Raport z badań jakościowych oraz desk-research

Transkrypt

Szybka
Ocena i
Reakcja
Magdalena Kamieniecka
Maciej Karwowski
Aleksandra Krzyżanowska
Łukasz Widła
Warszawa 2004
Raport z badań jakościowych oraz desk-research
Problemy młodzieży Dzielnicy Warszawa Ursus:
Eksploracja, diagnoza, przeciwdziałanie.
Rekomendacje dla programów profilaktycznych.
Spis treści
Główne wnioski i rekomendacje
Dzieci i młodzież . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
4
Rekomendacje w zakresie dotychczas prowadzonych działań profilaktycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Uwagi wstępne
5
7
Definicja problemu/cel badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Cel badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Metodologia i próba
9
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obserwacja miejsc i sytuacji zwiększonego ryzyka . . . . . . . . . . 10
1 Dzielnica Ursus - podstawowe informacje, obszary zagrożenia
11
Młodzież Ursusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Jaka jest młodzież Ursusa? Reanaliza danych zastanych . . . . . . . . . . 15
Młodzież Ursusa w świetle innych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2 Dzieci i młodzież zamieszkujące dzielnicę Ursus - problemy, używki, sposoby aktywizacji
21
Charakterystyka poszczególnych grup wiekowych młodzieży . . . . . . . 22
Szkoła podstawowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Spis treści
2
Gimnazjum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Szkoła średnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Sposoby spędzania wolnego czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Alkohol, papierosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Narkotyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Nauczyciel/psycholog/pedagog/ksiądz - autorytet? . . . . . . . . . . . . 36
3 Dorośli zajmujący się problemami młodzieży
39
Koordynacja i współpraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Uzależnienia i problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Sfera makro i finansowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4 Dyskusja i wnioski
47
Informacje o zespole realizującym badanie
51
Raport z badań jakościowych oraz desk-research.
Spis rysunków
1.1
Struktura wiekowa mieszkańców Ursusa . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.2
Dynamika zmian liczebności młodzieży w Ursusie w różnych grupach wiekowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.3
Czyny karalne popełniane przez młodzież z Ursusa
. . . . . . . . . 16
1.4
Agresja w oczach uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.1
Programy profilaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Główne wnioski i rekomendacje - zestawienie najważniejszych
wyników
Mimo, iż badania psychologiczno - socjologiczne (Warsaw Area Study ) pokazują, iż mieszkańcy Warszawy są bardziej szczęśliwi niż reszta
kraju, widoczne są pewne problemy, które powinny być rozwiązane, by
móc działać w pełni efektywnie.
Dzieci i młodzież
• Wydaje się, iż krytycznym okresem jest przejście ze szkoły podstawowej do gimnazjum - to tu powinna ogniskować się większa
uwaga osób prowadzących działania profilaktyczne,
• Należy umożliwić młodzieży rozpoczynającej naukę w gimnazjum
”miękkie wejście” w nową dla nich sytuację; zapewnienie im bezpieczeństwa - zarówno psychologicznego (oswojenie nowej i trudnej
sytuacji), jak również fizycznego (aktywna walka z ”koceniem”),
• Należy aktywizować dzieci i młodzież gimnazjalną oferując jej alternatywne sposoby spędzania czasu. Pokutuje stwierdzenie, że
5
”żeby być fajnym w gimnazjum trzeba palić, pić i ćpać” - należy starać się zmienić ten stan rzeczy.
• Zmiana obecnej niepokojącej sytuacji powinna przebiegać na kilku
etapach:
. Pokazywanie alternatywnych form spędzania czasu niekojarzących się z profilaktyką, czy socjoterapią - promowanie aktywności sportowej (sala gimnastyczna, siłownia, basen), czy kulturalnej (zespoły rockowe, czy hip-hopowe; kółka literackie,
czy dziennikarskie), np. te oferowane przez Domy Kultury,
. Akcentowanie wartości twórczego nonkonformizmu - przekonywanie, że nie trzeba być takim jak wszyscy, że większość nie
zawsze ma rację - uczenie asertywności poprzez podwyższanie samooceny a nie zajęcia, które w opinii młodych ludzi są
sztuczne,
. Podkreślanie roli wykształcenia - pokazywanie konkretnych
przypadków (wzorców) ludzi z ich okolicy, którym udało się
dzięki wykształceniu; walka ze „stereotypem kujona”,
. Działania na polu polityki społecznej - szkolenia i kursy dla
rodziców; to w domu następuje transmisja wzorów bierności i
apatii; aktywizacja rodziców i budowanie w nich przekonania,
iż są w stanie coś zrobić jest daleko trudniejsza, ale konieczna
dla skuteczności każdego działania profilaktycznego.
Rekomendacje w zakresie dotychczas prowadzonych działań profilaktycznych
• Kontrola dotychczas realizowanych programów pod kątem ich jakości merytorycznej oraz przygotowania prowadzących (ukończone
studia podyplomowe oraz dodatkowe kursy),
6
• Regularne działania o charakterze audytu, czy też superwizji szkolenia trenerów dokonywane przez osoby z zewnątrz - przygotowane do tego typu działalności,
• Koordynacja działań pomiędzy różnymi - publicznymi i niepublicznymi organizacjami zajmującymi się profilaktyką - wyznaczenie
jednego ośrodka koordynacyjnego zajmującego się szkoleniami i
nadzorem,
• Stworzenie bazy danych głównych obszarów realizowanych programów wraz z jasnym określeniem osób odpowiedzialnych i przygotowanych do prowadzenia tego typu działalności,
• Wdrożenie cyklu obligatoryjnych szkoleń realizowanych przez uznane autorytety w dziedzinie profilaktyki.
Uwagi wstępne
Prezentowany raport jest owocem badań jakościowych oraz analizy danych zastanych przeprowadzonych w listopadzie i grudniu 2004 roku na terenie Dzielnicy
Warszawa Ursus.
Raport otwierają podstawowe informacje o badaniu - cele, metodologia, harmonogram badań. Kolejna część, to istotne informacje o dzielnicy Ursus uzyskane zarówno z ogólnodostępnych danych urzędowych, jak również innych źródeł - przede
wszystkim z badań ilościowych przeprowadzonych na terenie Ursusa oraz informacji zebranych w trakcie badań Instytutu Psychiatrii i Neurologii i Centrum Badania
Opinii Społecznej oraz Warsaw Area Study (Grzelak, Zarzycki 2004).
Najistotniejsze z punktu widzenia raportu są z pewnością dwie kolejne części; w
pierwszej dokonujemy eksploracyjnej analizy sytuacji społeczno-kulturowej młodzieży Ursusa, zwracając szczególną uwagę na kwestie potencjalnych zagrożeń.
Analizujemy też problemy wiążące się z dostępnością używek i środków mogących
stanowić niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia młodych ludzi. Istotne w tej części jest również zwrócenie uwagi na wiedzę posiadaną przez dzieci i młodzież na
temat używek oraz próba określenia zalet i wad dotychczas prowadzonych programów profilaktycznych kierowanych do młodych ludzi.
Następny rozdział poświęcony jest w całości omówieniu wniosków wypływających
z wywiadów przeprowadzonych z osobami dorosłymi pracujących z dziećmi i mło-
Uwagi wstępne
8
dzieżą oraz posiadających doświadczenie w realizacji różnego typu działań, które
mogą okazać się ważne przy proponowaniu młodzieży alternatywnych form spędzania czasu i ich aktywizowania. W rozdziale tym staramy się przedstawić podstawowe stymulatory i inhibitory na jakie natrafiają osoby pracujące z dziećmi i młodzieżą oraz spróbujemy zarysować kilka propozycji usprawnienia funkcjonowania
działań profilaktycznych - szczególnie usprawnienia w kategoriach organizacyjnych
i technicznych.
Definicja problemu/cel badania
W okresie od września do grudnia 2004 roku w 18 dzielnicach Warszawy zrealizowano projekt badawczy zatytułowany Szybka Ocena i Reakcja. Projekt
ten w Polsce koordynowany przez Fundację MARATON został zainicjowany przez
WHO, UNDP i UNICEF.
Podstawowe cele badań to efektywne oszacowanie rodzajów i nasilenia problemów na jakie napotyka młodzież między 10 a 19 rokiem mieszkająca w różnych
dzielnicach Warszawy. Efektem końcowym jest próba stworzenia rekomendacji dla
osób zajmujących się realizacją i tworzeniem różnego typu projektów o charakterze profilaktycznym. Wśród najpoważniejszych i najbardziej wymagających uwagi
problemów, szczególna rola przypada zwłaszcza nadużywaniu przez młodzież alkoholu, papierosów oraz narkotyków i innych środków psychotropowych (kleje, leki,
etc.). Zrealizowany projekt badawczy pozwala na ocenę problemów o charakterze
społecznym oraz kulturalnym przed jakimi staje młodzież.
Cel badania
Docelowym efektem badania była próba opisu (diagnozy) aktualnej sytuacji
społeczno-kulturalnej młodzieży zamieszkującej Dzielnicę Ursus oraz próba odpowiedzi na pytanie w jaki sposób można efektywniej zapobiegać problemom przed
jakimi staje ta młodzież.
Uwagi wstępne
9
Metodologia i próba
Zgodnie z metodologicznym nakazem triangulacji badanie zrealizowano jako
projekt kilkuetapowy oparty zarówno na ’miękkich’ danych uzyskiwanych z badań
jakościowych, jak również bardziej udokumentowanych informacjach o charakterze
urzędowym. Schemat badań to cztery zasadnicze etapy:
Etap pierwszy - badania o charakterze desk-research
Na bazie danych statystycznych dostępnych upoważnionym przedstawicielom Klienta, a przekazanych następnie SMG/KRC, w pierwszej fazie przeprowadzona została
klasyczna analiza materiałów zastanych (tzw. desk research). Informacje uzyskane
poprzez analizę statystycznych zestawień pozwoliły na przygotowanie ’tła’ do dalszych, bardziej jakościowych analiz.
Etap drugi - przegląd aktualnych badań zrealizowanych na terenie Ursusa
W związku ze znaczącą dynamiką zmian w zakresie korzystania ze środków psychoaktywnych oraz z racji faktu, iż ciągle na rynku pojawiają się nowe rodzaje
narkotyków analizowano badania nie starsze niż pochodzące sprzed 2-3 lat. Analizie poddano wyniki badań ilościowych przeprowadzonych na terenie Ursusa w
roku 2000. Badania te stanowią cenną podstawę do orzekania o problemach dzieci
i młodzieży Ursusa.
Etap trzeci - 9 sesji zogniskowanych wywiadów grupowych (focus groups interviews)
Zogniskowane wywiady grupowe były przeprowadzane w cyklu 3 grupy w każdej
z trzech grup wiekowych (10-12 lat; 13-15 lat; 16-19 lat), wedle następujących
kryteriów:
10
Uwagi wstępne
Liczba grup
Czas trwania
Grupa wiekowa
1
3
Ok. 1h
10-12 lat
2
3
Ok. 1h
13-15 lat
3
3
Ok. 1h
16-19 lat
Łącznie
9
Etap czwarty - 10 częściowo ustrukturalizowanych wywiadów indywidualnych - IDI (Individual In-Depth Interviews) z przedstawicielami lokalnych
organizacji mającymi ofertę dla młodzieży.
Wywiady miały na celu stworzenie ogólnego rozeznania co do liczby oraz zakresu
działalności organizacji z ofertą dla młodzieży na terenie dzielnicy Ursus. Cenne i
pożądane było uzyskanie nie tylko informacji związanych z opisem oferty konkretnych placówek, ale również próba ustalenia jakie problemy wydają się przedstawicielom tych placówek szczególnie istotne, na jakie kłopoty natrafiają realizując
swoje cele statutowe, jak ewentualnie można by pokonać te problemy.
