FULL TEXT - Antropomotoryka

NR 36
AN TRO PO MO TO RY KA
2006
POZASZKOLNA AKTYWNOŚĆ RUCHOWO-SPORTOWA
A STRUKTURA CECH TEMPERAMENTALNYCH
UCZNIÓW
MOTOR AND SPORTS ACTIVITY OUTSIDE SCHOOL
AND STRUCTURE OF TEMPERAMENTAL
CHARACTERISTICS SCHOOL CHILDREN
Kinga Tucholska*, Marian Fiedor **
* dr, Instytut Psychologii Stosowanej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, ul. Józefa 19
** dr, Katedra Teorii i Metodyki Sportu, AWF Kraków, Al. Jana Pawła II 78
Słowa kluczowe: aktywność ruchowa, temperament, dzieci i młodzieŜ szkolna, statystyka
opisowa, korelacje
Key words: motor activity, temperament, children and young people, descriptive statistics, correlation
STRESZCZENIE • SUMMARY
The aim. The aim of the research was to determine a correlation between temperamental characteristics of
pupils and declared motor and sports activity outsider school.
Material and methods. The research was conducted in 2006 among 111 people (58 girls, 53 boys) using
EAS-TS metody by A.H. Buss and R. Plomin [9], this is EAS-C Temperament Questionnaire, version for parents and
version for teachers in adaptation of Oniszczenko [10]. Motor and sport activity outsider school was established
on grounds of Sports Activity Outside School (IPAS) by M. Fiedor.
Results and Conclusions. The analysis of results show: lack of agrement among parents and class tutors
about assessment of temperament of children, not discerning by teachers the differences in intensity of indyvidual
temperamental characteristics between boys and girls, perceiving by parents that daughters are more shy than
boys, bigger verve and pace of action as well as less shyness in contacts with others who are more active.
-
-
-
-
Cel pracy. Celem badań było określenie współzaleŜności pomiędzy cechami temperamentalnymi uczniów
a deklarowaną pozaszkolną aktywnością ruchowo-sportową.
Materiał i metody. Badania dokonano w 2006 roku na grupie 111 osób (58 dziewcząt, 53 chłopców) przy
uŜyciu metody EAS-TS A. H. Bussa i R. Plomina [9], tj. Kwestionariusza Temperamentu EAS-C Wersja dla
Rodziców oraz Kwestionariusza Temperamentu EAS-C Wersja dla Nauczycieli; w adaptacji Oniszczenki [10].
Pozaszkolną aktywność ruchowo-sportową ustalono na podstawie Inwentarza Pozaszkolnej Aktywności Sportowej (IPAS) w opracowaniu własnym M. Fiedora.
Wyniki i wnioski. Analiza wyników wskazuje na: brak zgodności w ocenie temperamentu dzieci ze strony ich
rodziców oraz wychowawców szkolnych, niedostrzeganie przez nauczycieli róŜnic w nasileniu poszczególnych
cech temperamentalnych pomiędzy dziewczętami i chłopcami, postrzeganie przez rodziców córek jako bardziej
nieśmiałych od synów, większy wigor i tempo działania oraz mniejszą nieśmiałość w kontaktach z innymi u osób
bardziej aktywnych ruchowo.
-
– 49 –
Kinga Tucholska, Marian Fiedor
Prezentowana praca jest częścią projektu badawczego dotyczącego osobowościowych uwarunkowań podejmowania pozaszkolnej aktywności sportowo-rekreacyjnej [1]. Z badań Chromińskiego [2],
przeprowadzanych prawie dwadzieścia lat temu,
wynikało, że aktywność ruchowa ponad połowy
(ok. 60%) dzieci i młodzieży w Polsce sprowadza
się głównie do udziału w zajęciach wychowania
fizycznego. Należy się domyślać, że współcześnie
– w dobie postępującej mechanizacji, powszechności Internetu, popularności gier komputerowych
i telewizyjnych, na które dzieci i młodzież w różnym wieku poświęcają coraz więcej czasu – ten
odsetek jest jeszcze większy [3]. Biorąc pod uwagę
to, że w bardzo wielu przypadkach (czy to z racji
ograniczeń czasowych, czy też lokalowych) nawet
w trakcie lekcji wychowania fizycznego naturalne
potrzeby ruchu nie mogą być w pełni zaspokojone,
dane te są bardzo niepokojące.
Regularna i właściwie moderowana aktywność
ruchowo-sportowa jest niezwykle ważnym czynnikiem psychofizycznego zdrowia [4, 5]. Jest to doskonały środek stymulujący wszechstronny rozwój
dzieci i młodzieży. Wpływa bowiem na harmonijny
rozwój całego organizmu i poszczególnych funkcji
ustrojowych, utrzymanie pełnej wydolności oraz
uodparnianie na niekorzystne wpływy środowiska.
Przyczynia się również do rozwoju osobowości
– kształtowania charakteru, równowagi emocjonalnej, uczuć estetycznych czy społecznych, oraz odporności na stres. Aktywność ruchowa umożliwia
także efektywny wypoczynek, odreagowanie przeżywanych napięć, jest źródłem dobrego samopoczucia i rozrywki.
W świetle tych danych niezwykle ważne wydaje
się podjęcie badań nad czynnikami warunkującymi regularne podejmowanie bądź też unikanie, jakichkolwiek form aktywności ruchowej przez dzieci w wieku szkolnym. Z dotychczasowych ustaleń
wynika, że prowadzenie aktywnego lub biernego
trybu życia wypływa zarówno z uwarunkowań sytuacyjnych, środowiskowych, jak i cech indywidualnych, w tym m.in. motywacyjnych czy temperamentalnych [6, 7, 8].
Praca ta ma na celu ujęcie współzależności pomiędzy poziomem i strukturą cech temperamentalnych dzieci i młodzieży a podejmowaniem bądź
unikaniem pozaszkolnej aktywności sportowo-rekreacyjnej.
Kontekst teoretyczny podjętych badań stanowi
jedna z najbardziej znanych teorii temperamentu
dziecięcego, jaką jest behawioralno-genetyczna
teoria temperamentu. Została ona opracowana
przez Bussa i Plomina [9, s. 84]. Badacze ci definiują temperament jako zespół obecnych od wczesnego dzieciństwa odziedziczonych cech osobowości.
