TECHNIKI TERAPII BEHAWIORALNEJ W PRACY DYDAKTYCZNO

TECHNIKI TERAPII BEHAWIORALNEJ
W PRACY DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZEJ
Materiał szkoleniowy
dla Świetlicowego Zespołu Samokształceniowego
Dagmara Oleksy
Na czym polega terapia behawioralna?
Psychologia behawioralna zajmuje się tym, co można naocznie stwierdzić i empirycznie potwierdzić lub odrzucić
– czyli prawidłowościami zachowania ludzi i zwierząt (ang. behaviour – zachowanie).
Według behawiorystów głównym zadaniem wszystkich żywych organizmów jest uczenie się przystosowywania do
aktualnego środowiska. Zachowanie jest zatem zdeterminowane nie przez wewnętrzne popędy, jak uważają
psychoanalitycy, lecz przez historię uczenia się danej jednostki i jej obecne środowisko.
Celem terapii behawioralnej jest oduczenie zachowań niekorzystnych i nauczenie nowych, efektywnych
sposobów radzenia sobie z wymaganiami otaczającego świata.
Ten rodzaj terapii sprawdza się przede wszystkim w leczeniu obezwładniającego lęku, nieśmiałości (czyli lęku
społecznego), specyficznych fobii, a także różnego rodzaju zaburzeń zachowania i ADHD. Jest bardzo skuteczny w
zwiększaniu możliwości samodzielnego uczestnictwa w życiu społecznym osób upośledzonych umysłowo, autystycznych
i schizofrenicznych. Terapia behawioralna pomaga również w radzeniu sobie z problemami związanymi z zachowaniem
tzw. trudnych uczniów. Skuteczność terapii behawioralnej oceniana jest dość wysoko na 75%-90%.
Prawa uczenia się
Psychologia behawioralna wskazuje cztery możliwe sposoby (prawa) uczenia się przez każdą jednostkę:
1. warunkowanie klasyczne,
2. warunkowanie sprawcze (instrumentalne),
3. modelowanie (uczenie się przez obserwację),
4. uczenie się poznawcze.
Warunkowanie klasyczne najlepiej obrazuje słynny eksperyment Pawłowa. Efektem warunkowania klasycznego
jest wytworzenie odruchu warunkowego. Powstaje on, jeśli bodziec bezwarunkowy poprzedzimy wielokrotnie dowolnym
bodźcem neutralnym. Po jakimś czasie jednostka będzie reagować już na sam bodziec neutralny tak, jak na bodziec
bezwarunkowy.
Jeśli bodziec bezwarunkowy jest bodźcem negatywnym wywołującym strach, to połączenie go z bodźcem neutralnym
prowadzi do wytworzenia warunkowej reakcji pochodnej od strachu, czyli lęku. Wachlarz bodźców, które mogą
wywoływać uwarunkowany lęk, jest niemal nieograniczony.
Raz wytworzony odruch warunkowy może służyć za podstawę do wytwarzania następnych odruchów warunkowych. Jest
to bardziej złożony proces uczenia się nazywany warunkowaniem wyższego rzędu. Może on również samoczynnie
ulegać rozszerzeniu na bodźce czy sytuacje podobne do bodźca warunkowego (zjawisko generalizacji).
Jeśli bodziec warunkowy wielokrotnie wystąpi bez bodźca bezwarunkowego, dochodzi w końcu do zaniku wyuczonej
reakcji, czyli jej wygaszenia. W przypadku reakcji lękowych jest to jednak proces długi i trudny.
Warunkowanie sprawcze (instrumentalne) to nauka pewnej reakcji sprawczej poprzez stosowanie
odpowiedniego wzmocnienia (nagrody). Określone zachowanie staje się wówczas instrumentem-narzędziem
pozwalającym coś uzyskać. Rolę wzmocnienia (nagrody) mogą pełnić różne czynniki. Szczególnym rodzajem
wzmocnienia jest ucieczka lub uniknięcie nieprzyjemnych konsekwencji zachowania (tzw. wzmocnienie negatywne).
Innym rodzajem konsekwencji zachowania jest kara, zmniejszająca prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania w
przyszłości. Funkcję kary, podobnie jak wzmocnienia, mogą pełnić różne czynniki. Kara może ponadto wywoływać w
drodze warunkowania klasycznego warunkową reakcję lękową na osobę, która karę wymierza. W drodze generalizacji lęk
ten może rozszerzyć się z osoby na całą sytuację lub miejsce.