Obserwacja miejsc i sytuacji zwiększonego ryzyka
W celu wyrobienia sobie rzetelniejszego obrazu warunków spędzania czasu
przez młodych ludzi przeprowadzono (8 godzin) obserwacje uczestniczące na terenie barów oraz parków w Ursusie. Miejsca te, wyznaczone w porozumieniu z
Klientem, znane są z konsumpcji alkoholu i papierosów oraz - w przypadku parków - narkotyków.
ROZDZIAŁ
1
Dzielnica Ursus - podstawowe informacje, obszary zagrożenia
Młodzież Ursusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Jaka jest młodzież Ursusa? Reanaliza danych zastanych . . 15
Młodzież Ursusa w świetle innych badań . . . . . . . . . . . 17
Synteza
Wedle danych urzędowych Ursus zamieszkuje około 8000 osób w
wieku poniżej 18 roku życia, będących więc głównymi adresatami
różnego typu programów profilaktycznych. Pokazuje to o jak licznej populacji mówimy. Badania przeprowadzone na terenie Ursusa wskazują, iż możemy mieć uzasadnione obawy wiążące się z
młodymi ludźmi zamieszkującymi Ursus - należy podkreślić dużą
akceptację dla zachowań agresywnych, znaczny sceptycyzm wobec
rodziców i szereg innych - opisanych w dalszej części rozdziału niepokojących zjawisk.
Dzielnica Ursus jest najmniejszą obszarowo dzielnicą Warszawy zajmującą 935
ha powierzchni i jedną z mniejszych dzielnic pod względem liczby zamieszkujących
ją osób (42.518 osób - mniej mieszkańców mają Włochy, Rembertów, Wesoła oraz
Dzielnicy Ursus - podstawowe informacje
12
Wilanów). Większość mieszkańców to kobiety (22.250, przy 19.993 mężczyznach)
oraz ludność w wieku produkcyjnym (60% - 28% to ludność w wieku przedprodukcyjnym, 12% - w wieku poprodukcyjnym).
Ursus jest dzielnicą szczególną z kilku powodów. Po pierwsze nie bez znaczenia dla
dzisiejszego funkcjonowania dzielnicy jest jej historia, szczególnie zaś fakt umiejscowienia na terenie gminy fabryki ciągników URSUS (w 2003 roku fabryka obchodziła jubileusz 110-lecia). Fakt ten należy uznać za istotny, bowiem wiąże się on z
napływem na teren Ursusa dużych grup ludności z innych części Polski, co przekłada się również na dzisiejsze zróżnicowanie społeczno - kulturowe i ekonomiczne
dzielnicy. Drugim istotnym elementem charakteryzującym Ursus jego położenie.
Znajdując się na obrzeżach Warszawy staje się on miejscem coraz intensywniejszego osiedlania się zarówno osób mieszkających wcześniej w innych dzielnicach
Warszawy, jak również ludności napływowej. Atrakcyjność miejsca powodowana
jest przede wszystkim względnie niewielką odległością od centrum Warszawy oraz
relatywnie niskimi cenami za m2 (w porównaniu z Centrum, Mokotowem, czy Ursynowem).
Elementy te są niezwykle istotne dla zrozumienia specyfiki Ursusa oraz uświadomienia sobie potencjalnych zagrożeń i niebezpieczeństw, jakie mogą się pojawiać
na terenie dzielnicy. Po pierwsze nawet najbardziej nieustrukturalizowane obserwacje, jak również bardziej kontrolowane badania i eksperymenty, każą zwrócić
uwagę na coś na kształt ”społecznej mapy Ursusa”. Gołym okiem widoczny
jest podział na ”tutejszych” i przyjezdnych - podział, który nie traci
na ostrości, mimo, iż przyjezdni często zamieszkują na terenie Ursusa
od 20 lub więcej lat. Być może mówienie o marginalizacji byłoby naukowym
nadużyciem, tym niemniej wydaje się, iż podział na swoich i obcych jest na terenie
Ursusa smutnym faktem, odbijającym się na wielu aspektach relacji społecznych.
Wedle niektórych badań socjologicznych (np: Cichomski 2004 - badania w ramach
Warsaw Area Study) zdecydowana większość osób zamieszkujących dzielnicę Ursus to ludność napływowa.
Drugą istotną i dostrzegalną kwestią może być opisywane w socjologii i psychologii
społecznej zjawisko względnej deprywacji.
13
Fakt powstawania na terenie i obrzeżach Ursusa coraz bogatszych, strzeżonych osiedli zamieszkałych przez osoby o wyższym statusie społeczno
- ekonomicznym może rodzić w pozostałych mieszkańcach psychologiczne poczucie mniejszej wartości. Znaczne bezrobocie na terenie Ursusa
oraz fakt niemal masowego korzystania z różnych form pomocy społecznej w połączeniu z ewidentnym bogactwem niektórych osiedli może
być czynnikiem silnie polaryzującym i powodującym ryzyko konfliktów i
zaniku poczucia dobrostanu psychicznego psychicznego u biedniejszych
mieszkańców.
Młodzież Ursusa
Jako, że podstawowym celem badań opisanych w dalszej części raportu było
poznanie dzieci i młodzieży zamieszkujących dzielnicę Ursus, wydaje się, iż im
należy się szczególna uwaga. Podstawowe pytanie, które rodzi się w momencie,
gdy zaczynamy mówić o dzieciach i młodzieży to kwestia: ”o jakiej populacji mówimy?”, ”Jak liczna to grupa?”, ”Czy zmienia się w czasie?”. Te i nie tylko te
pytania powinny znaleźć swą odpowiedź przed formułowaniem bardziej praktycznych sądów dotyczących pracy z młodymi ludźmi. Na rysunku 1.1. przedstawiono
strukturę stałych mieszkańców Ursusa wedle wieku w kolejnych latach. Dokonano
dość ”grubego” podziału na kategorie wiekowe, by sprawdzić, czy procent osób będących dziećmi i młodzieżą w całej populacji jest względnie stały, czy też zmieniał
się w kolejnych latach. Nietrudno zauważyć, iż w kolejnych latach udział dzieci i
młodzieży w całej populacji raczej się nie zmienia na poziomie wszystkich mieszkańców (należy pamiętać, iż w każdym roku inna jest podstawa oprocentowania tj. całkowita liczba mieszkańców) i stanowi około 1/5. Oznacza to, iż jedna na pięć
osób mieszkających w Ursusie ma 18 lat lub mniej, będąc potencjalnym podmiotem oddziaływań pedagogicznych kształcących osobowość i rozwijających zdolności. By odpowiedzieć na pytanie o jak licznej populacji w rzeczywistości mówimy
należy porównać rzeczywiste liczebności (w liczbach bezwzględnych). Stosowne zestawienie prezentujemy na rysunku 1.2. Jak widać, gdy skupimy się wyłącznie na
14
100%
90%
80%
70%
60%
79%
80%
80%
80%
81%
81%
ponad 18 lat
16-18 lat
8-15 lat
0-7 lat
50%
40%
30%
20%
10%
4%
4%
4%
4%
3%
3%
9%
9%
9%
8%
8%
7%
8%
7%
7%
8%
8%
8%
1999
2000
2001
2002
2003
2004
0%
Rys. 1.1: Struktura wiekowa mieszkańców Ursusa (źródło: dane Urzędu
Dzielnicy)
dzieciach i młodzieży - wyłączając z analiz osoby dorosłe - oraz przeprowadzimy
analizy na liczbach bezwzględnych, rzucają się w oczy pewne interesujące zależności. Po pierwsze ważnym ustaleniem może być konstatacja, iż mówimy
o ogromnej liczbie ośmiu tysięcy młodych ludzi. Liczebność ta zmienia
się w kolejnych latach (od 7927 w roku 2001, do 8201 w niezakończonym jeszcze roku 2004). Widzimy więc, iż mówimy w rzeczywistości nie
o abstrakcyjnej 1/5 mieszkańców, ale o bardzo rzeczywistej populacji
ośmiu tysięcy młodych ludzi wobec których podejmowane są działania
wychowawcze. Rzecz jasna można by oponować twierdząc, iż włączanie do analiz osób poniżej 7 roku życia jest nadużyciem, bowiem z rzeczywistą działalnością
pedagogiczną dzieci spotykają się dopiero w szkole, ale jest to pogląd łatwy do
obalenia. Wiele badań wskazuje niezbicie, iż wzory zachowań, oraz zręby intelektu
i osobowości pojawiają się już w życiu prenatalnym, a z pewnością szczególnie
istotne są tu pierwsze lata życia... Z tego powodu nie wyłączamy z analiz również najmłodszych mieszkańców Ursusa. Z pewnością jednak - przychylając się do
możliwych wątpliwości - należy stwierdzić, iż szczególna uwaga należy się
15
4000
3689
3569
3531
3388
3500
3364
3425
(w liczbach bezwgl dnych)
3294
ę
3000
3240
3119
2967
2942
2931
2500
0-7 lat
8-15 lat
16-18 lat
2000
Liczebno
ć
ś 1500
1541
1576
1608
1563
1482
1392
1000
500
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Rok
Rys. 1.2: Dynamika zmian liczebności młodzieży w Ursusie w różnych
grupach wiekowych w kolejnych latach
dwóm grupom wiekowym - osobom w wieku 8-15 lat, czyli populacji
liczącej ponad 3000 osób oraz osobom w wieku 16 - 18 lat, mniej licznej
bo 1400-1600-osobowej (w zależności od roku) populacji mieszkańców
Ursusa.
Wydaje się, iż by móc w pełni świadomie mówić o młodzieży, tego rodzaju statystyczne wprowadzenie jest konieczne. Musimy zdawać sobie
sprawę, iż osoby w wieku 8-18 lat to około pięciu tysięcy młodych ludzi,
stykających się z różnymi problemami, narażonych na rozmaite kłopoty
i zagrożenia, często wymagających pomocy.
Jaka jest młodzież Ursusa? Reanaliza danych zastanych
Ostatnie lata przyniosły - szczególnie w dyskursie publicystycznym - wiele
niepokojących uwag na temat rosnącego ”zdziczenia” młodych ludzi szczególnie
wyrażającego się w większej przestępczości wśród nieletnich. Dane urzędowe preRaport z badań jakościowych oraz desk-research.
16
zentowane przez Komendę Główną Policji zdają się potwierdzać tę niepokojącą
tendencję. Wydawało się więc kwestią nieuniknioną sprawdzenie jak rysuje się
problem przestępczości wśród młodych ludzi zamieszkujących Ursus. Dane Komisariatu Policji Warszawa Ursus wskazują, iż w okresie od roku 1999 do 2004 osoby
nieletnie popełniły łącznie 110 czynów karalnych. Zestawienie dynamiki tych czynów prezentuje rysunek 1.3.
Trudno mówić o dynamice przestępczości wśród nieletnich w Ursusie. Mimo, iż na35
31
Liczba czynów karalnych w ród niepełnoletnich
30
ś
25
22
22
20
18
15
12
10
5
5
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
ROK
Rys. 1.3: Czyny karalne popełniane przez młodzież z Ursusa, rejestrowane w kolejnych latach
leży pamiętać, iż dane za rok 2004 mogą być niekompletne, widać, iż przestępczość
wśród młodzieży nie zwiększa się - przynajmniej jeżeli mówimy o przestępczości
notowanej. Trudno też uznać, iż liczebność czynów karalnych notowana przez policję jest szczególnie wysoka - co prawda 110 zarejestrowanych czynów karalnych w
ciągu ostatnich 5 lat to z pewnością zbyt wiele, ale mimo wszystko należy w tym
miejscu zachować daleko idący dystans w interpretacjach tego faktu, szczególnie,
jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, iż liczba ta przypada na ponad 5000 młodych
ludzi w wieku 8-18 lat.
Z drugiej strony można i należy postawić pytanie, czy i na ile notowane czyny
17
karalne odzwierciedlają rzeczywistą rangę problemu. Wiele może wskazywać na
większą ”ukrytą” liczbę przestępstw, które nie są zgłaszane.