W ich przekonaniu temperament tworzy zasadniczy zrąb ludzkiej osobowości, obejmuje szeroki zakres zachowań i przejawia się w wielu sytuacjach.
Opierając się na wynikach prowadzonych przez
siebie badań w 1984 roku, wyodrębnili oni trzy
zasadnicze cechy określające strukturę temperamentu. Są nimi: emocjonalność (emotionality), aktywność (activity) oraz towarzyskość (sociability).
Pierwsze litery ich angielskich nazw tworzą skrót
EAS, używany przez ww. badaczy jako skrótowa
nazwa teorii.
Emocjonalność – jak ujmują ją Buss i Plomin,
to temperamentalna skłonność do reagowania silnym pobudzeniem. Ma ona trzy postacie: niezadowolenie, strach i złość. Aktywność związana jest
z wydatkowaniem energii fizycznej i ujawnia się
wyłącznie poprzez czynności motoryczne. Główne
składniki aktywności to: tempo (szybkość reagowania) oraz wigor (związany z siłą lub intensywnością reakcji). Towarzyskość przejawia się w ogólnej
tendencji do poszukiwania innych ludzi, przebywania z nimi oraz do unikania samotności. Dzieci
towarzyskie są sfrustrowane i czują się nieswojo
w warunkach odosobnienia. Z kolei te o niskim
poziomie towarzyskości, choć także lubią przebywać z innymi, mają do tego słabszą motywację i łatwiej tolerują samotność. Nieśmiałość (shyness) to
dodatkowa cecha temperamentalna wyróżniona
u dzieci przez Bussa i Plomina. Odnosi się ona do
zachowań przejawianych w obecności osób przypadkowych lub obcych. Wyraża się w zahamowaniu i skrępowaniu, czemu towarzyszy poczucie napięcia i dyskomfortu oraz dążenie do wycofywania
się z interakcji społecznych. U dzieci nieśmiałość
ujawnia się jako nadmierna ostrożność czy wręcz
lęk przed obcymi.
Buss i Plomin [9] przypisują temperamentowi
ważne funkcje regulacyjne, wskazując na jego doniosłe znaczenie w interakcji jednostka–środowisko. Temperament, zgodnie z tym jak ujmują go ci
badacze, wyznacza określony sposób zachowania
w danych sytuacjach, jak i wpływa na preferowanie określonych sytuacji czy warunków środowiskowych, stosownie do ujawnianych cech. Zgodnie
z tym zasadne jest zatem przypuszczenie, że będzie
on ważnym czynnikiem podejmowania lub unikania aktywności ruchowej przez dzieci i młodzież
w wieku szkolnym.
-
-
-
-
Wstęp
-
– 50 –
Pozaszkolna aktywność ruchowo-sportowa a struktura cech temperamentalnych uczniów
Materiał i metody
Pytania i hipotezy badawcze
W świetle ustaleń teoretycznych wyłaniają się
następujące pytania badawcze: Czy i jaka jest
współzależność pomiędzy ujawnianymi cechami
temperamentalnymi a deklarowaną aktywnością
sportowo-rekreacyjną dzieci? Jaki jest stopień
zgodności opisów cech temperamentalnych dzieci
dokonywanych przez ich rodziców i wychowawców szkolnych? Czy rodzice i wychowawcy podobnie spostrzegają nasilenie cech temperamentalnych
u chłopców i dziewcząt?
Sformułowano następujące hipotezy badawcze:
H1: pomiędzy ocenami cech temperamentalnych
dzieci, sformułowanymi przez ich rodziców
i wychowawców, powinien zachodzić wysoki
stopień zgodności,
H2: nie powinno być różnic w nasileniu cech temperamentalnych u chłopców i u dziewcząt
ocenianych przez ich rodziców i nauczycieli,
H3: nasilenie aktywności temperamentalnej prawdopodobnie będzie mieć powiązanie z gotowością do podejmowania różnych form aktywności sportowo-rekreacyjnej. Dzieci o wysokim poziomie działalności będą angażować się
w jej różnorodne formy, natomiast uczniowie
mało ruchliwi wykażą niski poziom aktywności
temperamentalnej.
Weryfikacji przedstawionych hipotez dokonano
w toku badań empirycznych przeprowadzonych
przy pomocy metod zaprezentowanych poniżej.
Pomiaru aktywności fizycznej dzieci dokonano przy
zastosowaniu Inwentarza Pozaszkolnej Aktywności
Sportowej (IPAS) w opracowaniu własnym M.
Fiedora. Jest to metoda samoopisowa. Osoba badana, ustosunkowując się do zawartych w niej pytań, określa stopień zainteresowania uprawianiem
sportu (rekreacyjnie lub wyczynowo) oraz wskazuje
na preferowany przez siebie sposób spędzania wolnego czasu – mniej lub bardziej aktywny fizycznie
(korzystając z zaproponowanych kategorii odpowiedzi). Określa również, czy uprawia regularnie
sport, gdzie (poza szkołą) ćwiczy, jakie są jej umiejętności sportowe, a także, które dyscypliny należą
do jej ulubionych. Pytania dotyczą również tego,
jak często bywa na imprezach sportowych w roli
kibica.
-
-
-
-
Opis metod badania
Udzielone przez badanego odpowiedzi punktowane są od 0 do 4 pkt. Wysokość uzyskiwanego w badaniu wyniku – wskaźnika Aktywności
Ruchowej (AR) – zawiera się w przedziale od 0 do
16 punktów. Odzwierciedla on stopień zaangażowania badanego w pozaszkolną aktywność ruchowo-sportową.
Do ujęcia poziomu i struktury cech temperamentu wykorzystano polską adaptację dwóch
wersji metody EAS-TS Bussa i. Plomina [9], tj.
Kwestionariusza Temperamentu EAS–C Wersja dla
Rodziców oraz Kwestionariusza Temperamentu
EAS-C Wersja dla Nauczycieli. Ich adaptacji do warunków polskich dokonał Oniszczenko [10] .
Kwestionariusz EAS dla dzieci składa się z 20
pozycji tworzących cztery skale: Emocjonalności
(EM), Aktywności (AK), Towarzyskości (TO) oraz
Nieśmiałości (NI). Każda ze skal zawiera 5 pozycji
sformułowanych wprost i nie wprost. Korzystając
z pięciopunktowej skali, rodzice i nauczyciele określają, w jakim stopniu każde stwierdzenie odnosi
się do badanego dziecka. W przeliczeniu wyników
surowych na standaryzowane skorzystano z orientacyjnych norm opracowanych przez Oniszczenkę
[10], wyrażonych w skali stenowej. Interpretacja
psychologiczna wyników w poszczególnych skalach EAS-C przedstawiona jest poniżej.
