Biblijny Exodus

Biblijny Exodus – konfrontacja treści biblijnej ze świadectwami archeologicznymi – fakty i
poszlaki
Wstęp
Exodus jest momentem kulminacyjnym i przełomowym dla konstytuowania się tożsamości
narodowej Izraela. Aż dziesięć rozdziałów Księgi Wyjścia poświęcono na spis praw nałożonych
przez Boga na Naród Wybrany przy zawieraniu przymierza na Synaju. Przepisy te, wraz z
przepisami kultu stały się fundamentem żydowskiej kultury, można powiedzieć żydowskiego życia
nie tylko religijnego, ale i codziennego. Wydarzenia nocy paschalnej i wyjścia Izraelitów z Egiptu
obecne są także w liturgii chrześcijańskiej, jako zapowiedź wydarzeń zbawczych – wyzwolenia
całej ludzkości z mocy grzechu.
Nasuwa się pytanie, na ile tekst biblijny odpowiada prawdzie historycznej. Czy jest to
przedstawienie metaforyczne, symbolizujące skonsolidowanie narodu z koczowniczych plemion,
czy może faktycznie miał miejsce masowy i gwałtowny odpływ ludności semickiej z Egiptu
faraonów? W niniejszym artykule spróbuję przedstawić niektóre fakty i poszlaki wskazujące na
zgodność Księgi z prawdą historyczną. Nie jest to próba kompleksowego opracowania problemu,
starałem się natomiast wybrać zagadnienia cząstkowe i poglądy niektórych badaczy na nie.
Księga Wyjścia – informacje podstawowe
Powszechnie znany tytuł księgi – Εξοδος czyli Wyjście, pochodzi ze starożytnego przekładu
greckiego, septuaginty, gdzie nazwy nadane księgom odpowiadały ich treści. W hebrajskim
oryginale księga Wyjścia nosi tytuł welleh semot – Oto imiona, tradycja żydowska wyprowadzała
bowiem nazwy ksiąg od ich pierwszych słów.
Należy do zbioru ksiąg historycznych – hebr. Tora – (prawo), znanych jako pięcioksiąg –
greckie 'η πεντατευχος βιβλοσ. Jakkolwiek pięcioksiąg ma charakter prawa, różni się zasadniczo od
starożytnych kodeksów prawnych. Przepisy są przeplatane opowiadaniami historycznymi, które
wykazują pochodzenie praw i wyjaśniają ich sens religijnych. U podstawy pięcioksięgu stoi
teologiczna koncepcja narodu Izraelskiego w relacji z Bogiem, z którym zawarł PRZYMIERZE,
przymierze to realizuje się w historii.
Celem księgi Wyjścia i całego pięcioksięgu jest więc wykazanie, że Bóg Jahwe darmo i
dobrowolnie przygotowuje i wybiera naród Izraela, aby w oznaczonym momencie historii objawić
mu swą wolę i obdarzyć dobrodziejstwem.
Geneza ksiegi
Za początek historii księgi uważa się tradycję ustną, ostateczna redakcja nastąpiła
prawdopodobnie około VI czy V wieku przed Chrystusem. Do XVI wieku po Chrystusie
powszechnie przypisywano autorstwo całego pięcioksięgu Mojżeszowi. Tradycja o działalności
pisarskiej Mojżesza jest głęboko zakorzeniona zarówno w późniejszej treści biblijnej jak i
przekazach żydowskich, oraz chrześcijańskich. Warto wspomnieć, że charakterystyczna dla kultury
żydowskiej czy w ogóle semickiej tradycja przekazu ustnego nie tylko nie sprzyja zniekształcaniu
przekazywanej treści, ale wręcz przeciwnie – strzeże niezmienności przekazu. Takie
uwarunkowania, tradycje nauczania pamięciowego przekładały się później na wierność odpisów
ksiąg biblijnych, dzięki czemu, gdy po odkryciach w Qmran, skonfrontowano odnalezione tam
teksty biblijne z okresów od III wieku p.n.e. do I n.e. z najstarszymi znanymi dotychczas odpisami
średniowiecznymi, okazało się, że średniowieczne odpisy są zdumiewająco wierne tekstom
starożytnym.