Młodzież Ursusa w świetle innych badań
Wiele interesujących i inspirujących - a zarazem w niektórych miejscach mocno niepokojących - ustaleń na temat młodzieży Ursusa znajdujemy w raporcie z
badań ankietowych przeprowadzonych na terenie uczniów Ursusa w wieku 12-15
lat (klasy VI SP i I i II G) w październiku 2000 roku. Z racji faktu, iż od realizacji
badań minęły ponad cztery lata wnioski w nich zawarte należy traktować z dużą
ostrożnością i podchodzić do nich raczej jak do ”zdjęcia” Ursusowskiej młodzieży
cztery lata temu, niż jak do dynamicznej analizy oddającej dzisiejszą rzeczywistość.
Pamiętając jednak o tych zastrzeżeniach trzeba wyraźnie stwierdzić, iż mamy do
czynienia z ważnym źródłem informacji o młodych mieszkańcach Ursusa.
Badanie zostało przeprowadzone przez zespół pedagogów szkół Ursusa wraz z koordynatorem do spraw oddziaływań wychowawczych1 na bazie kwestionariusza
opracowanego przez CMPPP MEN.
Przegląd podstawowych wskaźników wykorzystanych w ankietach przekonuje, iż
uczniowie ostatnich klas szkoły podstawowe i gimnazjum, to młodzież, która:
• W 1/5 pochodzi z rodzin niepełnych (10% - sama matka, 2,5% - sam ojciec,
1,5% - macocha i ojciec, 2% - matka i ojczym; 3% - wychowują inne osoby),
• 1/5 określa atmosferę panującą w rodzinie jako złą; 75% jako dobrą,
• W przypadku 45% uczniów ojciec pije alkohol (6,6% raz w tygodniu lub
częściej), w przypadku 20% pije matka (1% - raz w tygodniu lub częściej),
• 38% stwierdza, że rzadko robi coś wspólnie z rodzicami,
• 16% stwierdza, że ich ojcowie spędzają z nimi za mało czasu, 23% nie chciałoby, aby ich przyszła rodzina była podobna do tej w której się wychowują,
1
Jolanta Wawrzyniak, Beata Sierańska, Anna Karczewska, Norbert Pyza, Anna Pentalska,
Maria Panfil, Danuta Krantz, Agnieszka Cuper
18
• Młodzi ludzie mają pieniądze - 87% dostaje kieszonkowe, z tego 24% - powyżej 50 pln miesięcznie,
• Co trzeci uczeń uważa, że otrzymuje w szkole wystarczającą wiedzę na temat
życia w rodzinie, tyle samo uważa swoją wiedzę za niewystarczającą,
. Podstawowe kwestie, które młodzi ludzie chcieliby poznać, to: (1) wiedza o technikach współżycia małżeńskiego; (2) wiedza o małżeństwie,
rodzinie i pogłębianiu miłości; (3) wiedza o metodach wychowywania
dzieci; (3) wiedza o zasadach rozwiązywania konfliktów; (3) wiedza o
metodach planowania rodziny,
• Większość spędza wolny czas oglądając telewizję (wszyscy ankietowani oglądali TV, 8,5% przyznawał się to oglądania filmów erotycznych),
. Co trzeci spośród oglądających telewizję sądzi, iż przedstawiona tam
agresja jest odbiciem rzeczywistości (zgadza się ze stwierdzeniem - ”Filmy, w których są częste bijatyki, to odbicie rzeczywistości”),
• Co czwarty nie uczestniczy w żadnych zajęciach pozalekcyjnych, co czwarty
przeznacza na nie do dwóch godzin tygodniowo, co piąty - ponad cztery
godziny tygodniowo,
• Niepokojąco duży procent uczniów wykazuję akceptację zachowań agresywnych (zob. rysunek 1.4),
Za niepokojący należy uznać fakt, iż co trzeci uczeń stwierdza, iż bójka jest czymś
naturalnym w szkole, zaś co czwarty przejawia tendencje do ekstrapunitywności i
wyładowywania się na rzeczach, czy przedmiotach,
• W opinii uczniów nie jest agresją oszukiwanie nauczycieli, rozpowszechnianie
kłamstw, czy kupienie bądź sprzedanie rzeczy skradzionej,
• Większość osób stosujących przemoc stwierdza, iż robi to, bo sprawia im to
przyjemność, dobrze się przy tym bawią (63%) oraz bo: ”czują się bezkarni”
(56%),
19
100%
90%
27%
29%
28%
25%
32%
31%
29%
27%
40%
80%
70%
17%
14%
60%
35%
50%
41%
21%
39%
41%
44%
48%
29%
28%
27%
25%
Nie wiem
FAŁSZ
Prawda
40%
30%
57%
56%
20%
39%
37%
34%
10%
0%
Agresja jest
dobrze widziana
głównie wśród
chłopców
Najczęś ciej
przemoc
występuje w
szkole w czasie
wolnym
Przemoc jest
najczęściej
stosowana w
grupie i przez
grupę
Stosowanie
przemocy jest
przejawem siły,
mocy
To naturalne, Ŝe
przy bójce leci
krew
JeŜeli jest się
Dzięki
Gdy spiętrzy się
Bójka naleŜy do
dobrze
normalnego Ŝycia zastosowaniu
we mnie duŜo
przygotowanym, uczniów w szkole przemocy moŜna złości, wyŜywam
nigdy nie zostanie
bronić własnych się przewaŜnie na
się ofiarą ze
praw
rzeczach
strony innych
Rys. 1.4: Agresja w oczach uczniów (źródło: Jolanta Wawrzyniak, Anna
Karczewska, Norbert Pyza, Agnieszka Cuper, 2000, opracowanie robocze;)
• Połowa uczniów stwierdza, że narażeni na agresję są uczniowie nie podpowiadający innym, ponad połowa sądzi, iż agresja jest często wykorzystywana
wobec szpanerów popisujących się bogactwem,
• Młodzi ludzie za najważniejsze uznają wartości uniwersalne - miłość (61%);
szczęście rodzinne (49%); zdobycie zaufania przyjaciół (46%),
• Mniej ważne są wartości utylitarne - wykształcenie (37%); praca, którą się
lubi (32%) oraz pieniądze i komfort życia (28%),
. Ale tylko 3% uznało za istotną wartość bogactwo wrażeń - widoczna
jest więc pasywność młodych ludzi,
???
Pokrótce wspomniane badanie poświęcone było w największej mierze tematyce
agresji, ale wydaje się, iż dostarcza ono niezmiernie ważnych informoacji o młodzieży Ursusa w ogóle. Zastanawiające i niepokojące jest to, iż młodzi ludzie akceptują
20
agresję i traktują ją jako coś oczywistego. Obserwacje te niestety potwierdzają się
podczas obserwacji w miejscach, gdzie młodzi ludzie spędzają czas - szczególnie w
barach i parkach.
ROZDZIAŁ
2
Dzieci i młodzież zamieszkujące dzielnicę Ursus - problemy,
używki, sposoby aktywizacji
Charakterystyka poszczególnych grup wiekowych młodzieży 22
Szkoła podstawowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
Gimnazjum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
Szkoła średnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
Sposoby spędzania wolnego czasu . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Alkohol, papierosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Narkotyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Nauczyciel/psycholog/pedagog/ksiądz - autorytet? . . . . . 36
Dzieci i młodzież zamieszkujące dzielnicę Ursus
22
Synteza
Wywiady z dziećmi i młodzieżą zamieszkującymi Ursus dają wiele
cennych informacji na temat stylu życia, autorytetów oraz kontaktów z używkami. Widoczne są znaczne różnice między młodymi
ludźmi wynikające z różnych okresów rozwojowych - dzieci i młodzież ze szkół podstawowych różnią się od tych z gimnazjum, ci zaś
od młodzieży ze szkół średnich. W szkołach podstawowych autorytetami są rodzice i nauczyciele, rzadko zdarza się używanie alkoholu, narkotyków i papierosów (choć młodzież ze szkół podstawowych
widzi, że starsi tego używają), czas wolny spędzany jest głównie
na zajęciach pozalekcyjnych. Okres gimnazjum to bunt wobec autorytetu dorosłych - zarówno nauczycieli, jak i rodziców. Postrzegani są oni jako nadzorcy - zabraniający wielu rzeczy i unikający
prób zrozumienia młodych ludzi. Dostępność papierosów, alkoholu i narkotyków jest zupełnie bezproblemowa, zaś ich używanie jest
postrzegane jako pewna moda. Wydaje się, iż gimnazjum jest okresem krytycznym na którym powinna skupić się szczególna uwaga
osób proponujących oddziaływania profilaktyczne.
Charakterystyka poszczególnych grup wiekowych
młodzieży
Szkoła podstawowa
W ostatnich latach szkoły podstawowej rozpoczyna się proces adolescencji,
kształtowania się własnych zainteresowań, poszukiwania tożsamości, budowania
poczucia odrębności w stosunku do rodziców. W relacjach z rodzicami pojawiają
się najpierw mniejsze, z czasem większe, problemy we wzajemnym zrozumieniu i
coraz mniejsze możliwości poruszania w rozmowach wszystkich nurtujących spraw.
Z jednej strony, wynika to z procesu dorastania i dążenia do niezależności, jednak z drugiej strony problemem jest zapracowanie rodziców,
brak siły i czasu na wspólne przebywanie czy rozmowy z dziećmi. W
konsekwencji rodzice w rozmowach z dziećmi zaczynają ograniczać się
do tematów z ich punktu najważniejszych, związanych ze szkołą i nauką.
O czym możecie porozmawiać z rodzicami (z wypowiedzi dzieci):
23
• o szkole
• szczerze z rodzicami nie można porozmawiać o wszystkich problemach, raczej
tylko o szkole
• rodzice wszystko co chcą wiedzieć, to jak jest w szkole
Chciałabyś więcej czasy spędzać/rozmawiać z rodzicami (z wypowiedzi dzieci):
• obojętne. Mamę interesuję tylko nauka
• ciągle pytają, jak było w szkole. W ogóle się nami nie interesują, tylko naszymi ocenami
Rozmowy dzieci z rodzicami na temat problemów czy zagrożeń dotyczących
młodzieży są najczęściej podejmowane przy okazji wspólnie oglądanych filmów w
telewizji. Gdy w filmie, programie telewizyjnym pojawia się wątek seksu, alkoholu, narkotyków - rodzice starają się przybliżyć ten temat, próbują przedstawić i
omówić go dzieciom.
Dzieci w szkole podstawowej mają częściej niż starsza młodzież zorganizowany przez dorosłych czas wolny. Jest on wypełniany głównie zajęciami pozalekcyjnymi, kółkami zainteresowań, zajęciami sportowymi,
tanecznymi, plastycznymi, muzycznymi, nauką języków. Są to zajęcia
organizowane w dużej mierze przez szkołę. Można wymienić dwa główne powody, dla których rodzice posyłają swoje dzieci na dodatkowe zajęcia. Po pierwsze
chcą im zapewnić opiekę i kontrolę, w czasie gdy sami długo pracują, po drugie poprzez gruntowną edukację dzieci nierzadko chcą zaspokajać własne ambicje.
Niezależnie jednak od powyższych powodów, którymi kierują się posyłając dzieci
na zajęcia, warto podkreślić, że dzieci w tym wieku same wykazują zainteresowanie taką formą aktywności. Chętniej niż starsza młodzież angażują się w zajęcia,
chętniej uczą się nowych rzeczy. Dla dzieci w tej grupie wiekowej nie jest wstydem
(”obciachem”) wobec rówieśników uczestnictwo w dodatkowych zajęciach. Autorytetami są dla nich zarówno rodzice, jak i nauczyciele czy pedagodzy. Z większością
problemów, z którymi spotykają się na co dzień, dzieci kierują się właśnie do nich.
Czas wolny (jeśli jeszcze zostaje po uczestnictwie w zajęciach dodatkowych) dzieci
24
w tym wieku spędzają głównie w domu przed telewizorem, oglądając ”wszystko, jak leci” bez preferencji tematycznych, grając w gry komputerowe
bądź słuchając muzyki.
