponownie. Tereny po budynkach wyburzonych i bocznicach kolejowych można przeznaczyć na place parkingowe, drogi dojazdowe lub zatrawić. Tereny zrekultywowane w centrum miast, gdzie w związku z reformą górnictwa istnieje zapotrzebowanie na nowe miejsca pracy, są cenione i chętnie przyjmowane przez nowych inwestorów. 4. Wykorzystanie procesów naturalnych i zagospodarowanie przyrodnicze wykorzystania jest metoda uwzględniająca procesy naturalne, które w szczególnych przypadkach mogą być przyspieszane przez człowieka (Tokarska-Guzik 2001). Poprzez procesy naturalne należy w Strona28 W ochronie i rekultywacji terenów pogórniczych godną uwagi ze względu na charakter jej Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 tym przypadku rozumieć zjawisko samoczynnego wkraczania flory na tereny zdegradowane i tworzenie półnaturalnych i naturalnych biotopów, które w efekcie posiadają wysokie walory nie tylko przyrodnicze, ale również edukacyjne. Przykładem może być aglomeracja o długoletniej tradycji górniczej „Black Country” w centralnej Anglii, gdzie utworzono kilkanaście obszarów objętych najwyższymi formami ochrony prawnej: 1 narodowy rezerwat przyrody, 15 obszarów o szczególnym znaczeniu naukowym i 11 miejskich rezerwatów przyrody. W granicach aglomeracji Katowickiej ochroną prawną objęte zostały zachowane w krajobrazie miejsko-przemysłowym fragmenty zbiorowisk o charakterze naturalnym i półnaturalnym min. „Las Murckowski” i „Ochojec” w Katowicach, „Seget” w Bytomiu, „Dolina potoku Żabnik” w Jaworznie, kompleks leśny Dobra-Wilkoszyn w Jaworznie (Tokarska-Guzik 1996). Fot.3 Zaawansowana, samoczynna sukcesja roślinna w rejonie betonowych osadników byłej KWK Grodziec w Będzinie (rok 2005). Obszar o wyjątkowych walorach przyrodniczych Analizując preferowane kierunki rekultywacji należy zauważyć, że czynnikami najczęściej decydującymi o wyborze i sposobie rekultywacji są: własność terenu i/lub jego lokalizacja. Jeśli teren pokopalniany znajduje się w centrum miasta lub gminy to kierunkami preferowanymi będą: „pod gospodarcze wykorzystanie” lub „zadrzewieniowo-parkowy”. Samorządy są też coraz częściej zainteresowane zagospodarowaniem przyrodniczym, które przy odpowiednich warunkach nie wymaga wysokich nakładów finansowych. Zagospodarowanie przyrodnicze wymaga przeprowadzenia badań stanu i określenia potencjału przyrodniczego a także zapewnienia środków na utrzymanie i pielęgnację oraz odpowiednią promocję. 5. Funkcje gatunków i zbiorowisk roślinnych Spontanicznie wkraczające na tereny antropogenicznie zmienione gatunki i ugrupowania roślinne (zespoły i zbiorowiska) zaczynają pełnić określone funkcje. Można zaliczyć do nich funkcje: funkcjami spontanicznej szaty roślinnej a planowanymi zabiegami rekultywacji technicznej i biologicznej można zauważyć ścisłe powiązanie. Strona29 przeciwerozyjne, glebotwórcze, bioindykacyjne, wodochronne, ozdobne, i ekologiczne. Pomiędzy Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Podstawowymi elementami projektów rekultywacji technicznej i biologicznej są: - przeciwdziałanie erozji (odpowiednie formowanie obiektów, umacnianie skarp), - tworzenie warstwy glebowej, - badania podłoża (chemizm), - zagospodarowanie zielenią (nasadzenia ozdobne), - kreowanie terenów atrakcyjnych i wartościowych. Powiązanie elementów sukcesji roślinnej z zabiegami rekultywacji technicznej i biologicznej powinno być podstawową drogą do trwałego zagospodarowania (w tym przyrodniczego) terenów zdegradowanych. Przed rozpoczęciem rekultywacji bezwzględnie powinno się przeprowadzić badania szaty roślinnej. Waloryzacja terenu powinna określić elementy cenne przyrodniczo, które warto pozostawić jak również określić zakres niezbędnej interwencji inżynieryjnej. 5.1. Metody badań i waloryzacja Badania powinny być wykonywane przez specjalistów z zakresu botaniki i zoologii. Do najczęściej stosowanych metod botanicznych należą: metoda florystyczna i metoda fitosocjologiczna Metody badań polegają w większości na dokonaniu spisu gatunków fauny i flory oraz dokonaniu charakterystyki poszczególnych populacji i ich powiązań. 5.2. Wykorzystanie funkcji bioindykacyjnych Zastosowanie ekologicznych liczb wskaźnikowych Charakterystyki dotyczące analizy poszczególnych grup gatunków oraz liczb wskaźnikowych mogą posłużyć nie tylko jako narzędzie do oceny warunków siedliskowych terenów poeksploatacyjnych, ale również jako element wspomagający dobór gatunków do rekultywacji biologicznej obszarów zdegradowanych działalnością górniczą. Badania przeprowadzone na 10 terenach poksploatacyjnych kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim i bliskich okolicach wykazały, że najliczniejszymi grupami są: - apofity (gatunki rodzime) i antropofity (gatunki trwale zadomowione we florze polskiej), - gatunki ruderalne i segetalne oraz ekspansywne, rodzime gatunki łąkowe i leśne, - hemikryptofity (rośliny trwałe – wieloletnie), terofity rośliny jednoroczne zimujące w postaci nanofanerofity (krzewy), - gatunki o wysokich wartościach wskaźnika świetlnego (4, 5), Strona30 nasion), geofity (trwałe rośliny kłączowe i cebulowe), a także magafanerofity (drzewa) i Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 - gatunki podłoży świeżych (3), wilgotnych (4) i suchych (2), - gatunki gleb obojętnych (4), zasadowych (5) i umiarkowanie kwaśnych (3), - gatunki gleb zasobnych (4), gleb umiarkowanie ubogich (3) i gleb bardzo zasobnych (5). Dobór taksonów do rekultywacji biologicznej nie może odbywać się tylko na podstawie analiz cech i wskaźników. Powinien uwzględniać wszystkie uwarunkowania i doświadczenia wynikające z zastosowania poszczególnych gatunków i technik ich wprowadzania. Wykorzystanie liczb wzkaźnikowych powinno być narzędziem wspomagającym dobór gatunków do rekultywacji biologicznej spośród pakietu wymienionych poniżej taksonów, z jednoczesnym uwzględnieniem możliwości pozyskania i dostępności materiału siewnego i sadzeniowego. Na terenach pogórniczych do najczęściej wprowadzanych gatunków drzew i krzewów w ramach rekultywacji należą: Acer negundo klon jesionolistny, A. pseudoplatanus klon jawor, Alnus glutinosa olsza czarna, A. incana olsza szara, Betula pendula brzoza brodawkowata, Crataegus monogyna głóg jednoszyjkowy, Elaeagnus angustifolia oliwnik wąskolistny, Fagus sylvatica buk pospolity, Fraxinus excelsior jesion wyniosły, Hippophaë rhamnoides rokitnik zwyczajny, Ligustrum vulgare ligustr pospolity, Padus serotina czeremcha amerykańska, Pinus sylvestris sosna zwyczajna, Populus alba topola biała, P. tremula topola osika, Quercus robur dąb szypułkowy, Q. rubra dąb czerwony, Robinia pseudoacacia robinia akacjowa, Salix caprea wierzba iwa, S. purpurea wierzba purpurowa, Sambucus nigra bez czarny, Sorbus aucuparia jarząb pospolity, Tilia cordata lipa drobnolistna. Rzadziej stosuje się gatunki tj.: Acer campestre klon polny, A. platanoides klon pospolity, Caragana arborescens karagana syberyjska, Carpinus betulus grab pospolity, Cornus alba dereń biały, C. sanguinea dereń świdwa, C. sericea dereń rozłogowy, Crataegus laevigata głóg dwuszyjkowy, Forsythia x intermedia forsycja pośrednia, Juniperus communis jałowiec pospolity, Larix decidua modrzew europejski, Padus avium czeremcha zwyczajna, Philadelphus coronarius jaśminowiec wonny, Physocarpus opulifolius pęcherznica kalinolistna, Pinus nigra sosna czarna, Populus nigra topola czarna, P. x berolinensis topola berlińska, Rosa canina róża dzika, Salix acutifolia wierzba ostrolistna, S. alba wierzba biała, S. aurita wierzba uszata, S. cinerea wierzba szara, S. viminalis wierzba wiciowa, Spirea salicifolia tawuła wierzbolistna, Syringa vulgaris lilak pospolity, Tilia platyphyllos lipa szerokolistna. Wśród traw używanych do wysiewu najczęściej stosuje się gatunki tj: Agrostis stolonifera mietlica rozłogowa, Arrhenatherum elatius rajgras wyniosły, Bromus inermis stokłosa bezostna, Dactylis glomerata kupkówka pospolita, Festuca arundinacea kostrzewa trzcinowata, F. rubra kostrzewa multiflorum życica wielokwiatowa, Phalaris arundinacea mozga trzcinowata, Phleum pratense tymotka łąkowa, Poa pratensis wiechlina łąkowa. Przeważnie stosuje się mieszanki tych traw. Strona31 czerwona, F. pratensis kostrzewa łąkowa, F. ovina kostrzewa owcza, Lolium perenne życica trwała, L. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Wśród roślin dwuliściennych, do rekultywacji gruntów bezglebowych oraz gleb zdegradowanych stosuje się przede wszystkim gatunki wieloletnie o mniejszych wymaganiach glebowych. Gatunki te powinny wyróżniać się specyficzną cechą, która decyduje o ich przydatności do życia i rozwoju w ekstremalnych warunkach środowiska. Decydujące znaczenie ma tutaj silny i szybko rozwijający się system korzeniowy, który pozwala roślinom wykorzystać wodę i składniki pokarmowe z głębszych warstw podłoża. Do nich należą wieloletnie rośliny motylkowe tj.: Lotus corniculatus komonica zwyczajna, Medicago sativa lucerna siewna, Melilotus alba nostrzyk biały, Trifolium ssp. różne gatunki koniczyny, Onobrychis viciifolia sparceta siewna (Góral, 2001). Coraz częściej wprowadza się rośliny alternatywne, których uprawa może przynieść pewne korzyści. Przykładem może być: Amaranthus cruentus szarłat wyniosły, Camelina sativa lnicznik siewny, Helianthus tuberosus słonecznik bulwiasty, Salix viminalis wierzba wiciowa, a także gatunki silnie inwazyjne tj.: Reynoutria japonica rdestowiec ostrokończysty, rdestowiec sachaliński R. sachalinensis i Heracleum sosnowskyi barszcz Sosnowskiego. Ich uprawa i zastosowanie w rekultywacji wymaga ostrożności ze względu na ich wyjątkową ekspansywność (zajmowanie nowych stanowisk, wypieranie różnych gatunków rodzimych). Przydatnymi do rekultywacji biologicznej mogą być również gatunki miododajne tj.: Agastache anethiodora kłosowiec fenkułowy, Echinops exaltatus przegorzan węgierski, Lavatera thuryngiaca ślazówka turyngska, Melilotus alba nostrzyk biały, M. officinalis nostrzyk żółty, Solidago gigantea nawłoć późna, Trifolium repens koniczyna biała. Wykorzystanie bioindykatorów Wykorzystanie gatunków i zbiorowisk może przyczynić się do szybkiego zdiagnozowania warunków na rekultywowanym terenie lub jego części. Występowanie bioindykatorów wrażliwych na dany czynnik lub grupę czynników środowiskowych powoduje zwrócenie uwagi na niestabilność warunków siedliskowych i może kierunkować badania laboratoryjne w ich stronę. Jeżeli w efekcie badań terenowych stwierdza się występowanie rozległych skupień gatunków acidofilnych tj.: Deschampsia flexuosa śmiałek pogięty, Digitaria sanguinalis palusznik krwawy, Frangula alnus kruszyna pospolita, Molinia caerulea trzęślica modra, Picea abies świerk pospolity, Pinus sylvestris sosna zwyczajna, Rumex acetosella szczaw polny, Scleranthus annuus czerwiec roczny metody laboratoryjne oznaczania pH (odczyn gleby oznacza się w zawiesinie wodnej lub 1N roztworze KCl). Podobnie jest w przypadku stwierdzenia w terenie skupisk roślin bazifilnych (alkalofile) tj.: Strona32 świadczy to o wyraźnie kwaśnym odczynie podłoża. Do pełnej oceny kwasowości należy wykorzystać Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Artemisia campestris bylica polna, Bromus erectus stokłosa prosta, Calystegia sepium kielisznik zaroślowy, Centaurea stoebe chaber nadreński, Cucubalus baccifer wyżpin jagodowy, Epilobium hirsutum wierzbownica kosmata, Fragaria viridis poziomka twardawa, Glyceria maxima manna mielec, Juncus articulatus sit członowaty, Lactuca serriola sałata kompasowa, Medicago falcata lucerna sierpowata, Poa compressa wiechlina spłaszczona, Populus nigra topola czarna, Sanguisorba minor krwiściąg mniejszy. Ich występowanie świadczy o podwyższonej zawartości jonów OH - nad jonami H+. Często na terenach stwierdza się występowanie gatunków kalcyfilnych (wapieniolubnych) tj.: Clematis vitalba powojnik pnący, Cirsium arvense ostrożeń polny, Medicago falcata lucerna sierpowata, Ranunculus arvensis jaskier polny, Tussilago farfara podbiał pospolity. Ich występowanie może świadczyć o podwyższonej zawartości w gruntach jonów wodorowęglanowych (CaCO3). Podwyższona zawartość CaCO3 może być naturalna (jak np. tereny wokół likwidowanej „KWK Grodziec”) lub wynikać z przewapnowania obszaru, na którym stosuje się zabiegi agrotechniczne lub rekultywacyjne. Występowanie skupisk gatunków tj.: Anthemis arvensis rumian polny, Centaurea cyanus chaber bławatek, Chamomilla recutita rumianek pospolity, Matricaria maritima subsp. inodora maruna nadmorska bezwonna, może świadczyć o niedoborach wapnia w podłożu. Podobnie jest w przypadku gatunków nitrofilnych (gatunki podłoży bogatych w azot) i gatunków galmanowych (podłoża o dużej zawartości metali ciężkich, zwłaszcza ołowiu Pb). Znaczenie bioindykacyjne posiadają także wielkopowierzchniowe zespoły i zbiorowiska roślinne stwierdzone na badanych terenach tj. Polygonetum cuspidati i Urtico-Aegopodietum podagrariae, które są wskaźnikami eutrofizacji środowiska oraz Calystegio-Eupatorietum, który pojawia się prawie zawsze w miejscach podmokłych lub stale zawodnionych (zespół hygrofilny). Stwierdzenie podczas badań botanicznych występowania jakiejkolwiek grupy gatunków tj. acidofile, bazifile, kalcyfile, nitrofile czy gatunki galmanowe daje podstawę do wyróżnienia danych obszarów poprzemysłowych o zmienionych warunkach środowiskowych i w dalszej kolejności dokonania szczegółowych, laboratoryjnych analiz chemicznych. 5.3. Wykorzystanie funkcji przeciwerozyjnych Funkcje przeciwerozyjne na terenach zdegradowanych pełnią zbiorowiska i zespoły wielkopowierzchniowe tj.: Calamagrostietum epigeji, Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis oraz Lolio-Polygonetum arenastri, a także zbiorowiska krzewiasto-drzewiaste tj.: zbiorowisko z Robinia Wykorzystanie zespołu trzcinnika piaskowego Calamagrostietum epigeji może polegać na pozostawieniu jego płatów w miejscach erodowanych lub narażonych na erozję a jednocześnie Strona33 pseudoacacia i zespół Sambucetum nigrae. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 okresowemu wyłączeniu z rekultywacji obszarów trudnych lub bardzo trudnych. Zespół dzięki swej strukturze intensywnie rozprzestrzenia się nawet na bardzo nachylonych stokach. Często rozrasta się w sposób niezwykle ekspansywny i skutecznie wypiera inne gatunki, zarówno te wstępujące naturalnie jak i wprowadzane w wyniku rekultywacji biologicznej. Trzcinnik piaskowy, jako chwast lub roślina pionierska, która już spełniła swoje zadanie musi być zastąpiona przez gatunki uprawne. Może być łatwo zlikwidowana przez zastosowanie herbicydów, np. preparatu ROUNDUP SL 360 w ilości 6-8 litrów / ha na zielone rośliny we wczesnym stadium rozwoju (Góral, 2001). Wykorzystanie zespołu Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis może polegać podobnie jak w przypadku Calamagrostietum epigeji na pozostawieniu jego płatów w miejscach narażonych na erozję (okresowe lub stałe wyłączenie z rekultywacji). W zespole tym, perz właściwy Elymus repens występuje zwykle w towarzystwie powoju polnego Convolvulus arvensis. Perz właściwy jest uciążliwym chwastem na glebach żyznych i przewiewnych. Gorzej znosi gleby ciężkie i podmokłe. Bardzo szybko zajmuje też żyźniejsze grunty odłogowane, gdzie w krótkim czasie opanowuje dane stanowisko, wypierając tam gatunki chwastów rocznych i bylin. W rezultacie kształtuje się jednolita murawa perzowa, wyczerpująca glebę ze składników pokarmowych. W tych warunkach perz rośnie słabiej, wytwarza bardzo nieliczne pędy generatywne, a w końcu ustępuje miejsca gatunkom traw mniej wymagających, jak np. kostrzewa czerwona Festuca rubra i kostrzewa owcza F. ovina oraz mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera (Góral, 2001). Jeżeli na terenie lub w jego sąsiedztwie występują płaty zespółu Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis można wykorzystać je do rekultywacji poprzez metodę darniowania (wycinanie i przenoszenie darni) lub poprzez przenoszenie ukosu przeprowadzonego w czasie wydawania nasion przez zespół. Wykorzystanie funkcji przeciwerozyjnych zespołu Lolio-Polygonetum arenastri może ograniczać się do tworzenia odpowiednich warunków dla rozwoju tego zespołu na etapie wykonywania projektu rekultywacji technicznej. Projektowane ścieżki piesze, rowerowe, lokalne drogi komunikacyjne powinny być wykonane bez użycia materiałów bitumicznych i asfaltowych, które są skuteczną barierą dla rozwoju gatunków charakterystycznych dla zespołu. Technologia ich wykonania powinna opierać się na wykorzystaniu wysokozagęszczalnego kruszywa (np. przepalonego łupka powęglowego). Tak uformowane ciągi komunikacyjne zostaną pokryte płatami omawianego zespołu dywanowego, tworząc jednocześnie harmonijny krajobraz (walory estetyczne). Zespół będzie jednocześnie pełnił funkcję przeciwerozyjną, rozbijając opad atmosferyczny i wyhamowując spływ powierzchniowy. funkcji przeciwerozyjnych zbiorowiska z Robinia pseudoacacia i zespołu Sambucetum nigrae może polegać na pozostawieniu płatów wykształconych spontanicznie (zbocza skarp, osadników), pielęgnacji ukształtowanych płatów robinii i bzu czarnego (zarówno pochodzących Strona34 Wykorzystanie Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 z nasadzeń jak i spontanicznych) oraz wykonywaniu nasadzeń w miejscach narażonych na erozję z użyciem materiału pobranego z bujnie rozwiniętych fragmentów zbiorowisk. 5.4. Wykorzystanie funkcji glebotwórczych Największy wpływ na proces glebotwórczy posiadają ugrupowania tj.: zbiorowisko z Robinia pseudoacacia oraz zespoły Sambucetum nigrae i Urtico-Aegopodietum podagrariae. Wykorzystanie funkcji glebotwórczych w przypadku tych ugrupowań będzie polegało na wykonywaniu nasadzeń bzem czarnym, a w szczególności robinią akcjową, która zalecana jest przez wielu autorów na gleby bezpróchnicze – hałdy, wyrobiska popiaskowe i zwałowiska. Badania prowadzone na zwałowiskach „Gosławice” i „Niesłusz” wykazały, że rozwój robinii akacjowej na gruntach pogórniczych przebiega korzystniej niż na siedlisku naturalnym. Do prawidłowego wzrostu i rozwoju wymaga gleb zasobnych w potas. W warunkach wysokiego nawożenia tym pierwiastkiem przyrasta szybciej, a korzenie przerastają głębsze warstwy gleby, wzrasta również liczba brodawek korzeniowych i uintensywnia się proces wiązania azotu (Bender, Gilewska, Wójcik 1985). Kolejną możliwością wykorzystania funkcji glebotwórczych tych ugrupowań jest całkowite pozostawienie fragmentów, jakie porastają (wyłączenie z rekultywacji) lub przeniesienie utworzonej warstwy gleby po wcześniejszej wycince robinii lub bzu czarnego. Działania takie mogą być poprzedzone zmierzeniem powierzchni płatów i głębokości warstwy urodzajnej oraz oszacowaniem objętości materiału, który można pozyskać jako materiał podstawowy lub domieszkowy podłoża. 5.5. Wykorzystanie funkcji ozdobnych Wszystkie zespoły i zbiorowiska ukształtowane w procesie sukcesji wtórnej na terenach zdegradowanych pełnią funkcje ekologiczne, a ich walor ozdobny ma często bardzo subiektywny charakter. Wykorzystanie funkcji ozdobnych ugrupowań wysokich bylin może polegać na wyłączeniu z rekultywacji rejonów z prawidłowo wykształconymi płatami tj. np.: Artemisio-Tanacetetum vulgaris, Atriplicetum nitentis, Echio-Melilotetum, Polygonetum cuspidati, Rudbeckio-Solidaginetum czy Calystegio-Eupatorietum, pod warunkiem, że nie koliduje to z wcześniej przyjętym kierunkiem rekultywacji i technologią zagospodarowania terenu. Podczas wyboru zbiorowisk i zespołów rozległe. Przykładem może być atrakcyjne (szczególnie w okresie kwitnienia) zbiorowisko z Solidago canadensis lub S. gigantea, które zajmuje przeważnie bardzo rozległe powierzchnie. Natomiast niekontrolowane zdecydowanie wypiera inne fitocenozy (zespoły i zbiorowiska) i tworzy nierzadko Strona35 przeznaczonych do pozostawienia w stanie „dzikim” należy pamiętać aby ich płaty nie były zbyt Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 wielohektarowe płaty, przypominające w okresie kwitnienia łanowe monokultury. Ugrupowania wytypowane do pozostawienia powinny posiadać naturalne lub sztuczne bariery (np. rów odwadniający, ubitą ścieżkę lub drogę dojazdową, pas innego w pełni ukształtowanego zespołu czy też uskok terenu). W przypadku stwierdzenia w terenie gatunków chronionych, sposób postępowania z ich stanowiskami należy uzgodnić z organem wydającym decyzje środowiskowe. Najczęściej jest nim Wydział Ochrony Środowiska jednostki terytorialnej. Stanowiska roślin chronionych można wyłączyć z rekultywacji - o ile nie zachodzi potrzeba wyższej rangi. Stanowiska cennych gatunków chronionych można przenosić pod warunkiem zachowania prawie identycznych warunków siedliska (ochrona gatunkowa ex situ). Wykorzystanie pnączy, szczególnie gatunków wieloletnich tj. Hedera helix (gatunek chroniony), Parthenocissus inserta, P. quinquefolia i Clematis vitalba może polegać na pozostawieniu ich stanowisk bądź pobraniu ich odszczepek i wykorzystaniu do nasadzeń w innych miejscach w obrębie rekultywowanego obszaru. Winobluszcze są stosowane do nasadzeń wzdłuż drogowych ekranów akustycznych oraz wykorzystywane jako cenne pnącze upraw ogrodowych. Podobny sposób postępowania dotyczy gatunków środowisk wodnych i silnie podmokłych. Wszystkie zbiorniki, oczka wodne, zagłębienia terenowe wypełniające się wodą okresowo lub stale na przebadanych terenach były zasiedlone gatunkami roślin w wyniku samoczynnych procesów sukcesyjnych. Można przypuszczać, że gatunki wodne pojawią się na terenach pokopalnianych w każdym przypadku, bez prowadzenia zaplanowanych nasadzeń. Jeżeli efekt zasiedlenia ma być szybki to np. wstępujące gatunki tj.: pałka wąskolistna Typha angustifolia, pałka szerokolistna T. latifolia, rdestnica pływająca Potamogeton natans, rdestnica grzebieniasta P. pectinatus można przenosić ze środowisk z ukształtowanymi w pełni zbiorowiskami tych gatunków. 5.6. Wykorzystanie funkcji ekologicznych i edukacyjnych Nie wszystkie tereny przekształcone przez człowieka lub stworzone w efekcie jego działalności są bezwartościowe czy uciążliwe. Szczegółowe badania przyrodnicze prowadzone na terenach nieużytków miejsko-przemysłowych modyfikują potoczne poglądy o ich niskiej wartości (Tokarska-Guzik 2001). Badania autorskie potwierdzają tę hipotezę (Olszewski 2009). Na 10 terenach po likwidowanych kopalniach węgla kamiennego Zagłębia Dąbrowskiego i jego okolicach stwierdzono występowanie 736 gatunków podlegających ochronie prawnej oraz gatunki rzadkie i specyficzne. Wśród przebadanych obiektów znalazły się szczególnie cenne siedliska flory i fauny do których z pewnością należały tereny Strona36 gatunków roślin naczyniowych, 46 zespołów i 75 zbiorowisk roślinnych. Wśród flory znajduje się 16 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 byłych osadników ziemnych i betonowych (KWK Niwka-Modrzejów, KWK Poroąbka-Klimontów, KWK Sosnowiec, KWK Grodziec, KWK Jowisz) oraz zwałowiska skały płonnej (KWK Sosnowiec, KWK Paryż, KWK Jowisz, KWK Klimontów, KWK Grodziec). Prace projektowe zagospodarowania terenów pogórniczych w każdym przypadku powinny być poprzedzone badaniami florystycznymi. Projekty rekultywacji technicznej i biologicznej tych obszarów powinny uwzględniać również połączenia lokalne i ponadlokalne układów ekologicznych (węzły przyrodnicze, korytarze ekologiczne) oraz chronić już ukształtowane biocenozy. Wiele obiektów na terenach poeksploatacyjnych kopalń węgla kamiennego można objąć ochroną prawną w postaci użytków ekologicznych lub zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Niezwykle istotna jest w tym przypadku dokładna inwentaryzacja i promocja terenu. Bardzo często o walorach i wartościach przyrodniczych nie są poinformowane władze samorządowe, które mogą podejmować działania związane z powołaniem tych form ochrony. Na terench pogórniczych mogą być tworzone ścieżki ekologiczne pełniące jednocześnie funkcje edukacyjne i społeczne. Do interesujących przykładów ochrony terenów wyrobisk pogórniczych w Ardenach na pograniczu Belgii i Niemiec zaliczyć można teren Parku Narodowego „Nordeifel”, gdzie występuje szereg dawnych wyrobisk po górnictwie rud cynkowo-ołowiowych, objętych lokalną ochroną ekologiczną (Rostański, 2004, 2008). W Polsce przykładem obszarów poprzemysłowych, które zostały objęte ochroną są: stawy Szopienice-Borki w Katowicach, „Żabie Doły” na granicy Chorzowa i Bytomia (zespół przyrodniczokrajobrazowy), staw Grinfeld w Katowicach Muchowcu i stawy na Osiedlu Tysiąclecia w Katowicach (użytki ekologiczne). Decyzje o warunkach rekultywacji podejmują najczęściej jednostki administracji lokalnej. Jeżeli teren pogórniczy posiada potencjał przyrodniczy i edukacyjny, powinny zostać podjęte działania polegające na odpowiednim jego wykorzystaniu. Badania botaniczne powinny stać się jednym z podstawowych narzędzi oceny terenów nie tylko pogórniczych ale również wszystkich terenów poprzemysłowych. WNIOSKI Tereny zdegradowane działalnością przemysłu i tereny pogórnicze podawane są rewitalizacji i rekultywacji. Kierunkami zadrzewieniowo-parkowy, wykorzystanie. rekultywacji najczęściej rekreacyjno-wypoczynkowy, stosowanymi leśny i w pod praktyce są: gospodarcze Strona37 1. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 2. Godnym uwagi jest przyrodniczy kierunek rekultywacji, który może przynieść korzyści ekologiczne, społeczne, edukacyjne i finansowe. 3. Zagospodarowanie przyrodnicze powinno opierać się na dokładnej waloryzacji zasobów fauny i flory oraz siedlisk a także wykorzystaniu naturalnych procesów sukcesyjnych. Literatura 1. Bellon S., Tumiłowicz J., Król S.: Obce gatunki drzew w gospodarstwie leśnym , PWRiL, Warszawa, 1977 2. Bender J., Gilewska M.: Rekultywacja w ujęciu aktów prawnych, badań naukowych i gospodarczej praktyki, Zeszyty Naukowe AGH, Sozologia i sozotechnika, 26, 1988. 3. Braun-Blanquet J.: Pflanzensoziologie Grunzűge der Vegetationskunde , Springer, Wien – New York 1964, ss. 865. 4. Góral S.: Roślinność zielna w ochronie i rekultywacji gruntów , Inżynieria ekologiczna nr 3. Warszawa, 2001. 5. Olszewski P.: Funkcje użytkowe szaty roślinnej na terenach likwidowanych kopalń węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbowskim i ich wykorzystanie w procesie rekultywacji . Prace Naukowe GIG. Górnictwo i środowisko. Katowice 2003. 6. Skawina T.: Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych górnictwa odkrywkowego węgla brunatnego, Węgiel Brunatny 3, 1963. 7. Rostański A.: Flora zwałowisk poprzemysłowych – kłopotliwe bogactwo przyrody, Uniwersytet Śląski, Problemy Środowiska i Jego Ochrony, 12: 109-122, 2004 8. Rostański A.: Spontaniczne kształtowanie się pokrywy roślinnej na zwałowiskach po górnictwie węgla kamiennego na Górnym Śląsku. Prace Naukowe U.Ś. Katowice, 2006, ss. 230 9. Rostański A.: Spontaniczna rewitalizacja terenów zdegradowanych – rola naturalnych procesów biologicznych Międzynarodowej w rewitalizacji Konferencji terenów „Innowacyjne zdegradowanych, rozwiązania Materiały rewitalizacji II terenów zdegradowanych”, CBiDGP i IETU, Ustroń, 4-6 czerwca, 2008. 10. Tokarska-Guzik B.: Możliwości przyrodniczego zagospodarowania nieużytków miejskich i poprzemysłowych na przykładzie aglomeracji katowickiej, Materiały Konferencji Naukowej, Zabrze, IPIŚ PAN: 285-288, 1996 11. Tokarska-Guzik B.: Przyrodnicze zagospodarowanie terenów pogórniczych , Materiały czerwca 2001, Kraków, Druk-Rol: 209-222, 2001 Strona38 Sympozjum nt. Warsztaty 2001 – Zagrożenia naturalne w górnictwie, Wieliczka 29 maja-1 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 12. Wasilewski. S.: Zastosowanie nowoczesnych technologii monitoringu w badaniach aktywności termicznej składowisk odpadów kopalnianych, Przegląd Górniczy Nr 5-6, SITG, Katowice, Strona39 2009, s.88 – 92 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Mgr inż. Arch. Roman Kuboś Procesy rewitalizacyjne w aspekcie urbanistycznym Rozwój Aglomeracji (Konurbacji) Górnośląskiej Strona40 Rezultaty niezrównoważonej urbanizacji i dezurbanizacji Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 NIEKTÓRE ELEMENTY MODERNIZACJI MIAST PRZEŁOM XVIII I XIX WIEKU: - modernizacja fortyfikacji - poprawa stanu higieny – wodociągi i kanalizacja PRZEŁOM XIX i XX WIEKU: - powstanie mieszkalnictwa - rozwój transport publiczny - budowa infrastruktury społecznej i technicznej PRZEŁOM XX i XXI WIEKU: - zapobieganie segregacji i wykluczeniu społecznemu Strona41 - organizacja przestrzeni produkcji przemysłowej Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 - podniesienie jakości przestrzeni publicznych - rozwiązanie problemu dominacji komunikacji samochodowej zapobieganie rozlewaniu się miasta - Suburbanizacja i segregacja - urban sprawl i zamkniete getta Rozwój przestrzenny: Zachodzący w czasie proces przeobrażeń zagospodarowania w formy bardziej złożone i doskonalsze. Zagospodarowanie uzyskuje w wyniku tego procesu określone walory – korzystniejsze z punktu widzenia użytkownika. PRAWA RZĄDZĄCE ROZWOJEM PRZESTRZENNYM 1. PRAWO KONCENTRACJI Inwestuje się na/przy już zagospodarowanych terenach 2. PRAWO MINIMALIZACJI NAKŁADÓW nowa 3. PRAWO OTWARTOŚCI SYSTEMU Każdy system jest elementem systemu wyższego rządu i sam dzieli się na podsystemy Strona42 Wykorzystuje się najpierw to, co jest łatwo dostępne; łatwiej kontynuować niż zaczynać od Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 4. PRAWO NIERÓWNOMIERNEGO ROZWOJU PODSYSTEMÓW W wyniku nierównoległości rozwoju np. Podsystemu technicznego i społecznego powstają sytuacje progowe 5. PRAWO DYFUZJI ZAGOSPODAROWANIA Zagospodarowanie rozprzestrzenia się obszarowo w czasie 6. PRAWO SUKCESJI Użytkowanie wywołujące wzrost renty gruntowej wypiera użytkowanie mniej efektywne Schemat ilustrujący cykl życia zagospodarowania terenu. Strona43 Zmiana wartości tereny w cyklu jego życia. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Zjawiska i procesy toważyszące - ekonomiczne i społeczne. Cykle rozwoju gospodarki wg Kondratiewa; a - wzrost, b - stagnacja, c - recesja, d - ożywienie FAZA ŻYCIA TERENU ZAGOSPODAROWANIE PROCES 1. PLANOWANIE ZIELONA ŁĄKA 2. ROZWÓJ TEREN W BUDOWIE 3. DOJRZAŁOŚĆ TEREN ZABUDOWANY PRZYGOTOWANIE INFRASTRUKT. 4. UPADEK UGÓR PRZEMYSŁOWY PRODUKCJA 5. ODNOWA 1. PLANOWANIE ODŁÓG ZIELONA ŁĄKA ODŁOGOWANIE PRZYGOTOWANIE BUDOWA REKULTYWACJA INFRASTRUKT. ZARZĄD OBJAŚNIENIA: GMINA PRZEDSIĘBIORSTWO INWESTOR (DEVELOPER) KIERUNEK PRZEPŁYWU ŚRODKÓW FINANSOWYCH Etapy cyklu rozwoju nieruchomości oraz zmiany w jego zarządaniu. Strona44 Kolorem białym oznaczono podmiot zarządzający nieruchomością na danym etapie jej rozwoju Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Zasady Koncepcji Zrównoważonego Rozwoju (Andrzej Baranowski 1998) 1. POSZANOWANIE ZASOBÓW ZE WZGLĘDU NA ICH OGRANICZONOŚĆ 2. HARMONIZOWANIE EKOLOGICZNYCH, SPOŁECZNYCH I EKONOMICZNYCH CELÓW ROZWOJU 3. DŁUGOOKRESOWE PODEJŚCIE DO ANALIZOWANIA, PLANOWANIA I URZECZYWISTNIANIA CELÓW ROZWOJU STOSOWANIE ZASAD ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU OZNACZA PLANOWANIE I REGULOWANIE: PROCESÓW SPOŁECZNYCH (np. poprzez poziom edukacji, ochronę zdrowia, bezpieczeństwo publiczne, migracje, przyrost naturalny) PROCESÓW EKONOMICZNYCH (np. poprzez technologie produkcyjne, kontrolę cykliczności popytu, wymianę handlową, dostepność kapitału) PROCESÓW PRZESTRZENNYCH (np. poprzez planowanie przestrzenne, inwestycje budowlane, ochronę przyrody i dziedzictwa kulturowego) REURBANIZACJA - ODNOWA MIAST. KONCEPCJA MIASTA ZWARTEGO (COMPACT CITY). POJĘCIA: Transformacja (łac.) – przekształcenie, przeobrażenie Renowacja (łac.) – odnowienie, odświeżenie czegoś Remont – przywrócenie stanu budynku jak miał na początku poprzedniego cyklu eksploatacji Regeneracja (łac.) – odrodzenie (także odnowienie, odzyskanie) Modernizacja – unowocześnienie Adaptacja (łac.) - przystosowanie Restrukturyzacja – przebudowa Rehabilitacja (łac.) – przywrócenie utraconych praw, dobrego imienia, zdrowia Rewitalizacja (łac.) – przywrócenie do życia, ożywienie Rewaloryzacja Strona45 Rewaloryzacja (łac.) – przywrócenie wartości Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Valor (łac.); wartość, znaczenie, zaleta waloryzacja; ustalenie wartości rewaloryzacja; przywrócenie wartości rewaloryzacja urbanistyczna; przywrócenie poprzez działania techniczne i organizacyjne wartości układom urbanistycznym takich jak: UŻYTKOWE: WYGODA, BEZPIECZEŃSTWO, EKONOMIKA STRUKTURALNE: TRWAŁOŚĆ; LOGIKA BUDOWY, ELASTYCZNOŚĆ FORMALNE: KOMPOZYCYJNE, ESTETYCZNE, SEMIOTYCZNE (znaczeniowe), HISTORYCZNE (np. autentyczność); EMOCJONALNE (np. swojskość) Rewoitalizacja obszarów miejskich Zespół działań urbanistycznych w celu przywrócenia określonemu obszarowi miasta, pozostającemu w stanie kryzysu, zdolności do zrównoważonego funkcjonowania w zakresie społecznym, ekonomicznym i przestrzennym. WALORY (WARTOŚCI) ŚRODOWISKA: a) PRZYRODNICZEGO (NATURALNEGO) b) KULTUROWEGO (W TYM ZBUDOWANEGO – URBANISTYCZNEGO, RURALNEGO) – WARTOŚCI URBANISTYCZNE UKŁAD URBANISTYCZNY: WYDZIELONY ZE WZGLĘDU NA WŁASCIWOŚCI UŻYTKOWE, STRUKTURALNE LUB FORMALNE JEDNOLITY FRAGMENT ŚRODOWISKA MIEJSKIEGO. WARTOŚCI UKŁADU URBANISTYCZNEGO - UŻYTKOWE: FUNKCJONALNOŚĆ (UŻYTECZNOŚĆ), LOKALIZACJA, WYGODA, BEZPIECZEŃSTWO, EKONOMIKA - STRUKTURALNE: SKŁAD (STRUKTURA - LOGIKA BUDOWY), TRWAŁOŚĆ, ELASTYCZNOŚĆ - FORMALNE: KOMPOZYCYJNE, ESTETYCZNE - IDEOWE: HISTORYCZNE, EMOCJONALNE, SEMIOTYCZNE RENTA GRUNTOWA, WARTOŚĆ NIERUCHOMOŚCI Strona46 - EKONOMICZNE: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 WALORYZACJA UŻYTKOWA (funkcjonalna) UKŁADÓW URBANISTYCZNYCH -STANDARD (np. rodzaj budynków, rodzaj nawierzchni dróg…) - STAN ŚRODOWISKA (np. czystość powietrza, hałas, stan zieleni miejskiej…), -KOMPLETNOŚĆ WYPOSAŻENIA W INFRASTRUKTURĘ TECHNICZNĄ, - DOSTĘPNOŚĆ INFRASTRUKTURY SPOŁECZNEJ, -KONFLIKTY FUNKCJONALNO – PRZESTRZENNE (np. pomiędzy różnymi rodzajami użytkowania) WALORYZACJA STRUKTURALNA UKŁADÓW URBANISTYCZNYCH - ODPOWIEDNIOŚĆ STRUKTURY DO UWARUNKOWAŃ UŻYTKOWYCH, TECHNICZNYCH, HISTORYCZNYCH (LOGIKA STRUKTURY) - TRWAŁOŚĆ ZAINWESTOWANIA, - STAN ZACHOWANIA ZABUDOWY I URZĄDZENIA TERENU, - ELASTYCZNOŚĆ (podatność na zmiany) WALORYZACJA FORMALNA (estetyczna) UKŁADÓW URBANISTYCZNYCH - CZYTELNOŚĆ KOMPOZYCJI, - JEDNORODNOŚĆ ELEMENTÓW, - HARMONIA KOMPOZYCJI WALORYZACJA IDEOWA UKŁADÓW URBANISTYCZNYCH - WARTOŚĆ HISTORYCZNA (np. autentyczność, „pamiątkowość”, wyjątkowość), - WARTOŚĆ EMOCJONALNA (np. swojskość), - WARTOŚĆ SEMIOTYCZNA (znaczeniowa) WYNIK WALORYZACJI URBANISTYCZNEJ - WYTYPOWANIE I WSKAZANIE OBSZARÓW DO: A. ZACHOWANIA I OCHRONY, B. ODNOWIENIA, SANACJI, C. OGRANICZONEGO PRZEKSZTAŁCENIA, Strona47 D. PRZEKSZTAŁCENIA I ZMIANY SPOSOBU UŻYTKOWANIA. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 STRUKTURA I PROCEDURA PROGRAMU REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH SYSTEM PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO W POLSCE (WG USTAWY O PLANOWANIU I ZAGOSPODAROWANIU PRZESTRZENNYM) PROGRAMY ZAD. WOJEW. REALIZ. CEL PUBL. PROGRAMY ZADANIA REALIZACJI CELÓW PUBL. KONCEPCJA (POLITYKI) PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU RADA MINISTRÓW SEJM NARODOWY PLAN ROZW NAROD. STRATEGIA ROZW. REG. PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ZARZĄD WOJEWÓDZTWA SEJMIK STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZ TWA WOJEWÓDZWA STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKOW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY WÓJT, BURMISTRZ, PREZYDENT STRATEGIA ROZWOJU GMINY RADA GMINY DECYZJA O WARUNKACH ZABUDOWY I ZAGOSPODAROWANIA TERENU: MIEJSCOWY PLAN ZAGOSPODARO WANIA - DECYZJA O WARUNKACH ZABUDOWY - DECYZJA O LOKALIZACJI INWESTYCJI CELU PUBLICZNEGO PRZESTRZENNEGO STAROSTA: DECYZJA O POZWOLENIU NA BUDOWĘ Strona48 PROGRAMY ZADANIA RZĄDOWE REALIZ. CEL. PUBL. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 PROGRAM UPORZĄDKOWANY CHRONOLOGICZNIE ZESPÓŁ DZIAŁAŃ DLA OSIĄGNIĘCIA ZAŁOŻONEGO CELU PROJEKT (W RAMACH PROGRAMU) NAJMNIEJSZE DAJĄCE SIĘ LOGICZNIE WYDZIELIĆ DZIAŁANIE PROGRAMU Sposób opisu projektów -nazwa projektu -kolejność realizacji w ramach programu -beneficjent -zgodność z innymi dokumentami na wszystkich szczeblach (strategiami, -planami, innymi programami) -czas realizacji -rezultaty / wskaźniki osiągnięć -sposób monitorowania wykonania -nakłady finansowe -źródła finansowania -instytucje wdrażające i partnerzy Czym jest, a czym nie jest program Rewitalizacji. Program jest : -Zapisem przebiegu planowanych działań i wskazaniem projektów koniecznych / wartych uruchomienia/ z niezbędnym marginesem na akty decyzji władz -Elementem strategii rozwoju miasta, uszczegółowieniem celów rozwojowych obszaru -Dokumentem warunkującym możliwość ubiegania się o środki zewnętrzne -Elastycznym narzędziem polityki rewitalizacyjnej i rozwojowej -Produktem własnym władz miasta i beneficjentów. Program nie jest: -Zbiorem gotowych do realizacji rozwiązań, opracowań i projektów techniczno-organizacyjnych -Szczegółową instrukcją wykonawczą lub procedurą -Sztywnym i zamkniętym dokumentem -Opracowaniem naukowym - autorską i polemiczną hipotezą Strona49 -Gwarancją sukcesu w ubieganiu się o środki zewnętrzne Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 PROGRAM REWITALIZACJI OBSZARÓW MIEJSKICH ZESPÓŁ DZIAŁAŃ OBSZAROWI URBANISTYCZNYCH MIASTA W POZOSTAJĄCEMU CELU W PRZYWRÓCENIA STANIE KRYZYSU OREŚLONEMU ZDOLNOŚCI DO ZRÓWNOWAŻONEGO FUNKCJONOWANIA W ZAKRESIE SPOŁECZNYM , EKONOMICZNYM I PRZESTRZENNYM Założenia Programu Rewitalizacji SWOT Wstępna lista działań i projektów Warsztaty Programu Administracja Edukacja / Kultura / Religia Mieszkańcy Lista / zbiór działań i projektów Struktura celów strategicznych i operacyjnych Biznes Wybór projektów priorytetowych Projekty Inwestycyjne Projekty pozainwestycyjne Analiza budżetu i możliwości finansowania System wdrażania, monitoringu i oceny oraz promocji PRZYGOTOWANIE PROGRAMU REWITALIZACJI OBSZARU MIEJSKIEGO 1. Stwierdzenie stanu kryzysowego na danym obszarze 2. Określenie celu rewitalizacji. Wyznaczenie pełnomocnika ds. rewitalizacji 3. Określenie zgodności celu rewitalizacji z dokumentami strategicznymi (np. strategią rozwoju 4. Delimitacja obszaru rewitalizacji 5. Studia i analizy (np. SWOT, studia społeczne, przestrzenne, analizy ekonomiczne) Strona50 miasta, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy) Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 6. Wyznaczenie działań (projektów) w konsultacji z lokalną społecznością 7. Analizy wykonalności (analiza źródeł finansowania, budżetu gminy, instytucji wykonujących, harmonogramu realizacji itd.) 8. Opracowanie dokumentu programu 9. Uchwalenie programu przez radę gminy 10. Monitoring realizacji Stwierdzenie stanu kryzysowego na danym obszarze Cz e ladŸ - popualcja w latach 1995 - 2002 37000 36500 36466 36368 36091 osoby 36000 35888 35754 35633 35500 35348 35000 34801 34500 34000 33500 1995 r 1996 r 1997 r 1998 r 1999 r 2000 r 2001 r 2002 r rok Określenie celu rewitalizacji PRZYWRÓCENIA OREŚLONEMU OBSZAROWI MIASTA POZOSTAJĄCEMU W STANIE KRYZYSU ZDOLNOŚCI DO ZRÓWNOWAŻONEGO FUNKCJONOWANIA W ZAKRESIE USUNIĘCIE ŹRÓDEŁ I OBJAWÓW STANU KRYZYSOWEGO NA OKREŚLONYCH OBSZARACH MIASTA. Identyfikacja problemów w sferze przestrzennej A. Dezintegracja przestrzeni miasta, brak połączeń pomiędzy dzielnicami wynikająca z przebiegu DK nr 94 przez centrum Czeladzi. Stare Miasto zostało odcięte od reszty miasta drogą szybkiego ruchu oraz ulicą Kombatantów, stało się dysfunkcjonalne z powodu odizolowania oraz utraciło swoją funkcję promocyjną i centrotwórczą. B. Przeciążenie układu drogowego, rzutujące na stan nawierzchni, powietrza przy drogach oraz ponadnormatywną emisję hałasu przy drodze DK nr 94. C. Nieuregulowane stosunki własnościowe. Rozdrobnienie własności w obszarach rozwojowych, D. Konieczność waloryzacji terenów zielonych wskutek wieloletnich zaniedbań i braku środków na znaczące prace pielęgnacyjne. Brak wystarczających środków połączenia terenów Strona51 w tym zwłaszcza w strefie centralnej miasta. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 zielonych (zielony klin Doliny Brynicy) z resztą miasta oraz Aglomeracji – konieczność budowy połączeń typu ścieżki rowerowe, parkingów itp. Identyfikacja problemów w sferze gospodarczej A. Konieczny jest rozwój przemysłu lekkiego, rzemiosła, usług, ofert spędzania wolnego czasu, obsługi ludności o ustabilizowanych dochodach, branż które zrównoważyłby w najbliższym czasie rozwój sektora handlu. Występuje potrzeba także „dużego kapitału”. Obecnie obserwuje się na terenie miasta działalność licznych firm handlowych, które w większości nie są firmami „bogatymi w zasoby materialne”. Stopniowo jednak przybywa inwestorów kapitałowych o znanej marce i renomie. B. Obserwuje się niedobór w mieście miejsc pracy w większych przedsiębiorstwach. Jest to konsekwencja likwidacji kopalń i przedsiębiorstw działających w branży przemysłu ciężkiego. Należy działać w kierunku stymulowania nowych miejsc pracy i „ściągania” do miasta nowych, dużych inwestorów. C. Konieczność przygotowania nowych miejsc pod inwestycje (wzmocnienie infrastruktury), rozwój terenów pokopalnianych dla planowanego Parku Przemysłowego lub inkubatora przedsiębiorczości, terenów pod budownictwo (dwa kompleksy terenów przygotowanych pod dzierżawę na budownictwo mieszkaniowe) itp. Z uwagi na fakt, że przemysł lekki oraz obsługi ludności rozwijany obecnie w województwie śląskim jest receptą przyjętą przez prawie wszystkie miasta, można się zastanowić czy nie można wytworzyć przestrzeni, która wyróżniałaby się ze względu na zastosowanie np.: aktywny wypoczynek, wygodne mieszkalnictwo. Identyfikacja problemów w sferze społecznej Wzrost bezrobocia, frustracji społecznych oraz ubożenie społeczeństwa, a także związane z bezrobociem dysfunkcje oraz zagrożenie wzrostem zachowań patologicznych. Oprócz grupy najmłodszej bezrobocie dotyka osób w przedziale 40 – 50 lat ze sporym stażem pracy. W dużej mierze są to osoby, które straciły pracę w wyniku restrukturyzacji górnictwa. Blisko 50% bezrobotnych to ludzie młodzi (mowa tu o osobach od 20 do co najmniej 28 roku życia), w dodatku migrujący z Czeladzi. Są to osoby dobrze wykształcone, jednakże w Aglomeracji ma to mniejsze znaczenie („duża ilość miast, a w nich ludzie są zawsze lepiej wyedukowani”). Konieczne jest tym samym podjęcie działań dostarczających im umiejętności Strona52 A. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 praktycznych. B. Dominujący nawyk – tradycja pracy najemnej: brak nawyków szukania innych rozwiązań – podejmowania działalności gospodarczej (przedsiębiorczość). Należy jednak zaznaczyć, iż poziom przedsiębiorczości mieszkańców, mierzony liczbą firm na 1000 os., wyższy od średniej regionalnej i powiatowej, stopniowo rośnie od 1995 roku. C. Brak atrakcyjnego wizerunku miasta dla ludzi młodych, co przyczynia się do osłabienia więzi emocjonalnych z miastem – łatwiej, takie miasto opuścić. Konieczne jest wypracowania takiego wizerunku, który będzie zachęcał do pozostania w mieście lub przyciągał nowych mieszkańców. D. Starzenie się społeczności miasta i zmniejszanie się jego populacji. Określenie zgodności celu rewitalizacji z dokumentami strategicznymi (np. strategią rozwoju miasta, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy) A. Dokumenty strategiczne na poziomie ponadlokalnym: Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego Strategia zrównoważonego Rozwoju Zagłębia Dąbrowskiego B. Dokumenty strategiczne na poziomie miasta: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Strategia Rozwoju Miasta Czeladź na lata 2005–2015 Wieloletni Plan Inwestycyjny Miasta Czeladź na lata 2005 – 2011 Program Rozwoju Lokalnego Miasta Czeladź na lata 2004–2006 i następne Wieloletni Plan Rozwoju i Modernizacji Urządzeń Wodociągowych i Urządzeń Kanalizacyjnych na lata 20042007. Program Ochrony Środowiska dla Miasta Czeladź Program gospodarowania zasobem mieszkaniowym Gminy Czeladź na lata 2004 – 2008 Strona53 Miejski Program Pomocy Społecznej w Czeladzi. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 ► ► FC4K2 rekultywacja terenów zdegradowanych. FC5K2 organizowanie wsparcia dla przebudowy centrów miast, FC5K3 odnowienie infrastruktury urbanistycznej pod kątem jej wielofunkcyjności, FC5K1 porządkowanie stanu własności w centrach miast. Kw.10.4. - Rewaloryzacja przestrzeni publicznych, w szczególności Starego Miasta. Ks.2.1. - Rewitalizacja Starego Miasta i wzmocnienie jego funkcji gospodarczych. ► Kw.5.3. - Rewaloryzacja najcenniejszych obiektów i terenów, w tym ich uzbrojenie w niezbędną infrastrukturę techniczną. Ks.3.2. - Renowacja zabytkowych kompleksów urbanistycznych i mieszkaniowych. ► ► FC7K1 zachowanie bioróżnorodności. Ks.3.3. - Rekultywacja terenów poprzemysłowych i zdegradowanych (wyrobisk, hałd itp.). Kw.16.3. - Rewitalizacja terenów pokopalnianych na cele gospodarcze i ich promocja. Kw.14.1. - Rekultywacja terenów pokopalnianych i ich uzbrojenie w infrastrukturę techniczną pod kątem pozyskania inwestora lub zlokalizowania firm dla tych terenów. Kw.5.1. - Opracowanie i wdrażanie kompleksowego programu rewitalizacji terenów pokopalnianych i innych terenów podlegających ochronie w mieście celem waloryzacji tych zasobów. ► FC6K1 rewaloryzacja zabytkowej zabudowy, FC6K3 rewitalizacja starych osiedli miejskich. DC2K4 wspieranie budowy systemu obwodnic wokół miast, DC2K8 remonty i modernizacja dróg, DC2K1 rozbudowa i zintegrowanie publicznego transportu pasażerskiego w regionie, PROGRAM ROZWOJU LOKALNEGO - wybrane kierunki oddziaływań i interwencji Kw.3.4. - Modernizacja wewnętrznego układu drogowego w celu poprawy komfortu i bezpieczeństwa ruchu, zapewnienia dogodnego połączenia z drogami głównymi. Kw.5.3. - Budowa punktu przesiadkowego realizującego funkcje transportowe na potrzeby Czeladzi i Siemianowic Śląskich, i funkcje gospodarcze i rynku pracy. Ks.5.3. - Zagospodarowanie zlewni rzeki Brynicy z innymi gminami leżącymi w jej biegu. Ks.5.1. - Zagospodarowanie nowych skwerów i zieleńców na terenach osiedli i ochrona istniejących terenów zielonych. Strona54 STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO - wybrane kierunki działań Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Delimitacja obszaru rewitalizacji Czeladź GLIWICE - Obszary rewitalizacji obejmują większą część terenów zabudowanych: Śródmieście, Łabędy, Os. Kopernika, Sośnica, Ligota Zabrska Studia i analizy (np. SWOT, studia społeczne, przestrzenne, analizy ekonomiczne) Strengths W Weaknesses O Opportunities T Threats Mocne strony, Atuty Zasoby( potencjał Słabe strony, Wady, wewnętrzny) Szanse, Możliwości, OtoczenieOkazje ( kontekst Zagrożenia, Bariery, zewnętrzny) Niekorzystne trendy Inne dokumenty i źródła informacji (na przykładzie LPR Czeladzi): Strona55 S Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Plany zagospodarowania przestrzennego, który utracił ważność Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (obowiązujące). Oferty lokalizacyjne dla działalności inwestycyjnej. Studia i analizy: Studium Programowo-Przestrzenne oraz Koncepcja Architektoniczno- Urbanistyczna Rewaloryzacji Zabytkowego Centrum Czeladzi – Zbigniew J. Białkiewicz Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków – Kraków, 1999 r., Studium urbanistyczno-architektoniczne adaptacji budynku sali zbornej i lampowni na terenia KWK „Saturn” w Czeladzi na potrzeby filii uniwersytetu, Zbigniew Koziarski 1998, Koncepcja funkcjonalno-przestrzenna przekształcenia terenów i obiektów byłej kopalni węgla kamiennego „Saturn” w Czeladzi, Krzysztof Pawełczyk Mapy topograficzne miasta i wybranych obszarów. Mapa własności nieruchomości wybranych obszarów. Materiały z wizji lokalnych przeprowadzonych w dniach 06.09.; 20.09.; 05.10.2004. Strona56 2000. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Słabe strony Dobra lokalizacja w mieście Rozwój drobnych usług Walory historyczno przemysłowe Realizowana modernizacja infrastruktury i aranżacji przestrzeni publicznych (Plac Bohaterów Getta) Otwarcie funkcjonalne w kierunku centrum miasta Łączenie aktywności produkcyjnych z edukacyjnymi i kulturalnymi Wzrost zainteresowania turystów Rozwój usług edukacyjnych (KSW) dla młodzieży akademickiej niszowa oferta kulturalno- rekreacyjna Niewystarczający standard jakości zarządzania nieruchomościami Nadbrzeżne tereny zielone Istniejące obiekty sportowe Utrudnienia w przygotowaniu inwestycji wynikające ze stanów własnościowych Zwiększone ryzyko i koszt inwestycji Wydłużony czas przygotowania i realizacji inwestycji Ograniczenia dostępności komunikacyjnej wewnątrz obszaru Dekapitalizacja znacznej liczby nieruchomości Niski standard techniczny większości mieszkań (Podgórze) Problemy ze współwłasnościami i własnościami Niewystarczająca informacja dla potencjalnych inwestorów Brak woli i możliwości ponoszenia podwyższonych opłat mieszkaniowych po modernizacji Miejscowo niski stopień zaradności mieszkańców Złe warunki dla rekreacji dzieci i osób starszych Ograniczona przydatność przemysłowych rozwiązań i urządzeń do nowych funkcji Ograniczona liczba mieszkań Brak zieleni przydomowej i ulicznej Znaczny udział ogrzewania węglowego Brak usług dla mieszkańców Chaos przestrzenny, brak porządku Znacząca skala zaniedbań i patologii Strona57 Mocne strony Aspekty społeczne Gospodarka Aspekty przestrzenne i ekologiczne Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Wyznaczenie działań (projektów) w konsultacji z lokalną społecznością PROJEKT (W RAMACH PROGRAMU) NAJMNIEJSZE DAJĄCE SIĘ LOGICZNIE WYDZIELIĆ DZIAŁANIE PROGRAMU Sposób opisu projektów -nazwa projektu -kolejność realizacji w ramach programu -beneficjent -zgodność z innymi dokumentami na wszystkich szczeblach (strategiami, -planami, innymi programami) -czas realizacji -rezultaty / wskaźniki osiągnięć -sposób monitorowania wykonania -nakłady finansowe -źródła finansowania -instytucje wdrażające i partnerzy PROJEKTY MOGĄ BYĆ POGRUPOWANE W PAKIETY (NP. OBSZAROWE, TEMATYCZNE) WYNIKAJĄCE Z ICH WAGI (PRIORYTETU) NAJWAŻNIEJSZY PROJEKT / PROJEKTY KLUCZOWE DLA POWODZENIA PROGRAMU ZWANE SĄ PROJEKTAMI FLAGOWYMI Analizy wykonalności (analiza źródeł finansowania, budżetu gminy, instytucji wykonujących, harmonogramu realizacji itd.) Plan finansowy rewitalizacji na lata 2004-2008 2005 2006 2007 2008 po 2008 UDZIAŁ kwota % kwota % kwota % kwota % kwota % kwotowy % 11 12 006 883 38,94 250 50,02 750 Źródło ZPORR 3 284 i inne 000 23 5 625 47,29 000 375 41,54 000 56 174 22,97 000 40,15 Strona58 wkład UE: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 budżet 11 miasta, w 3 880 tym ZIK 000 8 888 46,00 750 7 173 40,39 300 1 505 26,33 000 175 11,12 000 32 622 10,98 050 26,97 budżet państwa, w 330 tym MGiP 000 1 000 3,91 000 1 164 4,54 700 110 4,28 000 2 530 0,81 000 5 134 2,49 700 3,21 środki prywatne, w tym SM 64 SATURN i CZSM 0 510 800 0,00 000 2,32 000 1 000 2,94 000 000 7,39 000 66 310 62,88 000 15,10 Partnerstwo Publiczno Prywatne 4 920 0 0,00 0 5 000 9 920 0,00 000 18,06 000 36,93 0 600 300 300 700 11,15 000 2,73 000 1,10 000 2,22 000 0,00 000 11,00 Inne źródła, w tym m.in. NFOŚiGW, PFOŚiGW RAZEM 000 8 434 000 22 27 13 2 840 0,69 000 101 100,0 005 100,0 241 100,0 540 100,0 780 000 750 000 000 100,0 173 000 750 3,58 100,0 Strona59 WFOŚiGW, 940 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 ELEMENTY PROGRAMU REWITALIZACJI DECYDUJĄCE O ODNOWIE KRAJOBRAZU MIAST Typy obszarów Kategorie projektów wskazania ekspertów wywiady z urzędnikami sesje warsztatowe poprzemysłowe mieszkalne tereny otwarte infrastruktury technicznej i komunikacyjnej ochrony środowiska i zabytków poprawy funkcjonalności i estetyki kreowania nowych miejsc Strona60 Źródła zadań Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 zamieszkania i pracy sfera przestrzenna sfera społeczna sfera gospodarcza Odniesienia do innych spójność na szczeblu lokalnym dokumentów spójność na szczeblu ponadlokalnym Strona61 Relacje projektów Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 prof. dr hab. inż. Barbara Białecka, dr inż. Jacek Grabowski Przygotowanie terenów poprzemysłowych do funkcji gospodarczych (szanse, zagrożenia) 1. Wprowadzenie Na obszarze województwa śląskiego dominują tereny poprzemysłowe i zdegradowane związane z górnictwem i przemysłem przeróbczym. Najczęstszymi przyczynami degradacji jest zanieczyszczenie chemiczne oraz degradacja morfologiczna tj. deformacja powierzchni lub elementów ukształtowania terenu. Degradacja chemiczna może mieć wpływ na jakość środowiska oraz na zdrowie ludzi natomiast degradacja fizyczna może obniżać możliwości realizacji funkcji gospodarczych. Przekształcanie terenów poprzemysłowych przez przydzielanie im nowych funkcji gospodarczych, przyrodniczych czy rekreacyjnych stanowi wyzwanie dla całego regionu, w szczególności dla wszystkich poziomów administracji, oraz stwarza realną alternatywę dla zajmowania przez produkcję kolejnych terenów zielonych. Przekształcanie terenu musi być poprzedzone działaniami rekultywacyjnymi, które mają na celu podniesienie zdolności terenu do przyjęcia nowych funkcji. Rekultywacja może obejmować oczyszczanie oraz usuwanie pozostałości po infrastrukturze znajdującej się na terenie, a także może polegać na odtworzeniu tej infrastruktury. Problem przekształcania terenów poprzemysłowych i zdegradowanych ma w chwili obecnej znaczenie w całej Unii Europejskiej ze względu na konieczność ochrony gleb, powierzchni ziemi i wód. Względy te znalazły swoje odbicie w zapisach wymogów formalnoprawnych na szczeblu unijnym, zatem obowiązują kraje członkowskie UE. Także gminy wykazują duże zainteresowanie problemem przekształcania terenów poprzemysłowych. Aspekt środowiskowy znajduje swoje miejsce w lokalnych programach ochrony środowiska, natomiast programy rozwoju gminy widzą w tym przekształcaniu realizację celów gospodarczych. Zatem gminy stają się ważnym partnerem w procesie przekształcania terenów, pełniącym rolę lokalnego operatora tego procesu na swoim terenie. W działaniach tych dysponują bardzo ważnym narzędziem, jakim jest miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego może w znacznym stopniu uwzględniać wymagania dotyczące usuwania barier zagospodarowania terenu na nowe cele gospodarcze i społeczne (usuwanie zagrożeń) oraz może promować obszary posiadające potencjał inwestycyjny, nadające się do Wprawdzie w istniejących warunkach prawnych władze samorządowe oraz administracja na szczeblu wojewódzkim, odpowiedzialne za rozwój regionu, nie mają wprost obowiązku podejmowania działań w Strona62 zainwestowania. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 zakresie rozwiązywania problemu terenów poprzemysłowych, jednakże w kontekście rozwoju regionu oraz skali tego problemu w województwie śląskim mają świadomość potencjału, jaki tkwi w tych obszarach. Jednocześnie władze regionalne rozumieją, że tereny te, z racji swojego położenia w centrach miast, stanowią barierę rozwoju miast a mogą przecież stać się nową, „dodaną” przestrzenią, szczególnie cenną w sytuacji braku terenów do rozwoju w granicach miasta. 2. Cele przekształcałceń terenów zdegradowanych Cele przekształceń terenów zdegradowanych powinny się wpisywać w politykę kształtowania zrównoważonego rozwoju danego obszaru. Cele można podzielić na : środowiskowe, gospodarcze, społeczne. Cele środowiskowe związane są z poprawą warunków środowiskowych oraz ochroną i kształtowaniem krajobrazu postindustrialnego. Działania ochronne polegają na : •ustanawianiu użytków ekologicznych, •rezerwatów, •zespołów i parków przyrodniczo-krajobrazowych. Wprowadzenie nowych funkcji ukierunkowane jest na podniesienie jakości przyrodniczej danego terenu. Cele środowiskowe często są łączone z zachowaniem dziedzictwa kulturowego, szczególnie tam, gdzie mamy do czynienia z ochroną krajobrazu poprzemysłowego (wyrobiska i zalewiska pogórnicze, hałdy, etc.). Cele gospodarcze stanowią główną przesłankę zagospodarowania terenów i obiektów poprzemysłowych i zdegradowanych. Kierunki zagospodarowania: •Zagospodarowanie do celów produkcyjno-technologicznych na funkcje składowania, transportu, produkcji przemysłowej typu „high-tech”, parki przemysłowe, parki naukowo-technologiczne, centra logistyczne, wzorcownie i prototypownie, inkubatory przedsiębiorczości. •Zagospodarowaniem do celów produkcyjnych może byd również produkcja leśna lub rolna (np. uprawy roślin przemysłowych) rozrywki i centra sportowe (lokalizowane często w obiektach poprzemysłowych), biura, usługi towarzyszące biznesowi. Cele społeczne -obejmują działania związane z kulturą, nauką i edukacją, jak również działania Strona63 •Zagospodarowanie usługowe to przede wszystkim handel i usługi śródmiejskie, gastronomia, centra Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 odpowiadające na potrzeby mieszkaniowe. Do działań ukierunkowanych na kulturę i naukę należy: organizowanie muzeów i obiektów wystawienniczych, sal koncertowych, teatralnych, galerii, ochrona reliktów architektonicznych i zabytków techniki, skanseny i ścieżki dydaktyczne, adaptacje obiektów poprzemysłowych na bazę dydaktyczną szkół wyższych, centra naukowe. Realizacja potrzeb mieszkaniowych to: sanacja i modernizacja zespołów osiedli zakładowych, zagospodarowanie i uzbrojenie terenów pod nową zabudowę mieszkaniową oraz adaptacja obiektów poprzemysłowych do funkcji mieszkaniowych (lofty). 3. Kierunki zagospodarowania terenów poprzemysłowych Podstawą opracowanych metod waloryzacji jest powiązanie genezy terenu poprzemysłowego z jego docelową funkcją. Określono 7 kierunków zagospodarowania terenów poprzemysłowych, które definiują przyszłe przeznaczenie terenu pod nowe funkcje [1 ]: a) tereny produkcyjne i obsługi produkcji, b) tereny zabudowy usługowej, c) tereny zabudowy mieszkaniowej, d) tereny obsługi komunikacyjnej i transportu, e) tereny sportu i rekreacji, f) otwarte tereny zielone, g) wody powierzchniowe. Taka klasyfikacja jest częściowo zbieżna z pojęciami stosowanymi w planowaniu przestrzennym. Częściowo, gdyż zdecydowano o łącznym potraktowaniu różnych rodzajów usług. Jeżeli dla danej kategorii terenów brak jest ograniczeń dla większości kierunków zagospodarowania, to główną barierą dla wielofunkcyjnego zagospodarowania takiego terenu może być jego niewystarczająca wielkość. Na każdym terenie mogą znajdować się obiekty stanowiące źródło problemów, jak i obiekty zasługujące na zaadaptowanie – dla funkcji tej samej, co poprzednio, lub zmienionej możliwości występowania elementów ukształtowania terenu, infrastruktury, dziedzictwa przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego w związku z taką, a nie inną genezą . Hipoteza o możliwym występowaniu obiektów problemowych lub wartościowych ma bardzo duże 4. Uwarunkowania prawne dotyczące przywracania terenów poprzemysłowych do obiegu gospodarczo-społecznego Strona64 znaczenie w kontekście opracowywania scenariuszy zagospodarowania terenu. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Poniżej wymieniono zapisy w polskim prawie odnoszące się bezpośrednio do problematyki terenów zdegradowanych i poprzemysłowych. Ustawa z 27 kwietnia 2001r.- Prawo ochrony środowiska - zobowiązuje władającego powierzchnią ziemi na której występuje zanieczyszczenie albo niekorzystne przekształcenie naturalnego ukształtowania terenu do jej rekultywacji, w przypadku wskazania przez władającego podmiotu który spowodował zanieczyszczenie – zobowiązuje ten podmiot do rekultywacji, ustawa nie odnosi się do zdewastowanej infrastruktury technicznej i budynków poprzemysłowych. Ustawa z 3 lutego 1995 r. – o ochronie gruntów rolnych i leśnych - ogranicza przeznaczenie gruntów na cele nierolnicze i nieleśne zobowiązuje osobę powodującą utratę albo ograniczenie wartości użytkowej gruntów do ich rekultywacji na własny koszt. Ustawa z 4 lutego 1994 roku – o zagospodarowaniu przestrzennym - określa zakres i sposób postępowania w sprawach przeznaczenia terenów na określone cele, określa zasady i tryb rozwiązywania konfliktów pomiędzy interesami prywatnymi i publicznymi w tych sprawach. Ustawy które mają zastosowanie do rozwiązywania problemów terenów poprzemysłowych: Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. – o gospodarce nieruchomościami Określa m. in. Zasady gospodarowania nieruchomościami stanowiącymi własność skarbu Państwa oraz własność jednostek samorządu terytorialnego, scalania i podziału nieruchomości, pierwokupu nieruchomości oraz ich wyceny. Ustawa z 6 lipca 1982 r. – o księgach wieczystych i hipotece Dotyczy ustalenia stanu prawnego nieruchomości. Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa Określa tryb wygaszania przez Spółki skarbu Państwa swoich zobowiązań wobec Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego. Ustawa z 23 kwietnia 1994 r. – Kodeks cywilny Reguluje stosunki cywilno – prawne między osobami fizycznymi i prawnymi. Przegląd obligatoryjnych przepisów prawa pozwala skonstatować, że w aktualnym prawodawstwie - Brak definicji terenu poprzemysłowego - Brak przepisów odnoszących się bezpośrednio do terenów poprzemysłowych. Analiza prawodawstwa pozwala na stwierdzenie, że: Strona65 można zdefiniować: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 1. Brak uregulowań ustawowych obejmujących bezpośrednio i w sposób kompleksowy (z instrumentami finansowymi włącznie) problematykę terenów poprzemysłowych, w tym rekultywacji i ponownego zagospodarowania terenów które przestały pełnić funkcje gospodarcze, jest głównym powodem podejmowania działań doraźnych i hamuje tworzenie rozwiązań systemowych. 2. Problemy prawno-własnościowe terenów są istotnym hamulcem procesów rewitalizacyjnych. Nie zawsze konstruktywna jest rola jednostek działających w imieniu Skarbu Państwa. 3. Założenie, że problem rekultywacji terenów poprzemysłowych na cele gospodarcze zostanie rozwiązany wyłącznie w sferze komercyjnej jest oparty na nierealnych przesłankach. Z doświadczeń innych krajów wynika ( a można domniemywać że w Polsce sytuacja jest podobna), że: - około 15-20 % terenów ma szansę na przeprowadzenie rekultywacji bez udziału środków publicznych, - około 15-20 % terenów wymaga tak dużych nakładów na rekultywację, że podjęcie działań w bliskiej przyszłości jest mało prawdopodobne, Przywrócenie do użytku gospodarczego pozostałych terenów wymagać będzie udziału środków publicznych i zaangażowania władz publicznych oraz wykorzystania odpowiednich instrumentów prawnych i finansowo-ekonomicznych [7 ]. 5. Przygotowanie terenów do zainwestowania-uwagi wstępne. Ogół działań związanych z przekształceniem terenów poprzemysłowych, ujętych w aspekcie środowiskowym zawiera się w dwóch podstawowych elementach: likwidacji szkodliwego oddziaływania istniejących w jego obszarze zanieczyszczeń (eliminacja lub zmniejszenie ryzyka środowiskowego), odbudowa ekosystemu – aktywacja biologiczna, introdukcja lub reintrodukcja gatunków, sukcesja naturalna. Techniczne i przestrzenne aspekty przekształceń terenów dotyczą doboru technologii oczyszczania gruntu, wód oraz usuwania zanieczyszczeń spowodowanych obecnością pozostałości procesów produkcyjnych (składowisk odpadów, niecek / dołów kwasowych itp.). W dalszych etapach należy przeprowadzić zabezpieczenie terenu wraz z pozostającymi na nim W wielu przypadkach konieczna jest również korekta ukształtowania terenu, odpowiadająca sposobowi kształtowania nowych funkcji i służących im obiektów kubaturowych. Ostatnim etapem jest Strona66 obiektami, a także można dokonać technicznej adaptacji istniejących obiektów poprzemysłowych. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 zaprojektowanie systemu monitoringu pozwalającego na bieżąco czuwać nad stanem środowiska podmiotowego terenu. Dla opracowania planu i projektu przekształceń terenu konieczna jest analiza jego możliwości przekształceń, na którą składają się możliwości zagospodarowania oraz właściwości samego terenu, określające jego podatność na przekształcenia. Spośród rozpatrywanych czynników ryzyka najpoważniejsze jest ryzyko środowiskowe. Powstaje ono na skutek zanieczyszczeń terenu i związane jest z prowadzoną na nim działalnością produkcyjną. W trakcie trwania produkcji powinien jej towarzyszyć monitoring zanieczyszczeń wraz z prowadzeniem właściwej mu dokumentacji. W przypadku gdy obecny właściciel / dysponent nie posiada takiej dokumentacji lub gdy jest ona z różnych względów mało wiarygodna konieczne jest przeprowadzenie rzetelnej analizy ryzyka środowiskowego. Badanie ryzyka środowiskowego jest składowym elementem analiz i badań prowadzonych przy opracowaniu koncepcji przekształcania wybranego obszaru. Uogólniona klasyfikacja terenu poprzemysłowego z uwagi na stopień ryzyka środowiskowego wyróżnia: teren bez ryzyka, teren z niewielkim ryzykiem, który można bezpiecznie użytkować w określony sposób bez konieczności prowadzenia prac zabezpieczających. teren obarczony ryzykiem, musi być oczyszczony lub/i specjalnie zabezpieczony. Często występuje sytuacja gdy analizowany teren poprzemysłowy nie jest jednorodny, posiada fragmenty zaliczające go do każdej z w/w grup. Z tego powodu ocenia się go jako teren z występowaniem ryzyka środowiskowego. To nakłada wymóg starannego planowania funkcji tak, aby ograniczać ekspozycję jego przyszłych użytkowników na czynniki szkodliwe. Nadrzędnym celem projektowanych przekształceń terenu poprzemysłowego jest aktywizacja gospodarcza, a w jej efekcie powstanie nowych miejsc pracy. Wprowadzenie nowych funkcji i zagospodarowania w obszarze strefy wymaga ustalenia dyspozycyjności, określającej podział na funkcje produkcyjne i usługowe, dostępność komunikacyjną, uzbrojenie w instalacje podziemne. Z ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wynikać będą warunki kształtowania krajobrazu i charakteru zabudowy. Ustalenia te zapewnią ład przestrzenny i spójność zabudowy. niezbędna w procesie projektowania nowych funkcji terenu poprzemysłowego. Strona67 Poniżej w tabeli 1 przedstawiono w sposób syntetyczny wszystkie elementy, których ocena jest Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Tab.1. Elementy oceny terenu poprzemysłowego Charakterystyka terenu Położenie terenu Stan prawny działek Otoczenie terenu Ukształtowanie terenu Infrastruktura techniczna , w tym uzbrojenie terenu Ograniczenia w procesie projektowania, w tym występowanie na analizowanym obszarze takich przeszkód jak: Zalewowość terenu. Droga krajowa Gaz wysokociśnieniowy Składowisk naziemnych lub podziemnych Kolektor ogólnospławny. Sieć ciepłownicza. Istniejące zagospodarowanie. Różnice wysokościowe Warunki geologiczne Lokalizacja Morfologia i hydrografia Budowa geologiczna Warunki hydrogeologiczne Warunki geologiczno- inżynierskie podłoża 6. Projekt rewitalizacji i rekultywacji terenów poprzemysłowych Elementem podstawowym przy ocenie zakresu projektu rewitalizacji i rekultywacji terenu poprzemysłowego jest ocena takich aspektów jak: 1) Identyfikacja terenu przeksztalconego na podstawie istniejących danych, 3) Analiza ryzyka środowiskowego, społecznego i przestrzennego, 4) Plan i projekt przekształceń terenu, Strona68 2) Klasyfikacja terenu, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 5) Weryfikacja przyjętego modelu rewitalizacji i rekultywacji na podstawie wyników przeprowadzonych badań środowiska. Dokumenty prawne będące podstawą analizy wskazanego obszaru: Studium Uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego terenu/Miasta, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego . Materiał stanowiący bazę do analizy stanowi:również mapa sozologiczna terenu Wstępna klasyfikacja terenu Do oceny terenów poprzemysłowych, i ich potencjału, najkorzystniej byłoby zastosować zaawansowane i kompleksowe metody, które opierają się na ocenie ryzyka/zagrożenia, jakie stanowi zanieczyszczenie terenu dla zdrowia i ekosystemu. Metody te jednak wymagają, dla przeprowadzenia prawidłowej oceny, posiadania szczegółowych informacji o terenie, charakterystyki budowy geologicznej terenu, charakterystyki możliwych dróg rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń oraz szczegółowych informacji o tzw, odbiorniku zanieczyszczeń i czasie ekspozycji. Ponadto wymagają one również przeprowadzenia ścisłych ocen toksykologicznych. Z drugiej strony trzeba zauważyć, że zwykle w pierwszej fazie oceny terenu, na ogół brak tak szczegółowych informacji. Dlatego zaproponowano stosowanie w początkowym stadium oceny terenu tzw. metody uproszczonej oceny zagrożenia, opierając się przy tym na wycinkowych wynikach badań i ocenach ekspertów [1]. To ważna droga oceny, która w oparciu o dość ograniczony zakres informacji umożliwi dobór bądź wykluczenie danej lokalizacji do dalszych rozważań popartych szczegółowymi badaniami. Podstawowym celem opracowanego systemu jest akwizycja danych, ich agregacja i analiza oraz udostępnianie przetworzonej informacji zainteresowanym stronom, w tym: lokalnej społeczności, urzędnikom, przedsiębiorcom, projektantom. Jednym z podstawowych żródeł informacji o terenach poprzemysłowych może być system informacji o środowisku RSIP - Regionalny System Informacji Przestrzennej województwa śląskiego. System ten składa się z warstw informacji przestrzennej i baz danych o środowisku oraz narzędzi przetwarzania informacji. System RSIP pozwala na rejestrację terenów poprzemysłowych on-line w sieci internet według opracowanych formularzy. Przy wypełnianiu formularza dostępne są dla wypełniającego informacje przestrzenne pozwalające na wypełnienia pól formularza na podstawie danych mapowych zawartych w bazie danych RSIP. System RSIP jest częścią wojewódzkiego zasobu geodezyjnego i jest dostępny po pisemnym zgłoszeniu Strona69 poprawne wypełnienie formularza. W przypadku części danych istnieje możliwość automatycznego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 prośby o udostępnienie i przydzielenie uprawnień użytkownika i ich nadanie ze strony Urzędu Marszałkowskiego [1]. Zestaw narzędzi zaimplementowany w systemie pozwala na przeprowadzenie analiz i ocen terenów poprzemysłowych. Zidentyfikowane w systemie tereny zostały poddane ocenie z uwagi na kryterium zagrożenia ekologicznego. Przyjęta metodyka punktowej oceny pozwoliła na stworzenie listy terenów, zadeklarowanych przez gminy, uporządkowanej w zależności od potencjalnej (hipotetycznej) skali ich oddziaływania na środowisko i zdrowie. Wyróżniono z uwagi na stopień szczegółowości dwa poziomy oceny: ocenę wstępną i ocenę dokładną. Jednocześnie w oparciu o przeprowadzoną ocenę możliwa była klasyfikacja terenów. Wyróżniono 4 klasy terenów według kryterium ekologicznego zagrożenia zarówno na poziomie oceny wstępnej, jak i oceny dokładnej. Ocena wstępna jest przeprowadzona w oparciu o uproszczony zestaw kryteriów korzystających z informacji zgłoszonych w formularzu rejestracyjnym. Ocena dokładna jest przeprowadzona w oparciu o poszerzony zbiór informacji, w którym dużą rolę odgrywają informacje pozyskane w wyniku przeprowadzonych badań terenu. Duże znaczenie dla wiarygodności wyników ma stopień wypełnienia bazy informacją dla poszczególnych terenów. Z uwagi na trudności z pozyskaniem informacji zasadne jest korzystanie ze źródeł zastępczych oraz wykorzystanie hipotez o zanieczyszczeniu wynikających z genezy danego terenu. Wyniki ocen są prezentowane w postaci raportów szczegółowych i ogólnych. Jednocześnie system umożliwia wgląd w informację, która była podstawą przeprowadzonych ocen oraz sam mechanizm oceny. Założenia te pozwalają uwiarygodnić wyniki analiz a tym samym zagwarantować przejrzystość Strona70 podejmowanych na tej podstawie działań. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Kompletność baz danych zawartych w RSIP przedstawiono na poniższym schemacie [materiał GIG]. Klasyfikacja terenu Z punktu widzenia podmiotu samorządowego planującego przywrócenie terenu poprzemysłowego do zagospodarowania, teren musi mieć następujące cechy: - musi być własnością podmiotów publicznych, - musi być w trwałym władaniu podmiotów publicznym, - musi mieć uregulowany status prawny, - dostępność komunikacyjna musi być co najmniej dobra, - teren nie może należeć do grupy najbardziej zagrożonych wg kryterium środowiskowgo. Niespełnienie któregokolwiek z tych kryteriów oznacza brak rekomendacji o przystąpieniu do publicznych dla działań nakierowanych na przywrócenie terenu do użytkowania z równoczesnym usunięciem istniejących zagrożeń środowiskowych, ostatnie z wymienionych kryteriów może mieć Strona71 ponownego zagospodarowania. Jeśli władający podmiot zamierza wystąpić o wsparcie ze środków Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 postać rozszerzoną. Można przykładowo założyć, że przyszłe zagospodarowanie musi wiązać się z konkretnym problemem, jednak możliwym do przezwyciężenia przy zastosowaniu typowych działań remediacyjnych i o rozsądnych kosztach. Barierą dla ponownego zagospodarowania terenu może się również okazać nagromadzenie pomniejszych niedogodności. Mogą one polegać np. na niekorzystnej (z punktu widzenia potencjalnego inwestora) formie zagospodarowania terenu, na występowaniu niekorzystnych zapisów w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego lub w planie miejscowym, na ograniczeniach dostępności transportowej (mimo, że oceniona jako „dobra”, możee się wiązać np. z nienajlepszym stanem technicznym dróg, niekorzystną lokalizacją bocznicy kolejowej itd.). Powyższe główne kryteria mogą uzupełnić pozostałe kryteria, do których należą ukształtowanie powierzchni, geneza powstania, struktura własności i dane fizykochemiczne. Kryteria nie tylko określają teren w umownej klasyfikacji, ale również porządkują problemy do rozwiązania w trzy podstawowe grupy: zagadnienia społeczne zagadnienie środowiskowe zagadnienia techniczne i przestrzenne. Plan przekształceń terenu Dla opracowania planu i projektu przekształceń terenu konieczna jest analiza jego możliwości przekształceń, na która składają się szanse zagospodarowania (czynniki zewnętrzne) oraz właściwości samego terenu, określające jego podatność na przekształcenia (czynniki wewnętrzne). Zarówno czynniki zewnętrzne jak i wewnętrzne mogą mieć dwojaki charakter – strukturalny bądź funkcjonalny. Kryteria szans przekształceń oraz kryteria podatności stosują ogólnie przyjęte skale, miary, wagi, które w ostatecznej ocenie uporządkowane są w trzech grupach czynników dodatnich(+), średnich (+/-) oraz negatywnych (-) [1]. Do pełnej analizy możliwości przekształcenia terenu pod planowane fukcje istotne jest uzupełnienie przygotowanych i zamieszczonych poniżej tablic prezentujących czynniki zewnętrzne oraz wewnętrzne z określeniem ich charakteru (strukturalny, funkcjonalny), a także przypisanie je do jednej z trzech Strona72 grup czynników – (+), (+/-), (-). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Tablica 1 Analiza czynników zewnętrznych określających możliwości przekształceń analizowanego terenu Czynniki Zewnętrzne Charakter Opis czynnika 1. Położenie 2. Dostępność transportowa 3. Układ przestrzenny 4. Różnorodność i jakość otoczenia 5. Prawo dot. środowiska naturalnego i kulturowego 6. Stan własności 7. Klimat i wzorce społeczne 8. Kategoria własności 9. Obrót nieruchomościami 10. Specjalne zachęty i ułatwienia Tablica 2 Analiza czynników wewnętrznych analizowanego terenu pod kątem jego podatności na przekształcenia Czynniki wewnętrzne Opis Charakter czynnika 1. Ryzyko środowiskowe 2. Wielkość terenu. 3. Głębokość zmian geologicznych 4 Zmiany pokrycia 5. Zachowania społeczne 6. Erozja /sedymentacja 8. Intensywność zabudowy i wskaźnik zabudowy 9. Wewnętrzny układ przestrzenny Strona73 7. Rodzaj obiektów i konstrukcji Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Analiza ryzyka środowiskowego, społecznego i przestrzennego Ryzyko środowiskowe Wśród w/w czynników ryzyka najpoważniejsze jest ryzyko środowiskowe. Powstaje na skutek zanieczyszczeń terenu i związane jest z prowadzoną na nim działalnością produkcyjną. W trakcie trwania produkcji powinien jej towarzyszyć monitoring zanieczyszczeń wraz z prowadzeniem właściwej mu dokumentacji. W przypadku gdy obecny właściciel / dysponent nie posiada takiej dokumentacji lub gdy jest ona z różnych względów mało wiarygodna konieczne jest przeprowadzenie rzetelnej analizy ryzyka środowiskowego. Ocena ryzyka środowiskowego składa się z dwóch pokrewnych dziedzin, które rozwinęły się samodzielnie: oceny ryzyka zdrowotnego i oceny ryzyka ekologicznego. Różniące się szczegółami technicznymi, oba szacowania opisują skutki wynikające z ekspozycji na określony typ zagrożenia. Zagrożenie występować może pod wieloma postaciami natury chemicznej, biologicznej i fizycznej. Czynniki te występują osobno lub łącznie. Ocena ryzyka środowiskowego określa prawdopodobieństwo takich skutków zarówno dla człowieka jak i dla środowiska. Samo ryzyko jest prawdopodobieństwem wystąpienia szkodliwego skutku jako rezultatu podjętego działania. Ocena ryzyka szacuje i przewiduje stopień ryzyka w kategoriach ilościowych i jakościowych. Ocena ryzyka zdrowotnego zajmuje się przewidywaniem ryzyka dla zdrowia ludzkiego, natomiast ocena ryzyka ekologicznego szacuje skutki dla zasobów środowiska oraz dla zjawisk i procesów w złożonych systemach ekologicznych. Ocena tego ryzyka to jakościowa i ilościowa charakterystyka prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych skutków dla związanych z ekspozycją na określony czynnik szkodliwy. Prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka środowiskowego obu typów może wystąpić wtedy, gdy spełnione są dwa następujące kryteria związane z ekspozycją na różne czynniki: 1) czynnik posiada samoistną zdolność wywoływania negatywnych skutków, 2) badany odbiorca ( osobnik, populacja, lub system ekologiczny) pozostaje w styczności z czynnikiem wystarczająco długo i pod wystarczającym natężeniem, aby wywołać reakcję (odpowiedź). [5] charakterystykę terenu, identyfikacje i wybór wskaźnikowych związków chemicznych (ocena zależności: dawka – odpowiedź / rezultat), Strona74 Ocena ryzyka zdrowotnego zawierać powinna [6]: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 ocenę narażenia ludzi przy przyjęciu określonych scenariuszy narażenia (częstotliwość i długotrwałość ekspozycji), ocenę toksyczności związków chemicznych (kancerogennych i nie kancerogennych) charakterystykę ryzyka. Badanie ryzyka środowiskowego jest składowym elementem analiz i badań prowadzonych przy opracowaniu koncepcji przekształcania wybranego obszaru. Badanie to powinno zostać przeprowadzone przez zespół interdyscyplinarny według ściśle przyjętych procedur. Uproszczona klasyfikacji terenu poprzemysłowego z uwagi na stopień ryzyka środowiskowego wygląda następująco: 1) teren bez ryzyka, 2) teren z niewielkim ryzykiem, który można bezpiecznie użytkować w określony sposób bez konieczności prowadzenia prac zabezpieczających, 3) teren obarczony ryzykiem, musi być oczyszczony lub/i specjalnie zabezpieczony. W przypadku gdy analizowany teren nie jest jednorodny i posiada fragmenty zaliczające go do grupy 1, 2 i 3., ocenia się go jako teren z występowaniem ryzyka środowiskowego, co nakłada staranne planowanie funkcji tak, aby ograniczać ekspozycję jego przyszłych użytkowników na czynniki szkodliwe. Analizując teren w szerszym kontekście, w układzie miasta i powiązań z otoczeniem zewnętrznym można przeprowadzić, krótką charakterystykę biorącą głownie pod uwagę czynniki sozologiczne. Analiza stopnia degradacja podstawowych komponentów środowiska przyrodniczego powinna obejmować: Powierzchnię ziemi, Wody powierzchniowe, Jakość powietrza. Aspekt społeczny Biorąc pod uwagę aspekt społeczny lokalizacja nowych form działalności produkcyjnousługowej na terenach poprzemysłowych wiąże się z możliwością utworzenia nowych miejsc pracy oraz potencjalnym wzrostem atrakcyjności gospodarczej, która może spowodować większe ożywienie Dla większości nowoczesnych praktyków w dziedzinie ochrony środowiska jest już sprawą oczywistą, że procesy projektowe mogą być realizowane dopiero wtedy, gdy są społecznie zrozumiałe, Strona75 różnych form działalności gospodarczej w mieście. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 akceptowane, a szczególnie gdy procesy ich uzgadniania są przeprowadzane przy udziale społeczeństwa. We wszystkich tych działaniach skierowanych na uzyskanie społecznej akceptacji dla proponowanych zamierzeń kluczowy problem stanowi umiejętność komunikacji ze społeczeństwem. W komunikacji społecznej, także tej dotyczącej spraw środowiska, stawiane są różne cele, ale do najważniejszych należą: rozpowszechnianie określonej wiedzy; zmiana modelu zachowań; zaangażowanie społeczeństwa w przebieg jakiegoś procesu; doskonalenie procesu poprzez współprace z różnymi grupami interesu; zapewnienie przejrzystości procesu i zaufania do jego potrzeby i skuteczności; uniknięcie konfliktów, a w ich rezultacie, protestów wynikających z niewiedzy o procesie; zmiana nastawienia do realizatora przedsięwzięcia (np. władz publicznych, organizacji ekologicznych); budowanie pozytywnego wizerunku organizatora przedsięwzięcia. Skuteczność procesu komunikacyjnego, a więc podniesienie poziomu świadomości w określonej dziedzinie, zmiana podejścia do problemu i zmiana sposobu zachowania wymaga uwzględnienia podstawowych zasad. Są to m.in: zaangażowanie możliwie najszerszej reprezentacji grup społecznych; uwzględnienie lokalnych warunków; angażowanie społeczeństwa na wszystkich etapach procesu. Potrzeba porozumienia występuje wszędzie tam gdzie zachodzą potencjalne możliwości konfliktów interesów pomiędzy różnymi zainteresowanymi grupami społecznymi. Dotyczy to mn. planów zagospodarowania przestrzennego oraz lokalizacji inwestycji. Komunikacja ze społecznością jest też wpisana w procedury prawne przy przeprowadzaniu ocen oddziaływania na środowisko inwestycji przemysłowych czy ustalaniu form ochrony obszarowej. Podsumowując można stwierdzić, że na tym etapie ważne jest budowanie klimatu społecznego zaufania w oparciu o jawność decyzji i zamierzeń. Konieczne jest również informowanie społeczności lokalnych o charakterze planowanych inwestycji oraz sposobach zabezpieczenia zdrowia ludzi przed Strona76 ewentualnymi uciążliwościami wynikającymi z uprzedniej i planowanej działalności. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Aspekt przestrzenny Plan miejscowy zagaspodarowania przestrzennego, zgodnie z przypisaną mu rolą stanowi podstawę decyzji administracyjnych pozwalających na określenie zagospodarowania terenu, będąc tym samym narzędziem przekształcania środowiska przyrodniczego. Respektowanie przepisów z zakresu ochrony środowiska służy również ograniczaniu możliwości powstawania na tym terenie obiektów stanowiących zagrożenie dla środowiska. Zapisy ustawy z dnia 7 lipca 1994r. o zagospodarowaniu przestrzennym, wprowadzają obowiązek opracowania (dokumentu) towarzyszącego planowi miejscowemu - Prognozy skutków (zmiany) planu zagospodarowania przestrzennego. Prognozowanie przekształceń środowiska przyrodniczego ma na celu wzmocnienie procesu planowania o elementy zapobiegające jego degradacji poprzez: - eliminację rozwiązań, które docelowo mogą prowadzić do degradacji, - ograniczenie rozwiązań stanowiących potencjalne obszary konfliktów z pozostałymi użytkownikami środowiska, - dobór rozwiązań dających pożądany rezultat gospodarczy i spełniających oczekiwania społeczne przy równoczesnym najniższym poziomie kosztów środowiskowych, - określenie warunków zabudowy terenu nie powodujących niekorzystnych oddziaływań. Elementami prognozy są – analiza, ustalenie zagrożeń i konfliktów przestrzennych, a docelowo weryfikacja założeń i propozycja korekt. Analizie poddaje się typ i strukturę obszaru, kompozycję krajobrazu – akcenty, dominanty, osie kompozycyjne, a także warunki ekspozycji i odbioru krajobrazu. Plan i projekt przekształceń Plan przekształceń sporządza się w chwili, gdy gestor terenu decyduje się na podjęcie działań zmierzających do przekształcenia istniejącego terenu i wprowadzenia innych niż obecne lub dodatkowych funkcji. Najważniejszym elementem planowania przekształceń jest cel nadrzędny, wizja docelowa funkcji omawianego obszaru w skali miast uwzględniająca powiązania zewnętrzne. Wizja ta powinna uzyskać akceptację społeczną, gdyż odpowiada na podstawowe pytania związane z przyszłością miasta i losami jego mieszkańców. Schemat przekształceń terenu składa się z następujących elementów: identyfikacja wskazanego terenu wraz z wstępnym oszacowaniem środowiskowego, 2. określenie możliwości przekształceń na podstawie analizy szans i podatności, ryzyka Strona77 1. rozpoznanie, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 3. określenie kierunku planowanego przekształcenia, 4. opracowanie założeń projektu przekształceń, 5. przygotowanie projektu ostatecznego. Kolejnymi etapami przekształcania terenu jest realizacja projektu przekształceń oraz eksploatacja terenu zgodnie z programem. Na tych etapach konieczne jest również prowadzenie monitoringu, szczególnie tych fragmentów terenu, które są obarczone dużym ryzykiem środowiskowym. Schemat przekształcania terenu poprzemysłowego do nowych lub dodatkowych funkcji Identyfikacja terenu Opis Oszacowanie ryzyka Opis Określenie możliwości przekształceń Szanse Szanse przekształcenia terenu określa dziesięć czynników, pięć o (czynniki zewnętrzne) charakterze strukturalnym i pięć funkcjonalnych. Podatność Podatność terenu na przekształcenia określa dziewięć czynników sześć (czynniki wewnętrzne) strukturalnych i trzy funkcjonalne. Zarówno szanse jak i podatność terenu na przekształcenia określają jego średnie możliwości. Rezultat ostateczny będzie zależeć w dużej mierze od sposobu promowania go przez władze lokalne oraz od warunków proponowanych potencjalnym inwestorom. Konieczne / zalecane przygotowanie studium wykonalności. Projektowanie przekształceń Znając możliwości zagospodarowania terenu wyznaczone przez jego szanse i podatność na przekształcenia (ustalone jako średnie) oraz opierając się na dokumentach dotyczących jego dyspozycji przestrzennej, można zaprojektować scenariusz(e) przekształceń odpowiadający oczekiwaniom władz i spójny z ogólnie przyjętymi zasadami przekształcania terenów poprzemysłowych i zdegradowanych. opracowanie studium wykonalności ujmujące zarówno kompleksowo całe rozwiązanie i jak i jego składowe. Strona78 Dla prawidłowej oceny możliwości rozwojowych analizowanego terenu poprzemysłowego jest Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 W tym celu wskazane jest ustalenie nie tylko podziału wewnętrznego terenu pod kątem przyszłych i oczekiwanych funkcji, ale również stworzenie listy etapów realizacji całego przedsięwzięcia z uwzględnieniem horyzontu czasowego. Pozwoli to również na ustalenie tych zadań, które warunkują rozpoczęcie innych przedsięwzięć (dotyczy to szczególnie zadań o charakterze infrastrukturalnym). Na etapie projektowania założeń dla przekształcenia terenu poprzemysłowego pod nowe funkcje konieczne jest ustalenie wymagań minimum, w zakresie zainwestowania terenu, właściwego kształtowania rozwiązań urbanistyczno - architektonicznych oraz propozycji związanych z podniesieniem zatrudnienia. Ważne jest zarówno z punktu władz/ gestorów terenu jak i przyszłych i potencjalnych inwestorów. Scenariusz rozwoju wskazanego obszaru powinien być atrakcyjną wizją nie tylko wykreowaną przez decydentów ale również akceptowaną przez społeczność lokalną. 7. Przyczynek do szacowania kosztów rekultywacji terenów poprzemysłowych Ze względu na indywidualny charakter terenów opisanych, różny potencjalny kierunek rekultywacji (który może się zmienić nawet podczas wykonywania prac) oraz diametralnie różny poziom trudności działań rekultywacyjnych w zależności od obiektu i terenu, niezwykle trudne wydaje się oszacowanie kosztów rekultywacji poszczególnych działań w przeliczeniu na jednostkę powierzchni (ha) lub objętości (m3). Rozbieżności w ocenie kosztów rekultywacji wynikają ze stopnia trudności prac w zależności od obiektu, użytego sprzętu, doświadczenia wykonawcy itp. Na podstawie doświadczeń zasadne jest wprowadzenie kategorii kosztów i stopni trudności (od I do IV) wykonania rekultywacji w przeliczeniu na jeden ha. Im wyŜszy stopień, tym większe koszty rekultywacji i większy stopień trudności: I. od 50 tys. do 100 tys. PLN / ha, II. od 100 tys. do 500 tys. PLN / ha, III. od 500 tys. do 750 tys. PLN / ha, IV. powyżej 750 tys. PLN / ha. Koszty remediacji środowiska gruntowo-wodnego Koszty remediacji są zwykle trudne do przewidzenia. Zależą one m in. od rodzaju zanieczyszczenia, początkowego oraz docelowego stęŜenia i rozmieszczenia zanieczyszczenia w gruncie, właściwości szacowane koszty remediacji gleb skażonych pestycydami, w przeszłości użytkowanych rolniczo, a obecnie przeznaczonych pod budownictwo mieszkaniowe w stanie New Jersey w USA, w roku 2000. Strona79 skażonego gruntu, wybranej metody i skali procesu oczyszczania. Poniżej podano dla orientacji Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Badania wstępne (skriningowe) w zależności od wielkości badanego obiektu: 500 – 3000 PLN/ha. Charakterystyka terenu: 7000 - 15 000 PLN/ha Remediacja: - umieszczenie pod placami parkingowymi lub drogami dojazdowymi: 2 500-5 000 PLN - mieszanie zanieczyszczonego gruntu z czystą glebą z otoczenia: 2 500-5 000 PLN - kaping 30-centymetrową warstwą czystej gleby z otoczenia: 20 000-30 000 PLN - mieszanie zanieczyszczonego gruntu z czystą glebą z miejsc oddalonych: 20 000-40000 PLN - wywiezienie skażonego gruntu na odpowiednio wyposaŜone składowisko odpadów niebezpiecznych: 80 000-200 000 PLN - zastosowanie nowych technologii remediacji: 125 000- 250 000 PLN Podane powyżej koszty są przeliczone na powierzchnię 1 ha i głębokość 30 cm. Można przypuszczać (nie podano tego explicite), że górne granice zakresów odnoszą się do działek małych, poniżej 1 ha, natomiast dolne – dla terenów o dużej powierzchni. LITERATURA 1. Wojewódzki program przekształceń terenów poprzemysłowych i zdegradowanych wraz z koncepcją rozbudowy narzędzi informatycznych oraz prognozą jego oddziaływania na środowisko – Etap I, IETU/GIG Katowice 2011 2. Białecka B., Nowak D., 2008 : Programy informatyczne dla wspomagania decyzji w zakresie realizacji procesu podziemnego zgazowania węgla. Prace Naukowe GIG, seria Górnictwi i Środowisko, GIG Katowice , s. 105-116 3. Jaros I., Białecka B., 2006: Dostęp społeczeństwa do informacji o środowisku - teoria. Problemy Ekologii., 6, s. 307 – 313 4. „Wdrożenie Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej (RSIP) w województwie śląskim dla wsparcia planowania regionalnego i lokalnego, restrukturyzacji regionu oraz zarządzania w sytuacjach kryzysowych.” Gliwice ISPIK, Katowice, GIG, 2006. 5. Environmental Risk Assessment for Sustainable Cities, technical publication series [Nr 3] UNEP, IETC Osaka / Shiga 1996 6. E. Wcisło: Ocena ryzyka zdrowotnego w procesie oczyszczania terenu zanieczyszczonego przez przemysł, [w] Problemy terenów zanieczyszczonych w Europie Wschodniej i Środkowej. Materiały Forum dyskusyjnego RACE, Katowice 1998r. J. Ziora: ”Rewitalizacja terenów poprzemysłowych”-materiał niepublikowany Strona80 7. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Mgr inż. Tomasz Szulc Rola oraz formy organizacyjno-prawne operatora rewitalizacji Wdrażanie programu rewitalizacji jest złożony procesem, wymagającym szczególnych umiejętności koordynacyjnych ze strony podmiotu odpowiedzialnego za te działania. Dotychczasowe zapisy funkcjonujące tylko w przestrzeni dokumentów powinny urzeczywistnić się w sferze realnej. W idealnych warunkach, możliwych do osiągnięcia tylko w teorii, proces rewitalizacji przebiega zgodnie z założonym planem działania, harmonogramem i budżetem, wykonawcy poszczególnych projektów wywiązują się terminowo ze swoich zobowiązań a monitoring programu dostarcza danych, które napawają wszystkich zadowoleniem i optymizmem ze względu na jak pięknie i dynamicznie zmienia się jej otoczenia, poprawia jakość życia, itd. Teoretycznie tak – cytując prof. Kotarbińskiego – dobrze wykonaną robotę. Społeczność lokalna widzi przy tym, może być. W praktyce może się jednak okazać, ze rzeczywistość nie jest taka różowa, a sam proces wdrażania programu może okazać się drogą przez mękę. Najczęściej popełnianym błędem, jaki da się zauważyć w praktyce samorządowej większości polskich miast jest „bezpański” charakter programu rewitalizacji. W skrajnym przypadku miasta zupełnie odcinają się od jego treści pozostawiając jego wdrażanie zainteresowanym podmiotom zewnętrznym i nie wykazując najmniejszego zaangażowania w realizację projektów. Z tego też powodu rola operatora rewitalizacji ma charakter absolutnie kluczowy, a pomysł na jego umocowanie, osadzenie w strukturze zarządzania miastem, kompetencje, zadania, itp. powinien pojawić się jeszcze przed przystąpieniem do sporządzania lokalnego programu rewitalizacji. Konstrukcja taka umożliwia płynne przejście od fazy planowania do fazy implementacji. Ze względu na przepisy prawa oraz różne kompetencje organów jednostek samorządu terytorialnego należałoby na samym początku przyjrzeć się możliwościom, jakie ustawodawstwo kreuje oraz ograniczeniom, jakie nakłada. Bezapelacyjnie można stwierdzić, że realizacja procesów rewitalizacji bez zaangażowania struktur samorządowych jest niezwykle trudna. Jak zaznaczono wcześniej, funkcję „właścicielską” wobec procesu rewitalizacji pełni jednostka samorządu terytorialnego, a poszczególne kompetencje przypisane tej funkcji realizowane są przez organ stanowiący oraz organ wykonawczy miasta. Identyfikację działań i kompetencji na jednego z miast. Po dokonaniu uogólnień ustalono, że do wyłącznych kompetencji rady miasta zaliczyć można: Strona81 poszczególnych szczeblach przeprowadzono na potrzeby formułowania programu rewitalizacji dla Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 uchwalenie programu rewitalizacji, nadzór nad wdrażaniem programu przez organ wykonawczy (nadzór nad wykonaniem uchwały), opiniowanie i uchwalanie zmian i aktualizacji programu, przedstawionych przez organ wykonawczy lub inne podmioty zaangażowane w rewitalizację, za jego pośrednictwem. Do zadań prezydenta miasta oraz kierowanego przez niego urzędu można natomiast zaliczyć: realizację postanowień programu poprzez koordynację działań rewitalizacyjnych zaplanowanych do wdrażania przez urząd oraz miejskie jednostki organizacyjne, powierzenie wybranej jednostce organizacyjnej roli operatora rewitalizacji i nadzór nad jego działalnością, współdziałanie w zakresie zarządzania planem finansowym programu rewitalizacji poprzez uwzględnianie w budżecie miasta środków na sfinansowanie zadań ujętych w programie, dla których przewidziano finansową partycypację samorządu, w tym sterowanie wieloletnią prognozą finansową, podejmowanie decyzji o zmianach i aktualizacjach programu z własnej inicjatywy, na podstawie wniosków operatora rewitalizacji oraz innych interesariuszy procesu, tworzenie sprzyjającego klimatu dla wdrażania procesu rewitalizacji przez podmioty prywatne, inne organizacje oraz partnerstwa tychże. stworzenie systemu zachęt finansowych dla podmiotów zaangażowanych w realizację procesów rewitalizacji. Wdrażanie programu rewitalizacji wymaga również prowadzenia działań stricte operacyjnych, które powinny stanowić zadania podmiotu definiowanego w literaturze właśnie jako operatora rewitalizacji. Do szczegółowych zadań takiego podmiotu zaliczyć można: inicjowanie aktualizacji programu rewitalizacji w wyniku badania wpływu zrealizowanych projektów na poprawę jakości warunków życia mieszkańców obszaru rewitalizowanego, kontynuację procesu planowania na kolejne okresy, w zależności od przyjętych horyzontów czasowych, doradztwo dla interesariuszy procesu rewitalizacji w zakresie możliwości wpisania projektów do programu, poszukiwania źródeł finansowania, asysty przy realizacji projektów, monitorowanie wdrażania programu, sporządzanie okresowych sprawozdań z realizacji programu i badanie wpływu zrealizowanych działań na poprawę warunków życia społeczności lokalnej, opracowywanie ocen efektów realizacji programu rewitalizacji, Strona82 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 zadania związane z komunikacją społeczną, promocją i public relations podmiotów zaangażowanych we wdrażanie procesów rewitalizacji, mediowanie oraz pomoc przy rozwiązywaniu sporów i sytuacji konfliktowych pomiędzy interesariuszami rewitalizacji, wynikłych w związku z planowanymi i wdrażanymi działaniami. Szczegółowe zadania dotyczące oceny programu i procesu rewitalizacji powinny obejmować: przygotowanie oceny przedwdrożeniowej (ex-ante), ustalenie zasad współpracy z uczestnikami procesu rewitalizacji, organizacja oraz przeprowadzenie oceny ex-post, bieżące badanie efektywności wykorzystywanych instrumentów i systemów wdrażania, tworzenie bazy danych dotyczących przeprowadzonych ocen i badan umożliwiających szybką agregację danych oraz dokonywanie uogólnień według wybranych kryteriów, wykorzystywanie wyników przeprowadzonych badań ewaluacyjnych we wdrażaniu i modyfikacjach programu rewitalizacji, opracowywanie sposobów oraz nadzorowanie wykorzystania wyników przeprowadzonych badań ewaluacyjnych przez partnerów procesu, udostępnianie danych oraz zgromadzonych dokumentów w ramach monitoringu, w tym okresowych, rocznych i końcowych sprawozdań z wdrażania procesu rewitalizacji. Według prof. K. Skalskiego zadaniem tej instytucji (operatora) byłoby więc ułatwianie realizacji projektów (przygotowanie i uwiarygodnienie studiów wykonalności, uzyskiwanie pożyczek remontowych w banku, subwencji niezbędnych do „domknięcia” studium wykonalności projektu remontu, mobilizowanie inwestorów i wykonawców, pomoc w zamianie mieszkań, przesiedleniach. Tak rozumiany operator pobudza dynamikę programu, lecz nie rości sobie prawa ani do zastępowania właścicieli, ani do kumulowania ich majątku na jakikolwiek okres. Nie wyklucza to faktu, że w konkretnych umowach z właścicielami (we wszystkich sektorach własności) może na podstawie indywidualnej umowy stać się również inwestorem zastępczym. 