Walory historyczne i dydaktyczne Kaszub

Regiony – walory historyczne i dydaktyczne
Walory historyczne
i dydaktyczne Kaszub
RAFAŁ SŁOMIŃSKI
Kaszuby i Kaszubi
– kraina i ludzie mało znane
Położone na terenie Pomorza Gdańskiego Kaszuby są dla znacznej części społeczeństwa polskiego krainą nieznaną. Chociaż wielu mieszkańców innych regionów
bywało w tym zakątku Polski – to ziemia kaszubska kojarzy się najczęściej z morzem, jeziorami, czy ogólnie rzecz ujmując – pięknymi krajobrazami. Czasem w pamięci (i pamiątkach) zachowany został ślad po kontaktach z kaszubskim folklorem, czy też przekonanie, że mowa miejscowych ludzi jest dziwna i niezrozumiała a oni sami raczej zamknięci w sobie. Te, najczęściej wakacyjne,
spotkania z Kaszubami tworzą stereotypowy
wizerunek ziemi i ludzi pozbawiony często
głębszej refleksji, naznaczony przekonaniem
o odmienności tej krainy od reszty Polski, wizerunek, w którym Kaszuby umiejscowione
zostają na krańcu znanego nam świata, będąc swoistą „terra incognita”.
Dlaczego warto poznawać Kaszuby?
Byłoby wskazanym, aby teraz, zwłaszcza
w bieżącym roku ogłoszonym Rokiem Kaszubskim, zmienić stan powszechnej znajomości Kaszub w społeczeństwie polskim.
Wielką rolę w tym dziele może odegrać
szkoła, w której ciekawość świata i zaangażowanie uczniów oraz nauczycieli pozwala
na zerwanie z powierzchownością stereotypów i zastąpienie jej głębią rzetelnej wiedzy.
Owa dotychczas powierzchowna znajomość
Kaszub wynika często z trudności, na jakie
napotyka się przy próbie poznania historii
i teraźniejszości tego kawałka Polski. Szczególny kłopot sprawia ograniczony nakład
i zasięg oddziaływania najnowszych publikacji kaszuboznawczych. W miarę dobrze znane na Pomorzu – często nie występują one
58
w zasobach bibliotek w innych regionach
Polski. Wolne przenikanie treści i ustaleń
owych opracowań do zasobów internetowych i wydawnictw podręcznikowych tylko
częściowo poprawia sytuację. Poza tym występuje często przekonanie, że Kaszuby nie
są krainą posiadającą jakieś szczególne walory dydaktyczne czy historyczne. A przecież
ziemia kaszubska oferuje, chcącym ją bliżej
poznać, nie tylko walory krajobrazowe (te są
raczej bezdyskusyjne), ale bardzo odmienną
od reszty ziem polskich przeszłość, kulturę
materialną i duchową, w tym język kaszubski, będący jedną z podstawowych wartości
kaszubskich a zarazem ewenementem w skali kraju. Jest to część dziedzictwa nas wszystkich i z tej chociażby racji warta jest poznania.
Historia etniczna
obok (zamiast) państwowej
Poznając dzieje Kaszub trzeba stale pamiętać o dwóch zasadniczych kwestiach.
Pierwsza to stwierdzenie, że Kaszuby były
i są tam, gdzie byli i są Kaszubi. Dzieje Kaszub są więc historią społeczności, a niekoniecznie historią jednolitego i stałego terytorium. Obserwujemy więc raczej zmiany
zasięgu występowania ludności, najpierw
Pomorzan, później Kaszubów, niż zmiany
zasięgu terytorialnego jakiegoś państwa.
Drugą dominantą kaszubskiego trwania
jest to, że zawsze była to historia pogranicza. Dzieje Kaszubów zawsze były nacechowane konfliktem, przenikaniem, słowem
– ciągłym ścieraniem się wielu kultur. Oczywiście z racji ich umiejscowienia na Pomorzu – największą rolę w owym „ucieraniu
się” kaszubskości odegrały kultura polska
i niemiecka. One dwie były też tymi, wobec
których przyszło się Kaszubom określić.