Treść biblijna a prawda historyczna
Jak w przypadku każdej biblijnej księgi historycznej, zwłaszcza starotestamentalnej, mamy
potrzebę konfrontacji treści ze świadectwami historycznymi i archeologicznymi. Minęły już czasy
dosłownej interpretacji biblijnych opowieści, tak jak w przypadku księgi Rodzaju i opisu
stworzenia świata, mówi się raczej o obrazach, przekazie, niż relacji czy kronice. Jednakże
znikomość znalezisk materialnych, nie wspominając o piśmiennych z czasów opisanych w
Pięcioksięgu sprawia, że będące przedmiotem Księgi najdawniejsze dzieje Izraela są nie tylko
fundamentem tożsamości etnicznej narodu żydowskiego ale i głównym źródłem historycznym na
temat jego pradziejów. Badanie Biblii w wielu przypadkach pozostaje podstawą rekonstrukcji
historycznej, oczywiście w konfrontacji z wynikami innych dyscyplin naukowych.
Czy niewola egipska w ogóle miała miejsce?
Sir Alan Gardiner, jeden z najbardziej poważanych egiptologów XX wieku uważa, że bez
wątpienia tak. Co warte wzmianki, nie decyduje o tym nawet analiza tekstu i odkryć
archeologicznych. Jak podaje Gardiner: „legenda takiego wyzwania, przedstawiająca najstarsze
losy ludzi od tak nieprzychylnej strony nie mogła powstać inaczej niż jako refleksja nad
prawdziwym, aczkolwiek silnie zniekształconym wydarzeniem”.1 Pamiętajmy, że o ile Tora
ostatecznie ukształtowała się w VI-V w p.n.e., to od samego początku jej treść była przekazywana
ustnie, i to ze zdumiewającą wiernością.
Według księgi Rodzaju ustalamy: patriarcha Józef sprowadza rodzinę do Egiptu z ziemi
Kanaan, wobec długotrwałej klęski głodu w rodzinnych stronach. Józefowi umożliwia to uzyskana
wcześniej pozycja wysokiego urzędnika w administracji państwa. W tym czasie krajem włada
1
SARNA M. Nahum, SHANKS Hershel, Izrael w Egipcie... w: Starożytny Izrael: Od Abrahama do zburzenia świątyni
jerozolimskiej przez Rzymian, red. SHANKS Hershel, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2007, s. 74
dynastia Hyksosów, obcego pochodzenia.
Imhotep – Józef obecny w historii Egiptu?2
W swojej pracy „Exodus: śladami wydarzeń biblijnych” dr Lennart Möller wysuwa
hipotezę, w której utożsamia Józefa egipskiego z postacią genialnego architekta i rządcy Imhotepa.
Jego postać pojawia się w dziejach Egiptu w okresie panowania III dynastii, za czasów faraona
Dżesera. Imhotepowi przypisuje się nadludzki geniusz m.in. w dziedzinie medycyny i architektury
(projekt pierwszej piramidy schodkowej). W późniejszych wiekach z powodu swoich niezwykłych
zasług Imhotep był deifikowany i stał się postacią na wpół legendarną.
Möller wylicza podobieństwa Imhotepa i Józefa. Obu hierarchią przewyższał jedynie faraon
(autor porównuje podpis z posągu Imhotepa z Gizy oraz fragment z Księgi Rodzaju (41,37-45)).
Imię Imhotepa stało się w Egipcie synonimem mędrca, a jego sentencje cytowano jako przysłowia.
W zwojach papirusowych zawierających spisy owych sentencji natrafiono na fragmenty mówiące,
że mędrzec zbliża się do śmierci, przeżywszy 110 lat, a faraon obdarzył go takim uznaniem, jakiego
nie miał nikt przed nim. Analogicznie, Księga Rodzaju opisuje niezwykłe zaszczyty, które otrzymał
Józef. Podaje również, że Józef zmarł w wieku 110 lat.
Autor zwraca również uwagę na unikatowe w skali całego Egiptu konstrukcje wchodzące w
skład kompleksu piramidy w Sakkarze (przypomnijmy, projektu Imhotepa) – głębokie szyby, o
budowie znacząco odmiennej od zwyczajnych komór grobowych. Miałyby one służyć gromadzeniu
olbrzymich ilości zboża, zgodnie z zaleceniami Józefa z Księgi Rodzaju (41,33-36; 53-57). W
istocie, w szybach znaleziono pozostałości zboża, natomiast nie odkryto niczego, co potwierdzałoby
obowiązujące obecnie hipotezy, że są to komory grobowe.
Oczywiście, większość ze wskazywanych przez dra Möllera podobieństw opiera się na
poszlakach i spekulacjach. Pojawia się również wiele trudności, a najpoważniejszą jest
anachronizm – za datę śmierci Józefa przyjmuje się około 1635 rok przed Chrystusem, natomiast
Imhotep działał pod koniec XXVII wieku. Mamy więc do czynienia z ponad tysiącletnią
rozbieżnością, którą autor tłumaczy znacznym stopniem niepewności w ustalaniu chronologii
dziejów starożytnego Egiptu w okresie starszych dynastii.
