Miros aw Su ek , Programowanie gospodarczo

Nr 7
DOCTRINA
Studia Spo eczno-Polityczne
2010
JERZY STA CZYK
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny
Siedlce
Miros aw Su ek, Programowanie gospodarczo-obronne,
Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona 2008, 294 s.
Bezpiecze stwo narodowe opiera si na kilku filarach i poza politycznym oraz militarnym zaliczamy do nich m.in.: gospodarczy i moralny. Upraszczaj c, mo na zak ada ,
e tym filarem gospodarczym zajmuje si w szczególno ci ekonomika obrony, politycznym – politologia, wojskowym – sztuka wojenna, a moralnym – nauki humanistyczne.
W dzisiejszym, jak e z o onym wiecie uproszczenia (cho atrakcyjne dla naszej percepcji) nie odzwierciedlaj jednak z o ono ci zjawisk czy procesów, a inaczej to ujmuj c
wielowymiarowo ci badanych dziedzin. Tak te jest z ekonomik obrony, która jest – jak
wskazuje jej nazwa – specyficzn dyscyplin ekonomiczn , zawieraj c nie tylko pierwiastki obronne (wojskowe), ale równie polityczne i moralne. W celu podkre lenia wielodyscyplinarnego jej charakteru cz sto stosuje si nazw ekonomia polityczna obrony,
a ostatnio te ekonomika bezpiecze stwa.
Zainteresowanie zagadnieniami bezpiecze stwa narodowego w ostatnich latach
wyra nie ro nie. Ju kilka uczelni kszta ci studentów na kierunku „bezpiecze stwo narodowe”. Zauwa amy jednak, e w standardach kszta cenia na tym kierunku problematyka
ekonomiczno-obronna jest raczej s abo reprezentowana, co mo e mie zwi zek z tym,
e zwarte badawcze rodowisko ekonomiczno-obronne w Polsce ju praktycznie nie istnieje. Dlatego w pe ni na uwag zas uguje omawiana monografia.
Autor omawianej ksi ki, to znany ekonomista, politolog, prakseolog i analityk studiów strategicznych. Miros aw Su ek by profesorem Akademii Obrony Narodowej (1995–
–1998), Akademii Podlaskiej (1997–2002) oraz Wy szej Szko y Ekonomii i Prawa w Kielcach (2000–2007). Pracowa te w Rz dowym Centrum Studiów Strategicznych na stanowisku wicedyrektora Departamentu Spraw Obronnych (1998–1999). Od 2002 roku jest
profesorem w Instytucie Stosunków Mi dzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego.
Opublikowa kilka ksi ek, w tym podr czniki akademickie. Omawiana praca stanowi
zwie czenie jego wieloletniego dorobku ekonomiczno-obronnego, b d cego cz ci bada nad bezpiecze stwem narodowym.
Warto podkre li , e omawiana ksi ka nie ma siebie podobnej w naszym kraju
w ostatnich kilkudziesi ciu latach. Jej przedmiotem s koncepcyjne przygotowania w gospodarce oraz badania ekonomiczno-obronne ukierunkowane na podejmowanie decyzji.
Autor przedstawi w niej teoretyczno-metodologiczne podstawy programowania gospodarczo-obronnego z uwzgl dnieniem w zasad sztuki wojennej. Zbli onych zagadnie ,
aczkolwiek nie tak szczegó owo, dotyczy praca Wac awa Stankiewicza Planowanie
obronne: studium podstaw teoretycznych (Wydawnictwo MON, Warszawa 1977) oraz
bardziej wyspecjalizowana w tematyce analitycznej – Analiza systemów w planowaniu
obrony: aspekty ekonomiczno-polityczne Antoniego Roguckiego (Wydawnictwo MON,
Warszawa 1975). Nie by o natomiast ksi ki po wi conej wy cznie programowaniu czy
planowaniu gospodarczo-obronnemu.