Wiadomości Historyczne
Regiony – walory historyczne i dydaktyczne
Zespół kaszubski Kingi Lideke
Piękno krajobrazu Kaszub
Pamiętając więc o powyższych kwestiach należy zastanowić się nad wartościami, które niesie za sobą poznawanie historii Kaszubów. Nie jest intencją tego opracowania przedstawienie chociażby bardzo
skrótowej wersji dziejów kaszubszczyzny.
Prezentacja samych tylko zagadnień węzłowych zajęłaby zbyt wiele miejsca. Poza
tym zostało to już poczynione przez wybitnych znawców problematyki kaszubsko-pomorskiej (zob. wskazówki bibliograficzne). Raczej już należy się skoncentrować na tych aspektach dziejów, które
przybliżą specyfikę Kaszub, a poprzez
możliwość spojrzenia na historię z innej
perspektywy – stanowią o istotnych walorach kaszubskiej historii dla tych, którzy
podejmą trud jej poznania.
Jak już wspomniano – historia Kaszub
nie jest historią „państwową”, ale historią
„etniczną”. Daje to nową perspektywę
wszystkim chcącym ją poznawać. W ramach
tejże perspektywy szczególnie ciekawym
jest zagadnienie obszaru kaszubskiego, czyli terytorium przez Kaszubów zamieszkałego. Wychodząc od stanu głębokiego średniowiecza z Pomorzem (w uproszczeniu
od Odry do Wisły) jako terytorium kaszubskim – dochodzimy do współczesności z obszarem wyznaczonym administracyjnie granicami ponad 40 gmin w ośmiu powiatach
województwa pomorskiego (posuwając się
z północy na południe):
– generalnie w całości– pucki, wejherowski, kartuski,
– w znacznej części – bytowski, kościerski,
chojnicki,
– częściowo – lęborski i człuchowski,
wraz ze sporą grupą Kaszubów zamieszkującą Trójmiasto.
5/2006
Inna perspektywa
Już tylko samo poszukiwanie odpowiedzi na pytania o przyczyny, zakres i przebieg zmian terytorium kaszubskiego pozwoli na dostrzeżenie nowej perspektywy
dziejów. W tym nowym spojrzeniu dobrze
nam znani uczestnicy historii:
– państwa (piastowskie, księstwa pomorskie, Brandenburgia, Państwo Krzyżackie, Królestwo Polskie, Rzeczpospolita
szlachecka, Prusy-Niemcy, II Rzeczpospolita, PRL),
– zjawiska cywilizacyjne (kolonizacja
miejska i wiejska, reformacja i kontrreformacja, procesy narodowotwórcze,
modernizacja cywilizacyjna przełomu
XIX i XX w. i inne),
z pewnością pojawią się w zupełnie nowym świetle, niedostrzeganym w klasycznej
„państwowocentrycznej” narracji historycznej. To nowe światło przejawiać się
może chociażby w innym wartościowaniu
zjawisk o pozornie ustalonej ocenie historycznej, szczególnie gdy skonfrontujemy
dzieje kaszubskie ze zjawiskami (a zwłaszcza ich ocenami) ze „szkolnej” historii Polski. Niech za przykład posłużą tu, tak różnie widziane z „perspektywy polskiej
i kaszubskiej”, kwestie:
– reformacja, która co prawda pozostawiła po sobie zabytki literatury kaszubskiej (Krofey, Pontanus), ale poprzez
swoje niemieckojęzyczne oblicze, była
59
Regiony – walory historyczne i dydaktyczne
wostki, ale może z pewnością uatrakcyjnić
edukację historyczną.