Latem dzieci częściej przebywają na podwórku (”trzepaku”). Dzieci, które są mniej kontrolowane przez rodziców penetrują dalsze okolice, głównie Ursusa,
ale zdarza się również, że jeżdżą do Warszawy np. do różnych galerii handlowych.
Czytają gazety młodzieżowe ”Bravo”, ”Bravo Girl”, ”Popcorn” i interesują je artykuły przedstawiające najnowsze trendy, pokazujące jak być na luzie, jak być
lubianym. W pismach młodzieżowych poszukują też informacji na temat muzyki.
W badanych grupach głównym słuchanym rodzajem muzyki była muzyka hiphopowa.
Dzieci ze szkoły podstawowej obserwują starszą młodzież, która pije, pali, widzą
także młodzież zażywającą narkotyki.
Zainteresowanie alkoholem czy narkotykami w młodym wieku kształtowane jest
poprzez modelowanie - młody człowiek obserwuje osoby dla nich znaczące (np.
starszych kolegów) i wraz z dorastaniem przejmuje ich zwyczaje. Problemem jest
także brak alternatywy w sposobie spędzania czasu przez młodzież i dzieci.
Obserwacje dzieci ze szkoły podstawowej (z wypowiedzi dzieci):
• tu na skwerku dużo młodzieży się zbiera, ale tak jak patrzę jak piją piwo i
palą papierosy, przeklinają, to jakoś mi tak....
• siedzą rozmawiają, palą, czasem piją i przeklinają - nie zaczepiają nas, ale
robią takie złe wrażenie
Przejście ze szkoły podstawowej do gimnazjum powoduje u dzieci
lęk. Wynika on z jednej strony z rozłąki ze znanymi nauczycielami, ze
znanym otoczeniem, z drugiej strony dzieci obawiają się popularnego
(jak się zdaje) ”kocenia” - czyli dręczenia przez starsze roczniki.
Wybór gimnazjum (z wypowiedzi dzieci):
• ja bym chciała z koleżankami iść do tego gimnazjum, a inni się boją, bo tam
25
kocą strasznie,..., zmuszają do robienia różnych rzeczy
Gimnazjum
W gimnazjum młodzież jest mniej kontrolowana przez rodziców, ma
większą samodzielność i swobodę. Jednocześnie spada motywacja i chęć
uczestnictwa w zajęciach dodatkowych, zwłaszcza tych organizowanych
przez szkołę. Młodzież ogranicza więc ilość zajęć pozalekcyjnych do tych
potrzebnych do przygotowywania się do egzaminów do liceum oraz do
kursów językowych, rzadziej do atrakcyjnych zajęć sportowych.
Redukcja zajęć dodatkowych wynika z braku atrakcyjnej oferty, jak również z
tendencji młodzieży do spędzania czasu wśród rówieśników, w grupie, ”paczce”
przyjaciół. W grupie normą staje się postrzeganie szkoły i jej propozycji jako formy nadzoru dorosłych, jako instytucji pewnego przymusu.
Młodzi ludzie tworząc więzi z rówieśnikami, jednocześnie zaczynają wyznawać zasadę: chcesz być akceptowany (fajny), rób to co my. Często odczuwają lęk przed
wykluczeniem z grupy, więc podporządkowują się jej niepisanym regułom. W gimnazjum „mody” panujące w grupach młodzieńczych to: palenie papierosów (które
sama młodzież określa jako ”szpanowanie”), picie alkoholu (głównie piwa), eksperymentowanie z marihuaną, czasem z innymi narkotykami (amfetaminą), wspólne
spędzanie czasu na podwórkach, w parkach.
Jak to jest z paleniem papierosów (z wypowiedzi młodzieży):
• moda,
• chyba młodzież chce się teraz pokazać, ze oni mogą szpanować trochę,
• że jak ma się 15-16 lat to się wygląda jak dorosły i się pali,
Jednocześnie w gimnazjum dochodzi do trudnego momentu w rozwoju młodych
ludzi jakim jest kryzys tożsamości, który oznacza załamanie się pewnej rzeczywistości. Stosunkowo prosty świat dziecka ze szkoły podstawowej zaczyna
się rozpadać, znika bezkrytyczna wiara w rodzicielski i nauczycielski
26
autorytet. Jest to okres buntu i poszukiwania sensu własnego życia.
Właśnie wtedy coraz częściej pojawiają się pytania dotyczące sensu życia, tego
kim się jest, jak jest się odbieranym przez innych. W tym okresie rozwoju niezwykle ważną wartością dla młodych ludzi jest grupa rówieśnicza, która staje się
punktem odniesienia, tworzenia norm.
W Ursusie młodzież nie ma zbyt wielu możliwości ciekawego spędzania wolnego
czasu. Starsza młodzież i dorośli, którzy mogliby być przykładem, wzorcem, sami
nie wiedzą co robić z wolnym czasem: spędzają godziny przed telewizorem często
popijając alkohol lub robiąc zakupy. Niejednokrotnie też, nie mają czasu, są zbyt
zapracowani i pochłonięci własnymi sprawami by zajmować się gimnazjalistami.
Dorastająca młodzież nie ma też wielu własnych, twórczych, pomysłów na spędzanie wolnego czasu.
Poważnym problemem jest brak atrakcyjnych miejsc w Ursusie, w których młodzież mogłaby spędzać czas. W związku z powyższym, nastolatki korzystają z
dostępnych im i najprostszych rozwiązań, spędzając czas na pobliskich podwórkach, w parkach, siedząc na ławkach, trzepakach, paląc papierosy i pijąc piwo.
Młodzi ludzie w Ursusie mają poczucie izolacji. Ursus traktowany jest
jak prowincjonalne miasteczko, młodzież z powodu miejsca swojego zamieszkania ma kompleksy. Mówiąc o wyjazdach do Warszawy, młodzież
mówi o ”wyjazdach do miasta”.
Od czasu do czasu gimnazjaliści jeżdżą do galerii handlowych (zarówno Factory,
jak i galerii w całej Warszawie), w których chodzą po sklepach oglądając wystawy. Chadzają też - rzadziej - do kina czy baru. Galerie handlowe niezbyt często
są miejscem wagarów, ze względu na ryzyko zatrzymania przez Straż Miejską. Co
ważne gimnazjaliści najczęściej nie traktują wagarów jako występku moralnie złego i nie z tego powodu unikają wagarowania. Przyczyną, dla której zdecydowanie
unikają uciekania z lekcji jest strach przed zatrzymaniem przez Straż Miejską i
wynikającymi z tego powodu kłopotami w szkole z nauczycielami oraz rodzicami.
Czas wolny w weekendy młodzież spędza również na imprezach/prywatkach, organizowanych w domach pod nieobecność rodziców. Na imprezach normalnym zjawiskiem jest palenie papierosów i picie alkoholu (najczęściej piwo, zdarza się wódka,
27
przy „ważniejszych” okazjach mogą pojawiać się droższe i bardziej ekskluzywne
alkohole). Obydwie używki są normą, większość nastolatków w tym wieku miała
z nimi kontakt, przynajmniej próbując - podobne dane podaje CBOS na bazie
badań na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie młodzieży.
Już gimnazjaliści nie mają żadnych problemów z zakupem używek poczynając od
papierosów po narkotyki. Młodzież orientuje się w których sklepach sprzedawcy
przy zakupie alkoholu lub papierosów nie pytają ich o wiek, nie żądają dowodu
tożsamości. Jeśli zdarzają się z tym problemy nastolatki proszą starszych, czasem
nawet osoby z marginesu społecznego (”pijaczków, meneli”), tym za przysługę
płacą złotówkę. Nieletni czasem posługują się legitymacją z przeprawioną datą
urodzenia.
Obserwacje przeprowadzone w barach w których młodzi ludzie spędzają czas potwierdzają te ustalenia. Wyglądający na niepełnoletnich chłopcy i dziewczęta są
traktowani jako stali bywalcy i nie mają w zasadzie żadnych problemów z zakupem
piwa, czy papierosów.
W gimnazjum upada lub ulega znacznemu podważeniu wiara w autorytety, którymi wcześniej byli rodzice i nauczyciele. Wynika to po części z
naturalnego buntu okresu dorastania i chęci bycia coraz bardziej samodzielnym, z
drugiej zaś strony z powodu wcześniejszych przykrych doświadczeń - np: zawodów,
gdy dorośli nadwerężyli zaufanie młodzieży, łamiąc tajemnicę rozmowy. Warto pamiętać, że młodzi widzą, iż dorośli kierują się innymi wartościami, niż te które
przekazują im werbalnie (np. : mówią nie pal, chociaż sami palą). Młodzi ludzie
dostrzegając te niespójności i hipokryzję, tracą zaufanie do rodziców.
Młodzież deklaruje, że w przypadku problemów najczęściej zwraca się do rówieśników, do przyjaciela, przyjaciółki lub do rodzeństwa. Przy poważniejszych
problemach zwracają się do dalszej rodziny: cioci, wujka, ciotecznego rodzeństwa,
matki chrzestnej, babci. Rzadko - a w zasadzie prawie nigdy - nie pojawiają się na
tej liście rodzice i nauczyciele.
Osoby z dalszej rodziny opinii nastolatków są bardziej godne zaufania. Nie reagują
histerycznie jak przelękniony rodzic, nie wymierzają kary, nie formułują zakazów.
28
Skupiają się na wysłuchaniu młodego człowieka i dlatego są przez młodzież postrzegani, jako osoby o trzeźwym spojrzeniu, które niejedno przeżyły. Nastolatki
najczęściej oczekują od nich najczęściej podpowiedzi, wskazówki jak oni sami zachowaliby się w podobnej trudnej sytuacji, jakie widzą rozwiązanie problemu.
Macie takie problemy, z którymi chcielibyście z kimś porozmawiać (z wypowiedzi
respondentów):
• tak, ale nie w szkole,
• łatwiej w jakiejś świetlicy, domu kultury, klubie,
• pod warunkiem, że nie w szkole, że będzie mało osób w podobnym wieku,
żebyśmy się dobrze znali,
• w klasie bym nie powiedziała nic, bo to się rozniesie po całej szkole,
A macie do kogo się zwrócić ?:
• ja mogę z chrzestną pogadać,
• z przyjaciółka,
• do siostry, do rodzeństwa,
• z ciocią, mogę jej wszystko powiedzieć,
• nauczyciele, mówią, że można przyjść pogadać, a potem dowiaduje się cała
szkoła, rodzice,
• do wujka,
Jeśli młodzież z jakichkolwiek powodów nie może się zwrócić do osób bliskich,
nie wie co ma robić, gdy pojawia się problem. Młodzi ludzie zostają z kłopotem
sami. Choć słyszeli o poradniach, telefonach zaufania, to jest to jednak wiedza teoretyczna. Po wielu rozmowach nieuchronnie powstaje wrażenie bezradności młodzieży, która nie mogąc liczyć na pomoc rodziców i nauczycieli, szuka jej bardziej
29
wśród rówieśników niż w wyspecjalizowanych placówkach, których często po prostu nie zna.
Szkoła średnia
Młodzież podejmująca naukę w liceum ma ambicje i stosunkowo jasno określony
cel. W tym wieku dla licealistów wartością staje się przyszłe wykształcenie (studia) oraz potrzeba bycia porządnym człowiekiem (”chęć bycia w porządku”): który
nie ma konfliktów z prawem, z nauczycielami, rodzicami, który jest wykształcony, ma możliwość otrzymania dobrej pracy. W liceum ogólnokształcącym młodzież
ma znacznie więcej zajęć dodatkowych niż w gimnazjum. Licealiści (zwłaszcza w
klasie maturalnej) uczęszczają na kursy przygotowujące do matury, do egzaminów
na wyższe uczelnie, częściowo na korepetycje.
Maturzyści prawie zupełnie nie mają wolnego czasu. W młodszych klasach jest go
trochę więcej, jednak młodzież w liceum w dużej mierze ma wypełniony czas wolny przez dodatkowe zajęcia pomagające w przyswojeniu informacji niezbędnych do
uzyskania średniego wykształcenia. Licealiści planują dalszą edukację na wyższych
uczelniach, a przygotowanie się do studiów jest niewątpliwym priorytetem.