222
J. STA CZYK
Recenzowana praca sk ada si ze: wst pu (Od autora), sze ciu rozdzia ów, zako czenia, spisów tabel, tablic i rysunków oraz obszernej bibliografii. Niezale nie od powy szych elementów struktury, w ksi ce da si wyró ni dwie wyra ne cz ci. Pierwsza
obejmuje rozdzia y od pierwszego do pi tego, w sposób logiczny i przejrzysty przedstawia programowanie gospodarczo-obronne od spraw podstawowych do zaawansowanych. Druga (ostatni rozdzia ) jest po wi cona teoretycznym i praktycznym aspektom
programowania gospodarczo-obronnego w Polsce.
Rozdzia pierwszy (Ekonomika bezpiecze stwa – teoretyczna podstawa programowania gospodarczo-obronnego) przygotowuje teoretyczny grunt do dalszych rozwaa podj tych w ksi ce. Mamy tu krótki rys historyczny rozwoju bada ekonomiczno-obronnych w okresie „zimnej wojny” i po jej zako czeniu (wraz ze szczegó owym odniesieniem do pogl dów Andrew L. Rossa na temat zakresu i przedmiotu badawczego ekonomii politycznej obrony oraz okre lania jej przedmiotu w koncepcjach Keitha Hartleya
i Todda Sandlera). Osobny punkt jest po wi cony omówieniu rozwoju bada ekonomiczno-obronnych w Polsce po „zimnej wojnie”. Autor skupi uwag na zasadno ci wyodr bnienia ekonomiki bezpiecze stwa jako nauki o powi zaniach mi dzy gospodark
a bezpiecze stwem, relacjach mi dzy nimi oraz perspektywach badawczych.
W rozdziale drugi (Gospodarcze podstawy bezpiecze stwa – obiekt programowania gospodarczo-obronnego) Autor przedstawia na wst pie poj cie gospodarczych podstaw bezpiecze stwa (wyszczególniaj c m.in. odmienno
uwarunkowa gospodarki
obronnej w systemach scentralizowanym i zdecentralizowanym). Analizuje ogólnoekonomiczne i sektorowe podstawy bezpiecze stwa. Te drugie s ci le zwi zane z finansowaniem obrony (bezpiecze stwa), baz produkcyjno-us ugow , a tak e ze sfer mi dzynarodowych stosunków gospodarczych (bezpiecze stwo ekonomiczne). W obu
podej ciach gospodarka jawi si w rozwa aniach Autora jako podstawa pot gi (si y)
pa stw. W zwi zku z tym niebezzasadne jest przedstawienie w tym rozdziale zagadnienia dotycz cego relacji mi dzy gospodark a potencja em bojowym si zbrojnych. Autor
poruszy równie problemy zagro e gospodarczo-obronnych i strategii przeciwdzia ania
im: strategie niezale no ci absolutnej (autarkiczne) oraz strategie niezale no ci wzgl dnej (wspó zale no ci i wspó pracy). Istotne s tu rozwa ania po wi cone gospodarczym
ograniczeniom strategii przeciwdzia ania, strategicznym ograniczeniom gospodarki
obronnej, a tak e politycznym funkcjom przedsi biorstw mi dzynarodowych.
Rozdzia trzeci (Programowanie gospodarczo-obronne jako proces podejmowania
decyzji) traktuje programowanie gospodarczo-obronne jako kategori prakseologiczn .
