doc„MYŚLĄC OJCZYZNA”
download 
Reklamacja Transkrypt
„MYŚLĄC OJCZYZNA”
„MYŚLĄC OJCZYZNA” – KSZTAŁTOWANIE POLSKIEJ TOŻSAMOŚCI – EDUKACJA PATRIOTYCZNA W SZKOLE – INSPIRACJE SPIS TREŚCI Słowo Wstępne Ewa Repsch .................................................................................. 5 Anatol Jan Omelaniuk ................................................................... 6 „Myśląc Ojczyzna” – kształtowanie polskiej tożsamości – edukacja patriotyczna w szkole – inspiracje ......................... 9 Cele edukacji patriotycznej ...................................................................... 12 Inspiracje problemowe ............................................................................. 13 W jaki sposób edukować patriotycznie .................................................. 17 Szkolne drogi ku tożsamości narodowej ................................................. 18 Katalog dobrych praktyk .......................................................................... 22 Pytam i dyskutuję...................................................................................... 23 Szkoła jako środowisko............................................................................. 25 Pamiętaj – nie jesteś sam ........................................................................... 26 Sposoby, narzędzia i formy edukacji ............................................... 26 Wybrane terminy i pojęcia zał. nr 1 .......................................... 28 Znaczące wartości kultury polskiej zał. nr 2 ............................ 38 Miejsca pamięci narodowej. Program wycieczek edukacyjnych dla dzieci i młodzieży. Podróże historyczno-kulturowe w czasie i przestrzeni ...... 51 Bibliografia selektywna .............................................................. 83 EWA REPSCH Znamienne słowa zamieszczone w naszej Konstytucji, określające Polskę jako dobro wspólne, upoważniają, a nawet zobowiązują Polaków do troski o to dobro, inspirują do zachowań, które można nazwać świadomym, odpowiedzialnym, nowoczesnym i perspektywicznym patriotyzmem. Te zobowiązania wobec Ojczyzny są i powinny być naturalnym wyrazem emocjonalnego związku z Ojczyzną jako krajem rodzinnym, miejscem swoim, swoich przodków i bliskich, związku z duchowym i materialnym dziedzictwem historycznych i współczesnych pokoleń Polaków. Żeby współczesny Polak, będąc jednocześnie aktywnym Europejczykiem, miał poczucie jedności z ojczyzną i odpowiedzialności za kraj rodzinny, niezbędne jest oddziaływanie edukacyjne na młodych. Edukacja patriotyczna ma zasadnicze znaczenie dla nas wszystkich, jeśli jako naród nie chcemy „roztopić się” w jakiejś nieoznaczoności w przyszłej, zjednoczonej w pełni Europie. Dlatego też w Ministerstwie Edukacji Narodowej w 2006 r. rozpoczęto prace nad dokumentem mającym wspomóc i zachęcić szkoły do systematycznej, intensywniejszej w wielu przypadkach, pracy w zakresie wychowania patriotycznego młodych obywateli. Zaproszenie do pracy nad tym dokumentem przyjęli bezinteresownie i w przekonaniu o celowości, z potrzeby serca: ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski (prorektor Uniwersytetu im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego), dr Joanna Angiel (Uniwersytet Warszawski), Małgorzata Dąbrowska (Szkoła Podstawowa nr 73 w Warszawie), o. prof. dr hab. Leon Dyczewski (Katolicki Uniwersytet Lubelski), dr Iwona Morawska (Uniwersytet im. Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie), prof. dr Józef Szaniawski (Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Amerykanistyki w Warszawie), em. prof. dr hab. Andrzej Tyszka (Uniwersytet Warszawski), prof. dr hab. Wiesław Wysocki (Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego) i Ewa Repsch (Ministerstwo Edukacji Narodowej). W wyniku kilkumiesięcznej pracy powstało opracowanie pt. „Myśląc Ojczyzna” – kształtowanie polskiej tożsamości – edukacja patriotyczna w szkole. Inspiracje. Dokument ten nawiązuje do działań związanych z edukacją historyczno – kulturową (realizowanych z powodzeniem w wielu krajach) naszego państwa i z nadrzędnego założenia ma charakter inspiracji, zachęty dla nauczycieli w całokształcie pracy dydaktyczno – wychowawczej. Powstał z przekonania o potrzebie i konieczności oddziaływania pedagogicznego w tym zakresie na młode pokolenia. Adresowany jest do szkoły, bo polska szkoła uczyła patriotyzmu od zawsze, od począt- 5 ków naszej państwowości i ma swoje chwalebne tradycje w wychowaniu patriotycznym. Do szkoły, bo w edukacji patriotycznej jest to miejsce o szczególnym charakterze, bo polska szkoła jest (po rodzinie) drugą instytucją wychowującą i ma bogate możliwości jako środowisko zorganizowane. Dziś autorzy „Myśląc Ojczyzna”, z inicjatywy Pana Anatola Omelaniuka – Przewodniczącego Rady Krajowej Ruchu Stowarzyszeń Regionalnych Rzeczypospolitej Polskiej i na prośbę nauczycieli regionalistów przekazują ten dokument Państwu – Nauczycielom z nadzieją, że przyda się w Waszej codziennej pracy. Pracy dla dobra osobistego każdego młodego człowieka i dla pomyślności nas jako narodu oraz z życzeniami, by ta praca przyniosła satysfakcję każdemu z Państwa. Dobrze, że „Myśląc Ojczyzna” upowszechni Rada Krajowa Ruchu Stowarzyszeń Regionalnych RP – wiarygodna i rzetelna organizacja pozarządowa. Liczymy, że w tak ważnej sprawie Ministerstwo Edukacji Narodowej udzieli pełnego poparcia dla tej inspiracji i będzie patronowało realizacji w szkołach placówkach oświatowych. ….. !! ANATOL JAN OMELANIUK Rada Krajowa Ruchu Stowarzyszeń Regionalnych Rzeczpospolitej Polskiej przyjmując od autorów i ogłaszając inspiracje programowe „Myśląc Ojczyzna” – kształtowanie tożsamości i edukacja patriotyczna w szkole wyraża nadzieję, że będzie ona pomocna w realizacji treści i wzbogaceniu uczniów w wiedzę o własnej ojczyźnie, o regionie, o Polsce i wydobyciu w procesie edukacji wartości regionalnych i narodowych najcenniejszych tradycji historycznych i kulturowych. Ufamy głęboko, że każdej szkole, placówce oświatowej i kulturalnej troszczącej się o wychowanie człowieka twórczego, o bogatej duchowości i oddanego ojczyźnie cele i treści zawarte w tej inspiracji są bliskie, że każdy nauczyciel, oświatowiec, animator kultury doceni ich znaczenie w procesie wychowawczego oddziałowywania na młode pokolenie, że przyjmie te inspiracje i będzie je realizować w swojej pracy pedagogicznej. Wzywamy wszystkie działające w Polsce stowarzyszenia regionalistyczne do ścisłej współpracy ze szkołami, o pozyskanie zwolenników edukacji patriotycznej, którzy ze świadomością odpowiedzialności za kształtowanie w uczniach poczucia polskiej tożsamości będą współdziałać w realizacji programu „Myśląc Ojczyzna”. Polscy Regionaliści bądźcie siewcami działań, których owocem będzie ukształtowanie u młodzieży poczucie zaangażowania w rozwój własnej, 6 „ojczyzny prywatnej” i autentycznego umiłowania kraju. Trzeba wzbudzić szerokie zainteresowanie rodziców i wspólnie rozwinąć szeroki ruch ugruntowania i rozwijania własnej tożsamości, jako postawy nastawiania na zrozumienie różnych ludzkich kultur we współczesnej otwartej przestrzeni europejskiej i światowej. Prosimy Ministerstwo Edukacji Narodowej, Kuratoria Oświaty, Wojewódzkie Ośrodki Doskonalenia Nauczycieli, Biblioteki Pedagogiczne o dalsze patronowanie edukacji regionalnej i patriotycznej. Wspólnie kontynuujmy wychowanie młodego pokolenia na aktywnych i miłujących kraj obywateli Rzeczpospolitej Polskiej. Liczymy na dalsze wspieranie edukacji regionalnej i patriotycznej a także europejskiej przez samorządy terytorialne, które wspomagając realizację tego ogólnopolskiego zamierzenia pomogą szkołom i stowarzyszeniom regionalnym rozbudzić poczucie obowiązku i miłości młodych ludzi do ojczyzny. „Myśląc Ojczyzna”… jest rozszerzoną drugą fazą „Edukacji regionalnej, dziedzictwo kulturowe w regionie w zreformowanej szkole” jest inspiracją regionalistycznego ruchu społecznego, który od ponad 200 lat kontynuuje działania podjęte przez filomatów – Towarzystwo Przyjaciół Wilna , Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauki, a dla którego „Regionalizm jest hasłem dnia”, a naczelnym celem służba dla dobra wspólnego. Drodzy Przyjaciele zaangażujmy się w realizację społecznego programu „Myśląc Ojczyzna”… siłą naszego doświadczenia pedagogicznego, odpowiedzialnością za rozwój regionu a także sercem bo to jest nasza polska powinność. 