Częściowo młodzież jest skłonna nawet rezygnować z imprez na rzecz przygotowania się do zajęć.
Co robicie w czasie wolnym? - (z wypowiedzi młodzieży):
• mało czasu wolnego, ze szkoły wychodzimy około 17-tej. A następnego dnia
są lekcje i trzeba się pouczyć. Praktycznie zostają soboty i niedziele, ale większość chodzi na dodatkowe kursy,
• ja mam kursy w sobotę na UW i w piątek tez mi nie bardzo pasuje iść gdzieś
na imprezę, bo rano w sobotę muszę wstać i jechać na te kursy, potem mam
trening. No niedziela jest niby dniem wolnym, ale w niedzielę trzeba się przygotować jakoś na te inne dni,
• w piątki są balangi i w soboty,
30
• w piątek jak wypiję to w sobotę będę zdychał, no i będę wiedział, że w niedzielę
muszę zrobić tyle rzeczy, a mi się nie będzie chciało. Więc wolę nie pić w
piątek,
Pomimo deklaracji o braku czasu wolnego, młodzież potrafi go sobie wygospodarować. W Ursusie czas wolny spędza się na ogół w parkach lub barach i pubach.
Jednym z częściej wymienianych, choć nie budzących większej aprobaty, jest bar
„Semafor”. Ursuscy licealiści zdecydowanie postrzegają to miejsce jako „spelunę”
i wolą pojechać do pubu, kina czy na basen do Warszawy.
Zauważalne jest specyficzne zjawisko - część młodzieży stwierdza, iż w liceum rzuca palenie papierosów. Palenie papierosów w tym wieku przestaje być konieczne,
aby być akceptowanym w grupie. Choć oczywiście zdarza się, że licealiści palą
papierosy, zarówno w parku popijając piwo, jak i w pubach czy barach. Wśród nastolatków w tym wieku jest duże przyzwolenie na picie alkoholu, jest to atrakcyjny
”towarzysz” w czasie wolnym. Pojawiającym się w wypowiedziach narkotykiem
jest marihuana, która traktowana jest z pewnym przyzwoleniem, jako ”narkotyk
- nie narkotyk”. Twarde narkotyki są nieakceptowane przez większość licealistów.
Osoby uzależnione od twardych narkotyków są postrzegane przez młodzież wyraźnie negatywnie - jako margines społeczny.
Kolejnym ciekawym i w gruncie rzeczy pocieszającym wnioskiem z obserwacji i
rozmów z młodzieżą licealną jest ich mniejsza wiedza (w porównaniu z gimnazjalistami) na temat możliwości zakupu narkotyków oraz osób, które są dealerami.
Pozostaje mieć nadzieję, iż niewiedza ta wynika z braku zainteresowania narkotykami.
W liceum młodzież zaczyna postrzegać samą siebie jako ludzi dorosłych, którzy
umieją podejmować samodzielne i odpowiedzialne decyzje, i którzy traktują nadzór innych dorosłych (rodziców, nauczycieli) jako nieuznawanie ich dorosłości. W
większości nie uznają za osoby mające autorytet ani rodziców, ani nauczycieli, pedagogów, psychologów . Zdarza się, że osoby te nadużyły ich zaufania, nie spełniły
pokładanych w nich nadziei już na wcześniejszych etapach wychowania. Młodzież
widzi, ze rodzice są zapracowani, nie mają czasu, a czasem i siły na poważne rozmowy. W efekcie nastolatki nie widzą sensu zwracania się do nich o poradę przy
31
rozwiązywaniu problemu.
W opinii licealistów nauczyciele nigdy w niczym nie pomogli, mówią rzeczy oczywiste, pouczają, nie interesują się prawdziwym powodem określonego zachowania
się uczniów. Pozostają przy poznaniu pozorów, zamiast starać się zrozumieć istotę
problemu.
Zauważalne są istotne różnice między młodzieżą z liceum i osób uczących się w
technikum czy szkole zawodowej. Młodzi ludzie ze szkół zawodowych, liceów technicznych nie mają tak jasno i wyraźnie wytyczonych celów dotyczących przyszłego
życia, często nie widzą perspektyw na życie inne niż ich rodziców.
W czasie wolnym w znacznie mniejszym stopniu uczestniczą w zajęciach pozalekcyjnych, czy różnych kursach. Najczęściej to właśnie oni spędzają go w barach i
parkach. Osoby re szczególnie odczuwają brak atrakcyjnych miejsc do spędzania
wolnego czasu.
Sposoby spędzania wolnego czasu
Generalnie młodzież w każdej grupie wiekowej postrzega Ursus, jako dzielnicę
mało atrakcyjną, w której nie ma gdzie spędzać wolnego czasu.
Młodzież chodzi po parkach i podwórkach, gdzie już od gimnazjum pije piwo i pali
papierosy.
Skate Park jest niewykończony, starsza młodzież uważa, że jest przeznaczony tylko
dla młodszych.
W ocenie młodzieży chodzenie na pływalnię nie jest atrakcyjną formą spędzania
czasu. Nie znajdują satysfakcji w uprawianiu tej aktywności, ponieważ nie dostarcza ona żadnych wrażeń.
Aktywność ta postrzegana jest jako odpowiednia dla dzieci (chodzenie na basen
służy nauce pływania). W percepcji młodzieży nie ma dodatkowych atrakcji, które
mogłyby stanowić pewnego rodzaju urozmaicenie np. brak zajęć adresowanych do
młodzieży.
Istnieje opinia, że nikt nie chodzi na basen a uczęszczanie tam samemu nie jest
żadną rozrywką, jest po prostu nudne. Ponadto nie daje możliwości spędzania cza-
32
su w grupie.
Ponadto pojawiały się opinie, że jest to kolejne miejsce pełne obostrzeń, zakazów,
nakazów i wszelakich form ograniczania ich swobody.
Kino w Ursusie nie oferuje aktualnego repertuaru, nowe filmy wchodzą z dużym
opóźnieniem. Młodzież woli pojechać do kina do warszawskich galerii handlowych.
Galerie handlowe stały się jednym z miejsc spędzania wolnego czasu. Młodzi ludzie
głównie chodzą po galeriach oglądając wystawy, chodzą do kina, czasem restauracji, część młodzieży bawi się na dyskotekach organizowanych w galeriach. Podczas
obserwacji w Galerii ”Factory” (obserwacja dokonywana w godzinach zakończenia
lekcji, w piątek między 14-tą a 15-tą) dało się zauważyć młodzież (prawdopodobnie
gimnazjalną), która po zakończeniu lekcji, jeszcze ze szkolnymi plecakami przyjechała by chodzić wraz z przyjaciółmi od sklepu do sklepu, oglądając markową
odzież. Pobyt w ”Factory” był sposobem na spędzenie kolejnego popołudnia.
Poza tym nastolatki chodzą także po barach, które również są oceniane jako niezbyt pociągające.
Wśród badanych gimnazjalistów część spędzała czas na klatkach schodowych bloków (wymieniono nazwę dawnego hotelu ”Ursus”), zwłaszcza w okresie jesienno zimowym. Jeśli młodzi ludzie decydują się spędzić czas wolny w domu, wówczas
głównie grają na komputerze, przeglądają strony www lub siedzą przed telewizorem. Należy stwierdzić, iż ważna rola w działalności profilaktycznej przypada
domom kultury oferującym szereg interesujących zajęć. Jednak najczęściej starsza młodzież nie wymienia domów kultury jako miejsc, które oferują atrakcyjne
formy spędzania czasu. Uznają, że jest to forma spędzania czasu adresowana do
dzieci (przedszkole, pierwsze klasy szkoły podstawowej). Pomimo tego, że wiedzą o
różnych organizowanych wydarzeniach (na Dzień Dziecka itp.) postrzegają to jako
imprezy rodzinne wręcz masowe nie zaś skierowane bezpośrednio do nich.
Czy w Ursusie są jakieś miejsca, w których fajnie jest spędzać czas, czy jest gdzie
pójśc? - (z wypowiedzi młodzieży):
• nie ma, w Ursusie nie ma co robić
33
• można pojechać na drugą stronę, na stary Ursus, tam są jakieś fajne place
• skate park
• basen
• dodatkowe zajęcia, na przykład SKS
• w domu przed telewizorem
• grając na komputerze
• w barze Semafor
• w parku
• iść do kafejki internetowej
• W bloku, na klatce, na 10,11 piętrze- (dawny hotel ”Ursus”)
Co robicie chodząc po galeriach handlowych? - (z wypowiedzi młodzieży):
• jest kino, restauracje, są sklepy, tak po prostu można pochodzić
• dyskoteki są
• lepiej tam siedzieć niż Gołąbkach, na ławce czy na blokach
Alkohol, papierosy
Młodzież mieszkająca w Ursusie ma mniej lub bardziej regularny kontakt z
alkoholem i papierosami. Są one powszechnymi używkami. Można powiedzieć, że
kilka razy w tygodniu po szkole spora część młodzieży gimnazjalnej i starszej pije
piwo (rzadziej tanie wino) - czasem w bramach, na podwórkach, w parkach lub
u kogoś w domu jeżeli nie ma rodziców. Starsza młodzież chodzi także do barów,
pubów, w których pije piwo i pali papierosy.
Na imprezach organizowanych w domach, pod nieobecność rodziców, zdarza się
mocniejszy alkohol - wódka, lub czasem przy wyjątkowych okazjach pojawia się
34
alkohol droższy i lepszy.
Problem używania alkoholu raczej nie dotyczy dzieci ze szkół podstawowych. Niebezpieczeństwem, które dotyka te dzieci jest fakt, iż stykają się one z niepokojącymi
zjawiskami obserwując starszych - pijących, palących co może w przyszłości wpływać na replikowanie tego typu zachowań oraz przyjmowanie w późniejszym czasie
również takiego sposobu bycia.
Sama młodzież określa palenie jako chęć „szpanowania”, bycia modnym, niewyróżniania się z grupy. W mniejszym stopniu powody te dotyczą młodzieży z liceum,
która częściowo nawet deklarowała, że już rzuciła palenie. Licealiści mają w większym stopniu poczucie własnej wartości, częściej potrafią podejmować działania
nonkonformistyczne, co wynika po części z innego etapu rozwoju własnej tożsamości.
Młodzież wie dużo o skutkach palenia papierosów i picia alkoholu. Informacje
czerpią ze szkoły z lekcji biologii, godziny wychowawczej, z reklam, z informacji na
paczkach, z Internetu, z rozmów z rodzicami i nauczycielami/pedagogami. Z nastolatkami rozmawia się o skutkach palenia, picia, brania narkotyków jednak sama
młodzież mówi, że nikt z nimi nie rozmawia o przyczynach, dla których sięgają
oni po te używki. Wśród młodych ludzi częste jest przekonanie, iż nikt się nimi
nie interesuje, a lekcje informujące o negatywnych skutkach używek są niewiarygodnymi kazaniami.
Młodzież, nawet gimnazjalna, nie ma żadnych problemów z zakupem alkoholu, papierosów. Orientują się, w których sklepach, sprzedawcy przy zakupie alkoholu lub
papierosów nie pytają się o posiadanie dowodu tożsamości. Jeśli zdarzają się z tym
problemy nastolatki proszą o to starszych lub używają sfałszowanych dokumentów.
Czy alkoho/papierosyl sprzedają Wam bez problemu (z wypowiedzi respondentów):
• pytają ”masz dowodzik?” ”Nie” Masz 18 lat?” ”Nie” To 5,50 poproszę.
• są takie osoby w sklepach, którym po prostu strasznie zależy, żeby jak najwięcej zarobić i sprzedają wszystkim
35
Narkotyki
W Ursusie młodzież nie ma problemu z dostępnością, możliwością zakupu narkotyków. Najwięcej na ten temat wiedzą gimnazjaliści oraz młodzież starsza, jednak nie ucząca się w liceum. Licealiści gdyby chcieli uzyskaliby dostęp do narkotyków, jednak na co dzień na ogół nie wiedzą kto jest dealerem i nieszczególnie ich
to interesuje.