Prakseologia jest – jak wiadomo – nauk o ludzkim dzia aniu, a ka de wiadome dzia anie ma dwie fazy: podj cie decyzji i jej realizacja. Na wst pie rozdzia u zosta y przedstawione syntetycznie sposoby podejmowania decyzji obronnych, które obejmuje ró ne
formy: planowanie, programowanie, projektowanie i budowanie strategii. Terminy te s
nieostre, dlatego Autor nie próbowa podawa cis ej definicji programowania gospodarczo-obronnego, gdy g ównym celem jego ksi ki (co w tym miejscu zaakcentuj ) jest
„zarysowanie teoretyczno-metodologicznych podstaw programowania gospodarczo-obronnego jako pierwszego stopnia konkretyzacji polityki gospodarczo-obronnej. Nie
jest to wi c instrukcja post powania – praca ma przede wszystkim charakter teoretyczno-metodologiczny” (s. 6). Niemniej jednak Autor przywo a szersz definicj programowania obronnego wspomnianego ju Wac awa Stankiewicza, jako „blisk duchowi ksi ki”. Wed ug niej: „Programowanie obronne jest to cz
procesu planowania obronnego,
stanowi ca wst pny etap konfrontacji celów obronnych z zasobami i poczynaniami niezb dnymi do ich realizacji” (s. 82). Akcentuj c znaczenie programowania obronnego
(gospodarczo-obronnego), Autor pokazuje jednocze nie specyfik podejmowania decyzji
w tym zakresie, m.in. wynikaj c z przes anek podmiotowych, przedmiotowych i metodycznych. Du uwag zwraca na potrzeby informacyjne tego programowania, wskazuj c na ekonomiczne potrzeby konfliktów (formu owanie i wyra anie potrzeb obronnych
Miros aw Su ek,
223
oraz ekonomiczne tego konsekwencje). Uj te tu zostaj ponadto zagadnienia ekonomicznych przes anek wyboru systemu wojskowego, podstawowe formy dostosowania do niedoborów rodków bud etowych, a tak e kwestia swoistego fetyszyzmu planistycznego.
W rozdziale czwartym (Badanie i pomiar potencja u gospodarczo-obronnego) zosta y omówione wa niejsze metody badania i pomiaru potencja u gospodarczo-obronnego. Poza wst pnymi uwagami terminologicznymi, przedstawiane s podej cia
analityczne i syntetyczne oraz cele i charakter pomiaru. Wiele uwagi po wi cono poj ciu
pot gi pa stwa, której podstaw jest w a nie potencja gospodarczo-obronny. Wyodr bniane i wyja niane s poj cia pot gi „twardej” i „mi kkiej”, a tak e wp yw ery informacyjnej na poj cie pot gi. W uj ciu analizy porównawczej przedstawione s w tym rozdziale
zasadnicze podej cia, metody i modele badawcze: 1) sztab gospodarki obronnej i oficerowie ds. gospodarczych, 2) model Germana, 3) korelaty wojny, 4) koncepcja W. Stankiewicza, 5) koncepcja J. Zagórskiego, 6) model W. Fucksa, 7) model R.S. Cline’a,
8) metody wielowymiarowej analizy porównawczej, 9) podej cie W. Chaczaturowa,
10) badania i modele J.Y. Caro, 11) podej cie RAND Corporation, 12) podej cia i modele chi skie, 13) podej cie indyjskie, 14) model w asny. Zabiegi te s u przede wszystkim
budowie bazy informacyjnej polityki i strategii bezpiecze stwa pa stw. Tematyka rozdzia u obejmuje obszar, gdzie wyst puje wyj tkowy chaos terminologiczny i poj ciowy.
róde tego chaosu trzeba szuka przede wszystkim w interdyscyplinarnym charakterze
ekonomiki obrony (ekonomii politycznej obrony, ekonomiki bezpiecze stwa). Nic dziwnego, e ekonomi ci mówi raczej o potencjale gospodarczo-obronnym, politolodzy
– o pot dze (sile, mocy) pa stwa, a wojskowi – o potencjale wojskowym czy wojennym.
W rozdziale tym Autor przyj szerokie rozumienie potencja u gospodarczo-obronnego.
W rozdziale pi tym ko cz cym pierwsz cz
pracy (Rachunki i procedury optymalizacyjne) Autor zaj si rachunkami i procedurami optymalizacyjnymi, które w sektorze ekonomiczno-obronnym nie maj ani czysto ekonomicznego, ani czysto wojskowego
charakteru. Optymalizacja decyzji obronnych (w tym gospodarczo-obronnych) dotychczas nie zosta a zadowalaj co rozwi zana i prawdopodobnie nigdy to si nie uda.