Kolejnym rodzajem konsekwencji zachowania jest pomijanie – brak pozytywnych konsekwencji, które wystąpiłyby w
przypadku powstrzymania się od danego zachowania (np. jeśli dziecko lękowe otrzymuje dużo troski i uwagi w
sytuacjach, gdy okazuje lęk, a jest ignorowane wtedy, gdy próbuje odważnie podjąć jakieś trudne zadanie, to zachowanie
"nielękowe" będzie pomijane, czyli w przyszłości wystąpi rzadziej).
W przypadku warunkowania instrumentalnego bardzo ważny jest rozkład wzmocnień, czyli częstość, z jaką dane
zachowanie jest nagradzane. Może to być:
• rozkład ciągły – wzmacniamy każdą reakcję; w ten sposób najszybciej dochodzi do wyuczenia nawyku, który
jednak szybko zanika w momencie, gdy zachowanie przestanie być nagradzane;
• rozkład o stałych odstępach czasowych – nagradzana jest pierwsza poprawnie wykonana reakcja po upływie
wyznaczonego czasu od poprzedniego wzmocnienia (np. co miesiąc);
• rozkład o zmiennych odstępach czasowych – nagradzamy nieregularnie, w odstępach niemożliwych do
przewidzenia;
• rozkład o stałych proporcjach – wzmacniana jest np. co druga, co czwarta, co dziesiąta reakcja;
• rozkład o zmiennych proporcjach – nagrody pojawiają się po różnej, niemożliwej do przewidzenia liczbie
wykonanych reakcji.
Badania wykazały, że uczenie się następuje najszybciej przy stałym rozkładzie wzmocnień, najwolniej – w rozkładzie o
zmiennych odstępach czasowych i zmiennych proporcjach, ale nawyki ukształtowane w ten sposób są niezwykle trwałe i
nawet jeśli zaprzestaniemy wzmacniania, zanikną dopiero po bardzo długim czasie.
Wygaszanie, czyli zanikanie reakcji wyuczonej poprzez warunkowanie instrumentalne, następuje w wyniku karania tej
reakcji lub ustania podtrzymujących ją wzmocnień (pomijanie). Wygaszanie reakcji niepożądanych jest przyspieszane
przez jednoczesne wzmacnianie innych, korzystnych dla jednostki reakcji. Jeśli chcemy szybciej oduczyć dziecko
jakiegoś niewłaściwego zachowania, po którym osiągało ono pozytywne konsekwencje, należy nie tylko zadbać o to, by
ta nagroda nie występowała już w wyniku niewłaściwego zachowania, lecz zacząć jednocześnie wzmacniać
konstruktywne działania, które do tej pory nie były nagradzane.
Modelowanie (uczenie się przez obserwację) polega na uczeniu się poprzez naśladowanie zachowania innych
osób. Bezpośrednio nie jesteśmy nagradzani, ale naśladując modela, który tę nagrodę otrzymał, zwiększamy naszą
szansę na otrzymanie nagrody (wzmocnienie zastępcze).
Skutkiem naśladownictwa i modelowania jest nabycie nowego wzorca zachowania bądź też zahamowanie lub
rozhamowanie określonego zachowania na skutek wzmocnienia lub kary, które otrzymuje model. Uczenie się lęku przez
modelowanie zachodzi, gdy osoba obserwuje zachowania, które wzbudzają lęk u modela. W im bliższym związku
emocjonalnym pozostaje naśladujący z modelem, tym większe prawdopodobieństwo przejęcia zachowań modela.
Uczenie się poznawcze opiera się na poczuciu własnej skuteczności, czyli przekonaniu i wierze w umiejętność
skutecznej realizacji własnych zamiarów.
Poczucie skuteczności czerpiemy z czterech źródeł:
1. doświadczenia w nabywaniu nowych umiejętności i pokonywaniu przeszkód w drodze do sukcesu,
2. doświadczenia zastępcze podobnych do nas osób (modeli) odnoszących sukcesy i kompetentnych,
3. zachęta i perswazja innych,
4. ocena własnego stanu fizjologicznego (spokój i odprężenie sprzyja odnoszeniu sukcesów).
Osoba o wysokim poczuciu skuteczności interpretuje niepowodzenie jako możliwość uczenia się na błędach, natomiast
osoba o niskim poczuciu skuteczności interpretuje niepowodzenie jako katastrofę i zaczyna odczuwać lęk przed podobną
sytuacją w przyszłości.
Najskuteczniejszą metodą modyfikacji przekonań powodujących lęk o własnej nieskuteczności jest stworzenie danej
osobie okazji do odniesienia rzeczywistego sukcesu w sytuacji, której się ona obawia.
Metody terapii opartej na prawach uczenia się
Modyfikacja zachowania w terapii behawioralnej polega zwykle na zastosowaniu procedur warunkowania
sprawczego. Nacisk kładzie się w tym wypadku na obserwowanie zachowania i odpowiednie stosowanie wzmocnień.
