MATERIAŁY I MISCELLANEA

STUDIA
HISTORYCZNE
R. XXX, 1987, Z. 2 (117)
PL I S S N 0025-1429
MATERIAŁY I MISCELLANEA
Tomasz
Kędziora
O INWENTARZU KSIĄŻEK DAWNEGO ZBIORU MALARNI
ZAMKU KRÓLEWSKIEGO W WARSZAWIE
Rękopiśmienne zbiory Biblioteki Narodowej zawierają wiele intere­
sujących dokumentów nie istniejących obecnie placówek artystycznych.
Pracownia artystyczna, prowadzona od połowy XVIII stulecia (1768) do
.pierwszych lat XIX wieku (1818) przez Marcello Bacciarellego, posiada­
na własne zbiory naukowe służące działalności dydaktycznej oraz artys­
tycznej twórców związanych z dworem Stanisława Augusta Poniatow­
skiego. Aktualny stan wiedzy na ten temat pochodzi z rozproszonych
w większości źródeł, które ocalały w nielicznych już nawet w drugiej
połowie XIX wieku zespołach archiwalnych.
Ilustracją dawnej świetności zbiorów jedynej w Polsce placówki
kształcącej artystów epoki stanisławowskiej może być zachowany w Pa­
pierach Marcellego Bacciarellego 1 spis książek dotyczących malarstwa
i funkcjonujących w warszawskiej pracowni.
Ów spis (Inventaire des Livres de Peinture a 1'Usage des Atteliers) 2
stanowi zaledwie cząstkowy element wiedzy o stanie posiadania książek
i podręczników z zakresu sztuk pięknych pracowni Bacciarellego. Ustale­
nie rzeczywistej daty powstania tego dokumentu jak i nie budzącego żad­
nych wątpliwości autorstwa nie jest rzeczą prostą. Można w tym przy­
padku wysnuwać konkretne wnioski na podstawie analizy porównawczej
pisma oraz stylu sporządzania dokumentów przez Bacciarellego i osoby
z jego kręgu. Opis zawartości teki z dokumentami określa ten inwentarz
jako jeden z załączników do listu wysłanego przez Bacciarellego do
króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III dnia 30 września 1802 r. Można
zaakceptować taką teorię ze względu na zachowane autentyczne listy
1
Papiery ze spuścizny Marcello Bacciarellego dotyczące utworzenia w War­
szawie Akademii Sztuik Pięknych, Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps 3774
III, karta 108.
2
Inventaire des Livxes de Peinture à 1'Usage des Ateliers, Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps 3774 III, k. 94—95.
292
Bacciarellego do króla Prus oraz odpowiedzi podpisane ręką Wilhelma III.
Prawdopodobieństwo wykonania tegoż inwentarza przez Bacciarellego
jest bardzo duże, ale autorytatywna wypowiedź na ten temat zawsze bu­
dzić może określone wahania. Brak podpisu i daty nie może jednak cał­
kowicie wykluczać autorstwa i czasu powstania dokumentu.
Poważnej analizy rękopisów dotyczących stanisławowskiej akademii
sztuk pięknych, która w XVIII wieku przybrała jedynie kształt malarni
zamkowej, dokonał Władysław Tatarkiewicz, publikując wybrane ręko­
pisy 3. Inwentarz nie był jednak przedmiotem bliższego opisu ani publi­
kacji. Wszystkie z przytoczonych przez Tatarkiewicza rękopisów zostały
po dokładnej ocenie określone, jeśli chodzi o autorstwo i czas ich spo­
rządzenia. Takich uwag nie udało mi się odnaleźć odnośnie do inwenta­
rza, który w; formie tabeli przedstawia poszczególne dzieła. Podobny sche­
mat tablic spotyka się w rękopisach wykonanych przez Bacciarellego na
zamówienie Stanisława Augusta. W tym przypadku treść wiązała się
z projektami Akademii Sztuk Pięknych lub planowanym rozwojem dzia­
łalności artystycznej na dworze królewskim.
Istnieje możliwość jedynie teoretycznej koncepcji, że treść meryto­
ryczna inwentarza została opracowana przez Bacciarellego, a jedynie tech­
niczna strona jego sporządzenia była udziałem osoby nam nie znanej.
Oczywiście takie stwierdzenie może być jedynie niezobowiązującym do­
mniemaniem, jednak dosyć realnym.