W rozdziale tym znajdziemy rozwa ania odniesione do ró nych typów gospodarek
(i ekonomii), w których mamy do czynienia z ró nymi podstawami optymalizacji. Autor
omawia tu zasady rachunku optymalizacyjnego w sferze gospodarczo-obronnej (ekonomiczne i wojskowe), odwo uj c si do zasad logistyki wojskowej. Porusza zagadnienia
analityczno-rachunkowych podstaw optymalizacji decyzji gospodarczo-obronnych, skupiaj c si zw aszcza na: pomiarze nak adów i efektów w sferze obronnej oraz rachunku
kosztów i efektów w sferach militarnej i pozamilitarnej. Zwraca uwag na potrzeby i mo liwo ci prowadzenia rachunków efektywno ci z uwzgl dnieniem ich formu . W ramach
omawiania rozwoju analityczno-rachunkowych metod optymalizacji decyzji gospodarczo-obronnych koncentruje si na analizie systemów i analizie polityki. W sposób szczegóowy przedstawia wybrane procedury organizacyjno-informacyjne z uwzgl dnieniem
uwarunkowa systemowych, bud etowania przedsi wzi (performance budgeting), bud etowania programowego (programming budgeting) i s ynnego systemu pod nazw
Planowanie – Programowanie – Bud etowanie (Planning – Programming – Budgeting
System – PPBS). Oddzielnie zosta a omówiona tzw. Zerowa Opcja w Bud etowaniu (Zero-Based Budgeting – ZBB).
Optymalizacja decyzji gospodarczo-obronnych jest spraw szczególnie z o on .
Je li w gospodarce narodowej, zw aszcza w sektorze przedsi biorstw, rachunek optymalizacyjny opiera si na wymiernych kategoriach po stronie nak adów i efektów, to w sferze gospodarczo-obronnej strona efektów jest trudno uchwytna, rozmyta. Mimo to Autor
przyj
tez o potrzebie i mo liwo ciach optymalizowania decyzji gospodarczo-obronnych. Optymalizacja, o której mowa, nie ma oczywi cie charakteru w g ównej mierze sformalizowanego, a raczej charakter spo eczny. Autor s usznie koncentruje si nie-
224
J. STA CZYK
mal wy cznie na dylematach optymalizacji szczebla centralnego. W jego przekonaniu
ten w a nie poziom decyduje o jako ci ca ego procesu.
Obszerny rozdzia szósty (Programowanie gospodarczo-obronne w Polsce) rozpoczyna si od przedstawienia procesu demobilizacji gospodarczej i wojskowej w Polsce
po zako czeniu „zimnej wojny”, omawiaj c w ramach tego doktryny i strategie obronne
oraz zasadnicze analizy i koncepcje z tym zwi zane. Osobny punkt po wi cony jest próbom i rezultatom programowania gospodarczo-obronnego po „zimnej wojnie”. Autor porusza tu zagadnienia: programowania przekszta ce i rozwoju sfery gospodarczo-obronnej, podstaw prawnych tych dzia a , programowania mobilizacji gospodarczej,
strategicznych programów rz dowych, programowania rekonwersji kadr w Si ach Zbrojnych RP, programu inwestycji NATO na rzecz bezpiecze stwa i wsparcia przez pa stwo-gospodarza. Znajdziemy tu te rozwa ania na temat ekonomicznych i polityczno-militarnych uwarunkowa rozwoju polskiego przemys u zbrojeniowego na europejskim
rynku obronnym ze wskazaniem m.in. na jego funkcj i specyfik oraz d ugoterminow
wizj europejskich potrzeb w dziedzinie zdolno ci wojskowych. Rozdzia ko czy punkt
po wi cony spo ecznym aspektom programowania gospodarczo-obronnego, co jest
w tym opracowaniu wa ne. Programowanie, jak i wszelkie planowanie dzia a , ma
oczywiste aspekty formalno-techniczne (wyznaczenie celów, strategii sposobów oraz narz dzi dzia ania), a tak e spo eczne, gdy plany realizowane s przez ludzi zorganizowanych w zespo y, poddanych wzajemnym oddzia ywaniom, okre lonej motywacji i maj cych w asne cele. Uwzgl dnienie mechanizmów spo ecznych jest niezwykle wa ne, by
planowanie by o realne.