Emocjonalność (EM). Wysokie wyniki w tej
skali wskazują na silną tendencję do łatwego i intensywnego reagowania niepokojem, dużą wrażliwość na bodźce wywołujące niezadowolenie oraz
trudności w utrzymywaniu spokoju. Niskie wyniki
wskazują na brak lub małe nasilenie skłonności
do reagowania niezadowoleniem, na zdolność do
utrzymywania spokoju oraz wysoki próg reagowania niepokojem.
Aktywność (AK). Wysoki wynik wskazuje na
duże tempo czynności motorycznych (szybkość
działania) i wigor (siłę lub intensywność reakcji).
Niski wynik w tej skali wskazuje na słabą tendencję
do przejawiania aktywności ruchowej, małą energetyczność i tempo reakcji.
Towarzyskość (TO). Wysoki wynik wskazuje
na silną tendencję do poszukiwania innych ludzi
i przebywania w ich towarzystwie oraz do unikania
samotności. Niski wynik wskazuje na małą motywację do inicjowania kontaktów społecznych oraz
większą tolerancję na samotność.
Nieśmiałość (NI). Wysoki wynik wskazuje na silną tendencję do reagowania napięciem, zahamowaniem i dążeniem do wycofywania się z kontaktów z przypadkowymi lub obcymi osobami. Niski
wynik w tej skali wskazuje na brak lęku przed obcymi.
-
– 51 –
Kinga Tucholska, Marian Fiedor
Tabela 2. Płeć osób badanych
Procedura badawcza
Table 2. Sex of examined group
Badania prowadzono od stycznia do marca 2006
roku w Kole, Prażmowie, Paszkówce, Poskwitowie
i Konstancinie. Dobór badanych do grupy miał
charakter incydentalny. Rozdano wychowawcom
138 kompletów kwestionariuszy wraz ze stosowną
instrukcją. W doborze wychowawców oceniających nasilenie cech temperamentalnych dzieci zadbano, by byli to równocześnie ich nauczyciele wychowania fizycznego. Oni natomiast przekazywali
drugą wersję kwestionariusza rodzicom badanych
dzieci. W grupie rodziców było 95 matek i 16 ojców. Zwrotnie zebrano 130 kompletów, z których
ostatecznie 111 spełniało kryterium kompletności
i poprawności w sposobie wypełnienia i mogło być
podstawą obliczenia wyników i dalszego opracowania statystycznego.
Opis grupy badanych
Badaniami objęto 111-osobową grupę dzieci w wieku 10–17 lat. Rozkład zmiennej wieku w badanej
grupie przedstawia tabela 1.
Płeć / Sex
N
%
Dziewczęta / Girls
58
52,25
Chłopcy / Boys
53
47,75
111
100,00
Razem / Together
dziewcząt, co stanowi 52,25% wszystkich badanych
oraz 53 chłopców, co stanowi 47,75% całej grupy.
Wyniki badań
Charakterystyka aktywności ruchowej w całej grupie
badanych
Prezentację uzyskanych danych rozpocznie
przedstawienie wyników średnich w Inwentarzu
Pozaszkolnej Aktywności Sportowej (IPAS), opracowanym przez M. Fiedora, obliczonych dla całej
grupy badanych (N = 111). Zamieszczono je w tabeli 3.
Tabela 1. Wiek osób badanych
Table 1. Age of examined group
Wiek / Age
N
%
10 lat / years
14
12,61
11 lat/ years
1
0,90
12 lat/ years
34
30,63
13 lat/ years
23
20,72
14 lat/ years
2
1,80
15 lat/ years
19
17,12
16 lat/ years
16
14,41
17 lat/ years
2
1,80
111
100,00
Table 3. Averages of the results (M) and standard deviations
in Motor Activity scale of all examined group (N = 111)
Inwentarz Aktywności
Ruchowej
Motor Activity Inventory
AR – Wskaźnik Aktywności
Ruchowej
AR – Motor Activity Rate
Analizując powyższe dane należy stwierdzić, iż
połowa badanych dzieci była w wieku 12–13 lat,
natomiast drugą pod względem liczebności grupę
(ok. 30% wszystkich badanych) stanowili 15 i 16-latkowie.
Rozkład zmiennej płci zaprezentowano w tabeli 2.
Proporcje zmiennej płci w poddanej badaniu
grupie zostały zachowane. Badaniami objęto 58
– 52 –
-
M
SD
Skośność
Slant
Kurtoza
9,80
2,28
–0,19
–0,48
Kolejny krok w analizie uzyskanych wyników
stanowiło sprawdzenie, czy i jaki związek zachodzi
pomiędzy aktywnością ruchową, mierzoną inwentarzem Fiedora, a płcią badanych uczniów. W tabeli
4 zamieszczone zostały statystyki opisowe wyników
średnich, uzyskanych przez 58 dziewcząt i 53 chłopców we wskaźniku Aktywności Ruchowej.
Dane zawarte w powyższej tabeli wskazują,
że nie ma statystycznie znaczących różnic pomiędzy dziewczętami i chłopcami w zakresie poziomu wskaźnika AR. Płeć nie jest zatem zmienną
współzależną z poziomem aktywności mierzonej
Inwentarzem Pozaszkolnej Aktywności Sportowej.