Fenomeny historii Kaszub
Etniczny, a nie państwowo-terytorialny
charakter dziejów Kaszubów stawia przed
nami także konieczność odpowiedzi na pytanie o istotę owej „kaszubskości”. Z perspektywy historycznej to opis między innymi (ograniczając się do ostatnich dwóch
stuleci):
– fenomenu przetrwania ludności kaszubskiej do połowy XIX w. pomimo braku
własnej elity i często wbrew polityce
państw i społeczności władających terytorium kaszubskim,
– powstania i ugruntowania idei i ruchu
kaszubsko-pomorskiego, umacniającego
i dowartościowującego tożsamość etniczną kaszubską a jednocześnie wzmacniającego polską identyfikację narodową Kaszubów,
– procesu powstawania i ewolucji regionalnej społeczności (w tym – elity) kaszubskiej od połowy XIX w. (Florian
Ceynowa), poprzez Młodokaszubów, aż
po Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie
w drugiej połowie XX wieku i czasach
współczesnych.
wraz z polityką państwa brandenbursko-pruskiego, a potem Prus – głównym
powodem zaniku kultury kaszubskiej
w rejonie zachodniego i środkowego
Pomorza,
– etos szlachty polskiej schyłku XVIII i początku XIX w. – wśród Kaszubów utożsamiany przede wszystkim z krzywdami wyrządzanymi tej chłopskiej społeczności
oraz będący powodem bardzo niskiej samooceny Kaszubów aż do całkiem nam
bliskich czasów,
– polski ruch narodowy w zaborze pruskim
(Prusach Zachodnich), tak przecież jednoznacznie pozytywnie oceniany, był
w początkowej fazie kształtowania się ruchu kaszubskiego jego zagorzałym wrogiem.
To tylko nieliczne przykłady zestawiania
tradycyjnej narracji historycznej z innymi
jej perspektywami. Takie różnicujące ujmowanie przeszłości ma walor nie tylko cieka-
60
Postulat interdyscyplinarności
Do opisania przeszłej i teraźniejszej
kondycji Kaszubów nie wystarczy wyłącznie perspektywa historyczna, gdyż nie może ona oddać całej złożoności, wszystkich
odcieni problemu. W tym miejscu pojawia
się kolejny walor poznawania Kaszub, gdyż
owa złożoność jest dobrym powodem
do zastosowania w praktyce postulatu interdyscyplinarności humanistyki poprzez
przywołanie badań i ustaleń etnografii, socjologii, językoznawstwa czy też innych
dyscyplin. Łatwo oczywiście dostrzec, że we
wszystkich przywołanych poniżej kwestiach, pomimo ich etnograficznego, językoznawczego czy socjologicznego pochodzenia – każdy znajdzie wiele elementów
o historycznym charakterze pozwalających
włączyć je w tok edukacji historycznej. Należy więc bliżej przyjrzeć się ustaleniom
współczesnej humanistyki, które pozwalają
Wiadomości Historyczne
Regiony – walory historyczne i dydaktyczne
zdefiniować istotę kaszubskości. Spośród
nich na szczególną uwagę zasługują:
– istnienie silnie oddziaływujących i spajających wewnętrznie społeczność, symboli grupowych związanych z językiem, stereotypami, religią, ziemią kaszubską,
domem czy też symboliką (hymn, herb,
barwy, stolica etc.),
– centralne miejsce języka kaszubskiego
jako „wartości rdzennej” (osnowy) dla
całej tożsamości kaszubskiej,
– widoczna w ostatnich latach zmiana statusu nadawanego mowie kaszubskiej zarówno przez naukę, jak i przez jej użytkowników – Kaszubów,
– proces transformacji kulturowej polegający z jednej strony na stopniowym zanikaniu pewnych dawnych cech odziedziczonych po społeczności wyłącznie
wiejskiej (domostwa, sprzęty, stroje, obrzędy, gwary lokalne, zachowania społeczne, religijność etc.), z drugiej zaś
strony oparty na pojawianiu się nowych
zjawisk charakterystycznych dla kultury
współczesnej (standardowy kaszubski
język literacki, kaszubska literatura
piękna i naukowa, publicystyka, muzyka
– w tym m.in. rockowa, obecność w mediach – prasie, radiu, telewizji, internecie, instytucje wydawnicze),
– zdefiniowanie i monitorowanie socjologicznej kondycji Kaszubów („kaszubskość” w ujęciu socjologicznym, demografia Kaszubów, stałe i zmienne kaszubskiej
tożsamości),
– coraz wyraźniejsza zdolność do autorefleksji i działania wielu środowisk wykraczająca poza lokalność, a zmierzająca do podtrzymywania i rozwoju
tożsamości kaszubskiej,
– radzenie sobie społeczności kaszubskiej
z wyzwaniami współczesności (obecność
w świecie polityki nie tylko samorządowej, rozwój w ramach przemian cywilizacyjnych, w tym ekonomicznych).