1 Przedstawiony powyżej zakres działań operatora jest trudny do wdrożenia w obecnym stanie prawa, szczególnie w sferze możliwości finansowego zaangażowania samorządu w przedsięwzięcia prywatne, był w stanie sprostać wszystkim zadaniom sformułowanym powyżej, musiałby również dysponować 1 Skalski K.: Rewitalizacja a aktywizacja regionu, Urbanista, Nr 3/03. Strona83 z wyłączeniem sytuacji regulowanych ustawą o partnerstwie publiczno-prywatnym. Aby więc operator Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 znaczącym potencjałem ekonomicznym, technicznym oraz organizacyjnym. Badania w tej materii dowodzą jednak, iż na chwilę obecną samorządy dążą raczej do minimalizacji finansowego zaangażowania w realizację projektów rewitalizacyjnych i poszukiwanie alternatywnych źródeł finansowania, stawiając głównie na środki pomocowe Unii Europejskiej. Postulaty dotyczące potencjału organizacyjnego oraz know-how operatora rewitalizacji zostały sformułowane w programie rewitalizacji jednego z miast, gdzie podano iż ma on wykonywać działania wymagające wiedzy i doświadczenia w następujących sferach: prowadzenie badań społecznych, przygotowanie biznes planów i studiów wykonalności zadań, pod kątem wymagań instytucji finansujących rewitalizację, koordynacja publicznych i prywatnych programów inwestycyjnych wraz z ich finansowaniem i wdrażaniem, zarządzanie kwestiami społecznymi, dotyczącymi: przesiedleń, współpracy z pracownikami służb socjalnych, współpracy między różnymi partnerami rynku mieszkaniowego w sektorze socjalnym, bezrobocia i marginalizacji społecznej oraz włączania się w programy zatrudnienia bezrobotnych, animowanie partnerstwa różnych podmiotów, w tym: ich identyfikacja, określanie grup interesów, zarządzanie konfliktami interesów i ich usuwanie, prowadzenie mediacji i dochodzenie do konsensusu, znajomość zagadnień rozwoju regionalnego, polityki regionalnej, polityki miejskiej i polityki spójności Unii Europejskiej, sposoby finansowania programów rewitalizacji, zasady udziału poszczególnych partnerów. Na podstawie tak przeprowadzonej analizy kompetencje przyporządkowane poszczególnym poziomom struktur zarządzania w miastach są jasne i przejrzyste. Mieszczą się one w formule ustawowej, która zakłada, iż to rada miasta pełni funkcje kontrolne oraz stanowiące, natomiast prezydent miasta, wykorzystując dostępne rozwiązania organizacyjne wewnątrz urzędu, za pomocą którego sprawuje władzę, czy też poprzez odrębne miejskie osoby prawne, pełni rolę organu wykonawczego – wdrażającego uchwalony program. Zadania stojące przed operatorem rewitalizacji, bez względu na jego formę organizacyjno-prawną, interdyscyplinarnej wiedzy i umiejętności. Należy przy tym pamiętać, że operator nie zarządza projektem, a całym procesem. W coraz bardziej rozbudowanym systemie instytucji, organizacji finansujących – jak podaje K. Skalski – operator powinien posiadać specyficzny „profil zawodowy” – z Strona84 wymagają znacznego potencjału organizacyjnego, technicznego, finansowego oraz posiadania Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 jednej strony powinien być generalistą poruszającym się swobodnie wobec partnerów programu rewitalizacji, jak również specjalistą biegle orientującym się w kwestiach technicznych, finansowych i społecznych. Operator powinien również dysponować mechanizmami motywacyjnymi, mogącymi zainteresować użytkowników i potencjalnych inwestorów, a także pozwalającymi wzmacniać wiarygodność procesu i wykazywać inwestorom ich interes w przystąpieniu do programu rewitalizacji. Kolejna kwestia dotyczy sposobu umocowania operatora rewitalizacji. Funkcja ta może być realizowana zarówno w ramach struktury urzędu miasta (wewnętrzny), jak również może być powierzona innej organizacji. Wady i zalety poszczególnych rozwiązań zebrane przez zespół pod kierownictwem W. Wańkowicza przedstawiono w tabeli. OSADZENIE OPERATORA WEWNĄTRZ URZĘDU większa motywacja do działania, lepsza znajomość kontekstu i lokalnej specyfiki, ZALETY POZA URZĘDEM większa swoboda i niezależność w kreowaniu rozwiązań, większe możliwości budowy łatwiejsza i sprawniejsza koordynacja interdyscyplinarnego zespołu działań w strukturach urzędu miasta ekspertów, łatwiejsza współpraca i większe zaufanie w procesie partycypacji społecznej WADY większa podatność na presję mniejsza motywacja do działania, polityczną, lobbing i mniejsza ryzyko powielania szablonowych autonomia działania, niedobór specjalistów, konieczność pozyskiwania ekspertyz z zewnątrz w rozwiązań, konieczność włączenia w prace przedstawiciela urzędu miasta procesach zamówień publicznych Źródło: Jarczewski W., Janas K., Wańkowicz W., Model rewitalizacji miast, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2010. Literatura dotycząca problematyki rewitalizacji podaje, iż z doświadczeń zagranicznych wynika jasno, że lepsze efekty przygotowania i wdrażania programu rewitalizacji daje wyodrębnienie operatora poza kontroli ze strony władz lokalnych oraz działania na partnerskich zasadach. Wyjątkiem od reguły mogą być doświadczenia brytyjskie, gdzie na szczeblu rządowym powołano Korporacje Rozwoju Miast, które Strona85 strukturami urzędu miasta. Warunkiem koniecznym jest jednak posiadanie sprawnych mechanizmów Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 działały lokalnie w oderwaniu od rzeczywistych problemów lokalnych społeczności. 2 Należy przy tym pamiętać, iż przekazanie wdrażania procesów rewitalizacji zewnętrznemu podmiotowi w żadnym stopniu nie zwalnia władz samorządowych z odpowiedzialności za ich realizację i – co ważniejsze – powodzenie. Stąd też konieczne jest nawiązanie trwałej współpracy partnerskiej, wypracowanie zasad i procedur kontaktów z władzami, zakresu autonomii w podejmowaniu decyzji, itp. W ocenie K. Skalskiego operator zewnętrzny stanowi w wielu przypadkach rodzaj bufora między władzą lokalną a mieszkańcami. Mimo, że działa w imieniu i z upoważnienia władz, jest dla mieszkańców bardziej wiarygodnym partnerem do działania w porównaniu z urzędnikiem, zwłaszcza, w niepopularnych i niewygodnych politycznie działaniach, które są nieuniknione. Rozważania te mają jednak póki co charakter czysto teoretyczny, gdyż brak jest jakichkolwiek ram prawnych, które określałyby status i kompetencje takiej organizacji. Należy również pamiętać, iż osadzenie operatora poza urzędem z pewnością podniesie koszty wdrażania procesów rewitalizacji. Francuskie przykłady przytaczane przez prof. Skalskiego mówią, iż koszty te mogą wynieść kilka procent budżetowanej wartości całego programu, co przy obecnych praktykach obserwowanych w polskich samorządach może stanowić wielomilionową kwotę. Ze względu zatem na finanse, jedynym możliwym do zaakceptowania wariantem w wielu polskich miastach może być wyłącznie utworzenie wewnętrznego operatora rewitalizacji z wykorzystaniem posiadanej kadry urzędniczej. Mając na uwadze możliwości opisane powyżej możliwe jest zastosowanie następujących form organizacyjnych operatora jednostka wewnętrzna w strukturze urzędu miasta lub miejska jednostka organizacyjna, operator, jako organizacja zewnętrzna, wspierana przez samorząd: - w formie spółki kapitałowej, - w formie fundacji, - w formie organizacji pozarządowej realizującej zadania w imieniu miasta. Operator w strukturze urzędu lub jako miejska jednostka organizacyjna Najprostszą formułą organizacyjną funkcjonowania operatora jest umiejscowienie go prezydenta miasta ds. rewitalizacji. Szeroki zakres działań operatora, wymaga jednak, jak wskazano 2 Ziobrowski Z. (red.): Założenia polityki rewitalizacji w Polsce, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2010 Strona86 w strukturze urzędu miasta. Pracami operatora w takiej formie kierować może pełnomocnik Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 wyżej, wyznaczenia podmiotu zarządczego o sformalizowanej strukturze, którego rola odpowiadałaby stosowanym rozwiązaniom oraz istniejącym w urzędzie standardom zarządzania. Oznacza to, że władze samorządowe mogą: włączyć zadania Operatora do bieżącej działalności jednego z wydziałów lub innych jednostek w strukturze urzędu (np. poprzez poszerzenie działalności) oraz utworzenie międzywydziałowego zespołu zadaniowego, ustanowić nowego operatora, poprzez utworzenie odrębnej jednostki do tych celów, w tym w formie jednostki budżetowej poza urzędem, przekazanie funkcji operatora jednej z istniejących miejskich jednostek organizacyjnych. Przy określaniu operatora w ramach działalności jednostek miasta, należy zwrócić uwagę na to, aby mógł on stać się bardziej organizatorem i animatorem współpracy różnych podmiotów, niż – podmiotem bezpośrednio wdrażającym zadania inwestycyjne. Należy zatem wziąć pod uwagę takie usytuowanie operatora, które pozwoli na większą samodzielność organizacyjną niż w przypadku komórki urzędu. Będąc jednostką wyodrębnioną poza Urzędem, ze względu na przyczyny opisane powyżej, podmiot taki może być lepiej postrzegany przez zewnętrznych uczestników procesu rewitalizacji. Operator jako spółka kapitałowa z udziałem miasta Ustawa o gospodarce komunalnej mówi, że jednostki samorządu terytorialnego mogą tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne, a także mogą przystępować do takich spółek. W przypadku działań realizowanych w formule partnerstwa publiczno-prywatnego mogą one tworzyć spółki komandytowe oraz komandytowo-akcyjne. W przypadku rewitalizacji oznaczałoby to prowadzenie działań w formule ppp na gigantyczną skalę, co w praktyce działalności samorządów wydaje się na chwilę obecną mało realne. Ustawodawca postanowił, że zadania, jakie jednostka samorządowa może prowadzić w formach przewidzianych przepisami ustawy – tj. spółki lub samorządowego zakładu budżetowego powinny w szczególności dotyczyć zaspakajania potrzeb zbiorowych wspólnoty samorządowej. W przypadku spółek dokonano jednak rozszerzenia i wskazano, iż poza sferą użyteczności publicznej miasto może tworzyć spółki prawa handlowego i przystępować do nich, jeżeli łącznie zostaną następujące warunki: 1) istnieją niezaspokojone potrzeby wspólnoty samorządowej na rynku lokalnym, 2) występujące bezrobocie w znacznym stopniu wpływa ujemnie na poziom życia wspólnoty samorządowej, a zastosowanie innych Strona87 spełnione Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 działań i wynikających z obowiązujących przepisów środków prawnych nie doprowadziło do aktywizacji gospodarczej, a w szczególności do znacznego ożywienia rynku lokalnego lub trwałego ograniczenia bezrobocia. Warunki te – w odniesieniu do procesów rewitalizacji są zasadniczo spełnione, więc nie ma formalnych przeszkód, aby operator działał właśnie w formie spółki kapitałowej. Taki wariant usytuowania operatora, pozwala z jednej strony na bezpośredni nadzór samorządu miasta nad wypełnianiem obowiązków tego podmiotu poprzez organy spółki (zgromadzenie wspólników, radę nadzorczą), a z drugiej na zapewnienie samodzielności organizacyjnej i klimatu współpracy. Jednocześnie nie bez znaczenia jest fakt zdolności organizacyjnych operatora przy wdrażaniu procesu rewitalizacji zarówno w przyszłych okresach programowania, jak i w szerokim zakresie obejmującym tzw. mikroprogramy społeczno-gospodarcze. Konieczne jest również wykreowanie atmosfery zaufania do takiego podmiotu, co powinno zachęcić do współpracy z różnymi partnerami oraz umożliwić prowadzenie szerokiego zakresu działalności, kierowanej również do lokalnych społeczności. Operator jako fundacja Doświadczenia międzynarodowe, zwłaszcza francuskie, wskazują na celowość powołania operatora w postaci zewnętrznej jednostki organizacyjnej o charakterze niedochodowym, np. w formie organizacji pożytku publicznego. Wyłączenie organizacji operatora ze struktur samorządowych ma znaczenie wobec wagi, którą przywiązywać się winno do komunikacji społecznej w trakcie realizacji programu rewitalizacji. Niedochodowy i apolityczny charakter zarządcy programu może sprzyjać zdobywaniu niezbędnej wiarygodności w społeczności lokalnej. Powołana struktura organizacyjna powinna przy tym pełnić rolę usługową w stosunku do rozmaitych właścicieli nieruchomości.3 Wśród organizacji, nie nastawionych na zysk, stosowną formę prawną posiadają: stowarzyszenie i fundacja. Z uwagi na konieczność zabezpieczenia interesów miasta, częściej rekomenduje się formę fundacji, jako bardziej praktyczną dla celów wdrożenia programu rewitalizacji. Miasto, jako fundator, wskazywałoby cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację. Ustawa o fundacjach wskazuje, iż składnikami tymi mogłyby być pieniądze, papiery wartościowe, oraz oddane 3 Por. K. Skalski, „Rewitalizacja …”, op. cit. Strona88 fundacji na własność rzeczy ruchome i nieruchomości. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Fundator, ustalając skład zarządu fundacji powinien umożliwić zgłaszanie kandydatur na członków tego organu beneficjentom i partnerom rewitalizacji, tak, aby zapewnić im jak najszersze uczestnictwo i wpływ na zarządzanie procesem odnowy. Fundator powinien również rozważyć wyposażenie fundacji w pomieszczenia biurowe oraz przestrzeń, pozwalającą na prowadzenie spotkań, konferencji, negocjacji z uczestnikami procesu. Przy fundacji powstać może (zgodnie z zapisami statutu) rada lub komitet programowy, gremium, w którym powinni znaleźć się przedstawiciele partnerów procesu: spółdzielni, wspólnot mieszkaniowych, zarządcy lokalami komunalnymi, instytucji publicznych, organizacji pozarządowych, podmiotów gospodarczych, samorządów gospodarczych, organizacji społecznych i innych, funkcjonujących na obszarze, dla którego realizowane są działania odnowy miasta. Rola partnerskiej współpracy w procesie rewitalizacji obszarów miejskich jest szczególnie podkreślana w dokumentach Unii Europejskiej i wszelkich krajowych wytycznych, dotyczących realizacji procesów rewitalizacji. Wybór formuły, w jakiej odbywać się będzie tworzenie zasad oraz realizacja samego partnerstwa, pozostawiono jednak władzom i społecznościom lokalnym. Podstawową rolę w inicjowaniu współpracy pomiędzy sektorami odgrywa operator. W zależności od przyjętej formuły, rozmaicie widzieć można jego działania na rzecz budowania współpracy. Proponowany, w jednym z wariantów organizacyjnych, status prawny Operatora, jako fundacji powołanej w celu wdrażania Programu, stanowił – w samej swojej formule – realizację zasady partnerstwa w procesie rewitalizacji. Oznaczał to bowiem konieczność wypracowania spójnego i wspólnego sposobu działania ponad jednostkowymi celami partnerów procesu (władz lokalnych, podmiotów włączanych w realizację projektów) oraz przeznaczenie przez wszystkich uczestników pewnej części własnych zasobów (czasu, pracy, informacji, środków) na rzecz rewitalizacji. Z tego także względu, formuła fundacji lub stowarzyszenia, przyjmujących rolę operatora, jest korzystna z punktu widzenia możliwości osiągnięcia szerokiego partnerstwa i udziału różnych podmiotów i sektorów we wdrażaniu oraz finansowaniu. Podsumowując można stwierdzić, iż istnieje wiele możliwości osadzenia operatora rewitalizacji, a ostateczną decyzję w tej materii podejmuje samorząd miasta. Dobór formy organizacyjno-prawnej powinien zostać przeprowadzony przez pryzmat maksymalizacji efektywności realizacji procesów rewitalizacji, z uwzględnieniem czynników ryzyka o charakterze merytorycznym oraz politycznym. Nie zasobami wiedzy, potencjałem organizacyjnym i finansowym umożliwiającym sprawną realizację działań wynikających z programu aktualizacyjnych oraz ewaluacji. rewitalizacji oraz towarzyszących wdrażaniu czynności Strona89 ulega wątpliwości, iż bez względu na sposób zorganizowania operatora powinien on dysponować Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Prof. nadzw. dr hab. Barbara Piontek, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej Szanse i zagrożenia dotyczące współpracy w ramach działań rewitalizacyjnych w konwencji partnerstwa publiczno-prywatnego Wprowadzenie Formuła partnerstwa publiczno-prywatnego jest powszechnie akceptowaną formą współpracy sektora publicznego i prywatnego. Z punktu widzenia ekonomii niedoboru w niniejszym artykule przyjmuje się założenie, że: partnerstwo publiczno-prywatne jest instrumentem, które występuje w różnych koncepcjach rozwoju. Z jednej strony może być skutecznym narzędziem współuczestniczenia sektora prywatnego w sferze prywatnej przy jednoczesnym jego współuczestniczeniu i odpowiedzialności za rozwój. Poprawnie funkcjonujące narzędzie partnerstwo publiczno-prywatne poddane jest ocenie efektywności zintegrowanej, przy ocenie której uwzględniane są efektywność społeczna i ekonomiczna. Z drugiej strony instrument partnerstwa publiczno-prywatnego może być narzędziem doraźnej polityki „łatania dziur w ekonomii niedoboru”, której istotą jest oddawanie najprostszych form popytu publicznego w ręce prywatne i pozbywanie się „problemu” zaspokajania potrzeb społeczności. Tym samym w prowadzonych rachunkach opłacalności nie uwzględnia się kompleksowej i strategicznej oceny opłacalności podejmowanych inicjatyw, a potencjalne koszty przerzuca się na społeczeństwo w długim okresie czasu, przede wszystkim poprzez nie zabezpieczenie interesów społecznych w okresie perspektywicznym. Szczególne znaczenie dla możliwości zastosowania formuły PPP mają obszary poddawane procesom rewitalizacji. Ich specyfika dla urzeczywistniania formuły PPP polega na tym, że zadany charakter rewitalizacji powinien uruchamiać procesy rozwojowe. Strona publiczna jest zobowiązana do nadania strategicznego charakteru obszarowi rewitalizacji. Aby partnerstwo publiczne było instrumentem urzeczywistniania rozwoju wymaga przyjęcia poprawnej definicji, dobrego prawa, strategicznego podejścia oraz odpowiednich procedur postępowania i oceny. 1. Istota PPP – ujęcie definicyjne Na wstępie należy wskazać na brak w literaturze jednolitej definicji kategorii: partnerstwo Polsce zakres definicyjny partnerstwa publiczno-prywatnego skupiony jest wokół ustawowego ujęcia, zgodnie z którym przedmiotem partnerstwa publiczno – prywatnego jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na podziale zadań i ryzyk pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem Strona90 publiczno-prywatne (PPP). Kategoria definiowana jest indywidualnie w poszczególnych krajach. W Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 prywatnym (art. 1 Ustawy). Definicja ta jest niezwykle wąska i nie podejmuje w najmniejszym stopniu wyzwań, jakie stoją przed tą formułą instytucjonalną. Skupia się ona jedynie na podziale zadań i ryzyku dla dwóch podmiotów, których działania – punktu widzenia natury tych podmiotów – są całkowicie różne. Tymczasem ujęcie definicyjne – które jest kluczowe dla poprawnego urzeczywistniania formuły PPP – powinno przede wszystkim akcentować realizację priorytetu, jakość i efektywność nie tylko dla podmiotu publicznego i prywatnego, ale przede wszystkim dla społeczeństwa. Należy zwrócić uwagę, że relacja w formule PPP nie ogranicza się do relacji: podmiot publiczny – podmiot prywatny. Ale podstawowym podmiotem formuły PPP jest społeczeństwo. I to w aspekcie trzech podmiotów należy oceniać zarówno użyteczność, jak i efektywność PPP. Istotne jest także to, że rozumienie podmiotu publicznego zawężone jest samorządu. Tymczasem do podmiotów publicznych zalicza się także: państwowe szkoły wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe oraz Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne. Marginalizacja któregokolwiek z wyróżnionych podmiotów skutkować będzie i skutkuje tym, że na obecnym etapie PPP nie posiada powszechnego zastosowania. Warto zwrócić uwagę na definicję Amerykańskiej Izby Handlowej, zgodnie z którą, partnerstwo publiczno-prywatne definiuje się jako formę długoterminowej współpracy sektora prywatnego i publicznego przy świadczeniu usług, której celem jest osiągnięcie obopólnych korzyści. Kluczową cechą PPP jest ukierunkowanie formuły PPP na realizację zarówno celów komercyjnych, jak i społecznych danego przedsięwzięcia. Fundamentalną zasadą koncepcji PPP jest zachowanie przez sektor publiczny odpowiedzialności za zapewnienie odpowiedniej infrastruktury i świadczenie danego rodzaju usług oraz aktywna współpraca z sektorem prywatnym prowadząca do efektywnej realizacji danego przedsięwzięcia4. A istotą PPP jest oddanie prawa do zagospodarowania POPYTU publicznego podmiotowi prywatnemu. Trzeba zwrócić uwagę, że formuła PPP dla obszarów rewitalizacyjnych przybiera szczególną formę. Bowiem procesy rewitalizacyjne nie tylko ożywiają popyt, ale przede wszystkim mogą go tworzyć. A pytaniem jest, czy proces rewitalizacji w formule PPP przełoży się na nową jakość i czy uruchomi czynniki samofinansowania się rozwoju nie tylko dla podmiotu prywatnego, ale także dla społeczeństwa. 2. Popyt publiczny i jego specyfika popytu dla urzeczywistniania wzrostu i rozwoju. W klasycznym ujęciu popyt jest to ilość towaru, którą 4 Raport American Chamber of Commerce in Poland, Partnerstwo Publiczno-Prywatne jako metoda rozwoju infrastruktury w Polsce, Warszawa 2002 Strona91 Ekonomiści – niezależnie od teorii, za którymi się opowiadali, zawsze dostrzegali znaczenie Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 nabywcy są skłonni nabyć w określonym czasie, przy ustalonej cenie. Dalsze analizy popytu mówią o prawie popytu, rodzajach popytu: globalnym, rynkowym i indywidualnym, wpływie determinant na kształtowanie się popytu, elastyczności popytu. Istnieją też różnego rodzaju podziały bardziej szczegółowe, jednakże wszystkie one zawężają analizę kategorii, jaką jest popyt, do ujęć ilościowy i zmian w ilości, tj. wzrost, spadek, elastyczność i ewentualna zmienna struktury. Popyt jest ważny ponieważ uruchamia przepływy gospodarcze, uruchamia przedsiębiorczość, tworzy miejsca pracy. Popyt – w odróżnieniu od innowacji, spekulacji – zawsze występuje w sferze realnej. Im wyższa dynamika przepływów tym kondycja gospodarki jest lepsza. Przedmiotem analiz makro i mikro ekonomicznych było jednak i jest przede wszystkim ilościowe ujmowanie kategorii popyt. Rodzi się pytanie: dlaczego jedynie ujęciu ilościowemu popytu przypisuje się kluczowe znaczenie i czy ilościowe ujęcie tej kategorii jest wystarczające dla budowania suwerenności gospodarczej kraju i dla zabezpieczenia interesów społeczeństwa? Dlaczego kluczem do wzrostu i rozwoju był i jest jedynie wymiar ilościowy popytu? Gospodarka industrialna posiadała swoiste ograniczenia przestrzenne, naturalne bariery, które determinowały bardzo często jakościowe przepływy popytowe i lokalizowały je na miejscu (przykładowo wśród barier tych wymienić można: bariery środowiska przyrodniczego, mobilność, komunikację, przepływy kapitału). Wraz z odejściem od gospodarki industrialnej do gospodarki postindustrialnej, bariery te straciły na znaczeniu. Uwolnienie rynków skutkowało nie tylko likwidacją ograniczeń w sferze wytwarzania, przepływu technologii, czy kapitału, ale także uwolniony został POPYT. Konsekwencją poszukiwania pożądanej produkcji (związanej głównie z obniżaniem kosztów – dotyczy to i tej zaawansowanej technologicznie i tej tańszej, a czasem najtańszej) są zmiany rodzajowo-jakościowe POPYTU. Efekty które wynikają ze zmian ilościowych POPYTU zaczęły uciekać kanałami wyznaczonymi przez produkcję. Kiedyś zasięg przestrzenny kategorii WYTWARZANIE i POPYT był TU i TU, a więc tu tworzymy miejsca pracy, tu robimy zaopatrzenie, tu wytwarzamy, tu konsumujemy, tu tworzymy przychody, tu odprowadzamy zyski (oczywiście nie jest to model zamknięty, ale to TU miało istotne znaczenie). Dziś to TU i TU ulega degradacji na rzecz TAM i TU, a więc TAM tworzymy miejsca pracy, TAM robimy zaopatrzenie, TAM wytwarzamy, TU konsumujemy, ale TAM tworzymy przychody i TAM odprowadzamy zyski. A więc popyt rośnie, ale efekty konsumpcji uciekają kanałami, pozostawiając skrawki korzyści, a i często też odpady. I to rodzi określone konsekwencje – chociażby dotyczące uwolnieniu globalizacyjnemu. POPYT PUBLICZNY zawsze pozostaje TU. Stąd też z jednej strony popyt Strona92 wpływu na konkurencyjność (także technologiczną). JEDYNIE POPYT PUBLICZNY nie podlega Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 publiczny staje się ogromną szansą rozwojową, z drugiej strony następuje niefrasobliwe oddanie popytu publicznego do niewłaściwego zagospodarowania Dlatego, aby mówić o popycie jako o w aspekcie formuły PPP musimy mówić o POPYCIE CIĄGNIONYM. ILOŚĆ Popyt ciągniony + JAKOŚĆ + FUNKCJONALNOŚĆ + RELACYJNOŚĆ = Priorytet (np. suwerenność gospodarcza, miejsca pracy, rozwój przedsiębiorczości lokalnej) Pomiar oddawanego popytu do zagospodarowania winien być jednym ze wskaźników nie tylko oceny efektywności formuły PPP, ale także jednym z kryteriów wyboru partnera. Poszczególnym składowym przypisywane są wagi, a przyjmowane priorytety wynikają z przyjętej koncepcji rozwoju. Składowe te uwarunkowane są szeregiem zmiennych, począwszy od strategicznych wyborów władzy publicznej, przez istniejące i przyjmowane rozwiązania instytucjonalne, kończąc na klasycznych determinantach popytu i wyborach konsumenckich. Obszary poddawane procesom rewitalizacji mogą i powinny stać się fundamentem dla pobudzania popytu o charakterze rozwojowym, a nie wyłącznie konsumpcyjnym. 