Prześladowania Izraelitów w Egipcie – roboty przymusowe
Kiedy do władzy w Egipcie po okresie panowania Hyksosow powróciła dynastia rodzima,
rozpoczęły się prześladowania Izraelitów, zwłaszcza za rządów Ramzesa II (lata 1292-1225 przed
Chrystusem). W Księdze Wyjścia czytamy: „Lecz rządy w Egipcie objął nowy król, który nie znał
Józefa” (1,8). Rządy Ramzesa, były czasem wielkich przedsięwzięć budowlanych, Exodus
2
Na podstawie: MÖLLER Lennart, Exodus : śladami wydarzeń biblijnych, wyd. Muza, Warszawa 2002, ss. 65-90.
wspomina prace przymusowe przy budowie miast Pitom i Ramzes – to drugie było Hyksoską
stolicą Auaris, przebudowywaną przez faraonów Setiego, Ramzesa I i II. 3
Z jednej strony ks. Wyjścia wspomina o przymusowych pracach kamieniarskich by
dostarczać materiału na budowę miast Pitom i Ramzes, podczas gdy głównym materiałem
konstrukcyjnym w delcie Nilu w owym okresie były cegły. Jednak malowidło z tebańskiego
grobowca z XV wieku p.n.e. ukazuje semickich niewolników przy produkcji cegieł 4, wraz z tekstem
o skardze na niedostatek słomy do ich wyrobu – podobnie skarżyli się w Księdze izraelici.
Znaczący jest fakt, że w kraju Kanaan przy wyrobie cegieł nie używano słomy, gdyby więc przyjąć
założenie, że Księga Wyjścia powstała w całości w Ziemi Obiecanej w późniejszym okresie, jako
streszczenie narodowego mitu, wówczas trudno byłoby wytłumaczyć wzmiankę o słomie
(stosowanej przy wyrobie cegieł w delcie Nilu).
Staroegipskie teksty wspominają o azjatyckich migrantach osiedlających się po wschodniej
stronie Nilu – na przykład tekst znany jako Pouczenia dla Merikara z około 2040 roku przed
Chrystusem mówi o cudzoziemcach migrujących za pożywieniem zaś inny papirus z XIII wieku
(okres odpowiadający domniemanemu Wyjściu) o zbiegłych niewolnikach. Zwój Skórzany z Luwru
mówi o niedotrzymaniu norm produkcji cegieł przez niewolników (patrz Wj 5,14) a tekst z Deir elMedineh wspomina o robotnikach składających ofiarę swemu bogu (Wj 3,18; 5,3)5
Kiedy nastąpił Exodus?
Dwie główne hipotezy zakładają XV lub XIII wiek przed Chrystusem. Pierwsza wydaje się
mniej prawdopodobna ze względu na silną w piętnastym wieku władzę Egiptu nad ziemią Kanaan
w której osiedlali się Izraelici z Exodusu (u władzy faraonowie Totmes III i Amenhotep II) i
pozostaje w konflikcie ze świadectwami archeologicznymi, które przemawiają za XIII wiekiem.6
Mamy więc dwie możliwości: niewola za faraona Setiego I (1317-1301), exodus za
Ramzesa II (1301-1234) lub ucisk za czasów Ramzesa II, exodus za Merenptaha (1234-1225).
Papirus Leiden 348 pozwala wnioskować o pobycie w Egipcie cudzoziemców, będących trzonem
siły roboczej za panowania Ramzesa II. Cudzoziemców tych, określanych jako Apiru – badacze
łączą ten termin z habiru, hapiru ze źródeł klinowych i wreszcie biblijnym ibrim – hebrajczyk.7
Z zachowanej steli kommemoratywnej wiemy, że kolejny faraon: Merenptah prowadził
kampanię wojenną w Palestynie, być może walcząc z niektórymi Izraelitami z Exodusu. W tym
samym czasie na Egipt nadciągnęła inwazja Libijczyków i Ludów Morskich (m.in. Filistyni), która,
3
SARNA M. Nahum, SHANKS Hershel, Izrael w Egipcie... w: Starożytny Izrael: Od Abrahama do zburzenia świątyni
jerozolimskiej przez Rzymian, red. SHANKS Hershel, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2007, s. 82
4
Tamże, s. 77
5
Tamże, s. 78
6
Tamże, s. 80
7
Tamże, s. 82n
choć odparta, osłabiła potęgę Egipską i zakończyła okres panowania faraonów nad Palestyną,
umożliwiając plemionom Izraelskim podbój i konsolidację tych ziem. 8
Czołowy historyk izraelski Abraham Malamat uważa jednak że nie sposób mówić o
konkretnej dacie Wyjścia, lecz o trwającym wiele lat odpływie ludności Izraelskiej z Egiptu,
osiągającym punkt kulminacyjny w XII wieku przed naszą erą.