Behawioryści mocno podkreślają, że zachowania anormalne kształtują się w taki sam sposób jak zachowania normalne,
czyli za pośrednictwem procesu uczenia się. Dana jednostka próbując poradzić sobie z jakimś wymogiem środowiska
musiała otrzymać "anormalne" wzmocnienie, które spowodowało utrwalenie niewłaściwego, "anormalnego" zachowania.
Działanie korekcyjne terapii behawioralnych jest skierowane na modyfikację zachowania, a nie czegoś "wewnątrz" danej
jednostki.
Formy terapii behawioralnej mające na celu eliminację niepożądanych zachowań:
1. wygaszanie,
2. odwrażliwianie (desensytyzacja),
3. terapia implozyjna,
4. wzmocnienie pozytywne,
5. terapie awersyjne,
6. naśladowanie modeli,
7. trening asertywności,
8. ekonomia żetonowa.
Wygaszanie to zaprzestanie wzmacniania zachowań niepożądanych. Wiele takich zachowań jest bowiem
wzmacnianych nieświadomie. Wzmocnieniem dla dziecka przeszkadzającego podczas lekcji będzie np. zwracanie mu
uwagi. Zignorowanie zachowania niewłaściwego może w wielu przypadkach doprowadzić do wygaszenia tego
zachowania. Są przypadki, w których taktyka nieinterwencji jest naprawdę skuteczna. Wygaszanie niepożądanego
zachowania stosuje się zwykle łącznie z pozytywnym wzmacnianiem reakcji uważanych za bardziej przystosowawcze,
czyli ignorujemy złe zachowanie, ale zwracamy szczególną uwagę na zachowanie pozytywne pojawiające się w tych
samych okolicznościach (chwalimy, nagradzamy).
Odwrażliwianie (desensytyzacja) stosowane jest przede wszystkim w leczeniu różnego rodzaju lęków i fobii.
Terapia ta zaczyna się od zidentyfikowania bodźców, które wzbudzają lęk w pacjencie, i ułożeniu ich w hierarchię od
najsłabszych do najsilniejszych. Następnie pacjent uczy się osiągania coraz głębszego odprężenia mięśni. Gdy jest już w
pełni odprężony, ma sobie wyobrazić najsłabszy bodziec lękowy z listy. Jeśli wystąpią reakcje lękowe, pacjent przerywa
wyobrażanie sobie i znów koncentruje się na odprężeniu. Kiedy pacjent jest w stanie wyobrazić sobie najsłabszy bodziec
bez lęku, przechodzi się do następnego i tak kolejno aż do bodźca najbardziej lękotwórczego.
Terapia implozyjna polega na wzbudzeniu w pacjencie możliwie najsilniejszego lęku. Zwolennicy tej formy terapii
są przekonani, że aby najskuteczniej wygasić irracjonalny strach, pacjent musi doświadczyć silnej reakcji lękowej nie
odnosząc przy tym żadnej szkody. Terapeuta opisuje skrajnie przerażającą sytuację związaną z lękami pacjenta i
nakłania go, aby wyobraził sobie, że znajduje się w tej sytuacji, doświadczając jej wszystkimi zmysłami tak intensywnie,
jak to tylko możliwe. Zakłada się, że wyobrażenie takie powoduje eksplozję panicznego strachu. Ponieważ jest to
eksplozja wewnętrzna nosi nazwę implozji, stąd terapia implozyjna. Gdy zachodzi to wielokrotnie i nie dzieje się nic złego,
wówczas bodziec ten traci swą zdolność wzbudzania lęku. Gdy lęk przestaje występować, wówczas zachowanie
neurotyczne, stosowane w celu uniknięcia go, znika.
Wzmocnienie pozytywne – w życiu codziennym stosujemy technikę wzmacniania za każdym razem, gdy
nagradzamy lub chwalimy kogoś.
Zasady:
• Jako wzmocnienie trzeba wybierać takie czynności lub rzeczy, do których dziecko ma ograniczony dostęp, nie
korzysta z nich swobodnie na codzień i "dawkować" je tak, aby nie nastąpił przesyt; powinniśmy też zadbać o to,
aby to wzmocnienie nie było możliwe do uzyskania w żaden inny sposób;
• Nie można wzmacniać czegoś, co dziecko już opanowało i robi bez trudu; chwalmy i nagradzajmy postępy w tych
sferach, w których dziecko ma trudności, nie nagradzając w sposób przesadny spontanicznych pozytywnych
zachowań dziecka – możemy w ten sposób wprawić je w konsternację, a nawet pozbawić wewnętrznej
motywacji;
• Z upływem czasu i nabieraniem umiejętności należy stosować coraz słabsze wzmocnienia i coraz rzadziej
(rozkład wzmocnień o zmiennych proporcjach lub zmiennych odstępach w czasie).