Najczęściej pali się marihuanę (wedle młodzieży - „zioła”), także eksperymentując
z jej używaniem (np: nietypowe sposoby palenia - w wannie, w butelce, w puszce).
Pojawia się ona na imprezach już w gimnazjum. W użyciu jest też amfetamina,
która postrzegana jest jest jako pomoc w nauce, choć sami młodzi ludzie stwierdzają, że nie używają jej w ogóle. Jednak nawet wśród samej młodzieży można
zaobserwować brak przyzwolenia na ”twarde” narkotyki. Osoby uzależnione od
nich są źle postrzegane, określane jako margines społeczny. Już dzieci ze szkoły
podstawowej doskonale orientują się w nazwach i działaniu poszczególnych substancji psychoaktywnych.
Wiedza dzieci i młodzieży na temat narkotyków jest dużo bardziej bogata niż ta,
którą często posiadają osoby dorosłe. Źródłem wiedzy są lekcje w szkole oraz Internet. Jednak bardzo dużo informacji pochodzi z rozmów, czasem mitów krążących
wśród młodzieży.
Dzieci w szkole podstawowej lekcje informacyjne na temat narkotyków czy innych
zagrożeń postrzegają jako źródło wiedzy, z której chętnie korzystają. Dla nich takie zajęcia są ciekawe i potrzebne. Natomiast już od gimnazjum dodatkowe zajęcia
w szkole młodzież zaczyna postrzegać jako niepotrzebną stratę czasu. Wynika to
między innymi z przerabiania materiału, który był już we wcześniejszych latach
(szkoły podstawowej) omawiany. Nie pojawiają się nowe informacje, ani nowe formy przedstawiania tej wiedzy, zajęcia są nudne, zarówno ze względu na ich formę
jak i przekazywane informację.
Jedna z gimnazjalistek stwierdziła, iż: Zaczynają od 6 klasy podstawówki i wałkują kilka razy w roku to samo, ze narkotyki są złe i nie wolno brać.
36
Kolejnym powodem złej oceny zajęć jest niewiarygodność prowadzących zajęcia.
Przez młodzież postrzegani są jako teoretycy, tylko wyedukowanymi w dziedzinie
narkotyków, sami zaś nie mający/nie stykający się z takimi problemami. Osoby
te nie mają doświadczenia z narkotykami, z uzależnieniem, nie wiedzą dlaczego, z
jakiego powodu sięga się po narkotyki czy alkohol. Młodzi ludzie mają poczucie
niezrozumienia. Na takich lekcjach mówi się tylko o rodzajach substancji psychoaktywnych i ich negatywnych skutkach, natomiast nikt nie mówi o przyczynach
sięgania po te substancje. Nie mówi się o problemach, które doprowadzają do sięgnięcia po narkotyki.
Czy łatwo jest dostać narkotyki (z wypowiedzi młodzieży):
• łatwo, bardzo łatwo
• znajomi znajomych sprzedają
• pod szkołami to raczej wyszło teraz z mody, jeśli ktoś chce kupić to umawiają
się w domach lub w danych miejscach o danej godzinie
Jakie narkotyki się teraz bierze (z wypowiedzi młodzieży):
• zioła, najwięcej ziół
• większe narkotyki to nie, ale zioła to przeważnie się pojawiają na imprezach
• jeszcze jakieś extasy
• i amfetamina, bo niektórzy twierdzą, że to pomaga do egzaminów się uczyć
• twardych narkotyków to bym się bała
Nauczyciel/psycholog/pedagog/ksiądz - autorytet?
Nauczyciele w gimnazjum i liceum często są postrzegani jako mało wiarygodni, niegodni zaufania. Młodzież nie ufa im, a nieufność ta opiera się na faktach najczęściej na poważnie nadwerężonym przez nauczycieli zaufaniu. Młodzież z doświadczenia wie, że różne poufne rozmowy z nauczycielami, były potem przez nich
37
przekazywane dalej i w bardzo szybkim czasie o problemie ucznia, który zwierzył
się nauczycielowi - wiedziała cała szkoła („plotki w pokoju nauczycielskim”).
Nauczyciele według opinii młodzieży poświęcają im w rozmowach (jeśli już się
ktoś zdecyduje) bardzo mało czasu. Najpierw deklarując gotowość do rozmowy,
w przypadku prawdziwych problemów młodzież ma poczucie bycia zbywanym,
rozmów na ”odczep”. Powszechne jest przekonanie, że nauczyciel jest formalistą,
którego bronią jest ocena. Najczęściej nie budzi szacunku przez brak dyskrecji oraz
brak prawdziwego interesowania się przyczynami kłopotów ucznia i przedmiotowym traktowaniem młodzieży.
Często również psycholog/pedagog w szkole ma podobną opinię, jak nauczyciel.
W większości przypadków młodzież nie ma zaufania również do księży, którzy są
kojarzeni jedynie z osobami wygłaszającymi niezrozumiałe kazania. Jednak w jednej ze szkół gimnazjaliści bardzo pozytywnie ocenili kontakt z księdzem. Powodem
był fakt, iż uczniowie mieli poczucie, że ksiądz interesuje się ich życiem, rozmawia
o tym, co ich interesuje (nawet o rozgrywkach piłkarskich). Relacja z tym duchownym była oparta na wzajemnym zainteresowaniu i zaufaniu.
Wydaje się, że młodzież chętnie rozmawia z księdzem, ponieważ on sam wykazuje zainteresowanie nimi, ich sprawami i jakiekolwiek by one nie były zachowuje
dyskrecję. A tego młodzież oczekuje od dorosłych, nauczycieli, pedagogów, psychologów i kapłanów. Niestety w okresie adolescencji, kontakt z rodzicami również
bywa ograniczony, a brak wzajemnych rozmów degraduje rodziców do roli strażników domowych.
Młody człowiek, pełen rozterek i niepokojów, szukający odpowiedzi na dręczące
go pytania, staje się pozostawiony sam sobie. Pragnie więc poznać ludzi, którzy
zechcą go wysłuchać, doradzić i zaproponować pomoc. Chce zaznać poczucia akceptacji, tego, że jest w tym świecie potrzebny i doceniany. Oczekuje możliwości
rozmowy, wygadania się komuś, kto przede wszystkim nie jest związany ze szkołą, ale najczęsciej jest starszy, ma pewne doświadczenie życiowe. Z drugiej strony
spotkania takie, jeśli miałyby wzbudzać zaufanie młodych, nie powinny odbywać
się na terenie szkoły. Kolejnym warunkiem są małe grupy młodzieży, która się
dobrze zna i sobie nawzajem ufa. Młodzi ludzie oczekują, aby osoba prowadzą-
38
ca takie spotkania była nimi prawdziwie zainteresowana. Jeśli taka osoba miałaby
rozmawiać z młodymi o uzależnieniach, o narkotykach, nie może mieć tylko wiedzy
teoretycznej, ale też wynikającą z doświadczenia samodzielnego wydobycia się z
nałogu lub pracy z osobami, które z niego wychodzą.
Gdybym ja (moderator) przyszła do was do szkoły, mogłybyście ze mną szczerze
rozmawiać? (z wypowiedzi młodzieży):
• nie
A macie takie problemy, o których chcecie ze starszymi porozmawiać?
• tak
• uhm
Jak by mogły wyglądać takie spotkania?
• łatwiej w jakimś domu kultury
• w mało osób, takie towarzystwo, które się zna, ufa się im
• na pewno nie w klasie, nie z osobami z klasy
ROZDZIAŁ
3
Dorośli zajmujący się problemami młodzieży
Koordynacja i współpraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Uzależnienia i problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Sfera makro i finansowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Synteza
Osoby pracujące z dziećmi i młodzieżą w Ursusie, to w zdecydowanej większości entuzjaści, silnie zaangażowani w swoją pracę.
Interesującym obserwowanym faktem jest znaczne rozdrobnienie
wielu działań. Mimo, że organem koordynującym akcje jest OPS,
nie ma on możliwości nadzoru np. nad szkołami, w których mogą być realizowane różne programy profilaktyczne. Brak funduszy
- choć oczywiście stanowiący problem - nie jest postrzegany jako
kłopot zasadniczy - często istotniejsze wydają się problemy lokalowe, czy też pewne bariery psychospołeczne. Należy jednocześnie
podkreślić, że wszelkie opisane przez nas zjawiska, w szczególności
część dotycząca koordynacji, jest odzwierciedleniem opinii respondentów, niekoniecznie pokrywającym się ze stanem faktycznym.
40
Koordynacja i współpraca
Profilaktykę społeczną na terenie Dzielnicy Warszawa Ursus trudno uznać za
zorganizowaną i kompleksową. Co więcej, w oczach osób pracujących z dziećmi i
młodzieżą nie widać na razie realnej możliwości odgórnej koordynacji prowadzonych działań. Wadą takiego stanu rzeczy jest utrudniona kontrola nad poszczególnymi stowarzyszeniami i komórkami zajmującymi się dziećmi (np. szkołami).
Drugą zasadniczą wadą jest jałowość wielu podejmowanych działań - oczywiście
nie zawsze i nie we wszystkich przypadkach, jednak wielość i rozdrobnienie prowadzonych programów powoduje powtarzanie wciąż na nowo tych samych rzeczy w
zbliżony sposób. Efektem tego jest znużenie młodzieży omawianymi problemami.
Tym sposobem świetlice socjoterapeutyczne, policja, TPD i inni znaczący „gracze” na tym polu mają poczucie, że wykonują ważną misję społeczną, często jednak
nie ruszając się tak naprawdę z miejsca. Tak zwane programy prewencyjne, mające zapobiegać pogłębianiu się społecznych patologii i problemów młodzieżowych
co najwyżej utrzymują status quo. Obawiamy się, iż działalność organizacji zajmujących się problemami dzieci i młodzieży nie jest w stanie, na
obecnym etapie współpracy i koordynacji działań, skutecznie zapobiegać rozprzestrzenianiu się narkomanii czy alkoholizmu, co najwyżej zaś
przystopować je na obecnym poziomie.
Osoby pracujące z młodzieżą zdają sobie sprawę, iż organem koordynującym prace profilaktyczne na terenie Ursusa jest OPS. Z drugiej strony
wspominają oni o licznych problemach z jakimi musi się borykać OPS.
Obecne jest poczucie, iż mimo że formalnie koordynacja profilaktyki leży w gestii Ośrodka Pomocy Społecznej, to wiele innych organizacji np. szkół - twardo broni swojej niezależności i nie zamierza podporządkowywać się ustaleniom. Efekt jest taki, że OPS rozdziela pieniądze a
program w szkole może być realizowany przez osobę bez przygotowania
merytorycznego, która posiada dyplom pedagoga i napisze program podobający się dyrekcji szkoły.
Koordynacja, w rozumieniu osób zajmujących się dziećmi, na terenie
41
dzielnicy Warszawa Ursus miałaby polegać nie tylko na tym, ze rozdaje
się pieniądze, ale również na tym, że prowadzi się programy, które są
regularnie poddawane superwizji i kontroli merytorycznej. Taki rodzaj
koordynacji działań - zdaniem badanych osób jeszcze nie istnieje.
Brak poczucia koordynacji i współpracy paradoksalnie niesie jednak
za sobą również pewnego rodzaju zalety. Silnie rozwinięta jest, na poziomie Dzielnicy Warszawa Ursus, siatka wzajemnych personalnych powiązań, typowych dla małych społeczności. Badani nie tylko deklarowali,
że w razie problemów wiedzieliby do kogo jakiej instytucji zwróciliby
się o pomoc - podawali również imiona i nazwiska osób z którymi by się
kontaktowali bądź rzeczywiście kontaktowali się w przeszłości. Stwarza
to ciekawą sytuację twórczej anarchii: co prawda nikt (nawet Policja)
nie ma wglądu w to, jak wygląda rzeczywistość w całości, ale jednak panuje poczucie, że w każdej chwili można się tego dowiedzieć i skutecznie
pomóc w każdym problemie.