7 8 „MYŚLĄC OJCZYZNA”– KSZTAŁTOWANIE POLSKIEJ TOŻSAMOŚCI – EDUKACJA PATRIOTYCZNA W SZKOLE – INSPIRACJE Ojczyzna, kiedy myślę – wówczas wyrażam siebie i zakorzeniam, mówi mi o tym serce, jakby ukryta granica, która ze mnie przebiega ku innym, aby wszystkich ogarnąć w przeszłość dawniejszą niż każdy z nas: z niej się wyłaniam... gdy myślę Ojczyzna – by zamknąć ją w sobie jak skarb. Pytam wciąż, jak go pomnożyć, jak poszerzyć tę przestrzeń, którą wypełnia. Karol Wojtyła, Ojczyzna Istnieje w Polsce wiele szkół kontynuujących dawne, pozytywne wzorce edukacji patriotycznej, inne zaś wypracowują nowe, interesujące projekty kształtowania tożsamości narodowej, przysposabiania do dorosłości i dojrzałości obywatelskiej. Ta godna szacunku praca przybiera także nierzadko postać edukacji kulturowej i edukacji regionalnej. Zapoczątkowuje ona patriotyczny wymiar wychowania od poznania i pokochania własnego miejsca na ziemi, we własnej małej ojczyźnie, najbliższym środowisku – rodzinnym, sąsiedzkim, we wspólnocie samorządowej, regionalnej. Budzi optymizm fakt, że większość nauczycieli i pracowników oświaty posiada nie tylko kwalifikacje zawodowe, przedmiotowe i talenty pedagogiczne, lecz ponadto reprezentuje postawę obywatelską, poczucie patriotycznego obowiązku i odpowiedzialności wobec dorastającego pokolenia, a także pozytywny osobisty stosunek do Polski jako Ojczyzny. Słowu „patriotyzm” nadawano, wskutek wieloletnich negatywnych zabiegów wokół niego, charakteru anachronicznego, czasem ironicznego, a w skrajnych przypadkach pejoratywnego. Sens jego stał się dla niektórych nauczycieli zniechęcający i odpychający, w dużej mierze zużyty wychowawczo. Kontekst skojarzeń wokół hasła patriotyzmu trzeba więc na użytek współczesności dość radykalnie przebudować i przemodelować. Należy 9 temu pojęciu nadać nowy sens zarówno w sferze treści, co i skojarzeń emocjonalnych – stosownie do przemian historii i geopolityki XXI wieku. Hasło„Nie musisz dziś oddawać życia za Ojczyznę, wystarczy, że będziesz dla niej mądrze żył” – wydaje się godne polecenia jako formuła wychowania w duchu współczesnego poczucia narodowego. Musimy zacząć rozumieć i prezentować patriotyzm na sposób współczesny i perspektywiczny, bez zbędnego patosu i pompatycznych wezwań. Ważne jest oczywiście budowanie wzorów „patriotyzmu jutra” na motywach odniesień do narodowego dziedzictwa, ciągłości oraz pamięci doświadczeń i nauk czerpanych z polskich dziejów. I to zarówno z najtrudniejszych, co i z najbardziej zaszczytnych jej rozdziałów. Specjalny jednak akcent należy położyć na rozumieniu historii najnowszej XX wieku, zaniedbanej lub zniekształconej w świadomości zbiorowej. Istnieje pilna potrzeba odwołania się do przykładów z rodzimych, pozytywnych tradycji, postaw i działań obywatelskich, cywilnych, politycznych, z tradycji samorządności społecznej, zaradności i przedsiębiorczości, z dorobku działań gospodarczych, naukowych, wynalazczych, artystycznych, z wzorowego życia obywatelskiego postaci uosabiających „rozumną troskę o dobro wspólne”. Trzeba pokazać rozległy panteon wybitnych patriotów Polski, a jednocześnie „obywateli świata”, którzy na jego losach pozostawili własne znamiona, a we wspólnej świadomości Polaków wzbudzili poczucie własnej wartości i dumy. A także odwołać się do postaci polskich przywódców, uczonych, bohaterów i świętych jako osobowych symboli wybitności i zasługi, wzorców postawy i postępowania. Patriotyzm jutra wymaga „zbratania się” z historią, ale także bliskiej i osobistej znajomości kraju, jego geografii, swoistości naturalnego i kulturowego krajobrazu, jego bogactw, osobliwości, piękna, miejsc pamięci, zabytków i pomników. Polskość wyraża się także w znajomości 1000-letniej tradycji kultury narodowej – literatury i poezji, muzyki, sztuki, architektury, folkloru, obyczaju i sposobów świętowania. Poczucie patriotyzmu zyskuje wiele na konfrontacji z aktualną znajomością krajów i narodów sąsiednich, bliskich i bardziej odległych. Czy można wyrzec się patriotyzmu, stwierdzając, że „naród” jest kategorią przeżytą, a „miłość ojczyzny” nie jest już powinnością moralną i cnotą obywatelską? Na te pytania i wątpliwości musimy sobie udzielić odpowiedzi w sposób asertywny i pozytywny. Czym szerzej otwieramy się na współpracę europejską, na integrację w układach ponadnarodowych, czym bardziej ogarnia nas ekspansywny globalizm gospodarczy i kulturowy – tym energiczniej, skuteczniej i bardziej zdecydowanie jesteśmy zobowiązani 10 sami siebie utwierdzać we własnej tożsamości, wyraźniej identyfikować i akcentować narodowe dziedzictwo, szanować i pielęgnować język rodzimy – polszczyznę, pamięć historyczną, tradycję niepodległości, solidarności i więzi narodowej, budować i wzmacniać narodową tożsamość, zbiorowe poczucie własnej wartości i godności. Świat nie przyzna go nam bez naszych własnych starań. Powyższe działania należą do zadań i obowiązków polskiej szkoły. Mówi o tym Konstytucja RP oraz ustawa o systemie oświaty. Takie cele, zadania i treści zawarte są w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Tradycja wychowania patriotycznego wywodzi się z dziejów polskiej edukacji publicznej począwszy od Collegium Nobilium, Szkoły Rycerskiej i Komisji Edukacji Narodowej. Możemy odrzucić, jako zarzut niesłuszny, opinię o „polskim nacjonaliźmie” – pomylonym z patriotyzmem Polaków i poczuciem ich godności narodowej. Polacy są potrzebni Europie, światu i... sobie samym – nie jako populacja ludzi nijakich, zunifikowanych, kulturowo zmiksowanych na wzór kosmopolitycznych ludzi znikąd. Mając swoją państwowość od ponad 1000 lat, jesteśmy nowoczesnym narodem europejskim i demokratycznym państwem, w którym, jako równi z nami, żyją mniejszości narodowe i etniczne. Ukształtowała nas wielowiekowa obecność w cywilizacji zachodniej i kulturze chrześcijańskiej. Pozostajemy europejskim państwem narodowym. W innym charakterze nie będziemy w dzisiejszym świecie rozpoznawalni, szanowani, ani potrzebni. Również ze względu na niezbędność wewnętrznej konsolidacji społecznej, budowanie wspólnoty narodowej, społeczeństwa i państwa obywatelskiego – odczuwamy potrzebę bardziej spójnego ładu życia zbiorowego – politycznego, ideowego i etycznego. Budowanie „patriotyzmu jutra” na polskim dziedzictwie kulturowym, polskiej tradycji pedagogicznej, w poczuciu aktualności polskiego interesu narodowego – należy obecnie do naszej racji stanu. Powodowani wyżej wymienionymi potrzebami oraz głosami własnych uczuć i umysłów, opracowaliśmy niniejszy dokument. Powstawał on na skutek wielu idei, pomysłów oraz przemyśleń i dyskusji ludzi z różnych środowisk, w tym nauczycielskich i akademickich, którzy tworzyli zespół i pracowali w nim wspólnie przez kilka miesięcy. Dokument nie jest nakazem ministerialnym, instrukcją, nie jest też programem. Nie tylko nie zastępuje i nie konkuruje w żaden sposób z podstawą programową kształcenia ogólnego, ale jest zgodny z jej ideą. Naszym założeniem było, aby stał się inspiracją dla nauczycieli i wychowawców. Dokument nie wiąże się z żadną opcją, nurtem ani partią polityczną – jest 11 zachętą i drogowskazem dla wszystkich nauczycieli, dla których ważne jest dobro Polski – obecnej i przyszłej. Przywołajmy wciąż aktualne przesłanie Stefana Żeromskiego z „Przedwiośnia”: Nie po to kilkanaście pokoleń Polaków umierało w walce o niepodległość, żeby dziś ta