Kaszuby – bogactwo przyrody i historii
Zachęcając do wypełnienia wszystkich
powyższych składowych (z konieczności
bardzo ogólnikowo opisanych) konkretną
treścią, słowem – zachęcając do poznawa-
5/2006
Wdzydze Kiszewskie – Kaszubski Park Etnograficzny
Władysława Wiśniewska – uczennica Teodory Gulgowskiej
Zagroda w Słowińskim Skansenie w Klukach
nia Kaszub i ich dziejów, trzeba jeszcze
zwrócić uwagę na ostatnią, wcale niebagatelną korzyść płynącą z podjęcia takiego
wysiłku. Tą korzyścią jest zdolność do chłonięcia całego bogactwa kaszubskiej ziemi,
takiej, jaką ona jest obecnie. Poznanie kaszubsko-pomorskiej historii pozwala z pewnością na pełniejsze przeżywanie obecności
na tej ziemi „od Boga danej”, czy to w trak-
61
Regiony – walory historyczne i dydaktyczne
62
Władysławowo – port i widok na Dom Rybaka
Gdańsk – zabytkowy żuraw nad Motławą
cie planowanych wyjazdów szkolnych, czy
też przy okazji pobytów wakacyjnych.
Ziemia kaszubska to przecież rzadko
spotykane bogactwo urokliwych krajobrazów: od morskiego brzegu, poprzez jeziora, po rozlegle lasy. To przyroda często
prawie niezmieniona działalnością człowieka, a przez to tak ceniona przez przybywających na te tereny turystów z Polski
i Europy. Przyroda – dodajmy – coraz lepiej chroniona przed zniszczeniem, o czym
świadczy wzrastająca liczba parków krajobrazowych czy rezerwatów przyrody. Wreszcie przyroda coraz rozsądniej zagospodarowywana dzięki rosnącemu sektorowi usług
turystycznych (szczególnie agroturystycznych), licznym szlakom turystycznym (wodnym, pieszym, czy rowerowym). Wszystko
po to, aby zachować to, co dzisiaj jawi się
jako największy skarb tej ziemi.
Ale bogactwem jest także zachowane
dziedzictwo kulturowe. Spuścizna kulturowa obejmuje wiele pamiątek przeszłości
dokumentujących kaszubską historię. Na
szczególną uwagę zasługuje pierwszy
na ziemiach polskich (powstały w 1906 r.)
skansen – obecnie Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich.
W toku swej wieloletniej działalności (począwszy od Izydora i Teodory Gulgowskich) zgromadził wiele zabytków kultury
materialnej Kaszub, często ratując przed
zniszczeniem domostwa, sprzęty i inne cenne przedmioty, uznane za przeżytki w procesie modernizacji połowy XX wieku. Dziedzictwo materialne wsi kaszubskiej uratowano od zniszczenia także dzięki skanse-
nom w Nadolu i Klukach. Ta ostatnia placówka jest szczególna z tego względu, że
prezentuje spuściznę po Słowińcach – ludności, której już nie ma. Gromadzeniem
i prezentacją dorobku kaszubskiej kultury
materialnej zajmują się także muzea etnograficzne, spośród których warto wymienić
Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, Muzeum Etnograficzne w Oliwie, Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie i Muzeum
Ziemi Zaborskiej we Wielu. Osobna
wzmianka należy się Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, gromadzącemu skarby kaszubsko-pomorskiej kultury duchowej i prowadzącemu bardzo ożywioną działalność naukową i publicystyczną. Na uwagę zasługują też muzea dokumentujące specyficzne kaszubskie zajęcia ludności: Muzeum Rybołówstwa w Helu i Muzeum Ceramiki Kaszubskiej w Chmielnie.