Plagi egipskie i śmierć pierworodnych
Zgodnie z Księgą Wyjścia, faraon dziesięciokrotnie odmawiał wypuszczenia Izraelitów z
kraju i dziesięciokrotnie Egipt ukarany został plagami, aż do kary Bożej, która wytraciła wszystkich
pierworodnych w ziemi egipskiej. W połączeniu z plagami (m. in. szarańcza, pomór bydła, burze
gradowe) takie zdarzenie byłoby przyczyną ciężkiego kryzysu w państwie i powinno zostać
odnotowane w zachowanych zabytkach piśmiennictwa. Jedyną poszlaką uwiarygodniającą opis z
Księgi jest papirus Lamentacje Ipuwera z okresu XIX dynastii (a więc, jak wspomniałem wyżej,
najbardziej prawdopodobnego czasu dla wyjścia Izraelitów z Egiptu). Zwój opisuje społeczeństwo
pogrążone w całkowitym kryzysie, poetycki charakter tekstu sprawia jednak, że powszechnie
uznaje się go raczej za przepowiednię czy też fikcję literacką.
Warto jednak zwrócić uwagę, na korelacje pomiędzy tekstem Lamentacji, a Księgą Wyjścia
– przede wszystkim wzmiankę o supremacji prostego ludu, nagłym wzbogaceniu się niewolników
(złupienie Egipcjan przed Wyjściem (Wj 12:33-36), sługach opuszczających panów i wreszcie
śmierci tak wielu osób, że zamiast zgodnego z egipską tradycją pochówku wrzucano ich ciała do
rzeki.9 Biorąc pod uwagę domniemaną zbieżność chronologiczną z wydarzeniami Exodusu uderza
wzmianka o tym, że „rzeka [Nil] jest krwią” (por. Wj 2,20). Można także wyliczyć kilka innych
zbieżności.10
Hipoteza Möllera – śmierć Tutanchamona
Dr Lennart Möller przedstawia hipotezę, że Exodus nastąpił za panowania Amenhotepa III.11
Poszlaką na uzasadnienie tej hipotezy jest kwestia śmierci jego następcy, Tutanchamona w młodym
wieku (przed objęciem tronu). Zgodnie z Księgą Wyjścia, Tutanchamon miałby miałby umrzeć
podczas nocy paschalnej jako pierworodny (Wj 12,29). Möller zakłada dalej, że dowodzący
wojskiem ścigającym Izraelitów Amenhotep III utonął przeprawiając się przez Morze Czerwone
(Wj 14,26-28), nie pozostawiając po sobie ciała, które można by było pochować w przygotowanym
dla niego, wystawnym grobowcu, gdzie zamiast tego pogrzebano Tutanchamona. Autor przytacza
8
Tamże, s. 84
GARDINER Alan, The Admonitions of an Egyptian Sage from a hieratic papyrus in Leiden, Pap. Leiden 344, G. Olms
Verlag, Hildesheim 1969, s. 20 i następne.
10
MÖLLER Lennart, Exodus : śladami wydarzeń biblijnych, wyd. Muza, Warszawa 2002, ss 144-148.
11
MÖLLER Lennart, Exodus : śladami wydarzeń biblijnych, wyd. Muza, Warszawa 2002, ss 112-124.
9
również jeden z listów z Tell-el-Amarna, gdzie wdowa po faraonie pisze do króla Hetytów: Moj
mąż nie żyje, a ja nie mam syna. Słyszałam, że masz wielu synów. Gdybyś jednego z nich wysłał do
mnie, zostałby moim mężem, bo poślubienie któregoś z moich sług budzi we mnie odrazę
(przedstawiciele wyższych kast zginęli w Morzu Czerwonym, lub zmarli jako pierworodni). Inny
list opisuje, jak, rządcy egipskich miast w Palestynie domagają się pomocy militarnej od faraona,
żadna pomoc ze stolicy jednak nie nadchodzi. Hipoteza łączy te wszystkie poszlaki z głębokim i
nagłym kryzysem, jaki miałby zapanować w Egipcie po wydarzeniach Wyjścia.
Trasa – Morze Czerwone?
Niepewna jest trasa, nie ustalono też z całkowitą pewnością umiejscowienia Synaju.