Tabela zawierająca opis literatury posiada cztery podziały pionowe,
ilustrujące kolejno numerację poszczególnych pozycji, opisy bibliogra­
ficzne, wartość dzieł podaną w dukatach oraz we florenach (?). Kolej­
ność numeracji ulega odkształceniu przy pozycjach 20—23, gdzie braku­
je pozycji 21 i 22; brak także miejsca na ich uzupełnienie. Można po­
traktować to jako pomyłkę autora.
Kolejny przedział tabeli obejmuje opisy bibliograficzne 22 dzieł. Kon­
frontując jakość tych opisów z zasadami stosowanymi w XIX wieku,
a także ze współczesnymi przepisami w tym zakresie można wyciągnąć
ogólny wniosek. Ogromna swoboda przy sporządzaniu opisów powoduje
poważne trudności identyfikacji poszczególnych dzieł. Oddalenie czasowe
oraz burzliwa historia zarówno naszego kraju, jak i całej Europy w XIX
i XX wieku trudności te znacznie zwiększyła. Liczne wojny i przemie­
szczenia zbiorów nie sprzyjają obecnym badaniom stanu ówczesnych za­
sobów. Wytłumaczeniem takiego sporządzenia opisu może być intencja
jedynie informacyjnego podejścia do inwentarza, co znajduje potwierdze­
nie w opracowaniu załącznika do wspomnianego listu. Inną sprawą bę­
dą obowiązujące wówczas zasady, gdyż trudno mówić jeszcze o normie
bibliograficznej.
3
W. T a t a r k i e w i c z , Akademia Sztuk Pięknych
sława Augusta [w:] O sztuce polskiej XVII
i XVIII
aneksy, s. 471—476. Autor nie publikuje tego rękopisu.
w Warszawie za Stani­
wieku,
Warszawa 1986,
293
Z większą dokładnością opisu spotkamy się dopiero w początku na­
stępnego stulecia. Zbiory biblioteczne Uniwersytetu Wileńskiego czy Gim­
nazjum Wołyńskiego są już zdecydowanie lepiej opracowane, dostarcza­
jąc więcej szczegółów bibliograficznych o posiadanych książkach.
Poszczególne dzieła przedstawione w inwentarzu mogą stanowić wy­
cinek struktury używanych w kształceniu artystycznym prac teoretycz­
nych i albumów poglądowych.
Ponieważ nie istniały praktycznie w zakresie teorii i dziejów sztuki
opracowania polskie wydawane w naszych oficynach, sprowadzano książ­
ki z Francji, Włoch, ewentualnie z Niemiec, gdzie już można było mó­
wić o doświadczeniu w tym zakresie. Szczególnie aktywne były ośrodki
posiadające uczelnie artystyczne. Bacciarelli zabiegał o kupno podręcz­
ników w Paryżu, Wiedniu i Dreźnie. Wiele dzieł napłynęło do pracowni
dzięki staraniom króla oraz głównego doradcy w sprawach gromadzenia
dzieł sztuki — hr. Augusta Moszyńskiego. Przesłanki tego typu metod
przynosi korespondencja Stanisława Augusta z Moszyńskim, odbywają­
cym podróże zagraniczne na polecenie króla. Listy z Paryża od Madame
Geoffrin do króla z pierwszych lat panowania Stanisława Augusta rów­
nież przynoszą takie wiadomości 4 .
Alina Chyczewska badając biografię Bacciarellego również wielokrot­
nie akcentuje znaczenie zakupów zagranicznych na rzecz pracowni zam­
kowej. Przytacza jeden z ciekawszych spisów zakupów książek dla kró­
la z zaznaczeniem tych, które przeznaczone zostały „Chez M. Bacciarel­
li" 5 . Jak się okazuje w wyniku porównania tego spisu z inwentarzem
książek i rysunków według Bacciarellego, kilka z nich można zidentyfi­
kować jako te same dzieła.
Pozycją pierwszą zapisaną w inwentarzu Bacciarellego jest „Academie
par Sandrart grande feuille avec des estampes, 8 volumes", której opis
bibliograficzny nie przynosi żadnych bliższych szczegółów. Można zorien­
tować się, że ani w tym przykładzie, ani w innych opisach nie zaznaczo­
no roku i miejsca wydania. Okazuje się, że dokładne dane można uzys­
kać tylko w wyniku konfrontacji opisu z oryginalną książką. Nie zawsze
jednak konfrontacja taka jest możliwa, zwłaszcza ze względu na trud­
ności z dotarciem do opracowań najstarszych i nie spotykanych obecnie
w zbiorach polskich oraz z powodu zbyt małej ilości nie zawsze prawi­
dłowo zanotowanych informacji niezbędnych do ustalenia tytułu, itd.
