dzieci-w-gettcie-lodzkim-konspekt-zajec-a-grzeg

Andrzej Grzegorczyk, Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad
Nerem. Oddział Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie
Konspekt edukacyjny: „Dzieci w getcie łódzkim – Litzmannstadt Ghetto”
Konspekt edukacyjny „Dzieci w getcie łódzkim – Litzmannstadt Ghetto”, został przygotowany pod
kątem możliwości łączenia edukacji historycznej z edukacją na rzecz praw człowieka. Moduł
nauczania powstał w wyniku udziału w międzynarodowym projekcie „Edukacja na rzecz praw
człowieka w miejscach pamięci w kontekście europejskich doświadczeń zbrodni”, zorganizowanym
przez Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holocauście w Państwowym Muzeum
Auschwitz-Birkenau, Muzeum Historii Represji Politycznych Perm-36 (Rosja) oraz Miejsce Pamięci
Bergen-Belsen (Niemcy).
Charakter tematyczny oraz układ (przebieg) zajęć niejako narzuca jego realizację w z góry ustalonej
przestrzeni, czyli na terenie byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem.
Wynika to z uwarunkowań historycznych, bowiem większość dzieci przebywających w łódzkim
getcie, zginęła właśnie w tym obozie. Konspekt stanowi jednak punkt wyjścia, a jego realizacja może
przebiegać w oparciu o inne miejsce związane z tragedią Holokaustu. Wówczas jednak należy
zmodyfikować odpowiednio konspekt o przekazanie informacji o odwiedzanym miejscu.
Grupa docelowa: młodzież w wieku 15-17 lat.
Cele i metody zajęć:
Zasadniczym celem zajęć jest poza przekazaniem wiedzy o charakterze historycznym, przede
wszystkim uczulenie na wagę i znaczenia praw dziecka w teraźniejszości, wpływając tym samym na
wzrost świadomości uczestników w kontekście ich własnych przeżyć. W tym sensie analiza
przykładów łamania praw dziecka ma na celu uzmysłowienie ich istoty i roli współcześnie. Konspekt
dzieli zajęcia na cztery moduły poświęcone oddzielnym, lecz wynikającym z siebie zagadnieniom. W
pierwszej część „Prawa dzieci we współczesnym świecie” uczestnicy w ramach krótkiego
wprowadzenia oraz pracy własnej (indywidualnej/w grupach) zapoznają się z kwestiami praw
człowieka, ze szczególnym uwzględnienie praw dzieci – w oparciu o Konwencję Praw Dziecka
(1989). W tej części można wykorzystać fragmenty pochodzące z tego dokumentu, przeprowadzając
ich analizę, posiłkując się współczesnymi przykładami. W tym celu można wykorzystać również
materiał prasowy i ikonograficzny. Pozwoli to na zapoznanie się z zagadnienie, dostarczając wiedzy
możliwej do wykorzystania przez uczestników w praktyce.
W części drugiej „Sytuacja dzieci w Litzmannstadt-Getto” uczestnicy powinni zostać zapoznani z
zarysem dziejów getta łódzkiego, ze szczególnym naciskiem na sytuacje dzieci (w celach
przygotowania możną wykorzystać publikacje przywoływane na końcu konspektu). W czasie prac w
1
grupach uczestnicy powinni otrzymać wybrane fragmenty wspomnień, stanowiące punkt wyjścia do
dalszej pracy. Powinny zostać one poddane analizie oraz dyskusji, które z przywoływanych i
poznanych już praw było łamane w kontekście cytowanych wspomnień. Niektóre z nich mogą
zawierać informacje o więcej niż jednym aspekcie praw dziecka. Punkt ten można wykorzystać do
dyskusji o różnych aspektach sytuacji dzieci w getcie m.in. prawa do życia; ochrony przed
wyzyskiem; prawa do edukacji itp. Za pomoc dydaktyczną można wykorzystać archiwalne fotografie
z getta (zawarte w cytowanej na końcu literaturze), przeprowadzając nad nimi dyskusję.
Trzecia część, czyli wizyta w Miejscu Pamięci powinna zawierać informacje przyczynach deportacji
(wstępnie przeanalizowanych i rozpoznanych w części poprzedniej) oraz zapoznanie z terenem.