Polska miała być byle jaka. CELE EDUKACJI PATRIOTYCZNEJ Edukacja patriotyczna jest kształtowaniem poczucia odpowiedzialności za dobro wspólne, jakim jest Ojczyzna. W kontekście związku: ja <–> my <–> Ojczyzna, jest procesem dochodzenia do odpowiedzi na fundamentalne pytania: Kim jestem? Gdzie żyję? Co dziedziczę wraz z innymi? Jakie są moje uczucia, więzi, postawy? Jakie są moje obowiązki – powinności? Jak pomnożę skarb dziedzictwa? Co zostawię następnym pokoleniom? Celem edukacji patriotycznej jest kształtowanie takiej postawy, w której: · · · · · widoczna jest świadomość bycia Polakiem – obywatelem Rzeczypospolitej (pamięć), wyraża się poczucie przynależności narodowej (tożsamość), z jednoczesnym przyznaniem równych praw, zrozumieniem i szacunkiem dla odmienności narodowych i etnicznych współmieszkańców Polski, uwidacznia się obowiązek dbałości, ochrony i pomnażania polskiego dziedzictwa kulturowego, które jest jednocześnie dziedzictwem poprzednich i następnych pokoleń (dziedzictwo narodowe jako skarb), uwidacznia się obowiązek twórczego zaangażowania (działania) na rzecz tego dobra, jakim jest Ojczyzna, (własne działania na rzecz...), uwidacznia się dbanie o właściwy wizerunek Ojczyzny w kraju i poza jego granicami (własne świadectwo). Cele edukacji patriotycznej osiąga się poprzez: · · · przekazanie uczniowi wiedzy o własnej Ojczyźnie w jej rozmaitych aspektach: aksjologicznym; przestrzennym i czasowym; geograficznym i historycznym; przyrodniczym i społecznym, kulturowym, religijnym, gospodarczym, politycznym, ukształtowanie poczucia solidarności, więzi kulturowej i identyfikacji z własnym narodem, społeczeństwem i państwem, wydobycie i wskazanie wartości polskiej tożsamości, 12 · · · przygotowanie ucznia do rozumienia, uznania i przyjęcia tych wartości, a także niejednokrotnie konieczności obrony tych wartości, wskazanie wzorców patriotycznych, pobudzenie do aktywnego życia i działań dla Polski. INSPIRACJE PROBLEMOWE Kim jestem? Jaka jest moja tożsamość narodowa? Czy – polskim patriotą, członkiem narodu polskiego, obywatelem Rzeczypospolitej, mieszkańcem Polski, Europejczykiem z polską tożsamością, obywatelem Europy, obywatelem świata? Jaki jest mój rodowód, moje korzenie rodzinne i pokoleniowe? Gdzie mieszkam? Gdzie się urodziłam/urodziłem i wychowałam/wychowałem? Co to znaczy: „Między swymi...”? Identyfikacja z krajem urodzenia i miejscem pochodzenia, społecznością w której żyję. Tożsamość indywidualna, rodzinna, pokoleniowa; lokalna, regionalna, ogólnokrajowa; narodowa, etniczna; kulturowa, społeczna, religijna. Społeczeństwo polskie – naród polski. Czy dostrzegam różnicę? „W polskiej ziemi...” Polska jako miejsce (terytorium), kraj i dom ojczysty; moje miejsce na Ziemi. O jakiej krainie myślę mówiąc „Ojczyzna”? Czy mam swoją „małą”, lokalną Ojczyznę? ”Doświadczanie ojczyzny”, „szukanie w sobie” ojczyzny. ”Jaki znak twój?” Po czym rozpoznaję Polaków, Polskę, polskość? Znaki i symbole polskości: godło, hymn, barwy narodowe, Orzeł Biały, Mazurek Dąbrowskiego, flaga biało-czerwona. Identyfikacja z symbolami i oznakami polskości: język polski, mapa terytorium Polski i jej granice. Miejsca ważne i symboliczne – miejsca pamięci narodowej. „Pamiątki” narodowe: ważne, symboliczne np. miecz Szczerbiec, polskie hymny i pieśni narodowe („Bogurodzica”, „Rota”); drzwi gnieźnień- 13 skie; Kolumna Zygmunta; hejnał z Wieży Mariackiej; konfederatka, rogatywka; pomniki i zabytki kultury. Polskie sacrum – czym jest dla Ciebie? Polski dom, Matka, Ojczyzna. Bohaterowie i święci polscy. „Miejsca święte”, sanktuaria o charakterze ogólnonarodowym, np. w kraju – Grób Nieznanego Żołnierza, Kopiec Kościuszki, Jasna Góra i poza granicami np. Ostra Brama w Wilnie, Cmentarz Monte Cassino, Polski Cmentarz w Katyniu, Grób Jana Pawła II w Rzymie. Obrzędy typowo polskie: Wigilia Bożego Narodzenia, procesja Bożego Ciała, obrzędy Dnia Wszystkich Świętych i Zaduszek, święto 15 Sierpnia (jako święto zarazem kościelne, wojskowe, państwowe). Co wiem o historii i rozwoju mojej Ojczyzny? Poznanie dziejów Polski i ich znaczenia dla teraźniejszości i przyszłości; wydarzenia znaczące, przełomowe dla dzisiejszej i przyszłej Polski; wydarzenia chwalebne, a błędy i grzechy historyczne Polaków. Rola chrześcijaństwa i Kościoła Katolickiego oraz innych wspólnot religijnych w trwaniu oraz rozwoju narodu i społeczeństwa polskiego, państwa polskiego. Co dziedziczę? Jakie są wartości i tradycje polskości? · · · · · · · wielowiekowe dokonania rodzime poprzednich pokoleń, wiara, język, literatura, sztuka, folklor, architektura, zwyczaje, obyczaje, obrzędy, zasoby kultury duchowej i dzieła kultury materialnej, odkrycia i wynalazki, wieloźródłowość kultury polskiej – wpływy łacińskie, włoskie, niemieckie, tureckie, litewsko-ruskie, francuskie – lecz wtopione w polski wzorzec i kanon kultury narodowej. świadectwa historii - przełomowych wydarzeń dziejowych, święta i rocznice, związek ze wspólnotą przodków, pokoleniem współczesnym i tymi, co przyjdą po nas; następstwo i więź (kilkudziesięciu) pokoleń. typowe dla Polaków cnoty – wiara, oddanie, ofiarność i bohaterstwo, kult wolności i niepodległości jako doświadczenie historyczne, ziemię ojczystą jako środowisko życia, piękno i różnorodność polskich krajobrazów przyrodniczych i kulturowych, bogactwa naturalne, zagospodarowanie kraju, 14 Czy znam i czuję wartość tego skarbu i wynikający z tego obowiązek dbałości, ochrony, pomnażania dziedzictwa? Jakie postaci z przeszłości i teraźniejszości znam i cenię? Wzorzec dobrego Polaka. Wzorzec dobrego Polaka to być może np.: „zwykła” postać kogoś żyjącego dziś, obok mnie, żołnierza, obrońcy, bohatera wojennego, przywódcy, męża stanu, władcy, polskiego świętego, twórcy, uczonego, artysty, sportowca, społecznika, wychowawcy, nauczyciela..., znanego mi bohatera literackiego. Kto jest autorytetem ogółu Polaków? Czy znam wybitnych przyjaciół Polski i Polaków? · · · · · · · Jakie są postawy dobrego Polaka, dobrej Polki? Czy znam swoje obowiązki – narodowe i obywatelskie? Troska o Polskę jako wspólny dom i jego wartości; odpowiedzialność za Polskę jako terytorium, społeczność, dobra kultury; dbałość o godność i dobre imię Polski. Patriotyzm dzisiaj – ale jaki? W czym wyraża się „patriotyzm jutra”, a jaki był w ubiegłych wiekach? Czy bycie dzisiaj dobrym Polakiem jest równoznaczne z byciem Europejczykiem? Postawy najbardziej wskazane w dzisiejszych czasach są postawami trudnymi, wymagającymi odwagi cywilnej, są często postawami i działaniami „pod prąd”; są to zarówno postawy wobec ludzi, jak wobec sprawy i wspólnej idei (poświęcenie, oddanie, bezinteresowność, ofiarność, działanie na rzecz wspólnego dobra ...). Które z postaw – wzorców widzę u siebie, a których mi brak? Co Polska dała Tobie? · · · · · · wolny, niepodległy kraj, prawa człowieka i prawa obywatelskie, możliwość „bycia u siebie” (wśród swoich) i „na swoim”, tradycje narodowe, dziedzictwo narodowe, trwałość i kontynuacja tradycji Rzeczypospolitej, suwerennego państwa, wolności obywatelskie,(słowa, stowarzyszeń, wyznania, wyboru zawodu i pracy, osiedlenia), prawo do wykształcenia, 15 otwarte granice, możliwość podróżowania, nauki, kontaktów ze światem. A co jeszcze według Ciebie? Czy Polska jako Ojczyzna da się lubić? Jeżeli tak, to dlaczego, jeżeli nie to dlaczego...? Co Ty powinieneś zrobić, by Polska dała się lubić? · Co Ty dajesz Polsce – co jesteś jej winien? żył.” „Nie musisz dziś umierać za Polskę – wystarczy byś dla niej mądrze A może coś więcej? Co Polska dała i daje Europie i światu? · · · · · · · · · przedmurze chrześcijaństwa i cywilizacji łacińskiej w Europie, wzory unii międzynarodowej – Rzeczpospolita Obojga Narodów (1385 –1795 r.), hasło walki i wkład w walkę „za Wolność Waszą i Naszą”, wzory nowożytnej demokracji – tradycje tolerancji wyznaniowej i pokoju religijnego, Komisję Edukacji