-
-
-
-
Razem / Together
Tabela 3. Średnie wyników (M) i odchylenia standardowe (SD)
w skali Aktywności Ruchowej całej grupy badanych (N = 111)
Pozaszkolna aktywność ruchowo-sportowa a struktura cech temperamentalnych uczniów
Tabela 4. Statystyki opisowe wyników średnich poddanych badaniu dziewcząt (N = 58) i chłopców (N = 53) we wskaźniku Aktywności
Ruchowej
Table 4. Descriptive statistics of average results of examined girls (N = 58) and boys (N = 53) in the rate of Motor Activity
Dziewczęta/ Girls
(N = 58)
Wskaźnik / Rate
Aktywność Ruchowa
Motor Activity
Chłopcy/ Boys
(N = 53)
M
SD
M
SD
9,43
1,86
10,19
2,63
t
p
1,76
0,081
Tabela 5. Rozkład wyników badanych uczniów (N = 111)
w ogólnym wskaźniku Aktywności Ruchowej
Wyłonienie grup o róŜnym poziomie aktywności
ruchowej
Przeprowadzenie analiz dotyczących zależności pomiędzy poziomem aktywności ruchowej a zmiennymi
temperamentalnymi, co będzie przedmiotem dalszej
części pracy, wymaga wyodrębnienia spośród wszystkich badanych uczniów dwóch grup skrajnych, tj.
osób o największej i najmniejszej aktywności ruchowej. Do wyodrębnienia tych grup za kryterialny posłużył wskaźnik Aktywności Ruchowej (AR), uzyskany z badania Inwentarzem Pozaszkolnej Aktywności
Sportowej. Rozkład wyników 111 badanych uczniów
we wskaźniku AR (ujętym w przedziały liczbowe) prezentuje tabela 5. Graficzna ilustracja zawartych w niej
danych przedstawiona została na wykresie 1.
Rozkład wyników badanych uczniów (N=111)
zawiera się w przedziale od 2 do 14 punktów i cechuje go wyraźna skośność (por. wykres). Analiza
danych zawartych w tabeli 5 wskazuje, że najliczniejsza grupa respondentów (18,92% całości gru-
Table 5. Schedule of results of examined pupils (N=111)
in a general rate of Motor Activity
Przedziały wyników
Result brachet
N
1 < x <= 2
0
0,00
2 < x <= 3
1
0,90
3 < x <= 4
0
0,00
4 < x <= 5
1
2,90
5 < x <= 6
5
4,50
6 < x <= 7
13
11,71
7 < x <= 8
15
13,51
8 < x <= 9
16
14,41
9 < x <= 10
12
10,81
10 < x <= 11
21
18,92
11 < x <= 12
12
10,81
12 < x <= 13
11
9,91
13 < x <= 14
4
3,60
111
100,00
Razem / Together
22
20
18
16
14
12
10
8
6
-
4
2
0
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
-
-
2
Ryc. 1. Rozkład wyników wszystkich badanych uczniów we wskaźniku Aktywności Ruchowej
-
Fig. 1. Schedule of results of an examined pupils in a general rate of Motor Activity
-
– 53 –
%
14
15
Kinga Tucholska, Marian Fiedor
Tabela 6. Płeć badanych uczniów tworzących grupy skrajne o niskim (N-AR) i wysokim (W-AR) poziomie aktywności ruchowej
Table 6. Sex of eexamined pupils creating a group with extremely low (N-AR) and high (W-AR) level of motor activity
Płeć / Sex
N-AR
W-AR
N
%
N
%
Chłopcy / Boys
14
40,00
19
70,37
Dziewczęta / Girls
21
60,00
8
29,63
Razem / Together
35
100,00
27
100,00
py) uzyskała wyniki podwyższone, mieszczące się
w przedziale 10–11 punktów. Należy zauważyć, że
tylko siedem osób spośród całej grupy badanych
uzyskało wyniki bardzo niskie (poniżej 6 punktów).
Grupy skrajne wyodrębniono uwzględniając
odchylenie ćwiartkowe w zakresie wyników w Inwentarzu Pozaszkolnej Aktywności Sportowej. Grupę
o wysokim wskaźniku aktywności ruchowej (oznaczoną symbolicznie W-AR) utworzyło 27 uczniów
(co stanowi 24,32% wszystkich badanych). Uzyskali
oni wyniki w granicach 12–14 punktów w ogólnym
wskaźniku aktywności ruchowej. Natomiast grupę
o niskim wskaźniku aktywności ruchowej (N-AR)
utworzyło 35 dzieci (tj. 31,53% całej grupy), które
osiągnęły wyniki rzędu 3–8 punktów w Inwentarzu
Pozaszkolnej Aktywności Sportowej.
W badaniach ogółem uczestniczyło 111 uczniów
– w tym 58 dziewcząt (52,25% grupy badanych)
i 53 chłopców (47,75% badanych). Spośród wszystkich badanych dziewcząt w grupie W-AR znalazło
się 8 (co stanowi 29,63% przebadanych dziewcząt),
a w grupie N-AR było ich 21 (co stanowi 60% poddanych badaniu dziewcząt). Jeśli chodzi o chłopców, to spośród 53 w grupie W-AR znalazło się ich
19 (stanowi to 70,37% wszystkich poddanych badaniu chłopców), a 14 w grupie N-AR (40% przebadanych chłopców). Dane odnośnie do tego, jaka
jest ilość dzieci określonej płci w grupach o niskim
i wysokim poziomie aktywności ruchowej prezentuje tabela 6.
Taki skład grup eksperymentalnych wskazuje, że
zachodzi wyraźna dysproporcja w rozkładzie chłopców i dziewcząt w grupach skrajnych, wyodrębnionych ze względu na poziom wskaźnika aktywności.
W grupie dzieci nieaktywnych przeważają dziewczęta
(60%), natomiast w grupie aktywnych większość (ponad 70%) to chłopcy. Nawiązując do wcześniejszych
ustaleń (por. uwagi do tabeli 4), iż nie ma statystycznie znaczących różnic w zakresie poziomu wskaźnika AR pomiędzy chłopcami a dziewczętami, należy
stwierdzić, iż rozkład wyników w tych grupach jest
niesymetryczny. Prawdopodobnie większość dziewcząt uzyskało wyniki przeciętne lub niskie, natomiast
większość chłopców wyniki przeciętne lub wysokie.
Wyniki średnie (M) i odchylenia standardowe (SD w Inwentarzu Pozaszkolnej Aktywności
Sportowej dla wyodrębnionych grup skrajnych oraz
statystyczne wskaźniki różnic między nimi zostały
zamieszczone w tabeli 7.
Analiza danych zawartych w tabeli 7 wskazuje,
że pomiędzy wyodrębnionymi grupami skrajnymi
zachodzą statystycznie istotne (p<0,0001) różnice
w zakresie średnich wyników we wskaźniku ogólnym (AR), stąd jest podstawa do dalszego opracowywania danych.
Uczniowie z grupy o niskim poziomie aktywności ruchowej (N-AR) są zdecydowanie mniej zainteresowani prowadzeniem aktywnego trybu życia.