Terapie awersyjne służą eliminacji zachowań niepożądanych poprzez skojarzenie ich z negatywną
konsekwencją (karą). Niestety, minusem tej formy terapii jest to, iż prowadzi ona nie tyle do trwałego oduczenia się
negatywnych zachowań, ile do ich zahamowania na czas obecności bodźca awersyjnego. Gdy wycofuje się przykre
konsekwencje, obserwuje się dość szybki nawrót zaburzeń u większości pacjentów. Dlatego też każda kara, również
lekka, jak np. skarcenie słowne, powinna być wykorzystywana bardzo rzadko, wyłącznie w ostateczności i zawsze ze
wskazaniem zachowania właściwego, w wyniku którego można będzie uzyskać wzmocnienie. Badania wykazują, iż kara
bez wzmacniania alternatywnych zachowań jest nieskutecznym środkiem i terapeutycznym, i wychowawczym. Lepszym
sposobem na eliminację niepożądanych zachowań jest wygaszanie zachowań (porzez ignorowanie ich lub odbieranie
korzyści dotychczas z nich wynikających) lub wzmacnianie działań alternatywnych.
Problemy związane z karaniem:
• Karanie może doprowadzić do ogólnego zahamowania wszystkich zachowań, zarówno złych, jak i dobrych;
• Kara może powodować u karanego negatywne i długotrwałe reakcje emocjonalne – agresywne lub lękowe –
rozciągające się na całą sytuację i wszystkie osoby biorące w niej udział;
• Skutek kary bywa krótkotrwały i występujący tylko w obecności karzącego;
• Kary dostarczają niewiele informacji na temat tego, jak należy postępować;
• Działanie, które ma być karą, może okazać się wzmocnieniem, ponieważ oznacza zainteresowanie.
Zasady:
• Kara powinna nastąpić bezpośrednio po niepożądanym zachowaniu;
• musi być najsurowsza z możliwych w danym wypadku; stosowanie początkowo łagodnych kar, a następnie ich
nasilanie sprawia, że osoba staje się mniej wrażliwa na ich działanie;
• musi być stosowana konsekwentnie – konieczna jest stuprocentowa zależność między zachowaniem a karą; kara
dawana od czasu do czasu staje się nieskuteczna;
• Kara jest skuteczniejsza, jeśli karanemu da się możliwość alternatywnych rekacji, które prowadzą do wzmocnień
pozytywnych; należy zawsze wskazać sposób właściwego zachowania i nagrodzić je, gdy tylko wystąpi.
Naśladowanie modeli – samo pozytywne wzmacnianie może być zupełnie zadowalające w przypadku
zachowania, które już co pewien czas występuje, lecz bywa długą i żmudną techniką, gdy trzeba kogoś nauczyć nowych
zachowań. Osoba ucząca się może łatwiej przyswoić sobie nowe reakcje, zwłaszcza złożone, jeśli ma sposobność
obserwować i naśladować pewien model. Naśladowanie jest stosowane często w połączeniu z pozytywnym
wzmacnianiem.
Trening asertywności – jego celem jest wygaszenie lęku społecznego poprzez nauczenie pacjenta zachowań
niezbędnych w radzeniu sobie w trudnych sytuacjach społecznych.
Ekonomia żetonowa – technikę tę można uznać za specjalny przypadek pozytywnego wzmacniania.
Zachowania pożądane są nagradzane żetonami, niepożądane natomiast prowadzą do utraty odpowiedniej ilości
wcześniej uzyskanych żetonów. Prowadzanie ekonomii żetonowej wymaga ustalenia na wstępie kontraktu z pacjentem
tak, by dokładnie wiedział, co jest celem leczenia i jakie są jego zasady. Krytycy tej techniki wzmacniania wzdrygaja się
na myśl o wprowadzeniu systemu opartego na motywie zysku, utrzymując, że wprowadziłoby to do nauki szkolnej
"mentalność handlową", przy której wysiłek podejmuje się jedynie dla uzyskania nagórd zewnętrznych. Trudno odmówić
temu zarzutowi częściowej słuszności, dlatego osoba kierująca programem powinna stopniowo wycofywać nagradzanie
od chwili pojawienia się pierwszych wyraźnie obserwowalnych zmian na korzyść w zachowaniu, zastępując je
wzmocnieniami społecznymi, np. słownymi pochwałami.