Jedynie namacalne i rzeczywiste spotkanie z miejscem tragedii, pozwala na emocjonalne, a przez to
głębsze przyswojenie znaczenia omawianych w trakcie zajęć problemów. Będzie również stanowiło
niejako preludium ostatniej – czwartek części zajęć, poświęconych dyskusji i refleksji nad
kwestiami znaczenia Praw Człowieka/Praw Dzieci w codziennym życiu uczestników. Może to być
również sposobność do dalszych pytań o charakterze historycznym/współczesnym w perspektywie
odwiedzin Miejsca Pamięci.
Konspekt zajęć
Czas
1h
Cele
Temat
Metody
- wiedza na temat współczesnej
- wykład/prezentacja
kondycji praw dziecka
(krótkie wprowadzenia
- umiejętność analizy tekstów
Prawa dzieci we
dt. historii i specyfiki
- umiejętność pracy w grupach
współczesnym świecie
Praw Dziecka)
- empatia
- praca w grupach
- podstawowa wiedza na temat
getcie
Sytuacja dzieci w
- prac w grupach
- umiejętność analizy tekstów
Litzmannstadt-Getto
- dyskusja
umiejętność pracy w grupach
- empatia
Dziecka (wybrane artykuły)
- krótkie artykuły prasowe
- fotografie
wspomnień dzieci i dorosłych,
- sytuacja dzieci w łódzkim
historycznych
- tekst Konwencji o Prawach
- fragmenty dzienników i
historii getta
1h
Materiały
pochodzących z getta
łódzkiego
- materiał ikonograficzny
(archiwalne fotografie z getta
oraz obwieszczenia)
2
- historia obozu zagłady
1-1,5h
Kulmhof
Deportacje do obozu
- przyczyny i czas deportacji
zagłady Kulmhof w
dzieci do obozu
Chełmnie nad Nerem
- oprowadzanie z
przewodnikiem
- wizyta w Miejscu Pamięci
- empatia
- refleksja
- Prawa Człowieka w
1h
kontekście historycznym i
współczesnym
- praca indywidualna
Obrazy i refleksje
- praca w grupach
- refleksja
-dyskusja
- empatia
Przebieg zajęć
Cześć pierwsza
Edukator przedstawia teoretyczne aspekty Praw Człowieka/Praw Dziecka wraz z historią powstania
Konwencji o Prawach Dziecka. Wyjaśnia również znaczenia Praw Człowieka jako fundamentalnego
zbioru praw. Następnie uczestnicy w grupach/indywidualnie otrzymują wybrane wcześniej artykuły z
Konwencji dotyczące wybranych problemów m.in. prawa do życia, edukacji itp. Ich zadaniem jest
analiza tekstów oraz wyciągnięcie wniosków np. przedstawienie znanych sobie przykładów łamania
tego prawa w ich środowisku, w kraju, na świecie. Dodatkowym elementem, który może być
wykorzystany, są wycinki prasowe (poświęcone przykładowym sprawą łamania praw dzieci) oraz
fotografie. Wówczas zadaniem uczestników będzie dopasowanie do odpowiedniego artykułu również
fotografii. Podsumowanie może być krótka dyskusja nad współczesnym łamaniem Praw Człowieka.
Cześć druga
Edukator przedstawia historię getta łódzkiego w formie prezentacja/prelekcji, ze szczególnym
uwzględnieniem sytuacji dzieci (ich warunków życia, ilości dzieci, przymusowej pracy, kwestii
edukacji itp.). W dalszej części w grupach zadaniem uczniów w grupach, będzie analiza fragmentów
wspomnień, tak aby potrafili wskazać, które prawo zostało złamane (teksty umożliwiają wskazanie
niekiedy więcej niż jednego prawa), w jaki sposób i jakie tego mogą być konsekwencje. Ważne jest
również przekazanie kontekstu sytuacyjnego i historycznego samego fragmentu.