Rzadziej uprawiają sport, nawet w czysto rekreacyjnej formie. Mają mniejsze umiejętności jazdy na łyż-
Tabela 7. Wyniki średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) oraz wskaźniki statystycznej istotności róŜnic między nimi w Inwentarzu
Pozaszkolnej Aktywności Sportowej wyodrębnionych grup skrajnych (N-AR i W-AR)
Wskaźnik
Rate
Aktywność Ruchowa
Motor Activity
N-AR
(N = 35)
W-AR
(N = 27)
M
SD
M
SD
7,11
1,08
12,70
0,72
-
-
-
-
Table 7. Average results (M) and standard deviations and rate statistical differnces between them in Sports Activity Outside School
Inventory of extreme distinguished groups (N-AR and W-AR)
-
– 54 –
t
p
–23,18
0,0001
Pozaszkolna aktywność ruchowo-sportowa a struktura cech temperamentalnych uczniów
wach, nartach, rowerze czy pływania. Rzadziej też
uczestniczą jako kibice w zawodach sportowych.
Dzieci z grupy o wysokim poziomie aktywności
ruchowej (W-AR) poza obowiązkowymi zajęciami
lekcyjnymi z wychowania fizycznego znajdują dodatkowy czas na różnego rodzaju aktywność sportową i chętnie uczestniczą w zawodach jako kibice.
Stopień zgodności opisów cech temperamentalnych
dzieci dokonywanych przez ich rodziców
i wychowawców szkolnych: dane korelacyjne
Ocen temperamentu badanych dzieci dokonywali ich rodzice oraz nauczyciele wypełniając odpowiednie wersje Kwestionariusza EAS-C. Kwestię
stopnia zbieżności tych ocen rozstrzygnięto ustalając dla nich współczynniki korelacji r Pearsona.
Tabela 8 stanowi ich prezentację.
Analiza danych zawartych w powyższej tabeli
wskazuje, że w zakresie wszystkich mierzonych przez
Kwestionariusz EAS-C cech temperamentu zachodzi
statystycznie istotna (p<0,05) zbieżność pomiędzy
ocenami wydawanymi przez rodziców i wychowawców szkolnych badanych dzieci. W przypadku szacowania u dzieci ich aktywności (AK) oraz nieśmiałości
(NI) zbieżność ta jest umiarkowana. Jeśli zaś wziąć
pod uwagę stopień zgodności rodziców i nauczycieli
w ocenie emocjonalności (EM) oraz towarzyskości
(TO) dzieci, to należałoby ją określić jako statystycznie istotną, ale niską (współczynniki korelacji r osiągają w nich wartości poniżej 0,40).
W świetle tych wyników oczywiste staje się, iż
nie ma zupełnej zgodności w ocenie temperamentu
dziecka ze strony jego rodzica i nauczyciela. Ciekawe
wydaje się zatem ustalenie, na czym ewentualne rozbieżności te polegają i z czego mogą one wynikać.
Poziom i struktura cech temperamentalnych dzieci
w ocenie ich rodziców
Podstawowe statystyki opisowe wyników w poszczególnych skalach EAS-C Wersji dla Rodziców
zostały przestawione w tabeli 9 i zilustrowane na
rycinie 2.
Średnie wyników grupy dzieci (N=111) ocenianej przez ich rodziców wskazują na przeciętny
poziom ich temperamentalnej aktywności (AK),
towarzyskości (TO) i nieśmiałości (NI), natomiast
niski poziom ich emocjonalności (EM).
Kwestię poziomu i ewentualnych różnic nasilenia
cech temperamentalnych u chłopców i u dziewcząt
w ocenie ich rodziców przedstawiono w tabeli 10.
Analiza danych zawartych w powyższej tabeli
wskazuje, iż zachodzi statystycznie istotna różnica
Tabela 8. Współczynniki korelacji ocen temperamentu dzieci (N = 111) dokonanych za pomocą Kwestionariusza EAS-C przez rodziców
i wychowawców
Table 8. Correlation ratek of temperament asssessment (N = 111) made with EAS-C Temperament Questionnaire by parents and
class tutors
Skala EAS-C / Scales EAS-C
Współczynniki korelacji r Pearsona / Rate of correlation r Pearson’s
Emocjonalność (EM) / Emotionality
0,27*
Aktywność (AK) / Activity
0,44*
Towarzyskość (TO) / Sociability
0,28*
Nieśmiałość (NI) / Shyness
0,46*
Uwaga: Oznaczone asteryksem (*) współczynniki korelacji osiągają znamienność statystyczną co najmniej na poziomie istotności p < 0,05
Attention: Rate of correlation marked with asterisk (*) reach statistical gravity at the level of p < 0,05
Tabela 9. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) wyników Kwestionariusza Temperamentu EAS–C Wersja dla Rodziców
Table 9. Averages (M) and standard deviations (SD) of results of EAS–C Temperament Questionnaire version for parents
M
SD
Skośność
Kurtoza
Emocjonalność (EM) / Emotionality
3,51
2,26
0,72
–0,01
Aktywność (AK) / Activity
5,98
1,94
–0,62
–0,06
Towarzyskość (TO) / Sociability
5,60
1,93
–0,60
0,29
Nieśmiałość (NI) / Shyness
5,48
1,97
0,63
0,10
-
-
-
-
Skala EAS-C / Scales EAS-C
-
– 55 –
Kinga Tucholska, Marian Fiedor
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
EM
AK
TO
NI
Ocena Rodziców
Ryc. 2. Wyniki średnie w skalach Kwestionariusza Temperamentu EAS-C Wersja dla Rodziców
Fig. 2. Average results in EAS-C Temperament Questionnaire version for parents
Tabela 10. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) wyników chłopców (N=53) i dziewcząt (N=58) w Kwestionariuszu Temperamentu EAS-C Wersja dla Rodziców
Table 10. Averages (M) and standard deviations (SD) of results of boys (N=53) and girls (N=58) in EAS-C Temperament Questionnaire version for parents
Skala EAS-C / Scales
Emocjonalność (EM) / Emotionality
Aktywność (AK) / Activity
Towarzyskość (TO) / Sociability
Nieśmiałość (NI) / Shyness
Płeć / Sex
M
SD
chł
3,34
2,24
dz
3,67
2,28
chł
6,09
1,88
dz
5,88
2,01
chł
5,49
2,04
dz
5,71
1,84
chł
5,19
1,62
dz
5,74
2,22
Poziom i struktura cech temperamentalnych dzieci
w ocenie ich wychowawców
Jak ukazują to dane zawarte w tabeli 11,
w ocenie wychowawców szkolnych, którzy równocześnie są nauczycielami wychowania fizyczne-
– 56 –
-
p
0,041
0,840
0,004
0,947
1,460
0,230
7,533
0,007
go, poddane badaniu dzieci (N=111) prezentują
przeciętny poziom wszystkich, ujmowanych przez
metodę Bussa i Plomina, cech temperamentalnych, tj. emocjonalności, aktywności, towarzyskości i nieśmiałości.