Narodowej, Konstytucję 3 Maja, wzory solidarności międzynarodowej, upadek komunizmu (upadek „żelaznej kurtyny”), pokojowa transformacja, Ojca Świętego – Jana Pawła II, obrońców godności człowieka – wielu świętych, wielu wybitnych odkrywców, budowniczych, artystów, uczonych a także innych twórców, często mało znanych, zapomnianych, niedocenionych. Jak świadczysz o Niej – co to znaczy być dzisiaj Polakiem? Reprezentowanie Polski w Polsce i poza granicami to m.in.: świadczenie o Niej samym sobą, swoimi postawami, poziomem kultury; można świadczyć o Polsce bez użycia wielkich słów, · dbałość o język polski i kulturę języka – przeciwstawianie się wulgaryzmom, niechlujstwu językowemu (w mowie i piśmie), bezmyślnemu małpowaniu obcych wzorów i słów, · reagowanie na negatywne stereotypy i antypolonizm, na nieprawdziwe opinie o Polsce, · 16 · · przeciwdziałanie krytykanctwu i unikanie mówienia źle o Polsce, narzekania na Ojczyznę, manifestowania obojętności, szukanie za granicą śladów polskości; pamięć i dbanie o miejsca polskie za granicą. A to wszystko? A to Polska i patriotyzm właśnie... W JAKI SPOSÓB EDUKOWAĆ PATRIOTYCZNIE Jak zatem prowadzić młodego człowieka do: · · · zdobywania wiedzy, umiejętności, kształtowania poczucia więzi, współzależności i współodpowiedzialności, działania dla wspólnego dobra, by efektem wychowania patriotycznego mogło być stwierdzenie i poczucie: wiem kim jestem, czuję więź – miłuję, angażuję się, działam, tworzę, pracuję na rzecz... Najlepiej aby nauczyciel przedstawił to na własnym przykładzie. Abym powiedział i pokazał jak człowiek staje się patriotą i jak się nim jest dzisiaj. Jak to się wyraża w myślach, w mowie, w sercu, w działaniach i postawach. Na co dzień i w święta, w domu, szkole, w drodze do szkoły i do domu, w tramwaju i autobusie, na wycieczce, w pracy i w czasie odpoczynku... W pedagogice, dydaktyce szkolnej istnieją wypróbowane sposoby działań – formy i metody pracy wychowawczej, polecane są rozmaite środki służące osiąganiu założonych celów. Są one bardzo ważne, ale w tym przypadku najlepszym podmiotowym „narzędziem” i świadectwem patriotyzmu jesteśmy my – nauczyciele. Od nas zależy czy o wychowaniu w polskiej szkole, będzie się mówiło coraz lepiej. Jaki obraz Polski i patriotyzmu będą nosić w sobie nasi wychowankowie. Czy w przyszłości odnajdziemy w naszych dawnych uczniach, oprócz wykształconych matematyków, biologów, humanistów – dobrych Polaków. Zadanie jest wielkie. Włączenie się w nie jest właśnie naszym świadectwem patriotyzmu. Zapłatą za nasz wysiłek jest dobro naszej Polski i satysfakcja z dobrze wykonanej pracy. · · · 17 SZKOLNE DROGI KU TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ Nauczyciel – wychowawca Skuteczność edukacji patriotycznej zależy głównie od nauczyciela. Każdy nauczyciel jest wychowawcą, także wówczas, gdy formalnie nie ma wychowawstwa żadnej klasy. Jest nim w każdym miejscu, w szkole i poza nią oraz w każdym czasie. Nade wszystko ważne jest zrozumienie przez niego idei edukacji patriotycznej, świadomość jej potrzeby, osobiste zaangażowanie, własna postawa wobec ojczyzny i umiejętność jej przekazania – bycia świadectwem dla ucznia. Istotna jest osobowość (charyzmat) nauczyciela, umiejętność z jednej strony „patrzenia sercem”, z drugiej – stawiania odpowiednich wymagań. Nie mniej konieczne są umiejętności pedagogiczne, w tym dydaktyczne, a także pomysłowość, kreatywność, umiejętność stosowania różnorodnych sposobów motywujących działanie uczniów i kształtujących ich postawy patriotyczne. Nauczyciel aktywny – wyzwoli aktywność uczniów; Nauczyciel kochający własną ojczyznę – przekaże uczniom miłość do ojczyzny; Nauczyciel – odpowiedzialny wychowawca – zaszczepi w uczniach właściwe postawy obywatelskie i patriotyczne. Taki nauczyciel wychowujący i jednocześnie wspomagający w wychowaniu rodzinę (pierwszą wspólnotę oraz „najmniejszą ojczyznę człowieka”) inspiruje ucznia, wyjaśnia różne kwestie, dyskutuje z nim, ale i uważnie słucha, kształtuje jego poczucie tożsamości, a także wyzwala w nim dumę narodową. W edukacji patriotycznej nauczyciel pełni różnorakie role: · · · · · · · · głównie – animatora i moderatora, a w tym: inspiratora, współtwórcy, przewodnika, doradcy, konsultanta, osoby wspomagającej ucznia w jego własnych poszukiwaniach, organizatora sytuacji dydaktycznych i wychowawczych. Program Oczekiwane wyniki przyniosą również takie działania, które jednocześnie uczą i wychowują, wdrażają ucznia do samodzielnego myślenia 18 oraz jego aktywności własnej – tej wewnętrznej, ukierunkowanej na rozwój osobowy oraz zewnętrznej, angażującej go społecznie. Kształtowanie tożsamości narodowej uczniów, w wyniku której tworzą się, a następnie rozwijają postawy obywatelskie i patriotyczne, dokonuje się w szkole ale i poza szkołą, poprzez oddziaływania wychowawcze i dydaktyczne w ramach: · nauczania przedmiotowego i międzyprzedmiotowego, w tym ścieżek edukacyjnych, · działalności pozalekcyjnej, · działań organizacji szkolnych, samorządu szkolnego, wolontariatu. Ważną rolę w realizacji edukacji patriotycznej pełnią szkolne programy wychowania, treści zawarte w podstawie programowej, programy lekcji wychowawczych, a także rozmaite programy autorskie. Powodzenie ich realizacji warunkowane jest harmonijną, wzajemnie skorelowaną i uzupełniającą się pracą dyrekcji, rady pedagogicznej i wszystkich nauczycieli, którzy współdziałając mają na celu przekazywanie wiedzy, kształtowanie postaw i umiejętności jako logicznej, zintegrowanej całości. Zapewnieniu spójności w nauczaniu i wychowaniu patriotycznym sprzyja praca zespołowa rady pedagogicznej, zespołów nauczycieli uczących w danym oddziale, przedmiotowych, problemowych, wychowawczych, zadaniowych. Praca ta jest dobrą okazją do wzajemnego przekazywania informacji, korelacji i wzbogacenia problemowego i organizacyjnego zadań oraz lepszego ich zrozumienia, wymiany doświadczeń, a tym samym większej akceptacji rozwiązań i zaangażowanego działania przez wszystkich i każdego nauczyciela. Wspólnota szkolna Szkoła stanowi wspólnotę uczniów, nauczycieli i innych pracowników szkoły oraz rodziców wzajemnie na siebie oddziaływujących w relacjach: · indywidualnych: nauczyciel – uczeń, nauczyciel – nauczyciel, uczeń – uczeń, nauczyciel – uczeń – rodzice, nauczyciel – inny pracownik szkoły, uczeń – inny pracownik szkoły, · grupowych: nauczyciel – uczniowie, uczniowie – uczniowie na lekcji, zajęciach pozalekcyjnych (koło, zespół, klub zainteresowań), na wycieczce, szkolnej imprezie, · z innymi wspólnotami, np. inną szkołą, grupą spoza szkoły, organizacją młodzieżową, itp. 19 Te wzajemne oddziaływania w szkolnej wspólnocie kształtują klimat wychowania patriotycznego, bo: · dają świadectwa postaw i bliskie (własne) przykłady, · wprowadzają ucznia w świat norm etycznych, społecznych, obywatelskich, · konfrontują postawy i zachowania, · sprzyjają wspólnej refleksji, dyskusji, · ujawniają motywacje i pragnienia, · zapewniają pożądaną bliskość i ułatwiają pozbawiony rutyny dialog (rozmowę), · są wsparciem dla uczniów a w razie potrzeby pozwalają na podjęcie szybkiej reakcji (pomocy). Dobrą okazją do „wprowadzenia” ucznia w ojczyznę jest „otwarcie” oraz „wyjście” szkoły do środowiska społecznego pod kątem potrzeb i możliwości oddziaływania oraz wzmocnienia rozwoju intelektualnego, moralnego, duchowego, emocjonalnego, społecznego w relacji: · środowisko dla szkoły, · szkoła dla środowiska (społecznego, kulturowego, przyrodniczego). To „otwarcie” oraz „wyjście” szkoły (klasy, koła, zespołu zainteresowań, nauczyciela przedmiotu, wychowawcy, samorządu uczniowskiego), poprzedzone diagnozą potrzeb i możliwości bliskiego i dalszego środowiska, ułatwi pozyskanie do współpracy: partnerów, sprzymierzeńców, inicjatorów i realizatorów zadań edukacyjnych – osób indywidualnych, przedstawicieli, rodziców oraz instytucji, zespołów i grup z kręgów kultury, nauki, władzy, biznesu, stowarzyszeń, organizacji, itp. Szukając sprzymierzeńców, partnerów, współuczestników działań edukacyjnych szkoła (dyrektor, nauczyciel, uczniowie): · organizuje wycieczki do muzeów, kina, teatru, na koncerty, sesje rady jednostki samorządu terytorialnego, miejsc pamięci narodowej, zabytków architektury, przyrody, itp., · współorganizuje, inicjuje, uczestniczy w środowiskowych uroczystościach, akcjach obywatelskich (np. sprzątanie świata), · zaprasza, „otwiera się” na spotkania, wystawy, koncerty, itp., · opiekuje się miejscami pamięci narodowej (groby, pomniki, tablice, zabytki, itp.), · dzieli się informacją wewnątrz i na zewnątrz (tablica ogłoszeń, gazeta szkolna, ustny przekaz, afisz, itp.) oraz zachęca do udziału w zadaniach wartościowych wychowawczo, poznawczo, artystycznie. 