Cześć trzecia
Stanowi wizytę w Miejscu Pamięci, na terenie byłego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad
Nerem, gdzie głównym celem będzie poznanie miejsca dawnego obozu. Ta część powinna być
przeprowadzona przez pracownika muzealnego, który oprowadzi uczestników po całym terenie wraz
z przekazaniem najważniejszych informacji o historii i funkcjonowaniu obozu. Przewodnik powinien
opowiedzieć o obozie również pod kątem deportacji dzieci z getta łódzkiego.
3
Cześć czwarta
Stanowi element podsumowujący wcześniejsze moduły, ze szczególnym uwzględnieniem
indywidualnej refleksji uczestników. W tej części edukator powinien skoncentrować się na dyskusji o
Prawach Dziecka w wymiarze współczesnym, w perspektywie historycznych doświadczeń. Ważnym
punktem powinna być refleksja nad sytuacją w której znalazły się żydowskie dzieci z getta łódzkiego.
W tym kontekście jednak najważniejszym elementem podsumowującym winna być rozmowa na
temat podobieństw doświadczeń historycznych oraz współczesnych oraz dostrzegania teraźniejszych
zagrożeń łamania Praw Dziecka.
Materiały do zajęć
Część 1: Konwencja o Prawach Dziecka (1989)
Art. 6
Państwa-Strony uznają, że każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia.
Art. 7
[…] dziecko od urodzenia będzie miało prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz
jeśli to możliwe, prawo do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką.
Art. 19
Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki […] dla ochrony dziecka przed
wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bądź złego
traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych, dzieci pozostających pod
opieką rodzica(ów), opiekuna(ów) prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem.
Art. 24
Państwa-Strony uznają prawo dziecka do jako najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie
leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej […].
Art. 28
Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki […].
Art. 32
Państwa-Strony uznają prawo dziecka do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym, przed
wykonywaniem pracy, która może być niebezpieczna lub też może kolidować z kształceniem dziecka,
bądź może być szkodliwa dla zdrowia dziecka lub jego rozwoju fizycznego, umysłowego,
duchowego, moralnego lub społecznego.
Art. 37
Państwa-Strony zapewniają, aby żadne dziecko nie podlegało torturowaniu bądź okrutnemu,
nieludzkiemu czy poniżającemu traktowaniu lub karaniu. Ani kara śmierci, ani kara dożywotniego
więzienia bez możliwości wcześniejszego zwolnienia nie może zostać orzeczona wobec osoby w
wieku poniżej osiemnastu lat za popełnione przez nią przestępstwa.
4
Część 2: Fragmenty wspomnień dzieci, bądź dorosłych (poświęconych dzieciom) pochodzące z
getta łódzkiego uporządkowane wg artykułów z Konwencji Praw Dziecka - propozycja
Art. 6 Prawo do życia: 1. Państwa-Strony uznają, że każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia.
W tej akcji [we wrześniu 1942 r.] wszystkie dzieci poniżej dziesiątego roku życia raz zostały usunięte
z getta! Getto było teraz „oczyszczone” z dzieci. W mniemaniu Niemców pozostawienie w getcie
dzieci i ludzi chorych było nieopłacalne. Musieliby przecież ich karmić i zapewnić im jakąś opiekę.
Usuwając ich pozbywali się problemu.
Wspomnienia Lili Susser
Ustawiono ludzi i odbyła się selekcja. Przebiegała ona w ten sposób, że Niemiec wskazywał palcem w
lewo lub w prawo decydując tym samym o życiu lub śmierci ludzi. Staliśmy na korytarzu czekając, aż
będziemy musieli wyjść. Usłyszałam rozmowę między dziećmi:
- Boisz się? – zapytał pięcioletni chłopczyk swojego rówieśnika.
- Nie, przecież mama jest ze mną – odpowiedział zapytany.
Łzy polały się z oczu matki. Wiedziała, że zawiedzie jego zaufanie. Jednak nie zawiodła, poszła
razem z nim.
Wspomnienia Sary Sznek-Bosak [Jakubowskiej]
Nie jesteśmy wcale uważani za ludzi. Bydło do pracy lub na rzeź.
Wspomnienia Dawida Sierakowiaka, 16 lat
Jeżeli dziecko ma szczęście i nie umrze od razu, natychmiast staje się w pełni opierzonym dorosłym.