Opisana sytuacja nie pozwala co prawda na ogarnięcie całości wydarzeń na terenie dzielnicy, doskonale jednak sprawdza się w pojedynczych przypadkach. Psychologowie szkolni, TPD, świetlice socjoterapeutyczna czy Policja dobrze wiedzą,
z kim i gdzie należy rozmawiać, by poradzić sobie z trudnym dzieckiem i rozwiązać
jego problemy.
Badani respondenci posiadali dużą wiedzę faktyczną - jednakże najczęściej tylko w zakresie swoich obowiązków. Policja z jednej komendy nie wie jak wygląda sprawa z narkotykami, bo tym się zajmuje wydział kryminalny, psychologowie szkolni korzystają z pomocy policji w przypadku szkolnych apeli i pogadanek
ale nie współpracują z innymi placówkami, etc. Wszyscy respondenci deklarowali
chęć szkolenia się, narzekając przy tym na to, że gros szkoleń jest tylko częściowo
finansowanych. Wydaje się jednak, że sprowadzenie problemu jedynie do kwestii finansowych jest uproszczeniem. Problem z jednej strony dotyczy rzeczywiście
ograniczonego budżetu na szkolenia, z drugiej jednak wewnętrznej motywacji osób
pracujących z dziećmi oraz pewnych odgórnych rozporządzeń i zaleceń. Znaczne
zmiany w naukowych trendach w zakresie profilaktyki, powinny przekładać się na
42
obowiązkowe, regularne (np. raz do roku) szkolenia podnoszące kwalifikacje.
Uzależnienia i problemy
Najogólniej problemy młodzieży można podzielić na trzy kategorie:
• problemy z zastaną rzeczywistością,
• problemy z uzależnieniami,
• problemy ze szkołą / nauką,
Problemy z zastaną rzeczywistością to zarówno problemy związane z miejscem
zamieszkania (podział na stary i nowy Ursus) ale przede wszystkim problemy z rodzicami. Rodzice, w przekonaniu osób zajmujących się problemami młodzieży są
największym kłopotem. W opinii psychologów szkolnych, policji TPD czy pracowników świetlicy socjoterapeutycznej brak poważnych programów aktywizujących
rodziców jest najpoważniejszym zaniedbaniem. To oni wszak, trzymając w ręku
narzędzia pierwotnej socjalizacji, kształtują postawy swoich dzieci na wiele długich lat, zaś przyzwyczajeń i nawyków wyniesionych z domu nie można potem po
prostu wyrugować.
Daje się zauważyć swoista bezradność osób zajmujących się problemami młodzieży wobec rodziców. Nie ma żadnych instrumentów (prócz sądów, które, co
zupełnie zrozumiałe, wykorzystywane są dopiero w ostateczności), które pozwoliłyby na wykorzystanie rodziców do pomocy młodzieży. Co prawda istnieje jeden
(sic!) kurs dla rodziców mający na celu pomóc im zrozumieć własne dzieci, jednak
nie jest on specjalnie rozpropagowany, zaś rodzice nań chodzący wstydzą się przyznać, że korzystają z jakiejkolwiek zewnętrznej pomocy. W końcu przecież chodzi
o ich własne dzieci, a ’kto potrafi sobie lepiej dać radę z dzieckiem, jak nie rodzic”.
Warto przy tym zauważyć, że nie chodzi wyłącznie o patologie społeczne typu alkoholizm czy narkomania wśród rodziców - wręcz przeciwnie, wśród osób
zajmujących się problemami młodzieży panuje przekonanie, że rodziny patologiczne są raczej wyjątkiem niż regułą. Chodzi tu także o rodziny, które po okresie
transformacji ustrojowej chwyciły wiatr w żagle, gdy okazało się, że rodzina jako
43
podstawowa komórka społeczna spadła na plan dalszy, zaś na pierwszym miejscu
postawiono pracę i sukces. Opuszczone dzieci, które wracając ze szkoły znajdują obiad w mikrofalówce i informację, że któreś z rodziców wróci późno w nocy
również potrzebują opieki.
Respondenci niechętnie przyznają, że podział na stary i nowy Ursus jest problemem. Symptomatycznym jest zdanie ”ja tego nie zauważyłam/łem”. Świadczy
to - raz jeszcze - o braku myślenia systemowego i nieświadomości co do tego, jak
wygląda rzeczywistość w całości. Podział ten jednak występuje, choć trudno jest
mówić o tym, że stary Ursus jest bardziej zagrożony od nowego. Panuje tam co
prawda inny modus bycia, dają się zauważyć różnice w zamożności dzieci, jednak jedne i drugie równie często - choć z różnych przyczyn - pozostawiane są bez
opieki i trafiają pod skrzydła opieki zajmującej się problemami młodzieży. Można
przypuszczać, że zarówno na starym jak i nowym Ursusie w podobnym stopniu
rozpowszechnione są narkotyki i alkohol, z tym, że jest między nimi zapewne różnica jakościowa. Nie zmienia to oczywiście faktu, że zarówno przedstawiciele jednej
jak i drugiej grupy młodzieży potrzebują pomocnej dłoni.
W zgodnej opinii osób zajmujących się młodzieżą, uzależnienia z rzadka jedynie
jej dotyczą. Jeśli już kogoś, to ”dzieciaków z innych szkół / innych dzielnic / innych
regionów” etc. Wydaje się, że nie jest to celowe i świadome przymykanie oczu na
to, co się dzieje dookoła, ale raczej swoiste „problemy z akomodacją”. Wywołuje
to niezbyt wesołą konkluzję, że dorośli po prostu nie zawsze zdają sobie sprawę z
tego, co się dzieje w ich otoczeniu, bądź też (co raczej mało prawdopodobne), że
rzeczywiście brak takich problemów.
W przekonaniu osób zajmujących się młodzieżą raczej nie dotyczy jej alkoholizm (jeśli już to raczej rodziców) ani narkomania. Papierosy, owszem, są palone
przez młodzież, ale bardzo niewiele „się tego widzi”. Psychologowie szkolni twierdzą, że młodzież nie popala w szkołach, pracownicy innych placówek również nie
zauważyli, by trudna młodzież pozostająca pod ich opieką paliła papierosy. Podobnie rzecz się ma z alkoholem. „Może piją po szkole”. „Może piją w weekendy”.
„Może jeszcze kiedy indziej i gdzie indziej” w każdym razie jest to problem zde-
44
cydowanie marginalny. Zrozumiałe jest, że młodzież, jeśli korzysta z używek - a
korzysta - czyni to raczej w ukryciu i się z tym nie afiszuje. Jednak nawet Policja
spotyka się z jedną, góra dwoma nietrzeźwymi osobami poniżej osiemnastego roku
życia na miesiąc, co jest liczbą tyleż optymistyczną co nierealną.
Zdecydowanie bardziej rozpowszechnione są problemy ze szkołą, silnie - w przekonaniu badanych - skorelowane z problemami rodzinnymi. Świetlica socjoterapeutyczna gości przede wszystkim te dzieci, którym nie ma kto pomóc w odrobieniu
lekcji albo te, które nie mają w swoim rodzinnym domu kąta dla siebie. Jak wynika
z przeprowadzonych wywiadów, dzieci, które mają problemy w nauce są otoczone
wszechstronną opieką - od wychowawcy klasy, poprzez szkolnego psychologa na
TPD i świetlicy kończąc. W opinii badanych, dzieci nie mają oporów, by korzystać
z proponowanych im form spędzania wolnego czasu, pomocy w lekcjach etc. Jak
pamiętamy z wcześniejszych rozdziałów jest to rzeczywiście prawda, przynajmniej
do pewnego etapu rozwoju psychiki dziecka - opory przed korzystaniem z psychologa i innych form pomocy pojawiają się pod koniec gimnazjum / na początku
liceum.
Sfera makro i finansowanie
Badani nie potrafili powiedzieć niczego na temat sfery makro. Nie wiedzą, jak
podobne programy działają w innych dzielnicach (choć, jednocześnie, deklarują, ze
można się tego łatwo dowiedzieć oraz że Ursus jest sprawnie działającą dzielnicą).
Często nie potrafią powiedzieć jakie programy są dostępne na poziomie ich dzielnicy. Podobnie jak w przypadku współpracy i koordynacji działań daje się zauważyć
brak zdolności i potrzeby myślenia systemowego (całościowego). Zainteresowanie
sferą makro pojawia się w przypadku „budżetówki” (bo z góry idą fundusze) oraz
organizacji, które swym zasięgiem wykraczają poza dzielnicę Ursus. Nie jest to
jednak myślenie holistyczne, a tylko partykularne - obliczone na załatwienie jednej, dwu palących spraw, po czym znów wraca myślenie jednostkowe i skierowane
na konkretny problem czy jednostkę.
45
Jeśli chodzi o finansowanie to respondenci najczęściej deklarują, że ”sobie radzą”. Kulisy tego radzenia sobie są oczywiście zakryte, jednak niekoniecznie musi to oznaczać popularne skądinąd ”kombinowanie” pieniędzy. Respondenci, z
którymi przeprowadziliśmy wywiady byli w większości fachowcami ze
swoistym etosem i ogromną chęcią pomocy dzieciom. Fakty, które przytaczali, dotyczące ich pracy i zaangażowania w nią pozwalają przypuszczać, że choć finanse są bardzo ważnym czynnikiem, bez którego nie
można ruszyć z miejsca, to jednak nie są czynnikiem w ich pracy najważniejszym.
Podsumowanie
W przekonaniu osób zajmujących się młodzieżą, ogólnie nie jest „źle”. Istniejące
programy i dobra wola ludzi zajmujących się młodzieżą pozwalają na kontynuację
pracy polegającej na rozwiązywaniu problemów dzieci. W opinii autorów niniejszego raportu jest to prawda. To, co jest trudne w obecnej sytuacji to wprowadzenie
jednego sprawnie działającego i kompleksowego programu zajmującego się całością
problemów młodzieży. Trudności te oparte są na dwu filarach: braku fundamentów praktycznych oraz na przyzwyczajeniach osób zajmujących się młodzieżą na
terenie dzielnicy Ursus. Nie ujmując niczego ich rzeczywistemu i godnemu pochylenia czoła poświeceniu pracy, są zazwyczaj dość tradycjonalistyczni w podejściu do
swoich zajęć. Wieloletnia praktyka i konieczność rozwiązywania wciąż tych samych
problemów spowodowała daleko idącą rutynizację pracy poszczególnych stowarzyszeń i organizacji użyteczności publicznej.
Obecnie istniejące struktury pozwalają na nierozprzestrzenianie się najpoważniejszych zagrożeń, związanych z alkoholizmem i narkomanią, nie są jednak w
stanie zapobiegać tworzeniu się ich nowych ognisk. W przekonaniu autorów raportu każde dziecko, które ma poważny problem może na terenie swojej dzielnicy czy to w szkole, czy też poza nią - znaleźć jego rozwiązanie. Wątpliwym natomiast
pozostaje, by jakakolwiek instytucja była - w obecnym momencie - w stanie spełnić
rolę prewencyjną i zapobiec owym problemom w ogóle.
46
Prócz problemu z przepływem informacji wewnątrz środowiska organizacji i
stowarzyszeń istnieje także problem z przepływem informacji w górę (sfera makro)
i w dół (młodzież). Pierwsza z nich postrzegana jest jako skarbiec i ewentualnie od czasu do czasu wróg nasyłający kontrole i wymuszający dostosowywanie się do
nowych warunków. Obraz samej młodzieży jest dość wyidealizowany - co prawda
potrzebuje ona pomocy, jednak „nie aż tak wielkiej” (jak gdzie indziej) i nie we
wszystkich sferach (a przynajmniej nieczęsto). Świat dorosłych zajmujących się
problemami młodzieży jawi się jako dość sprawnie działający lecz również nieco
przestarzały aparat, często wymagający unowocześnień.