3. PPP w dwóch koncepcjach rozwojowych Jak wspomniano we wprowadzeniu formuła partnerstwa publiczno-prywatnego może być wdrażana w dwóch przeciwstawnych uwarunkowaniach: w modelu będącym drenażem gospodarki lokalnej, w którym wzrost realizowany jest doraźnie – model wyspy szans. w modelu budującym trwałe fundamenty dla długotrwałych procesów wzrostu i rozwoju – model niszy. W obydwóch tych modelach może mieć zastosowanie formuła PPP. obszar posiada swoją specyfikę, swój potencjał, który prawidłowo zagospodarowany może – i powinien – stać się obszarem dyfuzyjnym. Model niszy jest modelem dynamicznym, osadzonym w przepływach gospodarczych i opiera się na podstawowej relacji w gospodarce, relacji jaka zachodzi Strona93 Podstawowym założeniem w modelu niszy (por. rys. 1) jest dopuszczenie i uznanie, że każdy Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. Wartość tej relacji w sposób kluczowy wpływa na wszystkie pozostałe przepływy gospodarcze i społeczne oraz w decydującym stopniu wpływa na jakość i ład struktur. Należy zwrócić uwagę, że wartość – tego przepływu – ex ante może być zdeterminowana czynnikami zewnętrznymi, może być skutkiem wydarzeń historycznych, może być wynikiem podejmowanych działań, np. przyjętego modelu transformacji, a w tym w procesach rewitalizacji. Może też mieć swoje ugruntowanie w miernikach, ich sektorowych interpretacjach i kształtowaniu na ich bazie tzw. potocznego rozsądku5 i może być zdeterminowana przyjętą koncepcją rozwoju. Należy wskazać, że tajemnica zapewnienia skutecznych rozwiązań leży w stosowanych procedurach. Wprowadzenie układów lokalnych na nowe i ich własne ścieżki rozwoju nie jest ani nierealne, ani też nie posiada znamion utopijności. Jednakże wymaga nie tylko wyznaczenia, ale zdefiniowania priorytetów i ocenienia procedur, które stosowane są przy korzystaniu z funduszy unijnych i wszystkich szeroko rozumianych kredytów. W modelu tym w szerokim zakresie ma zastosowanie formuła PPP. Jednakże potrzeba stosowania tej formuły nie wypływa z biedy i braku środków finansowych władzy publicznej w zaspokajaniu potrzeb bytowych społeczności lokalnych, ale z potrzeby budowania więzi społeczno-gospodarczych i wzrostu świadomości. Nisze rozwojowe – ich poszukiwanie, zagospodarowanie oraz rozwijanie – stanowić powinny fundament dla kształtowania PPP. Warto tutaj przytoczyć koncepcję rozwoju W. Easterly’ego, który ilustruje fałszywość i błędność podejmowanych działań mających na celu likwidację biedy na świecie, rozróżniając pomiędzy Planistami i Poszukiwaczami6. Planiści (podobnie jak budujący gminne strategie) mają dobre intencje, ale nikogo nie motywują, aby je wprowadził w czyn (np. poprzez poprawne programowanie rozwoju). Poszukiwacze zaś znajdują rzeczy, które działają. Planiści wzbudzają nadzieję, ale nie ponoszą odpowiedzialności za ich spełnienie, Poszukiwacze biorą odpowiedzialność za swoje działania, Planiści określają, co dostarczyć, Poszukiwacze dowiadują się co jest potrzebne, Planiści stosują światowe projekty, poszukiwacze dostosowują się do miejscowych warunków, Planiści na szczytach władzy nie wiedzą, co dzieje się na dole, Poszukiwacze sprawdzają jaka jest rzeczywistość na dole, Planiści nigdy nie dowiadują się, czy osiągnięto to, co zaplanowano, Poszukiwacze sprawdzają, czy klient jest zadowolony. Planiści wierzą że osoby z zewnątrz mają dość wiedzy, by wprowadzać rozwiązania, Poszukiwacz uważa, że tylko osoby w wewnątrz mają wystarczającą wiedzę, aby znaleźć rozwiązania, i 5 autorem sformułowania jest Antonio Gramsci, cyt. za D. Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press 2005. 6 W. Easterly, Brzemię białego człowieka, PWN, Warszawa 2008, s. 1-30. Strona94 że większość rozwiązań musi być rodzima. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 W tym aspekcie model niszy jest modelem opartym o koncepcję naturalną i w oparciu o taką właśnie filozofię należy budować drogę kształtowania rozwoju społecznogospodarczego, procesy rewitalizacji oraz rozwijać partnerstwo publiczno-prywatne. Wszystko to stanowi dobre umocowanie dla popytu i rozwoju. Na rysunku 1 wzrost wydatków podmiotu oznaczonego symbolem (J) generuje wzrost przepływów gospodarczych zarówno w relacji konsument – producent (usługodawca), jak i w relacji producent – producenci. Im więcej przepływów gospodarczych tym bardziej umacnia się gospodarka. Można stwierdzić, że dwie składowe: bogactwo i świadomość decydują o jakość struktur gospodarczych. Wysoki zarobek pracownika (J) implikuje jego wydatki. Wydatkując środki, najpierw poprzez swoją podstawową konsumpcję pracownik (J) wchodzi w relacje gospodarcze z innymi podmiotami gospodarczymi א1, א2, א3,…, א10, א20, …, אN. Następnie podmiot (J) po zaspokojeniu podstawowych potrzeb, zaczyna zaspokajać potrzeby wyższego rzędu. Tym samym podmiot (J) – konsumując dobra i usługi – uruchamia mechanizm przepływów gospodarczych. Istotne jest też to, że uwolnienie gospodarki – w procesie transformacji – przekazało nie tylko zagospodarowanie popytu – w obszarze potrzeb podstawowych – na zewnątrz, ale także w tym procesie (a raczej właściwszym będzie stwierdzenie ”w procesie roztrwonienia”) większa sfera przetwórstwa (w przemyśle, rolnictwie, usługach bankowych) również oddana została do zagospodarowania kapitałowi zewnętrznemu. I tak w sposób dość prosty polski popyt zaczął pracować na pomyślność zewnętrznych gospodarek. Wyzwaniem dla procesu rewitalizacji jest ożywienie potencjału danego obszaru. Należy zwrócić uwagę na następujące kwestie: symbolem (J) oznaczono pracowników zatrudnionych na danym obszarze i symbol (J) oznacza zbiór otwarty; jest zjawiskiem naturalnym, że między układami lokalnymi występują przepływy pracowników. Dla uproszczenia można założyć, że przepływy pracowników mogą się bilansować, albo że przepływy te nie bilansują się, ale występujące odchylenia w przepływach nie skutkują zakłóceniami w strukturach lokalnych; jeśli jednak następuje koncentracja kapitału w jednym układzie lokalnym – na przykład o charakterze metropolitalnym – to dla wielu gmin zjawisko takie może skutkować odpływem kapitału wysoko kwalifikowanego i ograniczać przepływy wewnętrzne w gminach (bowiem część Wówczas kiedy posiadane przez podmiot (J) środki finansowe będą wyższe od środków niezbędnych dla zaspokojenia jego potrzeb, pojawiają się oszczędności i inwestycje oraz uaktywniania Strona95 wydatków pozostaje w gminie, w której pracownicy z otaczającej metropolię gmin są zatrudnieni). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 przedsiębiorczości. Ten sam mechanizm dotyczy przedsiębiorstw, bowiem wzrost przepływów generuje wzrost dochodów, który pozwala na gromadzenie oszczędności. Te ostatnie –właściwie inwestowane – mogą i będą skutecznie przekładać się na rozwój – na rozwój lokalny i motywować do przedsiębiorczości. Wzrost przepływów powinien także przekładać się – w sposób pośredni i bezpośredni – na dochody obszaru lokalnego. Bezpośrednio poprzez wzrost wpływów podatkowych (głównie uzyskiwany przez wzrost liczby podmiotów uczestniczących na rynku) oraz pośrednio – poprzez ograniczenie wydatków gminy. Odnotowuje się bowiem następującą relację, że: im społeczeństwo jest bogatsze tym mniej korzysta z pomocy publicznej i bardziej jest skłonne do aktywnego udziału w życiu gospodarczym i społecznym. Zjawisko wykluczenia ludzi może być sporadyczne i nie można z niego czynić reguły (np. w wyniku „wolnej” konkurencji, którą ogłasza się nadrzędnym priorytetem 7). Gospodarka taka odporniejsza jest na kryzys, bowiem poziom wewnętrznego popytu pozwala na utrzymanie gospodarki na ścieżkach dotychczasowego rozwoju. Oczywiście gospodarka danego układu lokalnego nie jest układem zamkniętym. Stąd też pojawiają się inwestorzy zewnętrzni. Jednakże w modelu niszy to inwestor zabiega o możliwość zainwestowania w gminie, a nie gmina o inwestora. To kapitał dzięki popytowi zlokalizowanemu w gminie staje się kapitałem inwestycyjnym. Tylko w tej sytuacji inwestor zewnętrzny wzmacnia lokalny układ. Pogląd przypisywania inwestorom ról wybawicieli, wprowadzających biedne obszary na ścieżki wzrostu, wciąż jednak pokutuje w powszechnej mentalności, a także – co z przykrością stwierdzamy – w polityce (Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego – daje tym inwestorom pierwszeństwo przed inwestorami rodzimymi i generuje nierówność szans), w strategiach rozwoju układów lokalnych, w nauce, a także publicystyce. Rys 2 w ujęciu graficznym (rys. 2) ukazuje mechanizm powiązań występujący w modelu wyspy szans (a), realizuje rozwój pozorny, skutkuje zastojem gospodarczym, bezrobociem, utrwala złe struktury oraz zmniejsza dochody społeczności lokalnej i gminy, ale jest również otwarty na formułę PPP. W modelu wyspy szans (a) wynagrodzenia pracowników (J) drastycznie spadają i utrzymują się na niskim poziomie. Spadek dochodów implikuje spadek wydatków podmiotu oznaczonego symbolem (J), generuje spadek przepływów gospodarczych zarówno w relacji konsument – producent (usługodawca), jak i w relacji producent – producenci. Im mniej przepływów gospodarczych tym bardziej gospodarka się osłabia. Niski zarobek pracownika (J) implikuje jego wydatki, które są 7 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: REGIONY, MIASTA, OBSZARY WIEJSKIE. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2010. Strona96 ograniczone (bądź korygowane kredytem). Oszczędności zanikają lub są minimalizowane. Zmniejsza Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 się konsumpcja dóbr wyższego rzędu oraz spada konsumpcja usług. Podmiot (J) ogranicza wydatki do podstawowej konsumpcji i liczba relacji gospodarczych z innymi podmiotami א1, א2, א3,…, א10, א20, …, אN drastycznie spada. Liczba podmiotów uczestniczących w rynku sukcesywnie również się zmniejsza. Spadek przepływów przekłada się – w sposób pośredni i bezpośredni – na dochody gminy. Bezpośrednio poprzez spadek wpływów podatkowych (głównie pomniejszanych przez spadek podmiotów uczestniczących na rynku i spadek ich dochodów) oraz pośrednio – poprzez zwiększenie wydatków gminy. Ubożenie społeczeństwa sprawia, że jest ono bardziej skłonne korzystać z pomocy publicznej i zmniejsza się jego aktywność w życiu społecznym i gospodarczym. Zjawisko wykluczenia staje się powszechne, wzrasta bezrobocie, wzrastają patologie. Spadek dochodów i wzrost wydatków gminy sprawia, że gmina zaczyna poszukiwać inwestora obniżając stawiane jemu wymogi, a przez to umożliwiając uzyskanie przewagi konkurencyjnej podmiotom zewnętrznym nad podmiotami lokalnymi. Władza publiczna staje się otwarta na oddanie każdego obowiązku, jaki na niej ciąży w ręce prywatne. Próbuje często w sposób niefrasobliwy oddawać do zagospodarowania podstawowy popyt publiczny, co skutkuje często przejęciem popytu, a koszty tego nierzadko w formie pośredniej ponosi społeczeństwo (np. poprzez wzrost cen). Inwestor taki nierzadko zachowuje się na rynku jak monopolista, bowiem agresywnie eksploatuje dany układ lokalny – jego zasoby i popyt – traktując go częstokroć wyłącznie jako rynek zbytu. Z drugiej strony w gminach próbuje się przerzucić wszelkie zobowiązania i ryzyko na podmiot prywatny. Skutkuje to tym, że podmiot prywatny „ucieka”, a pustkowie gospodarcze się poszerza. Należy jednoznacznie podkreślić, że formuła PPP ani nie zwalnia władzy publicznej z ustawowych obowiązków, ani też nie może być sposobem przerzucania leżących na niej obowiązków na podmioty prywatne. 4. Efektywność dla PPP Kategoria efektywności jest kluczowa dla oceny wszystkich podejmowanych działań. Zarówno w obszarze nauki, jak i praktyki istnieje zgoda w odniesieniu do stosowania pomiaru efektywność. Jednakże nie ma jednoznaczności w rozumieniu tej kategorii. Efektywność jako kategoria nie jest pojęciem jednorodnym8. Słownik języka polskiego wskazuje na dwa możliwe sposoby rozumienia pojęcia efektywność: 1) jako pozytywny wynik, skuteczność, sprawność, 2) w znaczeniu ekonomicznym, jako postulat działalności określony przez stosunek efektu do nakładu. Różnica między rozumieniem efektywności albo jako skuteczności działania, albo jako relacji efektu do Efektywność społeczną (Es) można ją zapisać następująco: 8 w zakresie efektywności i jej rodzajów wykorzystano dorobek F. Piontka Strona97 nakładu jest istotna. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Efekt społeczny (Fs) Es = Nakład (Ns) gdzie: Fs – efekt społeczny jest priorytetem. Poprawnie zdefiniowany priorytet jest bezcenny i nie posiada ceny rynkowej, Ns – nakład niezbędny dla realizacji priorytetu, posiada cenę rynkową, Fs/Ns – warunek konieczny i dostateczny. Efektywność społeczna nie wymaga odniesienia do żadnego kryterium, ponieważ bezcenny priorytet wymaga bezwzględnej realizacji. Ten rodzaj efektywności posiada charakter absolutny i może być utożsamiany ze skutecznością działania, ponieważ warunek konieczny jest też warunkiem dostatecznym. Efektywność społeczna (Es) - a w tym efektywność ekologiczna – znajduje zastosowanie do oceny przedsięwzięć związanych z realizacją priorytetów: ratowaniem wolności ojczyzny, życia ludzkiego, zdrowia, kultury materialnej, kształcenia (a nie szkolenia) i wychowywania człowieka, ratowaniem zdegradowanego środowiska przyrodniczego, wdrażaniem zasady zrównoważonego rozwoju (art. 5 Konstytucji RP), ratowaniem dziedzictwa narodowego, a także funkcjonowania gminy. Realizacja wszystkich zadań własnych gminy podlega ocenie efektywności społecznej. O tym, co jest priorytetem może decydować i decyduje dekret, ustawa, prawo zwyczajowe, a przede wszystkim niezrelatywizowany system wartości. Oczywiście, nie oznacza to, że aspekt ekonomiczny nie ma znaczenie. Powiązanie efektywności społecznej (Es) z efektywnością ekonomiczną (Ee) następuje poprzez dezagregację priorytetu na przedsięwzięcia priorytetowe i wybór przedsięwzięcia z punktu minimalizacji kosztów (nakładów) niezbędnych dla jego realizacji priorytetu. Jednak priorytet jest absolutnie ważny i każdy nakład – w sytuacjach szczególnych – musi być poniesiony, aby zapewnić realizację określonych priorytetów (szkody z tytułu ich zaniechania są niewyobrażalne, zwłaszcza w długim okresie czasu). Urzeczywistnieniu efektywności społecznej (i ekonomicznej (Ee) do oceny realizacji priorytetów niszczy priorytety i wyklucza ich realizację. Z kolei efektywność ekonomiczną (Ee): można zapisać następująco: Strona98 zapewnieniu realizacji priorytetów) służy rachunek sozoekonomiczny. Stosowanie efektywności Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 P ≥ r Ee = N gdzie: P – efekt ekonomiczny posiadający cenę rynkową, N – nakład niezbędny na realizację efektu ekonomicznego (P), posiadający cenę rynkową, P/N – warunek konieczny zaistnienia (Ee), r – kryterium odniesienia: stopa procentowa na rynku pieniężnym lub średnia stopa zysku oraz inne kryteria finansowe, podatkowe, kryteria podziału zysku, dochodów itd. – warunek dostateczny. Efektywność ekonomiczna (Ee) ma charakter względny, ponieważ jest uwarunkowana kryterialnie i podmiotowo. Urzeczywistnieniu efektywności ekonomicznej (Ee) służy rachunek ekonomiczny. Efektywność ekonomiczna (Ee) znajduje zastosowanie do oceny przedsięwzięć na szczeblu podstawowym (przedsiębiorstwa, banki, inwestorzy itd.). Efektywność formuły partnerstwa publiczno-prywatnego jest powiązaniem efektywność społecznej z efektywnością ekonomiczną. I powinna przyjąć formułę efektywności zintegrowanej. Zintegrowana efektywność ekonomiczna, ekologiczna i społeczna (Eees): można ją zapisać następująco: I P II + Se + Ks Eees = N + Ne + Kr Ns N- nakład ponoszony na uzyskanie efektu ekonomicznego, posiada cenę rynkową, Ne - nakład ponoszony na uzyskanie efektu ekologicznego, posiada cenę rynkową, Ns - nakład ponoszony na uzyskanie efektu społecznego lub korzyści pozagospodarczych, posiada cenę rynkową, P- efekt ekonomiczny, posiada cenę rynkową, Strona99 gdzie: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Se - efekt ekologiczny netto (bezpośredni i pośredni, w tym straty ekologiczne, które nie wystąpiły w wyniku poniesionych nakładów Ne), posiadający cenę rynkową (w liczeniu efektu netto należy uwzględnić straty niewymierne, z reguły próbuje się je wyrazić w formie pieniężnej), Ks - korzyści społeczne (pozagospodarcze), które uzyskano w wyniku poniesionych nakładów, np. na służbę zdrowia, prorodzinną politykę, kształcenie świadomości społecznej, nie wszystkie posiadają cenę rynkową, P + Se + Ks – warunek konieczny, N + Ne + Ns Kr - teoretycznie przyjęte kryteria odniesienia, tj. stopa procentowa na rynku pieniężnym, średnia stopa zysku, a także obowiązujące unormowania prawne (K), procedury dotyczące kapitału ludzkiego i przyrodniczego oraz ochrony szeroko rozumianych wartości pozaekonomicznych, w tym kryteria wynikające z przyjętych priorytetów – warunek dostateczny. Pierwszą część wzoru oznaczona symbolem (I) jest efektywnością związaną z kryteriami ekonomicznymi, a w szczególności ze stopą zysku, podobnie jak w strategii wzrostu gospodarczego. Ta część wzoru nie tylko nie wyklucza, ale postuluje wzrost gospodarczy. Z punktu formuły PPP istotne znaczenie ma II część wzoru Eees. Jej uwzględnienie w ocenie efektywności procesów gospodarowania decyduje o tym, czy w wyniku niewłaściwego bądź właściwego tempa działania w gospodarce są i będą wytwarzane złe, czy dobre struktury i czy człowiek, i jego środowisko w procesie powiększania kapitału ekonomicznego będą traktowane sektorowo, czy integralnie, czy jeden kapitał będzie powiększany kosztem pozostałych. Zintegrowana efektywność powinna znajdować zastosowanie na szczeblu przedsiębiorstw i inwestorów. Jej urzeczywistnieniu służy rachunek sozoekonomicznym. Od przyjętej procedury pomiaru efektywności zależy nie tylko co obejmujemy badaniem, ale także jak oceniamy rzeczywistość. Wąsko rozumiana efektywność (a w tym wąskie rozumienie pojęć nakład i efekt), zawężanie rozumienia efektywności do jej jednego rodzaju (jednego kapitału) skutkują tym, że utrwalany jest rozwój pozorny. Dla oceny formuły PPP ustawodawca przewiduje posługiwanie się kategorią efektywność. W art. 6 Ustawy ustawodawca określa kryteria dla oceny opłacalności PPP. Zgodnie z art. 6 Ustawy Strona100 urzeczywistnianiem nieładu i pozorności. Nieprawidłowości w pomiarze efektywności mogą i skutkują Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 najkorzystniejszą jest oferta, która przedstawia najkorzystniejszy bilans wynagrodzenia i innych kryteriów odnoszących się do przedsięwzięcia. Niestety ustawodawca pozostawia niewyjaśnione kryterium najkorzystniejsze. Nie określa w najmniejszym stopniu pomiaru kryterium „najkorzystniejsze” i pozwala tym samym na jego subiektywność. Następnie ustawodawca określa główne i dodatkowe kryteria ocen i są nimi: 1) podstawowe kryteria oceny ofert: podział zadań i ryzyk związanych z przedsięwzięciem pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym; terminy i wysokość przewidywanych płatności lub innych świadczeń podmiotu publicznego, jeżeli są one planowane. 2) oraz dodatkowe kryteria ocen: podział dochodów pochodzących z przedsięwzięcia pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym; stosunek wkładu własnego podmiotu publicznego do wkładu partnera prywatnego; efektywność realizacji przedsięwzięcia, w tym efektywność wykorzystania składników majątkowych; kryteria odnoszące się bezpośrednio do przedmiotu przedsięwzięcia, w szczególności jakość, funkcjonalność, parametry techniczne, poziom oferowanych technologii, koszt utrzymania, serwis. Należy zauważyć, że ustawodawca w najmniejszym stopniu nie uwzględnia społeczeństwa jako podmiotu formuły PPP. Nie zabezpiecza interesu społecznego przejawiającego się m.in. w zabezpieczeniu cen, tworzeniu miejsc pracy, tworzenia klastrów, rozwijania nowych technologii itd. Akcentuje jedynie relacje pomiędzy podmiotem publicznym a podmiotem prywatnym – głównie proceduralne. W najmniejszym stopniu nie obliguje do zapewnienia efektywności społecznej. Nie zabezpiecza również interesów podmiotu prywatnego. Dopuszcza także, że potencjał publiczny może pracować na rzecz innych państw. Można zatem stwierdzić, że ustawodawca nie gwarantuje efektywność formuły PPP ani doraźnej, ani w wymiarze strategicznym. 5. Programowanie strategiczne dla obszarów rewitalizowanych objętych formułą PPP strategicznego. Jest to warunek konieczny, aby formuła PPP niosła za sobą nową jakość, której niestety – na obecnym etapie – nie gwarantuje prawo. Władza publiczna musi mieć świadomość wagi Strona101 Poprawne wdrażanie formuły PPP na obszarach wymagających rewitalizacji wymaga planowania Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 podejmowanych decyzji, a zawiązana współpraca musi podlegać wielowariantowej ocenie opłacalności w strategicznym wymiarze czasu. Zabezpieczenie interesów wszystkich partnerów (społeczeństwa, podmiotu publicznego i podmiotu prywatnego) gwarantować będzie to, że formuła PPP będzie rozwiązaniem pożądanym, skutecznym, gwarantującym nową jakość i rozwój oraz będzie ona miała powszechne zastosowanie i będzie społecznie akceptowana. Programowanie strategiczne dla obszarów rewitalizacyjnych powinno obejmować następujące etapy: Ekonomiczna, przyrodnicza i społeczna diagnoza i waloryzacja obszaru objętego rewitalizacją; Etap ten jest fundamentem dla całości programowania rozwoju. Od tego etapu zależy jakość całego dokumentu oraz urzeczywistnianych w praktyce działań. Proces diagnozy charakteryzuje następująca zależność: im dokładniejsza diagnoza tym bardziej można ukazać specyfikę obszaru. I odwrotnie im proces diagnozy jest bardziej ogólnikowy tym bardziej ogólnikowe stają się wszystkie pozostałe etapy. Dla obszaru rewitalizacji w formule PPP diagnoza i waloryzacja pozwala na ukazanie specyfiki obszaru, wskazanie na istniejący potencjał, który będzie decydował o nadaniu właściwych kierunków rewitalizacji, a w dalszej kolejności o wyborze priorytetów i o stworzeniu obszarów dla współpracy publiczno-prywatnej. Określenie sieciowości gospodarki obszaru podlegającego rewitalizacji Drugą czynnością programowania rozwoju na obszarach rewitalizacji – należącą do etapu zbierania informacji – jest określenie sieciowości gospodarki układu lokalnego. W swej istocie czynność ta jest oceną, a zatem składową waloryzacji, dotyczącą zdiagnozowanego kapitału, ekonomicznego, a także ludzkiego, którą z uwagi na jej ważność w procesie programowania należy wyróżnić jako kolejny etap postępowania. Jeśli kapitały układu lokalnego – objętego programowaniem – nie tworzą sieci, ich wartość dla programowania rozwoju jest niższa. Stwierdzenie to ma istotne znaczenie w warunkach wolnej konkurencji, kiedy przeciwnikami są podmioty powiązane sieciowo. Dzięki badaniu przepływów można poznać wzajemne powiązania nie tylko pomiędzy określonymi gałęziami produkcji, ale także pomiędzy gminami i regionami 9 oraz podmiotami funkcjonującymi w układzie lokalnym. Tym samym charakter przepływów informuje, w jakim zakresie układ lokalny jest jedynie rynkiem zbytu, a w jakim – dynamicznym aktorem na tym rynku. Taka informacja jest szczególnie ważna dla potencjalnego partnera prywatnego oraz tworzy przestrzeń dla wpisywania się formuły PPP w rozwój społecznogospodarczy określonych układów. 9 Ibidem. Strona102 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Analiza słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń układu lokalnego To czynność programowania związana z przetwarzaniem informacji w decyzje. Poprawna analiza umożliwia poprawne ustalenie zbioru celów, w oparciu o które formułuje się priorytety. Niezwykle istotnym – dla procesu programowania – jest poprawne zidentyfikowanie szans i zagrożeń badanego obszaru. Poprawnie przeprowadzona analiza SWOT powinna obejmować analizę pionową i analizę poziomą. Analiza pionowa dotyczy określenia słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń każdej ze sfer. Polega ona na wyspecyfikowaniu słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń oddzielnie dla każdej sfery, bez badania powiązań pomiędzy poszczególnymi sferami. Identyfikuje się wszystkie szanse i zagrożenia każdej z wyróżnionych sfer. W dalszej kolejności dla poprawnego ustalenia priorytetów rozwoju istotne znaczenie ma analiza pozioma. Analiza pozioma pozwala na określenie słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń pomiędzy wszystkimi wyróżnionymi sferami rozwoju. Na etapie tym należy stworzyć tzw. siatkę powiązań, która pozwoli na eliminację sprzeczności, bowiem szansa w jednej ze sfer może stanowić zagrożenie w innej sferze. O zakwalifikowaniu bądź odrzuceniu danego pola decyduje nie suma arytmetyczna, ale suma wag korzyści, przewyższająca bądź równa sumie wag zagrożeń, a mianowicie: ∑ wag „+” ≥ ∑ wag „-”. Do szacowania korzyści i strat może służyć m.in. rachunek sozoekonomiczny oraz inne metody szacowania korzyści i strat. Przeprowadzanie rachunku ex ante minimalizuje ryzyko podjęcia błędnych decyzji, niewłaściwego sformułowania priorytetów i zadań priorytetowych, co może skutkować tym że formuła PPP będzie posiadać jedynie charakter życzeniowy. Poszukiwanie i tworzenie nisz rozwojowych. Czynność tę zaliczyć należy do etapu związanego z opracowywaniem decyzji, ponieważ identyfikacja nisz rozwojowych pozwala wyznaczyć obszary rozwoju dla kierunków, w których powinna być wdrażana formuła PPP. Nisza rynkowa jest strategicznym podsegmentem rynku, wymagającym specyficznych działań i zindywidualizowanej oferty przedsiębiorstwa, na który może zostać skierowana aktywność gospodarcza10. Identyfikacji niszy zarówno produkcyjnych, jak i usługowych należy dokonać w oparciu o przeprowadzoną diagnozę i waloryzację, analizę SWOT, badanie popytu, ryzyka itd. Istotne jest też poznanie potrzeb partnera dla którego adresowana może być współpraca. Brak znajomości potrzeb potencjalnych partnerów wynika m.in. z faktu słabego powiązania gospodarki 10 A. Dembacka, Strategie zarządzania i rozwoju w dobie globalizacji i integracji- czyli jakie możliwości mają dziś polskie firmy, Biuletyn Naukowy Global Economy, Wydawnictwo Analiz i Prognoz Gospodarczych, www.globaleconomy.pl 11 http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=16C142DB628F4B429C62C290C74C2399 Strona103 z nauką11. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Wybór priorytetów dla obszaru objętego procesem rewitalizacji w formule PPP. Wybór priorytetów musi być dostosowany do potencjału danego obszaru oraz możliwości realizacyjnych. Jeśli w praktyce zdarza się, że wystąpi pozornie kilka priorytetów (celów), których hierarchii ważności jednoznacznie nie określono, to niezbędne staje się ich zhierarchizowanie. Pamiętać przy tym należy, że wybór określonego priorytetu spośród wielu możliwych oznacza w swej istocie udzielenia jemu (lub im) pierwszeństwa w czasie realizacji, a nie porzucenia priorytetów niewybranych12. Poprawnie wybrane priorytety znajdą swoje odzwierciedlenie w rachunkach opłacalności, a ich korzyści będą przekładać się zintegrowaną efektywność. Dezagregacja ustalonych priorytetów na zadania priorytetowe Etap ten stanowi czynność należącą do etapu przekazania decyzji do realizacji. W tym etapie spotyka się program rozwoju z planem operatywnym. Zadania priorytetowe to uszczegółowione, krótkoterminowe zadania, stanowiące dezagregację priorytetów. Powinny one zawierać 13 odpowiedzi – zgodnie z formułą masterplanu – na następujące pytania : Co? – odpowiedź na to pytanie stanowi wyspecyfikowanie przedsięwzięć (konkretnych zadań priorytetowych) zmierzających do osiągnięcia określonego celu, ich skali oraz technicznego i technologicznego poziomu. Dlaczego? – uzasadnienie założeń, że planowane przedsięwzięcia zrealizują zakładane cele. Gdzie? – w jakim miejscu przedsięwzięcia będą ulokowane? Jaka infrastruktura jest dla nich niezbędna, a jaka potrzebna? Jak? – za pomocą jakich środków pieniężnych, materialnych, społecznych oraz umiejętności i technologii przedsięwzięcia zostaną zrealizowane? Jakie będą proporcje między kapitałochłonnością a pracochłonnością przy realizacji ustalonych zadań priorytetowych? Kiedy? – w jakich terminach zostaną osiągnięte rezultaty przedsięwzięć? Kto? – kto ponosi odpowiedzialność za osiągnięcie konkretnych celów i realizacji zadań. Jaka jest rola podmiotów publicznych, a jaka prywatnych w realizacji zadań? Czy osoby te mają odpowiednie kwalifikacje oraz motywacje do podjęcia realizacji poszczególnych zadań? Za ile? – Jakie założenia stanowią podstawę prognozy finansowej dla realizacji planowanych zadań? Jakie są potencjalne źródła finansowania? Jaka jest struktura finansowania, tj. relacja finansowania wewnętrznego do finansowania zewnętrznego? Jakie są ustalenia 12 Ibidem. Masterplan dla gminy to zbiór dokumentów zawierających analizę obecnej i przyszłej sytuacji gminy we wszystkich obszarach je funkcjonowania, Masterplan narzędziem ekorozwoju gminy. Praca zb. pod red. F.Piontka, Wyd. Śląsk, Katowice 1995, s.41-42; 13 Strona104 dotyczące przepływu gotówki? Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Określenie ryzyk dla realizacji PPP Analiza i ocena ryzyka jest ważną składową procesu realizacji formuły PPP. Przeprowadzenie takiej analizy pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy uzasadnione jest podejmowanie przedsięwzięcia z punktu widzenia interesu publicznego i w jakim zakresie przedsięwzięcie przekłada się na rozwój. Analiza ryzyka niesie ze sobą wiele korzyści. Usprawnia i polepsza proces planowania i decyzyjności. Dostarcza rozwiązania w sprawie najefektywniejszego prowadzenia projektu, które pomagają w jego prawidłowym funkcjonowaniu. Ponadto sprawia, że przedsięwzięcie nie jest tak wrażliwe na nieoczekiwane zdarzenia. Przyczynia się również do maksymalizacji zysków z inwestycji i ochrony, jego wizerunku i majątku, optymalizuje sprawności operacyjne oraz rozwija i podtrzymuje bazę wiedzy 14. Określenie warunków realizacyjnych, tj. rozwiązań instytucjonalnych (organizacyjnych i prawnych) OOR – ocena oddziaływania na rozwój – kompleksowa i wielowariantowa ocena wpływu programów i wynikających z nich inwestycji, na rozwój, obejmująca swym zasięgiem trzy kapitały: ekonomiczny, ludzki i przyrodniczy. Stosowanie takiej oceny uniemożliwi – obecnie stosowaną na szeroką skalę praktykę – przerzucania kosztów nie tylko środowiskowych (co wykluczać powinna Ocena Oddziaływania na Środowisko), także innych kosztów – na całe społeczeństwo. Określenie źródeł zasilania przedsięwzięcia – a w tym (źródeł materialnych i niematerialnych oraz finansowych) Określenie zasad monitorowania realizacji programu – wchodzi w zakres uprawnień partnera publicznego. Bardzo często przyjmuje się zmienne kryteria oceny, które nie są jednoznacznie określone. Ogólnikowość przyjętych kierunków rozwoju sprawia, że tak naprawdę cokolwiek się stanie, można to podciągnąć i uznać jako realizację strategii, a pytaniem jest w jaki sposób będzie się ona przekładać na rozwój. WNIOSEK OGÓLNY Formuła Partnerstwa publiczno-prywatnego jest instrumentem instytucjonalnym stwarzającym możliwość urzeczywistniania rozwoju i zapewnienia ładu strukturalnego pod warunkiem, że szeroko wszystkich uczestników PPP (społeczeństwo, podmiot publiczny, podmiot prywatny) oraz artykułować 14 http://www.dobrepraktykippp.eu/ppp-monitor/ Strona105 rozumiane uwarunkowania (instytucjonalne, ekonomiczne i polityczne) będą integrować interesy Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 nową jakość i spełniać jasno określone kryteria. Brak spełnienia powyższych uwarunkowań stwarza ryzyko, że formuła PPP – partnerstwo publiczno-prywatne – zmieni swój charakter i stanie się Strona106 PPP – prywatą publiczno-prywatną. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Dr Inż. Tomasz Cisek Procesy rewitalizacyjne w aspekcie społecznym 1. Cele i zadania polityki społecznej, jako istotnego czynnika procesów rewitalizacji społecznej. Klasyczna polityka społeczna opiera się na trzech technikach zabezpieczenia społecznego, wśród których „technika opiekuńcza” charakterystyczna dla pomocy społecznej zajmuje marginalne miejsce. Zasadnicze znaczenie mają techniki reprezentowane przez ubezpieczenia społeczne i zaopatrzenie (świadczenia dla pewnych zbiorowości bez warunku uprzedniego opłacania składki i bez kryteriów dochodowych, np. emerytury dla sędziów, renta socjalna dla osób niepełnosprawnych od młodości). Rola pomocy społecznej od końca XX wieku i w wieku XXI wzrasta głównie ze względu na przemiany w gospodarce, trendy demograficzne oraz instytucjonalne. Wzrost sektora usług i globalizacja handlu łączone są ze wzrostem poziomu bezrobocia oraz ogólniej niestabilności zatrudnienia, co jest zasadniczym problemem dla systemu ubezpieczeń społecznych. Drugi element zagrażający temu systemowi to starzenie się społeczeństw w wyniku spadku dzietności i wydłużania przeciętnego czasu trwania życia. Trzeci nurt przemian związany jest z upowszechnieniem praw społecznych i związaną z tym walkę z dyskryminacją w dostępie do pracy (w szczególności kobiet, osób niepełnosprawnych i starszych). W takich warunkach typowe zabezpieczenie społeczne oparte na ubezpieczeniach społecznych zaczyna zawodzić i rośnie zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym. W związku z powyższym zaczęto poszukiwać nowego modelu polityki społecznej, który byłby bardziej nastawiony na zwiększanie poziomu (samo) zatrudnienia w zbiorowości osób o słabszej pozycji na krajowym rynku pracy (o niskich kwalifikacjach, niepełnosprawnych, starszych, zajmujących się domem i opieką itp.). Zatrudnienie lub samozatrudnienie postrzegane jest za-równo jako najlepsza ochrona przed ubóstwem, jak i droga do integracji społecznej. Najlepszym wyrazem nowego modelu pomocy społecznej jest idea aktywnej integracji promowana przez Komisję Europejską. Definicja wykluczenia społecznego za Narodową Strategią Integracji Społecznej 2004–2010 brzmi następująco: osób i grup z podstawowych praw, instytucji publicznych, usług, rynków, które powinny być dostępne dla każdego. Strona107 Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczone możliwości uczestnictwa, wpływania, korzystania Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Zaznaczono również, że dynamiczny i szerszy charakter odróżnia wykluczenie społeczne od ubóstwa: Zasadniczą „ścieżkę” wykluczenia stanowi wzrastanie w środowisku społecznym o niskich zasobach kapitału społecznego, przy braku możliwości lub ograniczeniach nabycia odpowiednich kwalifikacji oraz społecznych umiejętności partycypacji w życiu wspólnoty. (…) Na proces ten należy jednak patrzeć dynamicznie (stąd proces, a nie zjawisko) oraz etapowo (każdy z etapów ścieżki jest skutkiem jakichś czynników z przeszłości i przyczyną kolejnych niekorzystnych zdarzeń w biografii dotkniętej wykluczeniem). Istotne więc, aby nie utożsamiać ubóstwa, w szczególności pod względem dochodów lub wydatków (niższych od umownej granicy ubóstwa, np. minimum egzystencji uznawane za granicę ubóstwa skrajnego), z wykluczeniem społecznym. Pomoc społeczna świadczy usługi klientom, zatem jeżeli nie będą się oni zgłaszać, straci sens istnienia. Nie tylko brak popytu może być problemem, ale też trudności z utrzymaniem klientów w bardziej złożonych programach świadczeniowo-usługowych. Stąd można próbować wyróżnić potrzeby również tutaj. Z kolei zbyt wielu klientów, czyli popyt przewyższający podaż, powoduje potrzebę zwiększenia zatrudnienia po stronie kadr. Potrzeby mogą być stwierdzane na podstawie badań. Jeżeli zostanie stworzony wskaźnik sukcesu w pracy z wykluczonymi, można zbadać, jakie czynniki przyczyniają się do jego zwiększania. W jednym z badań tego rodzaju stwierdzono, w odniesieniu do pracy resocjalizacyjnej, że sukces jest dodatnio skorelowany z następującymi czynnikami (Palmer T., za: Hasenfeld Y., Worker – client relations: social policy in practice, w: Y. Hasenfeld (red.), Human Services as Complex Organizations, SAGE Publications, drugie wydanie, 2009, s. 421.): 1. Mała liczba przypadków, którymi zajmuje się pracownik. 2. Częste i/lub wszechstronne kontakty. 3. Zindywidualizowane i elastyczne programowanie działań. 4. Osobista charakterystyka i profesjonalne podejście pracowników. 5. Specjalne uzdolnienia i ogólna wrażliwość (perceptiveness) pracowników. 6. Bezpośrednie szczegółowe wytyczne dotyczące strategii interwencji. Rodzaje grup docelowych działań rewitalizacyjnych: 1. osoby spełniające łącznie trzy warunki: społecznej ro-zumie się osoby otrzymujące zarówno świadczenia pieniężne i/lub niepieniężne z OPS (np. praca socjalna), a także osoby korzystające ze świadczeń (usług) PCPR, w tym realizowa-nych Strona108 korzystanie ze świadczeń pomocy społecznej; przez osoby korzystające ze świadczeń pomocy Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 finansowanych na podstawie przepisów ustawy o rehabi-litacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepeł-nosprawnych oraz ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. -64 lata); przy czym d Do wsparcia kwalifikują się również osoby w wieku powyżej 64 roku życia, o ile wsparcie adresowane do tej grupy osób jest ściśle powiązane z przygotowaniem tych osób do podjęcia zatrudnienia, a osoby te zadeklarują goto-wość podjęcia zatrudnienia po zakończeniu udziału w projek-cie. Poprzez wsparcie powiązane z przygotowanie do podjęcia zatrudnienia należy rozumieć zastosowanie wobec danej oso-by instrumentu aktywizacji zawodowej. zagrożeni wykluczeniem społecznym z co najmniej jednego powodu spośród wskazanych w art. 7 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2004 r. Nr 64 poz. 593 z późn. zm.). Art. 7 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej wskazuje następujące powody: emoc w rodzinie. -wychowawczych. opiekuńczo-wychowawcze. uzupełniającą. osowe i sytuacja kryzysowa. umożliwiono udzielania wsparcia osobom strasznym (zgodnie z informacją powyżej), jeżeli wsparcie ma charakter prozatrudnieniowy (czyli zastosowano w przypadku takich osób instrumenty aktywnej Strona109 Działania powinny być skoncentrowane na osobach w wieku aktywności zawodowej, niemniej Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 integracji zawodowej). Jednak jak wskazano powyżej wykluczenie nie jest powiązane wyłącznie z brakiem zatrudnienia. Dlatego powinno się umożliwić korzystanie z pomocy także osobom zatrudnionym – pod warunkiem, że są narażone na wykluczenie z innego powodu niż bezrobocie. Istotne jest, że grupą docelową powinny być również osoby z otoczenia wykluczonych społecznie, np.: 1. członkowie rodziny uczestnika projektu (małżonek/małżonka, dzieci, rodzice), jeśli zamieszkują wspólnie i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe; 2. mieszkańcy i sąsiedzi zamieszkujący wspólnie w bloku, osiedlu, dzielnicy; 3. osoby ze wspólnego środowiska pracy; 4. osoby należące do tych samych kategorii społecznych, związane środowiskowo z klientem, (ale nieobjęte wprost działaniami), np. osoby niepełnosprawne, rodzice samotnie wychowujący dzieci. Objęcie działaniami również osób ze środowiska społecznego wykluczonych oznacza, że uwzględniony zostaje fakt, że problem wykluczenia i jego przezwyciężanie nie zależy wyłącznie od samego wykluczonego. Przykład osób podanych w punkcie 4 oznacza, że otoczeniem nie muszą być nawet osoby bliskie przestrzennie (należące do gospodarstwa domowego, współpracownicy, sąsiedzi). Przyczyny nieposzukiwania pracy Strona110 Uznaje się w ten sposób społeczną naturę procesu wykluczania i integrowania. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 2. Aktywna integracja jako podstawowe działanie do walki z wykluczeniem społecznym. Wyróżniamy 4 grupy instrumentów aktywnej integracji, są to instrumenty aktywizacji: Instrumenty mogą być dobrane z jednej lub z kilku grup. Przede wszystkim instrumenty muszą być dostosowane do potrzeb grupy docelowej. Instrumenty aktywnej integracji a. Skierowanie na zajęcia w Centrum Integracji Społecznej (przy czym aktywizacji skierowanie do uczestnictwa oznacza sfinansowanie kosztów pobytu i zawodowej uczestnictwa osoby skierowanej (z wyjątkiem świadczenia integracyjnego finansowanego ze środków Funduszu Pracy) w uzgodnionej wysokości). b. Skierowanie na zajęcia w Klubie Integracji Społecznej (przy czym skierowanie do uczestnictwa oznacza sfinansowanie kosztów po-bytu i uczestnictwa w uzgodnionej wysokości lub sfinansowanie kosztów funkcjonowania klubu w zakresie odpowiadającym uczestnictwu osób skierowanych). c. Skierowanie do pracy lub na staż zawodowy w istniejącej spółdzielni socjalnej. Możliwe jest sfinansowanie zajęć w zakresie re-integracji zawodowej i społecznej. o których mowa w art. 2 ust 2 ustawy o spółdzielniach socjalnych, w szczególności dotyczy to uczestników warsztatów terapii zajęciowych oraz wychowanków placówek opiekuńczowychowawczych i innych tego typu placówek, przygotowujących się do aktywizacji zawodowej i do wejścia na rynek pracy; d. Włączanie osób niepełnosprawnych w zajęcia na rzecz aktywizacji zawodowej, realizowane w warsztatach terapii zajęciowej (tak-że wszystkie dodatkowe działania na rzecz aktywnej integracji nie objęte dotychczasowym działaniem WTZ, np. dodatkowe zajęcia aktywizacyjne). e. Usługi wspierające aktywizację zawodową; organizacja i finansowanie Strona111 1. Instrumenty Możliwe formy realizacji Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 2. Instrumenty usług wspierających, w tym: trenera pracy, doradcy zawodowego. aktywizacji edukacyjnej a. Skierowanie i sfinansowanie zajęć szkolnych związanych z uzupełnieniem wykształcenia na poziomie podstawowym, gimnazjalnym, ponadgimnazjalnym lub policealnym oraz kosztów z nimi związanych. b. Skierowanie i sfinansowanie zajęć w ramach kształcenia ustawicznego. Należy pamiętać, że kształcenie ustawiczne nie obejmuje studiów licencjackich, magisterskich, doktoranckich, podyplomowych. Przy zastosowaniu tego instrumentu OPS/PCPR jest zobowiązany skonsultować się z powiatowym urzędem pracy, jeżeli klientem jest osoba zarejestrowana w PUP jako bezrobotna, oznacza to konieczność poinformowania właściwego PUP o za-mierzonym działaniu oraz otrzymanie informacji czy PUP nie planuje wobec tej samej osoby podobnych działań. c. Skierowanie i sfinansowanie zajęć w ramach podnoszenia kluczowych kompetencji o charakterze zawodowym lub zdobywanie nowych kompetencji i umiejętności zawodowych, umożliwiających aktywizację zawodową – Przy zastosowaniu tego instrumentu OPS/PCPR jest zobowiązany skonsultować się z powiatowym urzędem pracy, jeżeli klientem jest osoba zarejestrowana w PUP jako bezrobotna. 3. Instrumenty d. Organizacja i sfinansowanie usług wspierających aktywizację aktywizacji edukacyjną (np. broker edukacyjny). zdrowotnej e. Sfinansowanie części kosztów nauki na poziomie wyższym dla osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze lub inne formy opieki zastępczej. a. Skierowanie i sfinansowanie terapii psychologicznej, rodzinnej lub psychospołecznej dla rodzin lub osób. b. Skierowanie i sfinansowanie programu korekcyjno-edukacyjnego dla osób stosujących przemoc w rodzinie. aktywizacji c. Skierowanie i sfinansowanie programu psychoterapii w zakładzie społecznej lecznictwa odwykowego w przypadku osób uzależnionych. d. Skierowanie i sfinansowanie programu terapeutycznego w zakładzie Strona112 4. Instrumenty Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 lecznictwa odwykowego w przypadku osób uzależnionych. e. Sfinansowanie części kosztów turnusów rehabilitacyjnych, zespołów ćwiczeń fizycznych usprawniających psychoruchowo lub za-jęć rehabilitacyjnych. a. Organizowanie i finansowanie uczestnictwa w placówkach wsparcia dziennego, świetlicach i klubach, o których mowa w przepisach pomocy społecznej, przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz przepisach o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. b. Koszty vouchera (talonu) na samodzielny zakup usług społecznych. Zasady zakupu usług i ich wykaz określa ośrodek pomocy społecznej lub powiatowe centrum pomocy rodzinie. c. Organizacja i finansowanie usług wspierających osoby niepełnosprawne (np. tłumacz, przewodnik osoby niewidomej, asystent osoby niepełnosprawnej). d. Organizacja i finansowanie usług wspierających animację lokalną, (np. animator lokalny, streetworker). e. Organizacja i finansowanie usług wsparcia i aktywizacji rodzin marginalizowanych, w tym kosztów zatrudnienia asystent rodzinnego, koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, konsultantów rodzinnych, mediatorów itp. f. Pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia przez osoby usamodzielniane, w tym osób opuszczające pieczę zastępczą, pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych. g. Organizacja i koszty wolontariatu. h. Organizacja i finansowanie metod pracy w środowisku rodzinnym. i. Organizacja i finansowanie uczestnictwa w grupach i klubach samopomocowych. społecznych. k. Organizacja i finansowanie poradnictwa specjalistycznego, interwencji Strona113 j. Organizacja i finansowanie treningów kompetencji i umiejętności Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 kryzysowej, udzielanie informacji o prawach i uprawnieniach. l. Organizacja i finansowanie poradnictwa i wsparcia indywidualne-go i grupowego w zakresie podniesienia kompetencji życiowych i umiejętności zawodowych. Powyżej omówione instrumenty aktywnej integracji wdrażane są za pomocą następujących narzędzi: -mianą). Kontrakt socjalny, czyli według ustawy o pomocy społecznej: pisemna umowa zawarta z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. We wzorze kontraktu określonym w rozporządzeniu do ustawy o pomocy społecznej przewidziano część dotyczącą przyczyn trudnej sytuacji, możliwości osób doświadczających trudności w jej przezwyciężeniu oraz ograniczeń i barier utrudniających rozwiązanie problemów (diagnoza problemu). Na tej podstawie ustala się cele główne i szczegółowe oraz efekty działań, a także same działania z terminami wykonania – osobno dla pracownika socjalnego i dla podpisującego kontrakt. W kontrakcie ustala się także termin oceny realizacji określonego w nim planu działań. W przypadku określonych grup odbiorców zamiast kontraktu socjalnego można zamiennie stosować następujące narzędzie będące odmianą kontraktu: – indywidualny program wychodzenia z bezdomności. – indywidualny program integracyjny. -cze oraz placówki dla dzieci i młodzieży – indywidualny program usamodzielniania; a w przypadku osób przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych – indywidualny program usamodzielnienia lub indywidualny plan pracy. W przypadku osób uczęszczających na zajęcia w ramach Centrum Integracji Społecznej – indywidualny program zatrudnienia socjalnego. indywidualnych (umowa) na zasadach analogicznych jak dla kontraktu. W ramach kontraktu socjalnego istnieje możliwość zastosowania: Strona114 osób korzystających ze wsparcia PCPR, w projektach tych jednostek dopuszcza się możliwość działań Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Instrumentów aktywnej integracji; Wskazane jest by kontrakt socjalny obowiązkowo przewidywał zastosowanie instrumentów aktywnej integracji. Program aktywności lokalnej (PAL) O ile kontrakty socjalne mają bezpośrednie umocowanie prawne w ustawie o pomocy społecznej, to programy aktywności lokalnej już go nie mają. Jest nią zapis ustawowy: Rada gminy, biorąc pod uwagę potrzeby, o których mowa w ust. 9 [w zakresie pomocy społecznej, przedstawiane corocznie przez kierownika OPS], opracowuje i kieruje do wdrożenia lokalne programy pomocy społecznej (art. 110, pkt 10, analogiczny dla PCPR – art. 112 pkt 13). Pośrednio podstawą PAL może być wskazanie, że praca socjalna polega też na pracy ze społecznością lokalną w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokajania potrzeb członków społeczności (art. 45). PAL niekoniecznie mu-si być nowym programem przyjętym przez Radę Gminy ze względu na potrzeby projektu – może być częścią lub rozwinięciem przyjętych już programów lokalnych. Po-nadto jednostka pomocy społecznej, organ gminy lub organizacja pozarządowa może zainicjować partnerstwo lokalne w celu prowadzenia PAL. Specyficzny sens PAL oddaje określenie jego celu: realizacja działań na rzecz aktywizacji społecznej i rozwiązywania problemów społeczności lokalnej oraz (…) zapewnienie współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokajania potrzeb członków społeczności lokalnej. Istotne też jest określenie adresata zbiorowego PAL, czyli osób mieszkających na pewnej przestrzeni, obejmującej obszar gminy: dzielnicy, osiedla, sołectwa, wsi (…) środowisko grupy zawodowej lub społecznej (np. niepełnosprawnych, osób wy-chodzących z placówek opiekuńczowychowawczych), mieszkańców bloku czy nawet kilku rodzin mieszkających w okolicy. PAL może obejmować Wzorem dla programów aktywności lokalnej mogą być programy Stowarzyszenia Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej (SCWAL), które promuje ideę pracy ze społecznością lokalną opartą Strona115 Instrumenty aktywnej integracji; Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 na trzech zasadach: – w tworzeniu strategii rozwiązywania problemu poddaje się analizie wszystkie czynniki środowiskowe niezależnie od ich branżowego związku, np. kultura, ekologia, oświata, bezpieczeństwo; -ekologiczne – podkreślają znaczenie przestrzeni społecznej, w której równo-prawnymi partnerami powinni być mieszkańcy i pracownicy instytucji; ylko pojedynczych osób i grup, ale i ich lokalnego otoczenia. Ogólne cele pracy ze społecznością lokalną według SCWAL: budowanie wspólnoty – lokalnej/ regionalnej/ogólnopolskiej, działania i ducha; – animatorów i mieszkańców; cja pod hasłem „pomóżmy ludziom, aby pomogli sobie sami”; – „my uczestnikom naszych programów, oni swoim partnerom i mieszkańcom, dla i z którymi pracują”; – sieci społeczne, związki między ludźmi, budowanie wspólnoty wspierającej. Według SCWAL Centrum Aktywności Lokalnej to instytucja o następujących cechach: lokalnej; powiedzi na rozpoznane potrzeby środowiska i to potrzeby wyznaczają kierunki działań podejmowanych przez liderów CAL; niepełnosprawni czy osoby starsze) czy obszaru (np. ekologii, po-mocy społecznej czy kultury); ludzi; -przez animowanie i tworzenie projektów, tworze-nie grup samopomocowych i sąsiedzkich, budowa-nie lokalnego partnerstwa na rzecz rozwiązywania problemów, inicjowanie lokalnych akcji lub wydarzeń. Program integracji społecznej i zawodowej osób nie-pełnosprawnych (PION) Realizowany przez PCPR lub inne podmioty z możliwością zastosowania środowiskowej pracy socjalnej, instrumentów aktywnej integracji, działań o charakterze środowiskowym, innych działań o instrumentów aktywnej integracji w ramach projektu, przy czym każdy uczestnik musi zostać objęty co najmniej jednym instrumentem). Strona116 charakterze integracyjnym na zasadach podobnych, jak w przypadku PAL (zastosowanie co najmniej 4 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Praca socjalna w ramach kontraktu socjalnego to zadania realizowane przez pracownika socjalnego, mające na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie Środowiskowa praca socjalna w ramach PAL to zadania realizowane przez pracownika socjalnego albo inną osobę, mające na celu pomoc osobom i rodzinom w środowisku we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie Działania o charakterze środowiskowym to „inicjatywy integracyjne”. Ich rodzaje i przykłady zostały przedstawione w tabeli poniżej Rodzaj działania Przykłady 1. Przygotowanie i wsparcie działań Spotkania z grupami docelowymi, z indywidualnych i programów środowiskowych 2. Edukacja społeczna i obywatelska bezrobotnymi, z bezdomnymi. Organizowanie spotkań, konsultacji, działań edukacyjnych i debat społecznych dla mieszkańców. Spotkania o charakterze udziału mieszkań-ców w imprezach i integracyjnym, edukacyjnym, kulturalnym, spotkaniach sportowym, ekologicznym czy tury-stycznym. 