W formie graficznej dane te przestawia wyrównany profil wyników (por. ryc. 3).
Dane zawarte w tabeli 12 wskazują, iż nie ma
statystycznie istotnych różnic w ocenie nasilenia
cech temperamentu pomiędzy chłopcami a dziewczętami w ocenie ich wychowawców szkolnych.
-
-
-
-
(p<0,007) pomiędzy oceną nasilenia temperamentalnej nieśmiałości u chłopców i dziewcząt. Rodzice
postrzegają dziewczęta jako nieco bardziej nieśmiałe niż chłopcy.
F
Pozaszkolna aktywność ruchowo-sportowa a struktura cech temperamentalnych uczniów
Tabela 11. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) wyników Kwestionariusza Temperamentu EAS-C Wersja dla Nauczycieli
Table 11. Averages (M) and standard deviations (SD) of results of EAS-C Temperament Questionnaire version for teachers
Skal EAS-C / Scale
M
SD
Skośność
Kurtoza
Emocjonalność (EM) / Emotionality
5,99
1,89
0,19
0,04
Aktywność (AK) / Activity
6,05
2,01
–0,25
–1,03
Towarzyskość (TO) / Sociability
5,90
2,21
–0,61
0,06
Nieśmiałość (NI) / Shyness
5,19
1,98
0,65
–0,46
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
EM
AK
TO
EM
AK
TO
NI
NI
Ryc. 3. Wyniki średnie w skalach Kwestionariusza Temperamentu EAS-C Wersja dla Nauczycieli
Fig. 3. Average results in EAS-C Temperament Questionnaire version for parents
Tabela 12. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) wyników chłopców (N = 53) i dziewcząt (N = 58) w Kwestionariuszu Temperamentu EAS-C Wersja dla Nauczycieli
Table 12. Average (M) and standard deviations (SD) of results boys (N = 53) and girls (N = 58) in EAS-C Temperament Questionnaire
version for teachers
Skala EAS-C / Scale
Płeć/Sex
M
SD
F
p
Emocjonalność (EM) / Emotionality
chł
5,91
1,99
0,245
0,621
dz
6,07
1,82
chł
6,55
1,86
2,380
0,126
dz
5,59
2,04
chł
6,00
2,24
0,072
0,788
dz
5,81
2,19
chł
5,06
2,02
0,006
0,939
dz
5,31
1,94
-
Aktywność (AK) / Activity
-
Towarzyskość (TO) / Sociability
-
-
Nieśmiałość (NI) / Shyness
-
– 57 –
Kinga Tucholska, Marian Fiedor
Porównanie ocen cech temperamentalnych uczniów
dokonanych przez ich rodziców i wychowawców
szkolnych
Istotność różnic pomiędzy ocenami rodziców
i nauczycieli sprawdzono stosując test t porównań między średnimi wyników w dwu wersjach
Kwestionariusza Temperamentu EAS-C. Jego wyniki
zawarte są w tabeli 13 i na wykresie 4.
Powyższe dane ukazują bardzo dużą zgodność
w sposobie oceny aktywności, towarzyskości i nieśmiałości oraz wyraźną, statystycznie istotną różnicę
(p<0,0001) pomiędzy sposobem oceniania temperamentalnej emocjonalności dzieci i młodzieży przez ich
rodziców i wychowawców szkolnych. Rozbieżności
w ocenie nasilenia temperamentalnej emocjonalności nie dziwią, gdy weźmie się pod uwagę istotę tej
zmiennej zgodnie z tym, jak opisują ją Buss i Plomin
[9]. Owa emocjonalność oznacza temperamentalną
skłonność do reagowania silnym pobudzeniem, wyrażającym się niepokojem i niezadowoleniem, strachem czy złością w sytuacji frustracji.
Wydaje się, że nauczyciele, szacując ją „bliżej
średniej”, bardziej realistycznie oceniają tę cechę
Tabela 13. Porównanie średnich (M) i odchyleń standardowych (SD) ocen rodziców i wychowawców szkolnych w czterech skalach
Kwestionariusza Temperamentu EAS-C
Table 13. Comparison of average (M) and standard deviations (SD) of assesments of parents and class tutors in four scaled EAS-C
Temperament Questionnaire
Ocena Rodziców / assesments of parents
Skale EAS-C
Ocena Nauczycieli / assesments of class tutors
t
p
M
SD
M
SD
Emocjonalność (EM) / Emotionality
3,51
2,26
5,99
1,89
8,86
0,0000
Aktywność (AK) / Activity
5,98
1,94
6,05
2,01
0,24
0,8123
Towarzyskość (TO) / Sociability
5,60
1,93
5,90
2,21
1,07
0,2868
Nieśmiałość (NI) / Shyness
5,48
1,97
5,19
1,98
–1,09
0,2776
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
AK
TO
NI
-
EM
Oc. Nauczycieli
-
-
Oc. Rodziców
Ryc. 4. Porównanie wyników średnich w Kwestionariuszu Temperamentu EAS-C w Wersji dla Rodziców i Nauczycieli
-
Fig. 4. Comparison of average results in EAS-C Temperament Questionnaire in version for parents and teachers
-
– 58 –
Pozaszkolna aktywność ruchowo-sportowa a struktura cech temperamentalnych uczniów
u dzieci i młodzieży szkolnej. Bardzo prawdopodobne, iż jest tak, gdyż mają możność – częściej niż rodzice – obserwować dziecko w sytuacjach, które wzbudzają tego typu emocje. Rywalizacja z rówieśnikami,
bycie ocenianym na forum klasy w różnego rodzaju
testach i sprawdzianach czy wypróbowywanie sił
w tym, co nowe – to charakterystyczne dla środowiska szkolnego wyzwania, które powodują u większości silne pobudzenie emocjonalne i cały wachlarz
możliwych reakcji. Dodatkowo, doświadczeni wychowawcy, stykając się z dużą liczbą dzieci, mają
możliwość porównywania ich zachowania na tle
rówieśników, czego często pozbawieni są rodzice. Te
dwa fakty zdają się w głównej mierze tłumaczyć powstałe w ocenie różnice i przemawiają za uznaniem
większej obiektywności wychowawców szkolnych.