ROZDZIAŁ
4
Dyskusja i wnioski
Wydaje się, iż by móc w pełni zrozumieć zarówno charakter szczątkowych
wniosków prezentowanych w każdym z rozdziałów, jak również wyrobić sobie lepszy ogląd na temat efektywniejszego zmagania się z problemami na jakie napotyka
młodzież konieczne jest doprecyzowanie i podsumowanie istotnych problemów i
kwestii, które przewijały się w tym raporcie.
Po pierwsze, należy zadać sobie pytanie o to w jaki sposób i na jakich poziomach
są realizowane programy profilaktyczne dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych.
Wydaje się, iż w miarę ogólny model oddający trendy w profilaktyce zaprezentowany został na rysunku 4.1 Problemy o których mówimy nie są proste i mają
złożoną genezę, tak więc złudnym i naiwnym byłoby poszukiwanie sposobów ich
rozwiązania w prostych receptach. Wydaje się, iż elementarne czynniki etiologiczne można by sprowadzić do czterech obszarów, tak jak to uczyniono na rysunku.
Problemy, których efektem jest spożywanie alkoholu, palenie papierosów, czy też
eksperymentowanie z narkotykami mogą pochodzić zarówno ze ”skali mikro”, tj.
problemów jednostki z samą sobą, jak również z szeregu innych elementów. Wydaje się błędem poszukiwanie przyczyn całego zła w tym, że to młodzież jest zła.
Badania przede wszystkim pokazały, że młodzież zamieszkująca Ursus
Rozdział 4. Dyskusja i wnioski
48
Rys. 4.1: Programy profilaktyczne - geneza problemów i możliwości
przeciwdziałania
jest różna i każda generalizacja jest uproszczeniem. Inni są uczniowie szkoły podstawowej, inni gimnazjum, inni szkoły średniej. Podstawowe przyczyny dla
których ci młodzi ludzie sięgają po niebezpieczne środki są jednak często zbliżone
- jest to nuda oraz reakcja na stres i zdarzające się problemy dnia codziennego.
Wydaje się, iż rekomendacją powinno być tutaj organizowanie młodym
ludziom sposobów spędzania przez nich wolnego czasu - pokazywanie
im, że istnieją inne możliwości, niż siedzenie w bramach, czy też na
ławkach w parkach.
Drugim źródłem problemów i potencjalnych zagrożeń jest skala mezo-, rozumiana zarówno jako pośredni i bezpośredni wpływ rodziny, jak również małych
grup społecznych - znajomych, kolegów z klasy, etc. Chęć bycia lubianym, potrzeba afiliacji a czasem po prostu konformizm sprawiają, iż młodzi ludzie ślepo
naśladują swoich znajomych i przyjaciół nie zważając na to, iż propozycje kolegów
i koleżanek nie zawsze są warte uznania.
Wydaje się, iż sposobem na zmianę takiego stanu rzeczy jest budowanie w młodych ludziach wyższej samooceny i cechy, którą określiliśmy
49
mianem ”twórczego nonkonformizmu”. Idzie tu o taki zestaw cech psychologicznych, które uodparniałyby młodego człowieka na ślepe naśladownictwo i ”małpowanie” innych. Co jednak szczególnie ważne - tego typu
cechy mogą być rozbudzane nie tyle i nie tylko przez zajęcia psychologiczne o
charakterze treningów interpersonalnych, ale również (a może przede wszystkim)
poprzez aktywizację młodzieży, pokazującą jej, że wspólnie ze znajomymi i kolegami można zrobić coś pożytecznego (założyć zespół muzyczny, zorganizować zbiórkę
na cele charytatywne) a nie jedynie pić, palić, czy ćpać.
Nie do przecenienia jest niestety również wpływ rodziny. Często powodem zachowań groźnych dla zdrowia i życia - chociażby eksperymentów
z narkotykami, czy alkoholem, jest prosta międzypokoleniowa transmisja wzorów kulturowych. Młodzi ludzie traktują wiele patologicznych
zachowań jako zupełną normalność, bo innych zachowań nie znają - to
w pewnym sensie rzeczywiście jest ”ich normalność”, bo stykają się z
tym przez wiele lat we własnej rodzinie.
Wydaje się zatem konieczne aktywne działanie na polu terapii rodzinnej
- szkolenia rodziców i pokazywania im jaką krzywdę - często nieświadomie - wyrządzają swoim dzieciom, uczenie ich bardziej konstruktywnych
zachowań. Nie jest to łatwe do zrealizowania, nie znaczy jednak, że niemożliwe.
Ostatnim - ale nie najmniej ważnym - źródłem problemów z używkami
jest cała sfera makro, rozumiana zarówno jako negatywne zjawiska społeczne, jak i trudne do „wyplenienia” cechy kulturowe. Fakt znacznego
bezrobocia oraz specyficznego poczucia prowincjonalności młodzieży z
Ursusa jest niezwykle istotnym, choć zawoalowanym czynnikiem wpływającym na ich zachowania. Wyprawy ”do Warszawy”, oglądanie wystaw sklepowych w galeriach handlowych, podziwianie wielu rzeczy na
które młodych ludzi nie stać - wszystko to może być źródłem frustracji
mającej swój upust w używkach.
Tę sferę z pewnością najtrudniej będzie zmienić, gdyż bezpośredni wpływ
kogokolwiek poza politykami na zjawiska społeczne jest bardzo trudny.
50
Wydaje się jednak, iż budowanie społeczeństwa obywatelskiego i promowanie oddolnych inicjatyw jest pewną próbą przeciwdziałania negatywnym zjawiskom społecznym.
Informacje o zespole realizującym badanie
Całość badań została przeprowadzona przez zespół badaczy z Instytutu SMG/KRC
Poland Media w składzie:
Wieloletni moderator i badacz. Prowadziła ponad 1000 wywiadów (zarówno grupowych, jak i indywidualnych).
Psycholożka, absolwentka UW - Wydział Psychologii, specjalizacja psychologia ekonomiczna; praca magisterska ewidentnie
zgodna z zainteresowaniami (zarówno naukowymi, jak i prywatnymi) poświęcona negocjacjom; pisana pod kierunkiem profesora Janusza Grzelaka;
Studia podyplomowe poświęcone psychologii sportu; szczególny akcent położony
na sport osób niepełnosprawnych.
Zainteresowania: sport (łyżwiarstwo figurowe i narciarstwo) oraz podróże - szczególnie Ameryka Południowa. Z zapałem uczy się języków obcych - hiszpańskiego,
niemieckiego i angielskiego.
Maciej Karwowski
Pedagog, socjolog i psycholog. Doktor nauk humanistycznych (pedagogika zdolności). Od dwóch lat pracownik
SMG/KRC Poland Media S.A, gdzie zajmuje się przede wszystkim badaniami reklam oraz badaniami cenowymi.
Od 2002 zatrudniony również w Katedrze Nauk Psychologicznych Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Główne zainteresowania naukowe to psychologia i pedagogika zdolności, społeczna psychologia twórczości oraz metody i techniki diagnozy potencjału kreatywnego. Autor wielu
Zespół
52
publikacji naukowych i popularnonaukowych, między innymi książki ”Twórcze
przewodzenie” (Warszawa 2003), współredaktor pracy zbiorowej ”W stronę kreatywności (wraz z W. Dobrołowiczem, Warszawa 2002) oraz kilkunastu artykułów publikowanych w czasopismach naukowych oraz pracach zbiorowych. Aktualnie pracuje nad książkami: ”Konstelacje zdolności - typy inteligencji a kreatywność” oraz ”Pomiar twórczości: Fakty i mity” (obie ukażą się w roku 2005).
Miłośnik zaawansowanych metod analitycznych i statystycznych, uporządkowanego myślenia, precyzyjnego języka, dobrej reklamy, twórczej interakcji z udziałem własnej gitary i dobrego hip-hopu. Od lat zakochany w poezji Miłosza.
Dom na wsi, w gospodarstwie krowy, konie, świnie, kury
oraz domowe zwierzaki, psy i kociaki - klimat z dzieciństwa, za
którym dziś tęskni. Lubi życie proste, bliskie naturze. W wolnych chwilach (których oczywiście nie ma zbyt dużo) próbuje
jak najczęściej uciakać z miasta. Czasem na mazowicką wieś,
czasem na ulubioną Łemkowszcyznę.
Od 5 lat zajmuję się badaniami rynku. Początkowo w agencji
reklamowej Young & Rubicam, w której oprócz analiz badawczych zajmowała się tworzeniem strategii marek. Od 1,5 roku związana z Instytutem SMG/KRC.
Specjalizuje się w badaniach ilościowych (zwłaszcza ciągłych).
Jednak metodologię jakościową, wykorzystuje zarówno w pracy zawodowej jak i
naukowej.
W nauce szczególnie intersuje ją tematyka psychologii twórczości.
Studia psychologiczne dały jej wiedzę i kompetencję w zakresie diagnozy i rozwoju
twórczych możliwości oraz prowadzenia i tworzenia autorskich treningów twórczości.
Łukasz Widła
Ma 26 lat, co zważywszy na prowadzony tryb życia i tak jest
całkiem niezłym osiągnięciem. Urodził się i wychował w Warszawie przy niewielkiej pomocy ze strony osób odpowiedzialnych
za pierwotną i wtórną socjalizację. W wyniku tego procesu inni
już na zawsze pozostali dla niego znaczący.
Ukończył podstawówkę z sukcesem, liceum z sukcesem nieco
mniejszym, by w końcu poddać się ustrukturalizowanemu trybowi edukacji na czwartym roku studiów socjologii. Od tamtego
czasu uczy się na własną rękę.
Pracuje w badaniach rynku od 8 lat, w tym 6 lat w Instytucie SMG/KRC. Specjalizuje się w badaniach ilościowych (szereg ukończonych kursów z obsługi pakietu
statystycznego SPSS), lecz nieobca mu jest także metodologia jakościowa (prowadził wywiady indywidualne, diady oraz zogniskowane wywiady grupowe). Oprócz
tego zawodowo zajmuje się ulepszaniem dostępnych już metodologii badawczych i
przejawia na tym polu znaczną aktywność (autor opracowań dotyczących specjalnych rodzajów skal do pytań, czy tzw. ”poprawek eksperckich”).
Zespół
53
Poza pracą zajmuje się działaniami charytatywnymi (należy do Amnesty International oraz jest wolontariuszem odbudowującym schronisko ”Chata Socjologa” w
Bieszczadach. Jest także opiekunem działu literacko-recenzenckiego pisma internetowego www.pinezka.pl). Pisze również wiersze i opowiadania, które z rzadka
udaje mu się opublikować. Zupełnie amatorsko zajmuje się fotografią (co widać na
załączonym zdjęciu) oraz rysuje.
W chwilach wolnych słucha muzyki, jeździ na koncerty, zajmuje się swoją trzyipółletnią córką Joanną, czyta książki, jeździ na rowerze, pije za dużo kawy, robi
bliźnim dowcipy, spotyka się ze znajomymi i pija czerwone wino. W związku z tym,
że chwil wolnych ma niewiele, zazwyczaj robi to wszystko na raz.
Kontakt
Kontakt
Instytut SMG/KRC Poland Media
phone : (+48 22) 545 21 54
e-mail : [email protected]
Maciej Karwowski
phone : (+48 22) 545 21 54
phone : (+48 22) 545 21 51
Łukasz Widła
phone : (+48 22) 545 21 54
54

Raport z badań jakościowych oraz desk-research

Transkrypt

Podobne dokumenty

INFORMACJA PRASOWA KONKURSU FOTOGRAFICZNEGO Ursus

KRP III – OCHOTA, URSUS, WŁOCHY DEBATA NA TEMAT

Grupa ROBYG jest sponsorem IV edycji Veolia Ursus Biega 2016

słoneczna zakładka 2015

Gwiazdka - ops

harmonogram spotkań - Urząd Dzielnicy Ursus

Ursus – dzielnica młodych ludzi

Obchody 40. rocznicy wydarzeń czerwcowych apel do mieszkańców

Kultywacja - Urząd Dzielnicy Ursus