20 Postawy i zadania Istotnym zadaniem nauczycielskim w procesie edukacji patriotycznej jest dobór do celów i treści kształcenia odpowiednich metod (w tym, polecanych metod aktywizujących i praktycznego działania). Szeroka działalność w tym zakresie, wszelkie zastosowane metody powinny umiejętnie i harmonijnie łączyć poznawanie, przeżywanie i działanie. Będzie to motywowało uczniów do: · własnych poszukiwań, · samodzielności, · odpowiedzialności, · kreatywności, · rozwoju intelektualnego, emocjonalnego, społecznego, duchowego. Nauczyciel jest osobą, która wykorzystuje swoją wiedzę, umiejętności, talenty oraz oddziałuje swą osobowością na ucznia w procesie uczenia – wychowania, aby on: 1. więcej wiedział, umiał, obserwował i postrzegał, rozumiał i oceniał oraz cenił, bardziej i mocniej czuł swój związek ze wspólnotą i ziemią ojczystą, 2. tworzył i działał indywidualnie oraz wspólnie, 3. a poprzez te działania – bardziej „był”... (dobrym Polakiem, obywatelem). Poniżej zamieszczamy zestawienia, które mogą służyć nauczycielowi jako „słowa – klucze”, otwierające różne pomysły dydaktyczne z zakresu edukacji patriotycznej. Celowo ich nie uszczegółowiono i nie dopełniono, by nie ograniczać w ten sposób i nie zawężać możliwości tkwiących w ich zastosowaniu, a przede wszystkim – w talentach i pomysłowości nauczycieli. Nie są one celami operacyjnymi, znanymi nauczycielom z programów nauczania, opracowań metodycznych. Są one zbiorami działań możliwych do zastosowania. Nie jest to tylko „zabawa” w tworzenie słów, ale pokazanie, jak wiele czynności możemy i powinniśmy uruchomić jako nauczyciele w sobie, by proces wychowania patriotycznego był interesujący, głęboki i efektywny. Aby uczeń więcej wiedział, ja, jako nauczyciel – wychowawca: 21 · szukam, zbieram, gromadzę, czytam, mówię, pytam, odpowiadam na pytania, słucham, przekonuję, poznaję, zachęcam, tłumaczę, podaję przykłady, organizuję, udostępniam, przekazuję ... Aby umiał obserwować, postrzegać, myśleć i aby rozumiał: · zachęcam, doceniam, wyciszam, pokazuję, obserwuję, słucham, ogarniam, argumentuję, unikam, wywołuję, łączę, prowadzę, poznaję razem z uczniami, porównuję, zestawiam, oceniam, wyróżniam, odkrywam, uświadamiam ... Aby działał, tworzył: · zachęcam, oddziałuję, inspiruję, bronię, solidaryzuję się, wywołuję, prowadzę, łączę, dzielę się, zapraszam, śpiewam razem z uczniami, reprezentuję, angażuję się, uczestniczę ... Aby szanował, miłował: · podkreślam, wydobywam, wyróżniam, umacniam, zapalam, doceniam, podziwiam, raduję się z ..., pielęgnuję, nie boję się, dbam o ..., świętuję, pokazuję, świadczę, uczę „być”, staram się być przykładem ... Aby przekazywał innym (wiedzę, umiejętności, postawy): pokazuję, świadczę, emanuję, oddziałuję, świętuję, , dzielę się, uświadamiam, reprezentuję, zachęcam, staram się być przykładem, włączam się ... Znalazły się tu wezwania i działania odnoszące się do samego nauczyciela w podwójnym aspekcie, np. jako nauczyciel sam szukam, ale i uczę uczniów szukania. Niektóre występują jako przeciwstawne pary (antynomie), np. nie unikam krytyki – ale unikam krytykanctwa, używam własnego przykładu – ale go nie nadużywam. · KATALOG DOBRYCH PRAKTYK Wskazówki dotyczące edukacji patriotycznej nie są instrukcją lecz propozycją, nie narzucają gotowych rozwiązań, mogą natomiast stanowić punkt wyjścia do własnych poszukiwań. Wiele zależy, jak wcześniej podkreślono, od inwencji, inicjatywy, zaangażowania, kreatywności samego nauczyciela. W jaki sposób wspomagać młodego człowieka w jego drodze do szukania i odkrywania w sobie Ojczyzny? Jak nie ulec rutynie, pokusie zniechęcenia, 22 zmęczeniu w drodze często będącej drogą „po prąd”. Jak się nie pogubić na tej drodze? Poniższy katalog służy temu, by sprawdzić, ile dobrych praktyk już się wprowadza oraz które z nich można jeszcze zastosować. PYTAM I DYSKUTUJĘ czym jest współczesny patriotyzm? co znaczy być patriotą dzisiaj? komu i czemu potrzebny jest dziś patriotyzm? co możesz zrobić dla swojej Ojczyzny? czy edukacja patriotyczna jest potrzebna? jakie są przyczyny błędów popełnionych dawniej i obecnie, nieodpowiedzialnych wyborów i decyzji, które stwarzały i stwarzają zagrożenie dla Ojczyzny, państwa i narodu? Objaśniam pojęcia – patrz „Słowniczek pojęć”, „Zbiór wartości”. Chronię przed skrajnościami – przed fanatycznym wywyższaniem własnego narodu oraz lekceważeniem więzi z ojczyzną i jej tradycjami · · · · · · 1. 2. 3. 4. 5. 6. Czuwam i troszczę się o to, by młody człowiek nie przesadzał w manifestowaniu niezależności myślenia i przekory, by nie ponosił go wybujały indywidualizm, by zachował dystans nawet wobec stanowisk, które są ewidentnym zaprzeczeniem istoty patriotyzmu, aby dbał o dobre imię Polski. Unikam niepożądanych w edukacji patriotycznej zjawisk, jak patos, patriotyczna egzaltacja, niczym nieuzasadniona gloryfikacja, bezkrytyczność, indoktrynacja, tradycjonalizm. Rozwijam w uczniach różne wymiary tożsamości i identyfikacji: patriotyzm lokalny, regionalny, narodowy, świadomość europejską, tak, aby młody człowiek miał poczucie swojej tożsamości, wiedział kim jest i jakie wynikają z tego zadania i obowiązki oraz jaka jest ich ranga. Kształtuję postawę szacunku do symboli narodowych, by młody człowiek je rozumiał i był z nich dumny – z szacunkiem śpiewał hymn narodowy, znał pieśni patriotyczne, tańce narodowe, godnie obchodził uroczystości patriotyczne – szkolne, lokalne, regionalne, narodowe. Kształtuję pozytywne postawy prospołeczne uczniów, które przygotowują ich do życia w grupie ogólnoszkolnej, w społeczności lokalnej, regionalnej i ogólnopolskiej. 23 7. 8. Kształtuję dojrzałe osobowości, przygotowuję do odpowiedzialnego, dorosłego życia obywatelskiego. Przybliżam sylwetki wielkich Polaków – bohaterów narodowych z historii dalszej i bliższej, współczesnych wielkich Polaków – zasłużonych dla Ojczyzny, Europy i świata. Mówię o swoich wzorcach Polaków. Odwołuję się do podstawowych wartości i do autorytetów (np. Ojca Świętego Jana Pawła II). 9. Wskazuję drogę „którędy do źródła”, czyli skąd czerpać wiedzę oraz gdzie znaleźć przykłady działań i postaw patriotycznych? 10. Organizuję i prowadzę zajęcia w terenie, wycieczki krajoznawcze w najbliższej okolicy, w swoim regionie i całym kraju. Ma to służyć poznaniu i doświadczeniu przez ucznia bogactwa środowiska geograficznego (przyrodniczego, społecznego, kulturowego) – wpierw miejsc własnego życia, a następnie innych, różnorodnych obszarów Polski. Wykorzystanie krajoznawstwa („łącznik” pomiędzy człowiekiem, a własnym środowiskiem, regionem i Ojczyzną), w zakorzenieniu „tu i teraz” jest w wychowaniu patriotycznym jak najbardziej uzasadnione i pożądane. 11. Wskazuję w terenie przykłady dobrego gospodarowania, ładu przestrzennego, piękna poszczególnych elementów krajobrazu kulturowego jak i jego całości. 12. Uświadamiam uczniom, że krajobrazy Polski są dziedzictwem przyrody i działalności człowieka, który był i jest tu gospodarzem. Są one „zapisaną księgą”, z której odczytamy jaki był i jest teraz związek człowieka z ziemią ojczystą. 