W zako czeniu Autor wyra a opini , z czym chyba mo na si zgodzi , e osi gni ty poziom programowania gospodarczo-obronnego w Polsce od strony koncepcyjno-programowej, organizacyjnej i prawnej mo na uzna za wysoki. Stan ten jest te pewnym zwie czeniem dorobku minionego 20-lecia reform i transformacji systemowej. Mo na skonstatowa , e zosta y zbudowane instytucjonalne, metodyczne i informacyjne
podstawy programowania gospodarczo-obronnego. Jest w tym oczywi cie pewien wymierny wk ad naszych sojuszników, ale w zdecydowanej wi kszo ci s to owoce wysi ków w asnych.
Podsumowuj c, mo na z przekonaniem stwierdzi , e omawiana praca ma liczne
zalety, w tym cechy oryginalno ci. Niezwykle wa ne jest to, e próbuje ona stymulowa
proces my lenia projektanta systemów gospodarczo-obronnych na pierwszym stopniu
konkretyzacji, tzn. na poziomie programowania gospodarczo-obronnego. Zadaniu temu
usi uje sprosta struktura pracy i – moim zdaniem – odwzorowuje to dobrze (za o one na
wst pie cele i tezy pracy s w jej toku systematycznie realizowane, a czytelnikowi nie
umyka g ówna my l, jaka w takiej monografii powinna si przewija na jej kartach). Ponadto, cenne jest ju samo podj cie tego trudnego tematu, co stanowi prób wr cz ratowania i rozwini cia dorobku polskiego rodowiska ekonomiczno-obronnego, które
– niestety – nale y ju chyba do przesz o ci (nie waham si u y tu tej nieco prowokacyjnej tezy). Zalet pracy jest jej bazowanie na wielodyscyplinarnej, mi dzynarodowej literaturze przedmiotu bada oraz dostrzeganie ca ego przekroju uwarunkowa splataj cych si na wspó czesne rozumienie programowania gospodarczo-obronnego. Innym
walorem s liczne materia y pogl dowe, które Autor zamie ci w ksi ce (tabele, tablice
i rysunki), co znacznie u atwia jej odbiór przez czytelnika. Pomocne równie jest odwoywanie si do licznych przyk adów z historii, przez co tekst ten jest bardziej interesuj cy.
Wa ne jest przy tym to, e Autor pos uguje si w swym przekazie stosunkowo atwym
j zykiem, a zarazem dba o cis o stosowanych poj , co przy istniej cym ba aganie
terminologicznym jest sporym osi gni ciem. Obrazuje to zarazem trud w o ony w opracowanie tego dzie a w zwartej i logicznej formie. Warte odnotowania jest ponadto to, e
w narracji Autor nie stroni od krytycznych os dów i komentarzy. Ca o przedstawia nie-
Miros aw Su ek,
225
zwykle syntetycznie z o ony zbiór wspó czesnych koncepcji i pogl dów na tematy programowania gospodarczo-obronnego i to zarówno ze sfery nauki, jak i praktyki.
Zak ada z powodzeniem mo na, e przedstawiona ksi ka powinna zainteresowa kilka grup zawodowych, zwi zanych g ównie z sektorem obronnym oraz z zarz dzaniem kryzysowym, czyli m.in.: ekonomistów, pracowników administracji pa stwowej
i samorz dowej, wojskowych, a tak e polityków. Mimo znacznego zaawansowania teoretycznego, b dzie ona równie dobr pomoc dla studentów kierunku „bezpiecze stwo
narodowe” oraz innych kierunków czy specjalno ci zwi zanych z bezpiecze stwem
i obronno ci .