W inwentarzu są również przykłady wprowadzające w błąd swym nie4
A. C h y c z e w s k a , Malarnia na Zamku Królewskim, Rocznik Warszaw­
ski, R. 6, 1967, s. 95—-96. Wiadomości na ten temat publikuje również T. M a ń ­
k o w s k i , Mecenat artystyczny Stanisława Augusta, Warszawa
1976.
5
Spis książek zakupionych przez króla w latach 1767—1775, Biblioteka Czar­
toryskich w Krakowie, rkps 782, k. 425—436 (Bilans du Cornpte de la bibliothèque du 1 Janv. 1767—1775). Spis książek stanowi część dokumentu. Spis ten.
uwzględnia w swoich pracach również A. Chyczewska.
,
294
precyzyjnym opisem. Ilustracją może być dzieło wymienione w pozycji
17: „Anzeige Aller Kunstwerke — 1 t.", nie oznaczone konkretnymi ele­
mentami wymieniającymi cechy książki.
Powracając do pierwszej pozycji inwentarza warto pokazać różnicę
pomiędzy skromną informacją tego opisu a brzmieniem oryginalnym ty­
tułu, który udało się odnaleźć w Bibliotece Muzeum Narodowego w Po­
znaniu, wśród zbiorów specjalnych 8. Joachim Sandrart jest autorem dzie­
ła Academia Todesca della architectura, scultura e pittura, wydanego
w Norymberdze w latach 1675—1679. To dwutomowe dzieło, bogato
sztychowane, mogło być niezwykle cenne w kształceniu artystów, gdyż
zawierało prawdziwą galerię dzieł sztuki świata starożytnego. W opisie
książek z adnotacją „Chez M. Bacciarelli" wymieniono książkę, opa­
trując ją również skromnym opisem.
Na drugiej pozycji umieszczony został podręcznik do nauki rysunku,
zawierający kanony artystyczne stosowane w nauczaniu akademickim;
autorem jest Gerhard Lairesse 7 . Najwidoczniej kształcenie w pracowni
nie było ograniczone wyłącznie do spraw warsztatowych, skoro w inwen­
tarzu uwzględnione zostały również prace związane z teatrem i poezją,
w powiązaniu oczywiście ze sztukami plastycznymi. Należy tu wymie­
nić książki: Morelliego Thedtre Dimola et autres théâtres8 oraz Dubosa
Reflexions sur la poésie et sur la peinture9.
Niejasność niektórych opisów nie pozwala jednoznacznie stwierdzić,
czy odczytany tytuł jest właśnie tym, który był w zbiorach. Ilustracją
tego stanu rzeczy może być zapis poz. 6: „H. Vignola. Illustrato avec des
estampes — 1 vol." Biblioteka Muzeum Narodowego w Poznaniu jest
w posiadaniu dzieła Vignoli Giacomo Brozzi na temat pięciu porządków
w architekturze 1 0 . Trudno ustalić konkretną intencję autora zapisu in­
wentarzowego.
Nieco podobnie wygląda zapis bliżej nie określonego dzieła oznaczo­
nego nr 7, gdzie odnajdujemy lakoniczną notatkę: „Opere di Antonio
Mengs — deux Tommes". Ustalenie bliższych danych tej dwutomowej
pracy jest możliwe po zapoznaniu się z teoretyczną działalnością Anto­
nio Rafaela Mengsa, który wydał drukiem zbiór rozpraw o sztuce
(Parma 1780 — dzieło ukazało się rok po śmierci autora). Jest to naj6
J. S a n d r a r t , L'Academia Todesca delia architectura, scultura e pittura,
t. 1—2, Neuernberg 1675—1679, Cristian Sigismund Proberger (1 egzemplarz w
Bibliotece Muzeum Narodowego w Poznaniu).
7
Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps 3774 III: Inventaire..., k. 94, poz. 2:
Principes de Dessin par Gerhard Lairesse avec des Estampes grand Feuille —
1 vol.