4. Inne instrumenty działania o charakterze integracyjnym Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii w szczególności dla dzieci i młodzieży (art. 4 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alko-holizmowi). Prowadzenie działalności zapobiegawczej, w szczególności w środowiskach zagrożonych uzależnieniem (art. 19 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii). Strona117 3. Organizowanie i inspirowanie Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 3. Ekonomia Społeczna Ekonomia społeczna nie jest nowym fenomenem – jako obszar teorii i praktyki gospodarczej powstała i rozwinęła się w Europie w XIX wieku. Współczesność jednak odkryła ją ponownie. Wydaje się, że kwestia ekonomii społecznej pojawia się wtedy, gdy następuje trudny do zaakceptowania rozziew pomiędzy tym, czego ludzie oczekują od go-spodarki, a tym, co ona oferuje. Tak było w XIX wieku, kiedy ekonomia społeczna rozwinęła się w reakcji na wyzysk wczesnego kapitalizmu. Tak stało się też pod koniec XX wieku – powodem jej rewitalizacji stał się fakt, że coraz większa liczba ludzi stawała się zbędna, niepotrzebna w społecznym podziale pracy. Współczesna ekonomia społeczna stanowi więc w Europie reakcję na nowe zjawisko, które nazwano wykluczeniem społecznym. Stała się ona też instrumentem integracji w ramach polityki spójności prowadzonej przez Unię Europejską. Najkrócej rzecz ujmując, ekonomia (gospodarka) społeczna to taki rodzaj gospodarowania, który służy realizacji dwóch traktowanych jako równie istotne celów: celu ekonomicznego (zysku) oraz celu społecznego (lub wielu celów społecznych). O ile kategoria zysku ma charakter precyzyjny i niezmienny, o tyle kategoria społecznych celów jest zmienna w czasie (inne cele były istotne w wieku XIX, inne są współcześnie) i o nieostrych granicach. Współcześnie cele te grupują się zasadniczo w trzech podstawowych obszarach: reintegracji zawodowej osób wykluczonych z rynku pracy, lokalnym rozwoju i podaży usług społecznych. Tak jak właściwym dla „normalnej” przedsiębiorstwo, tak właściwym dla ekonomii gospodarki podmiotem społecznej podmiotem gospodarującym jest gospodarującym jest przedsiębiorstwo społeczne. „Normalne” przedsiębiorstwo i przedsiębiorstwo społeczne zasadniczo są podobne: jedne i drugie bywają różnej wielkości, mają różne formy prawne, mogą mieć charakter produkcyjny lub usługowy, wypracowują dochód funkcjonując w warunkach konkurencji i będąc narażonymi na ryzyko bankructwa. Tym, co odróżnia przedsiębiorstwo społeczne od „normalnego” przedsiębiorstwa jest przede wszystkim specyficzne definiowanie jego celów, a w konsekwencji także określanie kryteriów oceny jego efektywności. „Normalne” przedsiębiorstwo dąży do osiągnięcia zysku, czyli nadwyżki przychodów nad wydatkami, przedsiębiorstwo społeczne zaś – do nadwyżki korzyści nad wydatkami, przy czym cel społeczny/cele społeczne). Problem w tym, że ten ostatni komponent często bardzo trudno jest zmierzyć; stąd poszukiwania nowych metod i technik rachunkowości oraz audytu, które dawałyby pod- Strona118 „korzyść” to połączony w jedną zintegrowaną całość zysk finansowy i pożytek społeczny (osiągnięty Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 stawę oceny efektywności gospodarowania w sytuacji, gdy nie wszystkie rezultaty działalności przedsiębiorstw społecznych podlegają rynkowej wycenie. Tradycyjna, „normalna” gospodarka wolnorynkowa jest wolna od wartości, w tym sensie, że obliczając zysk nie bierze pod uwagę ani rozmaitych skutków gospodarowania, ani ich oceny moralnej. Skutki te (np. bezrobocie, zanieczyszczenie środowiska naturalnego i inne) teoria ekonomiczna umieszcza w kategorii tzw. efektów zewnętrznych, które dla oceny efektywności przedsiębiorstwa nie mają znaczenia. Ekonomia społeczna, wyrastając z krytyki dominującego modelu go-spodarki, proponuje alternatywny sposób gospodarowania, w zgodzie z pewną przyjętą aksjologią. Ponieważ współcześnie jest to aksjologia solidaryzmu społeczne-go, ekonomia społeczna bywa też określana mianem ekonomii solidarnej. Fragmenty (punkt 1 i 2) Manifestu Ekonomii Społecznej przyjętego w dniu 27 czerwca 2008 w Stoczni Gdańskiej w czasie Gdańskiej Konferencji Ekonomii. 1. Ekonomia społeczna potrzebuje zakorzenienia w świecie wartości i zasad. Są to poza solidarnością – przedsiębiorczość, zaangażowanie, odpowiedzialność oraz pomocniczość. Najważniejsza jest jednak troska o to, aby tworzyć skuteczne mechanizmy upodmiotowienia i niezależności osób, instytucji i wspólnot. Ekonomia społeczna w Polsce może czerpać nie tylko z dziedzictwa Solidarności, ale także z sięgających głębiej korzeni aktywności obywatelskiej okresu zaborów oraz okresu międzywojennego, w których to właśnie wzajemnościowe formy gospodarki odegrały niezwykle istotną rolę ja-ko mechanizm politycznej oraz społecznej emancypacji. 2. Ekonomia społeczna nie jest własnością żadnego politycznego stronnictwa. Zawiera w sobie elementy ważne dla wielu tradycji zarówno lewicowych, jak i prawicowych, konserwatywnych, liberalnych, socjaldemokratycznych, republikańskich, komunitariańskich, a także katolickiej nauki społecznej. Ekonomia społeczna pozwala na porozumienie wielu nurtów i tym samym daje nadzieję na to, że nie przepadnie w partyjnych sporach. Ekonomia społeczna nie zmusza do wyboru między wolnością a solidarnością. W istocie wskazuje na to, że prawdziwa solidarność bierze się właśnie z wolności, i jako taka nie da się zadekretować. Ekonomię społeczną tworzą w praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa społeczne. Podkreśla się ich hybrydowy charakter, łączą one bowiem w sobie cechy podmiotów gospodarczych i organizacji non-profit, zwanych pozarządowymi, dobroczynnymi, ochotniczymi czy też obywatelskimi. W niektórych krajach kwestię tę reguluje prawo. W Polsce jak do tej pory takiej regulacji nie których efektem jest opublikowany w lipcu 2011 r. projekt ustawy o przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstwie społecznym, opracowany przez Grupę Prawną działającą w ramach Zespołu ds. Strona119 ma. Nie-mniej zinstytucjonalizowane prace w tym zakresie były prowadzone od połowy 2009 r., Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 rozwiązań systemowych w zakresie ekonomii społecznej. Istnieją co najmniej dwa sposoby rozumienia przedsiębiorstwa społecznego. Pierwsze z nich jest szczególnie popularne w Europie kontynentalnej, także w strukturach Unii Europejskiej. Bardzo silnie jest ono związane z tradycją „starej” ekonomii społecznej i ruchem spółdzielczym. Najpełniej podejście to oddaje definicja przedsiębiorstwa społecznego zaproponowana przez grupę europejskich naukowców. Ich zdaniem przedsiębiorstwa społeczne są bezpośrednio i trwale za-angażowane w produkcję dóbr i świadczenie usług dla różnych kategorii osób, co stanowi podstawowy powód (albo jeden z głównych powodów) ich istnienia, ale jednocześnie spełniają szereg dodatkowych kryteriów kształtujących ich ekonomiczne i społeczne oblicze. Przedsiębiorstwo, aby było społeczne, musi posiadać następujące cechy ekonomiczne: grupy ludzi, jest przez nią zarządzane w ramach autonomicznego projektu i to ona decyduje o jego trwaniu lub zakończeniu, choć może finansowo zależeć od publicznych subsydiów; społeczne-go zależy od wysiłków jego członków i pracowników oraz ich zdolności do pozyskania niezbędnych zasobów; Z kolei społeczny wymiar przedsiębiorstwa społecznego tworzą następujące jego własności zedsiębiorstwa społecznego to służenie społeczności lub specyficznej grupie ludzi; do tej rodziny celów należy także chęć promowania na szczeblu lokalnym społecznej odpowiedzialności; sób należących do danej społeczności lub osób dzielących te same potrzeby lub cele; -owców przedsiębiorstwa społecznego, a nie właścicieli kapitału; ch procedurach; Formułą organizacyjną najbardziej odpowiednią dla tak rozumianego przedsiębiorstwa społecznego jest spółdzielnia. Nie zaskakuje zatem, że przedsiębiorstwa społeczne powstające w Europie w ciągu ostatnich dwóch dekad to na ogół spółdzielnie. Ale, co charakterystyczne, są to już sociali (spółdzielnia socjalna), ale można wymienić też: cooperativa de trabajo asociado w Hisz-panii, societe cooperative d’interet collectif we Francji czy portugalskie spółdzielnie solidarności społecznej. Strona120 często spółdzielnie nowego typu. Sztandarowym przykładem jest bez wątpienia włoska cooperative Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Wszystkie te przykłady pokazują ewolucję, jakiej pod-legła spółdzielczość w trybach nowej ekonomii społecznej. Po pierwsze chodzi tu o pluralizm form organizacyjnych. Po drugie – o podejmowanie działań wyraźnie wykraczających poza interes własny członków spółdzielni, a więc kierowanie się dobrem publicznym, interesem społeczności lokalnej itp. Po trzecie – o orientację na produkcję usług użyteczności publicznej (general interest), w tym usług z zakresu służb społecznych. Zauważyć wypada jeszcze jedną dość szczególną cechą nowych spółdzielni; tradycyjne spółdzielnie zakładali i tworzyli ludzie należący do tej samej kategorii społecznej, tymczasem nowe spółdzielnie działają w oparciu o współpracę i zaangażowanie osób oraz instytucji o różnej przynależności i pozycji społecznej. Z kontynentalnym rozumieniem przedsiębiorstwa społecznego zdaje się „konkurować” podejściem brytyjskie. W rządowym dokumencie Social Enterprise: a strategy for success przedsiębiorstwo społeczne jest definiowane jako organizacja gospodarcza (business) o celach ściśle społecznych, która wypracowane nadwyżki z zasady reinwestuje na rzecz owych celów lub na rzecz społeczności zamiast kierować się potrzebą maksymalizowania zysku akcjonariuszy lub właścicieli . Przedsiębiorstwo społeczne jest – jak wyjaśniają autorzy dokumentu – przede wszystkim biznesem. Oznacza to, że jest ono zaangażowane w wymianę handlową i jak każdy biznes dąży do generowania nadwyżki, ale pierwotnym motywem działalności handlowej i przeznaczeniem osiągniętej nadwyżki jest wspieranie celu społecznego i dobro społeczności. W podejściu tym, w porównaniu z wersją kontynentalną, zauważalne jest pominięcie kolektywnego gospodarowania jako cechy konstytutywnej przedsiębiorstwa społecznego, które najwyraźniej w ujęciu brytyjskim znacznie jest bliższe rynkowi. Dla Brytyjczyków nie jest istotna formuła organizacyjna przedsiębiorstwa społecznego, czyją jest ono własnością i w związku z tym jak – demokratycznie czy nie – jest ono zarządzane. W sposób podobny do brytyjskiego przedsiębiorstwo społeczne rozumiane jest w Stanach Zjednoczonych. W Polsce sektor ekonomii społecznej tworzą podmioty działające w formule: Strona121 ciowej, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 SPÓŁDZIELNIA Jest to dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, która w interesie swoich członków prowadzi działalność gospodarczą. Spółdzielnia może również prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Rozróżnia się dwie grupy spółdzielni: (1) użytkowników, tj. świadczące usługi na rzecz swoich członków oraz (2) wytwórców (pracy), tj. zatrudniające swoich członków zarobkowo. Spółdzielnie działają w oparciu o ustawę z dnia 16 września 1952 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. 1982 Nr 30 poz 210 z późn, zm.) i zarejestrowany statut. Jeśli statut nie wymaga większej liczby, spółdzielnia musi liczyć co najmniej 10 członków, a spółdzielnia rolna – 5. Członkiem spółdzielni może być każda osoba zdolna do czynności prawnych, która odpowiada wymaganiom określonym w statucie. Spółdzielnię mogą tworzyć także osoby prawne (co najmniej 3). Niektóre spółdzielnie pracy są ustawowo zobowiązane do podejmowania szczególnego typu działań o charakterze pozaekonomicznym. I tak spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie niewidomych muszą dla swoich członków prowadzić działalność z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej, a spółdzielnie pracy ręko-dzieła ludowego i artystycznego – tworzyć nowe i kultywować tradycyjne wartości kultury materialnej. SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA To szczególny rodzaj spółdzielni, działającej w oparciu o przepisy ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach so-cjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz 651 z późn. zm.) oraz ustawę prawo spółdzielcze (w sprawach nieuregulowanych ustawą o spółdzielniach socjalnych). Spółdzielnia socjalna to odmiana spółdzielni pracy. Przedmiotem jej działalności jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o pracę jej członków w celu ich społecznej i zawodowej integracji. Spółdzielnie socjalne może utworzyć minimum 5 osób fizycznych posiadających pełną zdolność do czynności prawnych z następujących grup: zatrudnieniu osób niepełnosprawnych) bezdomni uzależnieni od alkoholu lub narkotyków, chorzy psychicznie, zwalniani z zakładów karnych oraz uchodźcy. Strona122 rych mowa w w art. 1 ust. 2 pkt 1-4, 6i 7 ustawy o zatrudnieniu socjalnym, czyli: Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 Spółdzielnię socjalną mogą założyć także inne osoby niż wskazane powyżej, pod warunkiem że ich liczba nie stanowi więcej niż 50% ogólnej liczby założycieli. Spółdzielnię socjalną mogą założyć nie tylko osoby fizyczne, ale także co najmniej 2 podmioty z poniższych grup: rządu terytorialnego, W przypadku gdy spółdzielnia socjalna zostanie założona przez ww. podmioty ma obowiązek w ciągu 6 miesięcy od uzyskania wpisu do KRS zatrudnić co najmniej 5 osób fizycznych wskazanych powyżej (osoby z grup uprawnionych do zakładania spółdzielni socjalnej). Liczba członków spółdzielni socjalnej jest limitowana: nie mniej niż 5, nie więcej niż 50 (chyba że powstała w wyniku spółdzielni inwalidów lub spółdzielni niewidomych, wówczas może liczyć więcej niż 50 członków). Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć także osoby fizyczne, o których mowa powyżej (uprawnione do zakładania spółdzielni socjalnej), w tym również osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą nabyć także inne osoby fizyczne niż dotychczas wymienione, o ile posiadają oni specjalistyczne kwalifikacje, niedostępne członkom spółdzielni; takich pracowników nie może być jednak więcej niż 50% ogólnej liczby członków. Członkostwo w spółdzielni socjalnej mogą także nabyć podmioty uprawnione do zakładania tych spół-dzielni, a więc organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego oraz kościelne osoby prawne. W spółdzielniach socjalnych nadwyżka bilansowa pod-lega podziałowi na podstawie uchwały walnego zgromadzenia i jest przeznaczana na: - nie mniej niż 40%; - nie mniej niż 40% Nadwyżka bilansowa nie może podlegać podziałowi pomiędzy członków spółdzielni, w szczególności nie może być przeznaczona na zwiększenie funduszu udziałowego, jak również nie może być przeznaczona na oprocentowanie udziałów. Tworzy się celem zatrudnienia osób niepełnosprawnych, w szczególności osób niepełnosprawnych ze znacznym stopniem niepełnosprawności tj. osób z naruszoną sprawnością Strona123 ZAKŁAD AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 organizmu, niezdolnych do pracy albo zdolnych jedynie w warunkach pracy chronionej i – w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji – wymagających stałej lub długotrwałej opieki innych osób. Zakłady aktywności zawodowej mają swych niepełnosprawnych pracowników przygotowywać do życia w społeczności oraz pomagać w osiągnięciu samodzielności i niezależności w stopniu odpowiadającym ich indywidualnym możliwościom, w tym w wejściu na otwarty rynek pracy. Zakłady aktywności zawodowej działają w oparciu o ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Zgodnie z zapisami tej ustawy ZAZ mogą być powoływane przez gminy i powiaty oraz stowarzyszenia, fundacje lub inne organizacje społeczne, których statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, przy czym ZAZ muszą być wyodrębnione organizacyjnie i finansowo. Status zakładu aktywności zawodowej przysługuje podmiotom, które spełniają cztery przesłanki określone w ww. ustawie. Kluczową kwestią jest zatrudnienie odpowiedniej liczby osób nie-pełnosprawnych (co najmniej 70% ogółu osób zatrudnionych w jednostce stanowią osoby niepełnosprawne zaliczane do: umysłowe lub chorobę psychiczną - osoby te nie mogą stano-wić więcej niż 35% ogółu zatrudnionych) oraz przeznaczanie uzyskanych dochodów na zakładowy fundusz aktywności, z którego finansowane są działania z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej adresowane do niepełnosprawnych pracowników. Zakłady aktywności zawodowej mogą prowadzić działalność gospodarczą, wytwórczą i/lub usługową na podstawie sporządzanego przez kierownika ZAZ rocznego planu. Oprócz przychodów z działalności gospodarczej korzystają one ze stosunkowo wysokich dotacji i refundacji ze środków publicznych. Ponadto są zwolnione z dość licznych podatków i opłat. STOWARZYSZENIE Jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych. Niezarobkowy cel oznacza, że nie można utworzyć stowarzyszenia, które-go celem byłaby działalność zarobkowa, nie jest także możliwe przekształcenie się stowarzyszenia w instytucję realizującą takie cele. Stowarzyszenie może także pro-wadzić działalność gospodarczą, ale dochód z tej działalności ma Stowarzyszenie prowadzoną działalność gospodarczą może wyodrębnić organizacyjnie i księgowo. Strona124 służyć realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 FUNDACJA Jest to jednostka organizacyjna wyposażona w osobowość prawną, utworzona z inicjatywy osoby/osób fizycznych lub prawnych dla realizacji w sposób trwały celów użyteczności publicznej wskazanych w akcie fundacyjnym, dzięki wpływom uzyskanym z przekazanego majątku. Ustawowo fundacja może służyć celom społecznie lub gospodarczo użytecznym, w szczególności takim, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami. Fundacja może prowadzić działalność gospodarczą, jeżeli przewiduje to jej statut. Przychody uzyskane z działalności gospodarczej fundacji muszą być przeznaczone na jej działalność statutową; osiągany zysk może być również przeznaczony na finansowanie kosztów funkcjonowania czy podtrzymywanie dotychczasowych kapitałów. Prowadzoną działalność gospodarczą fundacja może wyodrębnić organizacyjnie i księgowo. Stowarzyszenia i fundacje mogą, jeśli uzyskają odpowiedni status, prowadzić działalność pożytku publicznego. Może ona przybrać formę działalności odpłatnej lub nieodpłatnej. Forma nieodpłatna polega na świadczeniu usług na podstawie stosunku prawnego, ale bez pobierania wynagrodzenia. Forma odpłatna obejmuje (1) działalność z obszaru zadań należących do sfery za-dań publicznych, w ramach realizacji celów statutowych, za którą organizacja pobiera wynagrodzenie; (2) sprzedaż towarów i usług wytworzonych lub świadczonych przez osoby bezpośrednio korzystające z działalności pożytku publicznego, w szczególności w ramach rehabilitacji oraz przystosowania do pracy osób niepełnosprawnych, a także (3) sprzedaż przedmiotów darowizny na cele prowadzenia działalności pożytku publicznego. ZAKŁAD PRACY CHRONIONEJ To status, który otrzymać może przedsiębiorstwo, które prowadzi działalność gospodarczą od co najmniej 12 miesięcy, zatrudnia nie mniej niż 25 osób (w przeliczeniu na pełny etat) i przez okres co najmniej 6 miesięcy osiąga odpowiednie wskaźniki zatrudnienia osób niepełno-sprawnych: co najmniej 50% (w tym co najmniej 20% ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności) albo co najmniej 30% osób niewidomych lub psychicznie chorych, albo osób upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. Ponadto obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład powinny uwzględniać higieniczno-sanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniać wymagania dostępności do nich. Zakład ma także zapewniać pracownikom doraźną i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i Strona125 potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 usługi rehabilitacyjne. Zakładom pracy chronionej przysługują zwolnienia z różnych podatków i opłat, miesięczne dofinansowania wynagrodzeń oraz składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu zatrudniania osób niepełnospraw-nych, a także inne formy wsparcia finansowego. SPÓŁKA Z OGRANICZONĄ ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ (SP. Z O.O.) Zgodnie z polskim prawem spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może być utworzona przez jedną albo więcej osób w każdym celu prawnie dopuszczalnym, co oznacza, że może ona powstać także dla celów właściwych ekonomii spo-łecznej. Przedsiębiorstwo społeczne funkcjonujące jako spółka z o.o. niczym się nie różni od innych spółek, podlega też tym samym regułom działania. 2.8 WARSZTAT TERAPII ZAJĘCIOWEJ Warsztat terapii zajęciowej to wyodrębniona organizacyjnie i finansowo placówka stwarzająca osobom niepełnosprawnym możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywrócenia umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Udział w zajęciach WTZ ma rozwijać umiejętności wykonywania czynności życia codziennego i zaradność osobistą, a także sprawność psychofizyczną oraz pod-stawowe i specjalistyczne umiejętności zawodowe, umożliwiające uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjecie pracy. WTZ mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub inne pomioty. Rentowność przedsiębiorstwa społecznego to różnica pomiędzy łącznymi efektami uzyskanymi w sferze ekonomicznej i społecznej a kosztami działalności. W sferze ekonomicznej przedsiębiorstwo społeczne dąży do osiągnięcia zysku. Kategoria zysku jest nieskomplikowana; osiągany jest on wówczas, gdy przychody przewyższają wydatki. W tym przypadku znane są sposoby i narzędzia prowadzenia rachunkowości i obliczania na jej podstawie rentowności przedsiębiorstwa. Złożona jest natomiast kwestia społecznych celów przedsiębiorstw społecznych. Zasadniczo mają być one „społecznie użyteczne”. Na ogół rozumie się przez to trzy obszary, na które przedsiębiorstwa społeczne mają (pozytywnie) wpływać. o wprowadzanie na rynek pracy osób długotrwale z niego wykluczonych uzależnieni od alkoholu i narkotyków, niepełno-sprawni (w tym psychicznie chorzy), długotrwale bezrobotni, zwalniani z zakładów karnych, uchodźcy. Są więc to osoby o niskim poziomie zatrudnialności, które w związku z tym napotykają na zasadnicze trudności w znalezieniu pracy na Strona126 lub takim wykluczeniem zagrożonych. W Polsce wy-mienia się tu takie ich kategorie jak: bezdomni, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 -2013 wolnym rynku lub z utrzymaniem jej. Przedsiębiorstwo społeczne podnosi ich pracowniczą wartość wyposażając w (nowe) kwalifikacje zawodowe oraz zmieniając postawy i/lub zapewniając im pracę. po-ziomie aktywności ekonomicznej i wysokim bezrobociu (jawnym bądź ukrytym). Wchodzą tu w grę zarówno społeczności wiejskie, w tym także społeczności postpegeerowskie, jak i miejskie – dotknięte strukturalnym bezrobociem np. w następstwie upadku niegdyś potężnych przedsiębiorstw dawnego przemysłu ciężkiego (np. hut) i w związku z tym wymagające rewitalizacji. Rola przedsiębiorstw społecznych polega tu na wykorzystaniu lokalnego kapitału społecznego do mobilizowania lokalnych zasobów, a dzięki temu rozwijania wymiany gospodarczej i społecznej wewnątrz społeczności i na zewnątrz niej. terapeutycznych, poradniczych, zdrowotnych, pielęgnacyjnych i innych. Lista jest tu otwarta, albowiem może ona być stale uzupełniana także o takie usługi, które jak na razie wydają się nie mieć z ekonomią społeczną wiele wspólnego, np. kulturalne. Rzecz w tym, że przedsiębiorstwa społeczne jako producenci usług okazują się bardziej efektywne i sprawniejsze niż sektor publiczny, przedsiębiorstwa Strona127 komercyjne czy organizacje dobroczynne. Dzieje się tak dlatego, że są innowacyjne i przedsiębiorcze.