13. Mówię o swoim związku z własnym miejscem życia, regionem, Polską, Europą. Nie wstydzę się pozytywnych uczuć z tym związanych. 14. Stwarzam sytuacje wyzwalające zdziwienie, zachwyt, wyobraźnię, refleksję, twórczość, bo one kształtują kreatywność, rozwijają zainteresowania. Czytam i interpretuję z uczniami baśnie, legendy, podania polskie, utwory opisujące dzieje naszego narodu, piękno ziemi ojczystej, bohaterskie czynny Polaków. Oglądam z nimi spektakle teatralne, ekranizacje filmowe dzieł literatury polskiej, zapoznaję z dziełami sztuki, mobilizuję uczniów do brania udziału w inscenizacjach, akademiach szkolnych, konkursach, kołach zainteresowań, wyzwalam w nich własną twórczość. Odwiedzam z nimi muzea, galerie sztuki, parki narodowe i krajobrazowe, skanseny. Mówię głośno o swoich wrażeniach, odczu- 24 ciach, refleksjach. Staram się być dla swych uczniów przykładem twórczych działań i źródłem dalszych inspiracji. 15. Kształtuję atmosferę sprzyjającą formowaniu postaw patriotycznych – wspólnie ze społecznością szkolną organizuję i przeżywam uroczystości patriotyczne, szkolne wydarzenia kulturalne, ceremonie i uroczystości, unikam przy tym patosu i wielkich słów, daję świadectwo swojego przywiązania i miłości do własnej Ojczyzny, mówię o swoich uczuciach względem Polski, okazuję dumę z tego, że jestem Polką/Polakiem. A przede wszystkim .... sama/sam staram się być przykładem patriotki/patrioty. SZKOŁA JAKO ŚRODOWISKO W wychowaniu patriotycznym młodych ludzi znaczące miejsce zajmuje organizacja pracy szkoły. Szkoła jest dla ucznia pierwszym zorganizowanym środowiskiem w którym funkcjonuje kilkanaście lat i przez pryzmat organizacji tego środowiska uczeń będzie: · kształtował wzorce organizacji życia społecznego, instytucjonalnego, a nawet państwowego, · kształtował postawy oraz przenosił je w dorosłe życie. Doceniając znaczenie oddziaływania wychowawczego życia szkoły niezbędne jest określenie realnych praw, obowiązków, zasad zachowania i współdziałania wewnątrzszkolnego wszystkich członków społeczności szkolnej, upowszechnienie ich i konsekwentne stosowanie (egzekwowanie) wobec wszystkich (nauczycieli, uczniów, innych pracowników szkoły) po to, by uczyć: · ładu i porządku – organizacja lekcji, przerw i zajęć pozadydaktycznych, pracy w grupach zadaniowych, punktualność, dbałość o czystość osobistą i higienę zachowania, schludność, sprawność działania sekretariatu szkoły, stołówki, biblioteki, itp., · funkcjonowania w grupie społecznej, zasad demokracji, współodpowiedzialności i identyfikowania się ze społecznością szkolną, budowania „przyjaznego” środowiska, · odpowiedzialności i rzetelności w wykonywaniu obowiązków, szacunku dla prawa i świadomości konsekwencji w przypadku jego łamania, 25 · kultury zachowania, sposobu odnoszenia się w kontaktach nauczyciel – uczeń, uczeń – nauczyciel, uczeń – inny pracownik szkoły, uczeń – dorosły, dziewczyna – chłopiec, kobieta – mężczyzna, kultury ubioru (stosowność okazji i miejsca) itp. PAMIĘTAJ – NIE JESTEŚ SAM Edukacja patriotyczna to wspólne szukanie skarbu polskiej tożsamości oraz wzajemne wspomaganie w jego odnajdowaniu. Odbywa się ono przez świadome działanie całego środowiska szkolnego, które tworzą: dyrektor szkoły, cały personel pedagogiczny oraz administracyjny we współpracy z rodziną, samorządowymi instytucjami lokalnymi, instytucjami kultury (domy kultury, biblioteki, muzea, teatry, kina, galerie sztuki), z uczelniami, zasłużonymi ludźmi, różnymi stowarzyszeniami i organizacjami, z kościołem, a także z sąsiadującymi narodami oraz szerszymi kręgami kulturowymi. SPOSOBY, NARZĘDZIA I FORMY EDUKACJI Jak już wspomniano, bezwzględnie najlepszym sposobem budowania polskiej tożsamości uczniów i uwrażliwiania ich na sprawy narodowe jest żywe świadectwo postaw nauczycieli – wychowawców. Chodzi tu o osobisty, pozytywny stosunek nauczycieli do polskiej historii, polskiej kultury, bezinteresowne poświęcenie w pracy np. dla lokalnej społeczności oraz widoczne oznaki żywego uczucia wobec Ojczyzny. Dobre skutki edukacyjne przynieść mogą różnorakie spotkania uczniów z ludźmi, których uznają oni za autorytety – ze świadkami historii, bohaterami najnowszych dziejów, czy osobami cenionymi w społecznościach lokalnych. Wzorów osobowych nie zastąpią w szkole żadne inne metody pracy ani też, nawet najlepsze, programy. Istotne jest również zwrócenie uwagi na utrzymanie równowagi między trzema sferami: · przekazem wiedzy – poznawaniem przez uczniów swoich korzeni, poznawaniem Ojczyzny, jej kultury, geografii i historii, · emocjami – przeżywaniem więzi ze wspólnotą lokalną, regionalną, narodową, · stymulowaniem działań obywatelskich i społecznych – podejmowaniem wraz z uczniami wysiłków na rzecz dobra wspólnego. 26 Wskazane jest wykorzystanie w procesie edukacji rozmaitych bieżących zdarzeń, sytuacji – ważnych dla wszystkich mieszkańców Polski, bądź też społeczności lokalnej. Takie wydarzenia wyzwalają emocje, dostarczają uczniom cennych przeżyć wspólnotowych, a tym samym stanowią podstawę do dialogu międzypokoleniowego. Preferowanymi metodami kształcenia z pewnością powinny być metody aktywizujące uczniów, animujące i interaktywne. Ważne jest stosowanie zróżnicowanych form pracy takich jak np. konkursy literackie, fotograficzne, plastyczne, seminaria, wystawy, rozmaite przedstawienia szkolne, nowoczesne formy prezentacji multimedialnych itp. Proces edukacji patriotycznej wspomagają: tradycyjne i nowoczesne metody, techniki i formy pracy. Są nimi: praca z książką, z tekstem źródłowym, pogadanka, dyskusja, wykład, klasyczna metoda problemowa, zabawy i gry dydaktyczne, w tym – gry komputerowe, gry terenowe, burza mózgów, mapy myślowe (mentalne), linie czasu, wizualizacje, odgrywanie ról, drama, projekty edukacyjne, dyskusje i debaty, techniki diagnostyczne (np. metaplan), metody audio-wizualne, · odpowiednie środki dydaktyczne, zarówno tradycyjne, jak i nowoczesne. Są nimi m.in. podręczniki, lektury, opracowania popularnonaukowe, słowniki, albumy, kroniki, mapy, obrazy, fotografie, taśmy z nagraniami, edukacyjne programy telewizyjne radiowe, czasopisma, encyklopedie, programy komputerowe, środki audiowizualne. Dzięki ich umiejętnemu stosowaniu zajęcia staną się poglądowe, bardziej interesujące, a prezentowana problematyka bliższa, bardziej zrozumiała i wywołująca pozytywne emocje. Specyficznym i ważnym środkiem dydaktycznym jest także środowisko geograficzne Polski, polskie krajobrazy i ich elementy. Są one zarówno środkiem dydaktycznym jak i obiektem oraz celem poznania jako miejsce życia. Stanowią także, a może i przede wszystkim – ogólnonarodową wartość. Wynika z tego, że oprócz zajęć prowadzonych w klasie, niezastąpione są zajęcia poza murami szkoły – i to one zazwyczaj zostają uczniom w pamięci i w sercu przez długie lata, a czasem i na całe życie. Przeżycia i doświadczenia zdobyte np. w trakcie lekcji terenowych, ukierunkowanych wycieczek szkolnych, zajęć muzealnych, teatralnych, filmowych – są dobrym sposobem dochodzenia do własnej tożsamości, a także „zaczynem” do podjęcia własnych, nawet drobnych działań na rzecz szeroko pojętego dziedzictwa narodowego. · 27 Załącznik Nr 1 WYBRANE TERMINY I POJĘCIA Poniższy zestaw pojęć nie jest słownikiem w znaczeniu encyklopedycznym, ale rozwinięciem i objaśnieniem pojęć i terminów niezbędnych lub mogących służyć edukacji patriotycznej. Nie zawiera on naukowych definicji, a raczej wyjaśnienia i przykłady sprzyjające propedeutyce i zadaniom wychowawczym. Zaprezentowany „hasłownik” z zamysłu nie jest ułożony w porządku alfabetycznym, lecz problemowym i tematycznym. Ważne w nim są nie tylko poszczególne hasła, ale i umieszczenie danego hasła w sąsiedztwie poprzednich i następnych. Dlatego trzeba je czytać raczej w kontekście całości, niż na wyrywki. SPOŁECZEŃSTWO Zbiorowość ludzka, na ogół o znacznej liczebności i zwartej