Wiadomo jedynie, że główną kwaterą pobytu na pustyni była oaza Kadesz, 80 km na południe od
Beer-Szeby.
Najszybsza droga do Kanaanu wiedzie wzdłuż wybrzeża Morza śródziemnego. Wj 13,17
podaje, że wybrano inną trasę ze względu na liczne egipskie twierdze wzdłuż wybrzeża 12. Księga
Liczb zawiera wykaz miejsc przemierzanych przez Izraelitów z Exodusu, jednak dla większości nie
zidentyfikowano realnych odpowiedników. 13
Problem mamy też z cudownym przejściem przez Morze Czerwone. Z nieznanych
powodów starożytny przekład Starego Testamentu na grecki (Septuaginta) oddał hebrajskie Yam
Suf – Morze Trzcin jako Erythra Thalassa – Czerwone Morze. Z drugiej strony inne fragmenty
Biblii jednoznacznie wskazują, że pod nazwą Yam Suf określa się właśnie akwen znany
współcześnie jako Morze Czerwone (Lb 21,4; 1Krl 9,26; Jr 49,21), bądź przynajmniej jego odnogi
– Zatoka Sueska lub Zatoka Eilat.14
Część badaczy dyskredytuje opis biblijnego cudu i podaje alternatywne, mniejsze i płytsze
zbiorniki wodne jako miejsce przejścia przez rozstępujące się wody: Jezioro Bardwil, Jezioro
Menzaleh, Timsah, Jeziora gorzkie i wspomniane wcześniej zatoki Morza Czerwonego, bądź jakieś
inne, starożytne jezioro, znajdujące się na północ od Jeziora Słonego. Argumentem jest tutaj fakt, że
brzegów zatok Morza Czerwonego nie porastają trzciny.15 Z kolei inni, jak Bernard Batto uznają
wręcz, że Yam Suf
jest akwenem mitologicznym, negując możliwość, w której faktyczne
wydarzenia wiązałyby się z przekroczeniami praw natury.16
12
SARNA M. Nahum, SHANKS Hershel, Izrael w Egipcie... w: Starożytny Izrael: Od Abrahama do zburzenia świątyni
jerozolimskiej przez Rzymian, red. SHANKS Hershel, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2007, s. 89
13
Tamże: s. 90
14
Tamże
15
GRANT Michael, Dzieje dawnego Izraela, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991, s. 54
16
SARNA M. Nahum, SHANKS Hershel, Izrael w Egipcie... w: Starożytny Izrael: Od Abrahama do zburzenia świątyni
jerozolimskiej przez Rzymian, red. SHANKS Hershel, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2007, s. 91
A jednak Morze Czerwone?
Dr Moller uważa, że przejście przez morze miało miejsce w okolicach zatoki Akaba. Jest
ona częścią doliny ryftowej, głębokość jest więc bardzo duża – sięga 1900 metrów. Nawet w
przypadku cudownego rozstąpienia się wód, spadek i ukształtowanie terenu uniemożliwiłyby
przemarsz. Autor wskazuje jednak na istnienie przy półwyspie Nuweiba podwodnego mostu. Choć
obszar ten nie został dokładnie zbadany, to istniejące pomiary wskazują na maksymalną głębokość
około 240 metrów, lub, według innych pomiarów, około 800 metrów, co wciąż pozwala
ekstrapolować stosunkowo łagodne nachylenie dna – 12 do 15%. Taka lokalizacja byłaby
dogodnym punktem przeprawy, przy pomocy Boskiej interwencji.
Podsumowanie
Pewne pozostaje, że liczna grupa cudzoziemców przebywających dłuższy czas w Egipcie
brała udział w pracach przymusowych i na skutek prześladowań opuściła kraj, osiedlając się w
ziemi Kanaan. W drodze przeżyli teofanijne doświadczenie które już w Kanaanie pozwoliło im stać
się jednym narodem – Izraelem, opartym na fundamencie nowego, niezwykle prężnego kultu
religijnego.
Istnieje tendencja do racjonalizowania opisanych na kartach Biblii wydarzeń. Wiele z nich
nie daje jednak możliwości wytłumaczenia zgodnie z prawami natury. Biorąc pod uwagę, że u
fundamentu
Chrześcijaństwa
stoi
wydarzenie
całkowicie
nadprzyrodzone
–
a
więc
zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, trudno zrozumieć tendencję do szukania naturalnych
wyjaśnień dla wszystkich przypadków opisanych w Biblii cudów, zwłaszcza w odniesieniu do
wydarzeń Exodusu.