8
Ibidem, poz. 3.
9
Ibidem, poz. 12.
10
Vignola Giacomo Barozzi da Regola delii cinąue ordini d'architettura di...,
Bologna 1736, Nella Stamperia di Lelio della Volpe (1 egzemplarz w Bibliotece
Muzeum Narodowego w Poananiu, inw. A 115).
295
większe opracowanie Mengsa, bardzo cenione i kilkakrotnie wzna­
wiane 11. W zbiorach Biblioteki Kórnickiej PAN znajdujemy drugi tom
opracowania tego autora w wersji niemieckiej, wydany w oficynie
C. F. Pranga w Halle pt. Hinterlassene Werke12. Jak można wnioskować
z dedykacji „Pani Marii Chłapowskiej", tj. II został jej podarowany
przez brata Maurycego. Rozpatrując jednakże zapis inwentarzowy dzieła
Mengsa, więcej przesłanek wskazywałoby na pierwszą włoską edycję
lub jedno ze wznowień (późniejszych.
Niedokładność w podawaniu nazwisk, szczególnie obcych, utrudnia
w dużym stopniu współczesną analizę. Oczywiście każdy zapis posiada
indywidualną cechę, dlatego znalezienie uniwersalnej metody rozwiąza­
nia nie daje pożądanych rezultatów. Rozważania zagadnień typowych
mankamentów opisu, tkwiących w inwentarzu, mają sens wówczas, gdy
poszukując sposobu rozwiązania ich treści, określamy cechy specyficzne,
pozwalające na poznanie prawdziwych informacji o książce. Cechą tego
tekstu będzie stosowanie opisu zawierającego w pierwszej kolejności ty­
tuł dzieła, a następnie nazwisko autora lub redaktora bądź też jednego
z członków zespołu opracowującego książkę. Często podane są lakonicz­
ne informacje uzupełniające, dodane przez autora inwentarza, a zaczer­
pnięte z treści dzieła nie wiążącej się z danymi bibliograficznymi. W nie­
których przypadkach została podana liczba tomów lub woluminów dzie­
ła, lecz na ogół wymiennie. W związku z tym nie jest możliwe jedno­
znaczne określenie, czy chodzi o liczbę tomów dzieła, czy o liczbę zaku­
pionych woluminów. W niektórych miejscach nie jest także możliwe
wyjaśnienie treści przedstawionych opisów. Informacje, odnoszące się do
formatu, spotyka się przy niektórych opisach, ale należą one do wyjąt­
ków (np. grande Folio, grnd in. fol.). Wymienione cechy opisu dotyczą
wszystkich książek ujętych w inwentarzu. Sugerując się treścią zapisów
można współcześnie odnaleźć te interesujące, o historycznym znaczeniu,
dzieła, przechowywane w zbiorach specjalnych lub wśród archiwaliów.
Jednym z kolejnych przykładów odszukanego metodą dedukcyjnego
rozwiązywania niekompletnego opisu jest egzemplarz autorstwa André
Félibiena: Entretiens sur les vies et sur les ouvrages des [...] peintres
anciens et modernes avec la vie des architectes (Rozważania o życiu
i dziełach malarzy dawnych i współczesnych oraz o życiu architektów).
Dzieło stanowi wielotomową biografię życia artystów podobną do dzieła
Giorgio Vasariego: Vite de più Eccellenti pittori scultori e architetti (Siena 1791—1794). Dzieło Felibiena trudno porównywać nawet z wcześniej­
szymi pracami Vasariego z połowy XVII wieku, ale posiada pewne cechy
11
A. R. M e n g s , Oeuvres complètes, t. 1—2, Paris 1786. Pierwsze wydanie
ukazało się w Parmie w r. 1980 — wymienia je M. R z e p i ń s k a , Historia koloru
w dziejach sztuki europejskiej, t. 2, Kraków 1979, s. 39.
12
A. R. M e n g s , Hinterlassene Werke, t. 2, Halle 1786, hrsg von C. F. P r a n ge (egzemplarz w Bibliotece Kórnickiej PAN, inw. 129162).
296
wspólne 13. Treść zapisu bibliograficznego w inwentarzu zawiera nazwis­
ko autora (zresztą błędnie napisane): Filibien, oraz pierwsze słowa tytu­
łu. Posiadane wskazówki przyczyniły się do ustalenia drogi poszukiwań,
dając równocześnie impuls do dalszej penetracji zasobów bibliotecznych.