strukturze osiedleńczej. Są to zarówno duże wspólnoty narodowe, a nawet wielkie społeczności wielonarodowe, lecz także „małe narody” (Łotwa, Czarnogóra, Malta), a nawet zbiorowości plemienne, szczepowe w tzw. kulturach „prymitywnych”, pierwotnych. Społeczeństwo nie jest zbiorowością amorficzną, jednorodną i niezróżnicowaną „masą społeczną”. Cechuje ją wewnętrzne ustrukturowanie, więź i nieformalna organizacja – struktura pokrewieństwa, więź rodzinna, sąsiedzka, terytorialna, wspólnota religijna i in. F. Koneczny przestrzegał przed nieopatrznym utożsamianiem pojęcia społeczeństwa z Państwem i jego strukturami władzy, instytucjami formalnymi, prawno-politycznymi, organami przemocy, strukturami administracji itd. PAŃSTWO Wspólnota polityczna oraz jej instytucje władzy publicznej – w demokracji wyłonione przez społeczeństwo. Służą one organizacji, regulacji i kontroli ładu życia zbiorowego – w demokracji w interesie i w imieniu społeczeństwa, w zgodzie z prawem i konstytucją oraz zasadą dobra wspólnego. W dyktaturze lub tyranii – władza państwowa jest narzucona społeczeństwu – w interesie wybranej grupy – partii, junty, oligarchii, elity, klasy panującej, „klasy politycznej”. PAŃSTWO Państwo, którego reprezentacja polityczna i władza publiczna jest wyłoniona przez dominujący liczebnie lub politycznie naród. Państwo narodowe prowadzi politykę zagraniczną i wewnętrzną kierowaną interesem narodowym i motywowaną dobrem wspólnym społeczeństwa narodowego – szanując przy tym prawa mniejszości narodowych i etnicznych. NARODOWE 28 PAŃSTWO NARODOWOŚCIOWE (a. wielonarodowe) Państwo jednoczące na wspólnym terytorium różne narodowości na zasadzie współrzędności (np. Szwajcaria, Belgia, Liban) lub takie, w których znajdują się liczne mniejszości rasowe, etniczne i wyznaniowe (kraje post-kolonialne i postimperialne w Europie, Rosja), względnie składające się wyłącznie z imigrantów pochodzących z wielu różnych narodów (Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i in.) RZECZYPOSPOLITA (Res publica – łac. = rzecz wspólna). Historyczna nazwa Państwa Polskiego, od czasów Kazimierza Jagiellończyka i jego przywilejów nieszawskich (1454), oznaczająca suwerenność państwową narodu (w I RP. „narodu szlacheckiego”, w II i III RP. – całego narodu). Zwrot „Najjaśniejsza Rzeczypospolita” (staropol.) jest bezpośrednią kalką słowną (łac./włos.) „Serenissima” określającego Republikę Wenecką, która stanowiła wzór organizacji politycznej Korony Polskiej w epoce Jagiellońskiej. „Rzeczypospolita Obojga Narodów” to Korona i Litwa połączone Unią (w Krewie, 1385, w Horodle, 1413, ostatecznie – Unią Lubelską, 1569). W istocie była wspólnotą państwową obejmującą także Rusinów oraz liczne nacje przybyszów – Niemców, Żydów, Ormian, Tatarów i in. OJCZYZNA Kamil Cyprian Norwid: „Ojczyzna to zbiorowy obowiązek”. Pojęcie to jest wyjątkowo pojemne i wielowątkowe, a także silnie dodatnio wartościujące. Odnosi się ono do całokształtu spuścizny, dziedzictwa „po ojcach”, czyli pokoleniach przodków. „Ojczyzna” jest słownikowym odpowiednikiem łacińskiego „Patria” używanego w staropolszczyźnie. OJCZYZNA Rozwinięte pojęcie Ojczyzny zawiera cztery zasadnicze grupy składników: Naród: – czyli wielopokoleniowa zbiorowość „rodaków”, ludzi jednego pochodzenia etnicznego, obejmująca przeszłe, obecne i przyszłe generacje. Ziemia: – terytorium narodowe, „kraj rodzinny” stanowiący obszar trwale zamieszkały i zagospodarowany przez populację narodową („ethnos”), dla której jest on realną i symboliczną „przestrzenią społeczną” wraz z jej granicami, krajobrazem, przyrodą, bogactwami naturalnymi, miejscami pamięci. Kultura: – język, wyrażony w nim wspólny obraz dziejów, zapis pamięci zbiorowej, mity założycielskie, legendarium, literaturę, sztukę, zabytki przeszłości, panteon bohaterów. Ogół dorobku i jego swoistość wyraża i reprezentuje kanon kultury narodowej. Instytucje państwa narodowego: – wspólnota polityczna oraz legalna, konstytucyjna organizacja władzy wyłoniona i akceptowana przez większość, wyrażająca suwerenność naro- NARODOWA 29 du, integralność terytorialną i unitarność polityczną, zawierająca zobowiązanie do dbałości o interes narodowy. „MAŁA OJCZYZNA” W odróżnieniu od Ojczyzny narodowej, wielkiej – „mała ojczyzna”, to obszar kraju i jego mieszkańcy, stanowiący wyrazisty, ukształtowany kulturowo i historycznie, region, (ziemia, kraina, okolica lub miasto). Mówi się też o „ojczyźnie prywatnej” (termin St. Ossowskiego), gdy chodzi o kraj, miejsce urodzenia, wychowania lub zamieszkania o intensywnym zabarwieniu emocjonalnym dla kogoś osobiście lub dla grona „krajan”, „ziomków”, patriotów lokalnych. Taką ojczyzną prywatną była dla Adama Mickiewicza i filomatów Wileńszczyzna, dla Czesława Miłosza – „Dolina Issy” (Niewiaży), dla Gustawa Morcinka – „Czarny Śląsk”, dla Adolfa Dygasińskiego – Ponidzie, dla Władysława Orkana – Podhale, dla Jana Pawła II – Wadowice. „EUROPA Hasło wyrażające wizję jedności i integracji europejskiej (przypisywane gen. Ch. de Gaulle). Zakłada ona zachowanie odrębności narodów i ich tożsamości kulturowej oraz suwerenności państw narodowych Europy. Pozostając w koalicji i sojuszu politycznym zapewniają sobie one otwartą wymianę i współpracę międzynarodową oraz pokojowe współistnienie. Właściwy Europie pluralizm polityczny i kulturowy umożliwia im budowanie ogólnoeuropejskiej wspólnoty wartości na zasadzie – „jedność w różnorodności”. Polska opinia publiczna wyraża opcję zgodną z koncepcją „Europy Ojczyzn”. OJCZYZN” GLOBALIZM Opcja polityczna, ideologiczna i światopoglądowa oraz realny system działań na rzecz unifikacji cywilizacyjnej i integracji ekonomiczno-finansowej w wymiarze całego globu i całej ludzkości – wokół celów wskazanych przez wyrazicieli „społeczności międzynarodowej”, organizacji światowych (ONZ, UNESCO, Bank Światowy i in.), światowych, liberalnych ośrodków opiniotwórczych i mediów międzynarodowych, wielkich korporacji ekonomicznych oraz rządów mocarstw światowych („grupa G-8”). LOKALIZM Alternatywą globalizmu jest „regionalizm” i „lokalizm”, czyli ruch zmierzający do autonomii i zachowania tożsamości wspólnot kulturowych i narodowych na własnych terytoriach, broniący swej tożsamości przed inwazją „wirtualnej kultury światowej” i dominacją ekonomiczną wielkiego kapitału. W mniejszej mierze alternatywę globalizmu stanowią tzw. ruchy anty-globalistyczne (ekolodzy, „zieloni”, anarchiści, ruchy konsumenckie itp.) organizujące kontestacje przeciw instytucjom i kongresom globalistów. „Glokalizm” – nowe pojęcie w słowniku politycznym, streszcza się ono w haśle: „Myśl globalnie, działaj lokalnie”. 30 UNIWERSALIZM Stanowisko światopoglądowe wyrażające się w uznaniu jedności, równości i solidarności całej „rodziny człowieczej”, to jest wszystkich istot ludzkich bez względu na różnice gatunkowych odmian Człowieka, wiary religijnej, narodowości, obywatelstwa, miejsca osiedlenia, statusu społecznego i majątkowego. Uniwersalizm głosi zasadę szacunku dla godności każdej osoby ludzkiej i każdej wspólnoty oraz właściwej jej kultury w ramach jednej Ludzkości. Dlatego obok „praw człowieka” domaga się respektowania „praw narodu”. KOSMOPOLITYZM Postawa i system poglądów negujących pierwszoplanową rolę własnej przynależności narodowej, tożsamości i idei Ojczyzny, patriotyzmu i obowiązków narodowych. W ich miejsce stawia respekt dla wartości całego świata i ludzkości, przynależności do wspólnoty ponad-narodowej lub bez-narodowej. Kosmopolityzm (od kosmos = świat, wszechświat, porządek wszechświata) wyniknął ze swoistego, „oświeceniowego” ujęcia postępu, uznającego naród, narodowość, ojczyznę narodową i państwo narodowe za partykularyzm krępujący prawa rozwoju ludzkości ku lepszej przyszłości. Niektórzy z kosmopolitów wyrażają się o narodach i ideologiach narodowych jako o „nowoczesnym trybalizmie”, fenomenie neo-plemienności, a więc jako