Struktura cech temperamentalnych EAS u uczniów
o zróŜnicowanym poziomie aktywności ruchowej
Jako ostatni etap przeprowadzonych analiz dokonano porównania wyników średnich w skalach
emocjonalności (EM), aktywności (AK), towarzyskości (TO) oraz nieśmiałości (NI), mierzonych
Kwestionariuszem EAS-C Bussa i Plomina, uczniów
z grup o niskim (N-AR) i wysokim (W-AR) poziomie aktywności ruchowej. Wskazuje ono na zachodzenie istotnych statystycznie różnic we dwóch
spośród czterech cech temperamentu mierzonych
EAS-C. Uzyskane w kwestionariuszu wyniki wyodrębnionych grup eksperymentalnych zamieszczone
zostały w tabeli 14 i na rycinie 5.
Z analizy danych przedstawionych w tabeli 14
i na rycinie 5 wynika, że w grupach różniących się
pod względem aktywności ruchowo-sportowej statystycznie istotne różnice zachodzą w poziomie aktywności temperamentalnej (AK) oraz nieśmiałości
(NI). Poziom emocjonalności (EM) i towarzyskości
(TO) nie różnicuje grup N-AR i W-AR.
Dzieci charakteryzujące się małą aktywnością
ruchową (N-AR) uzyskały przeciętne wyniki we
wszystkich skalach Kwestionariusza Temperamentu
EAS-C. Oznacza to, że postrzegane są one z zewnątrz jako niewyróżniające się na tle rówieśników szczególnym nasileniem, czy też jego brakiem,
żadnej z temperamentalnych cech, mierzonych tą
metodą.
Uczniów aktywnych ruchowo (tworzących
grupę W-AR) cechuje natomiast ponadprzeciętny
wigor i energia. Poruszają się oni zdecydowanie
szybciej i zwinniej niż inne dzieci; są w ruchu zaraz
po przebudzeniu. Duży wigor przejawia się u nich
w głośnym mówieniu i krzyku, silniejszym uderzaniu np. piłki, gwałtownym otwieraniu drzwi, zamaszystych ruchach itp. Charakteryzuje ich również wysokie tempo działania. Mają oni tendencję
do szybkiego mówienia i chodzenia, przeskakiwania stopni na schodach, gwałtownego wybiegania
z pomieszczeń itp. Ich wrodzona potrzeba wydatkowania energii fizycznej, wynikająca z konstytucji fizjologicznej i struktury cech temperamentalnych, realizuje się w takim właśnie zachowaniu.
Należy przypuszczać, że ich właściwości temperamentalne są fizjologiczną bazą do częstego podejmowania aktywności sportowej również poza
szkołą.
Dzieci z grupy W-AR postrzegane są również
jako zdecydowanie mniej nieśmiałe na tle swoich
mniej aktywnych rówieśników. Niższe niż przeciętne wyniki w skali temperamentalnej nieśmiałości
(NI) oznaczają, iż potrzebują zdecydowanie mniej
czasu, by się oswoić z nowo poznaną osobą, łatwo
zdobywają przyjaciół, są towarzyskie i zachowują
się przyjacielsko nawet wobec obcych. Z badań
Tucholskiej i Fiedora [1] wynika również, że dzieci te chętniej podejmują grupowe formy aktywności. Większa śmiałość oraz większa spontaniczność
i swoboda w zachowaniu okazują się ważnymi
Tabela 14. Porównanie średnich wyników w skalach EAS-C u uczniów o niskim (N-KT) i wysokim (W-KT) poziomie aktywności
ruchowej
Table 14. Comparison of average results in EAS-C scales among pupils with low (N-KT) and high (W-KT) level of motor activity
N-AR
(N = 35)
Skala EAS-C / EAS-C Scale
W-AR
(N = 27)
RóŜnice / Difference
SD
M
SD
t
p
EM – Emocjonalność / Emotionality
6,17
1,96
5,52
2,03
1,28
0,205
AK – Aktywność / Activity
5,54
1,95
6,96
1,81
–2,94
0,005
TO – Towarzyskość / Sociability
5,66
2,35
6,56
1,91
–1,66
0,101
NI – Nieśmiałość / Shyness
5,43
2,06
4,48
1,63
1,96
0,054
-
-
-
-
M
-
– 59 –
Kinga Tucholska, Marian Fiedor
9
8
7
N-AR
6
W-AR
5
4
3
EM
AK
TO
NI
Ryc. 5. Porównanie wyników średnich w czterech skalach Kwestionariusza Temperamentu EAS-C w grupach o niskim (N-AR) i wysokim
(W-AR) poziomie aktywności ruchowej
Fig. 5. Comparison of average results in four scaled EAS-C Temperament Questionnaire in groups with (N-AR) and high (W-AR) level
of motor activity
czynnikami sprzyjającymi podejmowaniu różnych
form aktywności ruchowo-sportowej.
Otrzymane wyniki analizy wydają się mieć bardzo istotne znaczenie szczególnie z badawczego
punktu widzenia. Przeprowadzając badania nad
temperamentem dzieci, należy mieć na względzie
konsekwencje korzystania przy tym jedynie z ocen
rodziców. Wychowawcy szkolni (w tym przypadku
równocześnie nauczyciele wychowania fizycznego) zdają się być bardziej obiektywni w jego ocenie. Najprawdopodobniej dzieje się tak, gdyż mają
możliwość dokonywania ich oceny na tle większej
grupy ich rówieśników oraz widzą je w różnych,
czasem stresujących sytuacjach, w związku z czym
mają też możliwość obserwowania u nich większego repertuaru zachowań.