Cytowany już spis książek z Biblioteki Czartoryskich oraz omawiany
inwentarz wymieniają interesującą pozycję: „Oeuvres de Piles", podob­
nie określoną w obu źródłach, którą zidentyfikowałem jako Abrege de
la vie des peintres, sculpteurs et architectes (Krótkie opisanie życia ma­
larzy, rzeźbiarzy i architektów)14. Jak większość tych interesujących
dzieł książka przechowywana jest w Bibliotece Kórnickiej. Dla pracow­
ni malarskiej posiadała znaczenie dydaktyczne w nauczaniu dziejów ma­
larstwa. Ambicją Bacciarellego było bowiem wykształcenie doskonałych
artystów o szerokich horyzontach intelektualnych. Zmierzał zwłaszcza
do wykstałcenia grupy malarzy historycznych, którzy podjęliby tematy
z dziejów Polski. Sam starał się na podstawie opisów i dawniejszych
przedstawień zrealizować serię portretów królów i książąt polskich. Świa­
dom wartości źródeł piśmienniczych dla pracy artystycznej doceniał zna­
czenie księgozbioru dobieranego celowo.
Bacciarelli znał doskonale ówczesne metody kształcenia akademickie­
go. Posiadał mnóstwo znajomych wśród artystów europejskich, z którymi
utrzymywał kontakty. Świadczy o tym zachowana korespondencja pro­
wadzona przez całe życie. Wymiana poglądów dotyczyła zagadnień ar­
tystycznych oraz licznych działań organizacyjnych wokół przyszłej aka­
demii. Znajomość zagadnienia nie pozostawała bez wpływu na umiejęt­
ność doboru literatury fachowej. Gromadzone przez Bacciarellego dzieła
obejmują szeroko pojęty zakres sztuk plastycznych. Wiadomo, że nauka
rysunku wymagała odpowiednich wzorów i podręczników do anatomii
czy tablic ze wzorami konkretnych fragmentów architektonicznych. Ta­
kie źródła również zostały podane w inwentarzu. Godne uwagi są takie
prace, jak: „Raccolta di Disseni d'Anatomia di Ercole Lelli et Altri
Autori offerta ad Re di Polonia", autorstwa Francesco Albergati Capacelli.
Dzieła tego nie udało się odnaleźć w księgozbiorach, podobnie jak pracy
mniej rzetelnie opisanej, a określonej jako „Manuscrit del Fratato di
anatomia di Ercole Lelli".
Ciekawostką inwentarza jest zarejestrowanie w nim 42 pudeł zawie­
rających wzory fragmentów wykopalisk archeologicznych przedmiotów
13
A. F é l i b i e n , Entretiens sur les vies et sur les ouwages des peintres
ancien et modernes avec la vie des architectes, t. 3, Trevoux 1725, L'imprimerie
de SAS, (egzemplarz w Bibliotece Kórnickiej PAN, inw. 129535/3).
14
R. de P i l e s , Abregé de la vie des peintres, sculpteurs et architectes,
Amsterdam et Leipzig 1967 (egzemplarz w Bibliotece Kórnickiej PAN, inw.
129538). W opisie Bacciarellego jest tylko wzmianka dzieła: „Mr. Depiles, Cinques
Tommes". Ilość tomów wskazuje na obszerną biografię.
297
i obiektów antycznych, rysowanych w różnych miejscach. Zbiory te słu­
żyły niewątpliwie uczniom malarni królewskiej 15 .
Ostatnią pozycją inwentarza jest zbiór rycin przedstawiający kande­
labry antyczne, będący kompletem wzorów rysunkowych opracowanych
przez Carla Antoniniego. Brak bardziej konkretnych danych pozostawia
i tę pozycję na etapie dalszych poszukiwań źródłowych.
Przedstawiony inwentarz jest niezwykle ciekawym źródłem analiz
w zakresie rekonstrukcji zbiorów malarni, prowadzonej w ciągu pół wie­
ku przez Bacciarellego. Powyższy zarys nie wyczerpuje całkowicie za­
gadnienia rękopisu, ale daje ogólny pogląd na wycinek procesu komple­
towania literatury naukowej w drugiej połowie XVIII wieku.
15
Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps 3774 III, Inventaire... poz. 23.