Przywołany wcześniej pograniczny, wielokulturowy charakter dziejów Kaszub pozostawił nam w spadku olbrzymią masę zachowanych i pieczołowicie chronionych
zabytków na czele z Gdańskiem, w którym
to, jak w rzadko innym miejscu, dostrzec
można przenikanie się kultury polskiej,
niemieckiej, kaszubskiej i wielu innych,
tworzących nawet dziś niezapomniany klimat grodu nad Motławą. Poza kulturową
stolicą Kaszub – ślady wielowiekowego
krzyżowania się różnych cywilizacji dostrzec można w architekturze, układzie
przestrzennym, nazewnictwie na praktycznie całych współczesnych Kaszubach.
Wiadomości Historyczne
Regiony – walory historyczne i dydaktyczne
Cała to spuścizna jest i czeka na każdego, kto chce ją odkryć. Jeżeli jeszcze to odkrywanie Kaszub zostanie uzupełnione
rzetelną wiedzą o specyfice tego zakątka
Polski – zauroczenie jest gwarantowane,
więc... zapraszamy na Kaszuby!
Wskazówki bibliograficzne
Traktując niniejsze opracowanie przede
wszystkim jako wstęp do nauczycielskiej
i uczniowskiej analizy problematyki kaszubskiej – tradycyjny wykaz bibliografii
został zastąpiony przewodnikiem po najważniejszych i najbardziej przydatnych publikacjach. Skupiając się na publikacjach
kaszubskich – pominięto tu m.in. cały szereg prac pomorzoznawczych.
Wydawnictwa o charakterze podręcznikowym:
1. J. Borzyszkowski, J. Treder, J. Mordawski, Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów. Historia, geografia,
jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Gdańsk-Gduńsk, 1999.
Najbardziej uniwersalne kompendium
wiedzy o Kaszubach na potrzeby szeroko rozumianej edukacji regionalnej. Bogaty zestaw ilustracji, map i danych statystycznych. Publikacja dwujęzyczna (po
polsku i kaszubsku). [Patrz: poz. 21.]
2. W. Bòbrowsczi, K. Kwiatkòwskô, Kaszëbszczé abecadło, twój pierszi elemeńtôrz, Gdańsk, 2000.
3. D. Pioch, Kaszëbë – Zemia i lëdze,
Gdańsk, 2001.
Przykłady dwóch elementarzy do nauki języka kaszubskiego.
Historia:
4. A. Bukowski, Regionalizm kaszubski.
Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań,
1950.
Będąca już sama w sobie źródłem historycznym, pomnikowa monografia historyczna.
5. G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje.,
Gdańsk, 1996.
Zbiór studiów historycznych najwybitniejszego historyka – Kaszuby. Także
o tym, jak napisać historię Kaszubów.
5/2006
6. Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów.
Historia i współczesność. Kaschubisch-pommersche Heimat. Geschichte und
Gegenwart, red. J. Borzyszkowski,
D. Albrecht, Gdańsk-Lübeck, 2000.
Wydane w dwóch językach, jak dotąd
– najpełniejsze studium historii Kaszub.
7. J. Borzyszkowski, Inteligencja polska
w Prusach Zachodnich 1848–1920.,
Gdańsk, 1986.
Praca ukazuje szeroki kontekst historyczny okresu, w którym kształtował
się ruch kaszubski.
8. A. Majkowski, Historia Kaszubów,
wyd. 2, posłowie G. Labuda, Gdańsk,
1991.
Napisana przez twórcę ruchu młodokaszubskiego jego wizja historii. Czytanie lepiej rozpocząć od posłowia.
9. C. Obracht-Prondzyński, Jan Karnowski (1886-1939). Pisarz, polityk i kaszubsko-pomorski działacz regionalny.,
Gdańsk, 1999.
10. J. Borzyszkowski, Aleksander Majkowski (1876–1938). Biografia historyczna.,
Gdańsk-Wejherowo, 2002.
Dwie obszerne biografie twórców ruchu kaszubskiego.
Pomniki literatury kaszubskiej:
11. F. Ceynowa, Skôrb kaszébskoslowjnskjè
mòvé, Svjece, 1866, wyd. fotoofset.