Osiągnięte rezultaty pracy znajdują zasadnicze
potwierdzenie w prowadzonych już, zbliżonych
w procedurze badaniach nad wzajemnymi powiązaniami cech temperamentu EAS i aktywności ruchowej dzieci [8, s. 426–432]. Generalnie ta część
hipotezy trzeciej, w której przewidywano, iż dzieci
o wysokim poziomie aktywności temperamentalnej
przejawiają zdecydowanie większą gotowość do podejmowania różnych form aktywności sportowo-rekreacyjnej, znalazła potwierdzenie w otrzymanych
danych. Okazało się jednak, że dzieci, które same
-
-
-
-
Podsumowanie i wnioski
określiły się jako mało aktywne, preferujące zdecydowanie bierny tryb życia, niechętnie podejmujące
wysiłek fizyczny, jaki wiąże się z uprawianiem sportu,
przejawiają cechy temperamentalne na poziomie
przeciętnym, a nie niskim, jak to założono w dalszej
części hipotezy trzeciej. Fizjologiczny potencjał, jaki
– zgodnie z genetyczną teorią temperamentu Bussa
i Plomina [9] – przyniosły na świat, pozostaje na poziomie przeciętnym, nie zaś niskim. Ich brak aktywności ruchowo-sportowej nie znajduje wyjaśnienia
w poziomie odziedziczonych cech temperamentu.
Obiektywnie oceniony poziom wigoru i tempa ich
motoryki pozostaje na poziomie średnim. Ani nieśmiałość, ani brak towarzyskości czy też szczególnie
nasilenie tzw. „negatywnych” emocji nie powinny
stanowić dla nich przeszkody w podejmowaniu
aktywności ruchowej. Należałoby więc rozważyć
kwestię innych czynników, które utrudniły kształtowanie pozytywnych nawyków i racjonalnego
trybu życia – takiego, w którym ich naturalna potrzeba aktywności fizycznej miałaby szansę być
uświadomiona i we właściwy sposób zaspokojona.
Zasygnalizowana tu kwestia otwiera jednak dalszą,
wartą podjęcia perspektywę badawczą.
Przeprowadzone analizy pozwalają na sformułowanie następujących wniosków badawczych:
1. Nie ma zupełnej zgodności w ocenie temperamentu dzieci ze strony ich rodziców oraz wychowawców szkolnych. Stwierdzone rozbieżności zachodzą w ocenie ich temperamentalnej
-
– 60 –
Pozaszkolna aktywność ruchowo-sportowa a struktura cech temperamentalnych uczniów
emocjonalności, rozumianej jako skłonność do
reagowania silnym pobudzeniem w postaci niezadowolenia, strachu czy złości. Nauczyciele
szacują ją jako średnią, natomiast rodzice „niedoszacowują” jej poziomu u dzieci. Odwołując
się do sformułowanych na wstępie hipotez badawczych – hipoteza pierwsza w świetle tych
danych okazała się fałszywa. Zakładała ona, że
pomiędzy ocenami cech temperamentalnych
dzieci, sformułowanymi przez ich rodziców
i wychowawców, zachodzi wysoki stopień zgodności.
2. Nauczyciele nie dostrzegają różnic w nasileniu
poszczególnych cech temperamentalnych pomiędzy dziewczętami i chłopcami. Rodzice postrzegają dziewczęta jako bardziej nieśmiałe niż
chłopcy. Druga z postawionych hipotez, mówiąca, że nie ma różnic w nasileniu cech temperamentalnych u chłopców i u dziewcząt ocenia-
nych przez ich rodziców i nauczycieli, również
okazała się nieprawdziwa.
3. Na podstawie powyższych konstatacji można
stwierdzić, iż wychowawcy bardziej realistycznie
i obiektywnie postrzegają cechy temperamentu
dzieci.
4. Zachodzi współzależność pomiędzy pozaszkolną
aktywnością ruchowo-sportową uczniów a nasileniem i strukturą cech ich temperamentalnych
– szczególnie zaś aktywnością i nieśmiałością.
Dzieci mało aktywne charakteryzuje przeciętny
poziom wszystkich cech temperamentalnych
(aktywności, emocjonalności, towarzyskości
i nieśmiałości). Uczniowie bardziej zaangażowani w uprawianie sportów wykazują większy
wigor i tempo działania oraz mniejszą nieśmiałość w kontaktach z innymi. Hipoteza trzecia
potwierdziła się częściowo.
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
[7]
[8]
[9]
[10]
-
-
-
-
[1] Tucholska K, Fiedor M: Motywy aktywności fizycznej
a cechy temperamentalne uczniów w opinii ich rodziców
i wychowawców szkolnych, (w druku). Białystok, Wyd.
Trans Humana, 2006.
[2] Chromiński Z: Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży.
Warszawa, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych,
1987.
[3] Wieczorkiewicz S: Posiadanie komputera a podejmowanie aktywności ruchowej młodzieży ponad gimnazjalnej
wybranych szkół Stargardu Szczecińskiego; w Aktywność
ruchowa ludzi w różnym wieku. Szczecin, Wydawnictwo
Promocyjne „Albatros” 2005; 9: 57-62.
[4] Drabik J: Wychowanie fizyczne i sport w rozwoju zdrowia.
Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 1995; 1.
[5] Drabik J: Promocja aktywności fizycznej. Gdańsk, AWF,
1997.
[6] Stawowska L: Psychologiczne problemy rekreacji ruchowej i sportu wyczynowego; w Psychologiczne i społeczne
-
– 61 –
uwarunkowania rekreacyjnej działalności sportowej. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Sowiniec k.
Poznania, 29–31.05.1989, AWF, Poznań, 1990.
Osiński W: Motoryczność człowieka, jej struktura, zmienność i uwarunkowania. Poznań, Wydawnictwo AWF,
1993.
Lipowska M: Temperamentalne uwarunkowania aktywności ruchowej dzieci. w Aktywność ruchowa ludzi w różnym
wieku. Szczecin, Wydawnictwo Promocyjne „Albatros”.
2005; 9: 426-432.
Buss A, Plomin R: Temperament: early developing personality traits. Hillsdale, NJ. Erlbaum. 1984.
Oniszczenko W: Kwestionariusz Temperamentu EAS
Arnolda H. Bussa i Roberta Plomina. Wersje dla dorosłych
i dla dzieci. Adaptacja polska. Warszawa, Pracownia
Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, 1997.