W getcie nie ma dzieci – są mali Żydzi.
Wspomnienia Józefa Zelkowicza
Art. 7 Prawo do przebywania z rodzicami
1. Niezwłocznie po urodzeniu dziecka zostanie sporządzony jego akt urodzenia, a dziecko od
momentu urodzenia będzie miało prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz, o ile to
możliwe, prawo poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką. […]
W sierpniu 1942 r. mama zachorowała na tyfus i zabrano ją do szpitala. […] Następnego dnia, jak
zwykle poszłam do pracy, lecz zauważyłam, że dzieci unikają mnie i porozumiewają się szeptem. W
mojej obecności milkły rozmowy. Wyczułam, że dzieje się coś niezwykłego, lecz nikt nie miał na tyle
odwagi, by powiedzieć mi o co chodzi. Na moje naleganie kilkoro dzieci powiedziało: „Ona powinna
wiedzieć, co się dzieje!” I wtedy dowiedziałam się, że Niemcy opróżniają szpitale. Gdy to usłyszałam
rzuciłam się do drzwi nie pytając o pozwolenie i pobiegłam do szpitala. Sama musiałam przekonać się
co się dzieje, mając nadzieje, że zobaczę mamę chociaż przelotnie. Nie zdążyłam!
Wspomnienia Lili Susser
5
Poszłam do domu Była już blisko, kiedy zobaczyłam przed domem mojego brata. Podeszłam do
niego, a on powiedział: „Jutta, zabrali babcię, zabrali mamę ale mama powiedziała, że masz nie
płakać, że ona wróci”. Bez mojej mamy jestem niczym. Co mogłam zrobić, aby ją ocalić?
Wspomnienia Jutty Szmirgeld, 14 lat
Z miejsca, w którym leżałam, słyszałam krzyki zabieranych oraz zawodzenie pozostałych,
oderwanych od bliskich. Rozległy się jęki kopanych, okładanych pejczami i bitymi kolbami
karabinów.
Wspomnienia Lili Susser
Art. 19 Prawo do ochrony
1. Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej,
społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej
bądź psychicznej, krzywdy lub nadużyć, zaniedbania bądź niedbałego traktowania lub wyzysku, a w
tym wykorzystywania w celach seksualnych dzieci pozostających pod opieką rodzica/ów/,
opiekuna/ów/ prawnego/ych/ lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem.
2. Tego rodzaju środki ochronne powinny zawierać, tam gdzie jest to właściwe, skuteczne
przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz osobom
sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak również inne formy działań prewencyjnych dla ustalania,
informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania wymienionych wyżej
przypadków niewłaściwego traktowania dzieci oraz tam, gdzie jest to właściwe, ingerencji sądu.
Nieszczęście chciało, że bardzo piękna szesnastoletnia córka Mandelsów wpadła w oko Hansowi
Biebowowi [szefowi niemieckiego zarządu getta]. Pewnego wieczora, będąc w stanie nietrzeźwym,
dopadł ja na korytarzu, wciągnął do swego gabinetu i usiłował zgwałcić. Dziewczyna broniła się.
Zaczęła krzyczeć.
Wspomnienia Jakuba Poznańskiego
Baliśmy się wszystkiego. Baliśmy się policji żydowskiej. Baliśmy się Biebowa [szefa niemieckiego
zarządu getta]. Baliśmy się Rumnowskiego [Przełożonego Starszeństwa Żydów]. Baliśmy się
Sonderkommando. Żyliśmy w strachu – zawsze.
Wspomnienia Chaima Cale, 13 lat
Art. 24 Prawo do ochrony zdrowia
1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do jak najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w
zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej. Państwa-Strony będą dążyły do zapewnienia,
aby żadne dziecko nie było pozbawione swojego prawa dostępu do tego rodzaju opieki zdrowotnej
[…].
6
W getcie nie potrzebowaliśmy kalendarza. Nasze życie było podzielone datami wydawania jedzenia:
chleb co osiem dni, racja żywnościowa raz w miesiącu. Każdy dzień dzielił się na dwie części: przed i
po otrzymaniu zupy. W ten sposób płynął czas.