Wejherowo1985.
Zbiór publikacji „budziciela ruchu kaszubskiego”. Pierwsze historycznie
dzieło w pełni kaszubskie.
12. A. Majkowski, Żëcé i przigodë Remusa,
Zvjercadło kaszubskji., t. I-III, Gdańsk
1974–1976. [tekst osiągalny pod adresem: http://monika.univ.gda.pl/~literat/remus/index.htm]
Pierwsze powojenne wydanie arcydzieła literatury kaszubskiej.
13. Aleksander Majkowski, Życie i przygody Remusa, tłum. L. Bądkowski,
Gdańsk 1964.
Tłumaczenie na język polski dokonane
przez najwybitniejszego powojennego
działacza kaszubsko-pomorskiego.
14. H. Derdowski, O panu Czorlińscim co
do Pucka po sece jachoł, oprac.
J. Samp, Gdańsk, 1990.
63
Regiony – walory historyczne i dydaktyczne
Kaszubska epopeja, dość zabawna,
chętnie czytana, chociażby z racji napisania jej w dialekcie nieco polaszącym
(silne zbliżonym do języka polskiego).
15. J. Karnowski, Moja droga kaszubska,
oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk, 1981.
Momentami gorzkie wspomnienia Młodokaszuby zwanego „sumieniem ruchu
kaszubskiego”.
16. B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich
na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław..., 1967–1976.
Monumentalne dzieło będące owocem
wieloletniej tytanicznej pracy autora.
To nie tylko słownik – to pomnik dziś
już częściowo utraconej różnorodności
kaszubszczyzny.
Socjologia:
17. Kaszubi. Monografia socjologiczna,
red. M. Latoszek, Rzeszów, 1990.
Pierwsze kompleksowe ujęcie socjologiczne społeczności kaszubskiej. Określenie jej cech, liczebności i zasięgu terytorialnego.
18. B. Synak, Kaszubska tożsamość, ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne,
Gdańsk, 1998.
Odpowiedź na pytanie o to, co wyznacza współczesną tożsamość Kaszubów,
oraz jaka może być jej przyszłość.
19. Cezary Obracht-Prondzyński, Kaszubi
między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk, 2002.
Pierwsze tak rozlegle opracowanie traktujące o wczoraj i dziś społeczności kaszubskiej, będące zarazem znakomitym
wstępem do poznania kaszubskiej historii, szczególnie w okresie powojennym.
Językoznawstwo:
20. Kaszubszczyzna. Kaszëbizna, red. E. Breza, Opole, 2001.
64
Zbiór studiów najpełniej charakteryzujący skomplikowaną materię i sytuację
języka kaszubskiego.
Strony internetowe:
21. www.rastko.net/rastko-ka/
Kaszubski moduł wielojęzycznego projektu naukowego. Zawiera m.in. elektroniczne wersje publikacji z poz. 1,
wiele innych ciekawych artykułów naukowych i bardzo obszerną bibliografię
publikacji kaszubskich.
22. www.kaszubia.com
Strona internetowa w trzech wersjach
językowych (polskiej, kaszubskiej i niemieckiej). Zawiera artykuły z dziedziny
historii, geografii, językoznawstwa
(w tym zaczątki kilku wersji słowników
elektronicznych), katalog stron o tematyce kaszubskiej i dużą ilość odsyłaczy.
23. www.kaszubi.pl
Strona Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Informacje o tej najważniejszej
organizacji kaszubskiej. Oficjalne dokumenty Zrzeszenia.
24. www.naszekaszuby.pl
W miarę bieżąca informacja o imprezach kulturalnych na Kaszubach. Artykuły popularnonaukowe o Kaszubach.
Skanowane z oryginałów niektóre publikacje (Ceynowa, T. Gulgowski,
S. Ramułt).
25. www.muzeum.wejherowo.pl
Strona informująca o zasobach i działalności Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki
Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie.
26. www.instytut-kaszubski.webpark.pl
Prezentacja działalności i dorobku wydawniczego Instytutu Kaszubskiego
w Gdańsku.
Wiadomości Historyczne