Wspomnienia Sary Plagier, 14 lat
Art. 28 Prawo do edukacji
1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu stopniowego realizowania tego prawa na
zasadzie równych szans […].
Codziennie dostawialiśmy jeden posiłek – miskę zupy. Dla wielu z nas ta zupa była prawdopodobnie
jedynym pożywieniem. Dzieci często przychodziły do szkoły chore tylko po to, żeby dostać miskę
zupy.
Wspomnienia Lili Susser
Chciałem pójść do szkoły nie tak bardzo, aby się uczyć, ale żeby zjeść zupę i nie zamarznąć.
Wspomnienia Chaima Cale, 12 lal
Jutro idę do resortu [warsztatu] rymarskiego […]. Chwilowo moja kariera uczniarska została co
najmniej zawieszona. Czy jeszcze kiedyś będę uczniem – nie wiem […]. Teraz jednak grunt to
zarobić i pchnąć bidę dalej.
Wspomnienia Dawida Sierakowiaka, 17 lat
Art. 32 Prawo do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym
1. Państwa-Strony uznają prawo dziecka do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym, przed
wykonywaniem pracy, która może być niebezpieczna lub też może kolidować z kształceniem dziecka,
bądź może być szkodliwa dla zdrowia dziecka lub jego rozwoju fizycznego, umysłowego,
duchowego, moralnego czy społecznego […].
Moim […] miejscem pracy był „resort papierniczy”, gdzie wytwarzano trzywarstwowe torby,
wykorzystywane na froncie do transportu żywności dla żołnierzy. Pracowało tam kilkoro dzieci.
Niektóre miały mniej niż 10 lat. […]. Były zarejestrowano jako starsze, ponieważ dzieci poniżej
dziesiątego roku nie miały prawa znajdować się na terenie getta.
Wspomnienia Lili Susser
W mojej grupie pracowały już dziewczynki, które ukończyły siedem lat. Obcinały nitki lub
przeszywały numerki do części, które szły do taśmy. Patrząc na nie, myślałam, że to już nie są dzieci,
tylko małe staruszki.
Wspomnienia Sary Sznek-Bosak [Jakubowskiej]
7
Art. 37 Prawo do ochrony przed torturami i karą śmierci
Państwa-Strony zapewnią, aby:
a. żadne dziecko nie podlegało torturowaniu bądź okrutnemu, nieludzkiemu czy poniżającemu
traktowaniu lub karaniu. Ani kara śmierci, ani kara dożywotniego więzienia bez możliwości
wcześniejszego zwolnienia nie może zostać orzeczona wobec osoby w wieku poniżej
osiemnastu lat za popełnione przez nią przestępstwa [...];
Jeśli były w grupie niemowlęta, Niemcy nie robili ceregieli. Po prostu uderzali je główką o mur i
wrzucali na platformę […] była przeznaczona dla ludzi starych, chorych i dzieci.
Wspomnienia Sary Sznek-Bosak [Jakubowskiej]
Wybrana literatura (wraz z fotografiami):
1. I. (H.) Rubin, Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939–1945, London 1988.
2. Getto w Łodzi 1940–1944. Materiały z sesji naukowej – 9 VIII 1984, red. J. Baranowski, Łódź
1988.
3. J. Baranowski, The Łódź Ghetto 1940–1944. Łódzkie Getto 1940–1944. Vademecum, Łódź
2003.
4. J. Podolska, Litzmannstadt-Getto. Ślady. Przewodnik po przeszłości, Łódź 2004.
5. Dzieci łódzkiego getta (Litzmannstadt Getto)/ Children of the Lodz Ghetto (Litzmannstadt
Ghetto), Łódź 2009.
6. Getto łódzkie/Litzmannstad Getto 1940–1944, red. J. Baranowski, S. M. Nowinowski, Łódź
2011.
7. Wielka Szpera – wrzesień 1942. Katalog wystawy, Łódź 2012.
8. A. Löw, Getto łódzkie/Litzmannstadt Getto. Warunki życia i sposoby przetrwania, Łódź 2012.
8