o objawach zacofania i wstecznictwa. NARÓD Jest historycznie wyodrębnionym bytem społecznym wynikłym ze wspólnotowej natury Człowieka. Wspólnota ludzka kształtuje się na zasadzie jedności etnicznej, tj. genetycznie, genealogicznie i kulturowo wytworzonej całości pochodzącej ze struktur wcześniejszych niż naród – rodowych i plemiennych; nadto – obejmuje tożsamość języka, obyczaju, wspólnoty dziejów wytwarzającej samoświadomość na gruncie ideologii narodowej, tradycji i dziedzictwa; zbiorowość narodu jest związana z terytorium stanowiącym „ziemię rodzinną”, rodzącą wyobrażenie jedności terytorialnej, stanowiącą zagospodarowane środowisko bytu, obszar będący wspólną przestrzenią społeczną i wspólnym dobrem. Narody nowożytne cechuje ponadto organizacja polityczna w postaci państwa narodowego, jego instytucji i praw, wspólnoty interesu, elit politycznych i przywódczych, autorytetów społecznych. POPULACJA Ogół ludności zaliczającej się do danego narodu niezależnie od tego, czy zamieszkuje wspólne zwarte terytorium, czy znajduje się w diasporze. Około 1/3 polskiej populacji narodowej znajduje się poza krajem. Wedle spisu powszechnego z roku 2002 ludność Polski liczyła w kraju 38,1 mln, co stanowi siódmą liczebność wśród społeczeństw Europy – po Niemczech, Francji, W. Brytanii, Włochach, Ukrainie, Hiszpanii. Ludność Polski jest jednorodna etnicznie w stopniu najwyższym pośród krajów europejskich: według deklaracji przynależności narodowej w spisie powszechnym 2002 r. ponad 96% mieszkańców stanowi ludność polską. NARODOWA 31 MNIEJSZOŚCI NARODOWE ŚWIADOMOŚĆ NARODOWA STEREOTYPY NARODOWE Zwarte enklawy społeczne lub rozproszone grupy ludności zachowującej odrębną tożsamość kulturową, narodową lub religijną, żyjące na terytorium państwowym zamieszkałym przez dominującą etnicznie lub politycznie większość społeczeństwa. W myśl współcześnie obowiązujących standardów między-narodowych mniejszości narodowe i etniczne korzystają z uprawnień, ochrony, a także protekcji państwa w sprawach dotyczących zachowania pełni praw obywatelskich, tj. języka, edukacji w języku rodzimym, prawa zrzeszania się, uznawania świąt, odmienności obyczaju itd. Niekiedy mniejszości korzystają z prawa do własnej reprezentacji parlamentarnej. W Polsce status mniejszości posiadają: Niemcy, Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Żydzi, Czesi, Słowacy, Rosjanie i Ormianie. Mniejszości etniczne stanowią Łemkowie, Romowie, Tatarzy, Karaimi, i in., mniejsze zbiorowości – w sumie niespełna 4% ludności. Obejmuje wiedzę i samo-wiedzę o przynależności do określonego narodu, zespół wyobrażeń o jego odrębności, swoistej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Jest też poczuciem identyfikacji, tj. aprobującej i afirmatywnej oceny swej przynależności do ojczyzny narodowej. Istotnym elementem świadomości narodowej są pamięć zbiorowa i przekaz dziedzictwa, które wytworzył naród. Ukształtowanie świadomości narodowej, ideologii narodowej i porządku narodowego w Europie nastąpiło w epoce nowożytnej, pod wpływem idei i teorii narodotwórczych (np. Johana Godfrieda Herdera), rewolucji francuskiej i epoki napoleońskiej, a więc w XVIII i XIX wieku. Proces kształtowania się i scalania narodu polskiego rozpoczął się wcześniej, bo już pod koniec epoki piastowskiej (XIV w.), przybrał na sile w „złotym wieku polskim” (XVI/XVII w.), dojrzał zwłaszcza w okresie zaborów, powstań i walk narodowo wyzwoleńczych oraz literatury i poezji romantycznej i patriotycznej (XIX/XX w.) Utrwalone w świadomości zbiorowej i w obiegu społecznym opinie, charakterystyki, poglądy i mniemania na temat zbiorowego obrazu narodów, które przenosi się na ich poszczególnych przedstawicieli. Treść stereotypów urabia się w świadomości potocznej jest, więc podatna na przesadę, wybiórczość, tendencyjne uogólnienia i nieobiektywność np.: „Polska nierządem stoi”. Może jednak zawierać także trafne obserwacje i doświadczenia: „Dokładny jak szwajcarski zegarek” itp. Stereotypy negatywne – zawierają ujemne, intencjonalnie obraźliwe treści, złośliwe epitety, przesadnie krytyczne, karykaturalne lub zniesławiające opinie, nierzadko oszczerstwa i kalumnie. Stereotypami żywi się wszelki szowinizm, zarówno anty-semityzm, jak i anty-polonizm oraz inne skrajne „-izmy”. 32 DZIEDZICTWO NARODOWE SYMBOLE NARODOWE TOŻSAMOŚĆ NARODOWA Etymologicznie „dziedzictwo” oznacza spuściznę „po dziadach”, ogólniej – po przodkach. Jeszcze bardziej ogólnie – obejmuje cały dorobek lub dobro wspólne wytworzone albo przyswojone przez społeczeństwo narodowe w trakcie jego rozwoju dziejowego. W sensie węższym – zbyt zredukowanym – termin „dziedzictwo narodowe” odnosi się potoczne do jego materialnych zabytków, głównie pomników architektury lub miejsc pamięci utrwalonych w krajobrazie kulturowym. W rzeczywistości do dziedzictwa trzeba zaliczać wszystkie wartości, także – a nawet w pierwszym rzędzie – „niematerialne”, symboliczne, duchowe, leżące w sferze świadomości – tradycję, mitologię, obyczaj, folklor i sztukę, wytwory „poezji i pieśni”, pamięć bohaterów i obraz dziejów. Ustanowione oficjalnie lub uznawane nieformalnie, lecz powszechnie szanowane oznaki i emblematy, gesty, przedmioty, miejsca i postaci znaczące, odnoszące się do wartości narodowych, konotujące przynależność narodową i reprezentujące państwo narodowe: · Godło, hymn, flaga w barwach narodowych, · Stolica Rzeczypospolitej; Granice Rzeczypospolitej Polskiej, · Waluta narodowa, · Zabytki i precjoza narodowe, · Nekropolie i sanktuaria narodowe, · Święta narodowe i ich ceremoniał publiczny, · Bohaterowie narodowi, · Miejsca pamięci i pomniki historii, · Miejsca martyrologii, Zachowania i gesty symboliczne – np. wywieszenie flagi, wciągnięcie flagi na maszt, opuszczenie flagi do pół masztu (znak żałoby narodowej), postawa stojąc w czasie wykonywania hymnu, salutowanie flagi, dekoracje odznaczeniami państwowymi itd. Jest to rodzaj tożsamości zbiorowej odniesionej do kategorii narodu jako swoistej wspólnoty. Składa się na nią podobny lub tożsamy sposób rozumienia, przeżywania, zachowania i działania członków danego narodu – aktualnie i w ciągu wielu pokoleń. Członkowie narodu mają więc poczucie wspólnoty i ciągłości w czasie i przestrzeni. Naród wytwarza poczucie „my”, „nasze”, „swoi”, „obcy” itp. W narodzie, który wytworzył własną samo-świadomość, istnieje wspólna struktura myślenia, zbiorowego odczuwania i reagowania, system pracy i działania, zbiorowy obraz samego siebie oraz sąsiadów. A więc wytwarza się poczucie swoistości i odmienności wobec „innych”, „nie swoich”, „obcych”. Ponieważ tożsamość narodu wspiera się na kanonie kultury, można ją nazwać tożsamością kulturową narodu. Obowiązkiem narodu, jeśli chce trwać i rozwijać się, jest zbiorowa troska o swą kulturę. 33 DOBRO WSPÓLNE (łac. bonum omnium, bonum publicum) Suma dóbr i wartości, zarówno materialno-ekonomicznych, naturalnych, cywilizacyjno-kulturowych, jak i imponderabiliów duchowych oraz potencjału demograficznego i "kapitału ludzkiego" całej wspólnoty. „Dobro wspólne” stanowi dorobek osiągnięty zbiorowym wysiłkiem i przeznaczony dla wspólnego pożytku. Dlatego jako wartość podlega ono ochronie ze strony władz publicznych i trosce wszystkich świadomych obywateli. OBYWATEL (łac. „civis”, Civis Romanus = obywatel rzymski, pełnoprawny członek wspólnoty politycznej – „civitas” – miasta, państwa, cesarstwa; człowiek wolny, posiadający własność, ponoszący świadczenia, podlegający ochronie prawnej mienia, życia i statusu społecznego). Dawniej – „poddany” króla, cesarza, władcy państwa (np. Polak, ale poddany austriacki, Polak, ale z paszportem rosyjskim itp.) W ustroju republikańsko-demokratycznym – każdy członek wspólnoty politycznej, mieszkaniec kraju posiadający „obywatelstwo” (nadane lub z urodzenia), czyli uprawnienia i obowiązki przewidziane w konstytucji, niezależnie od przynależności lub poczucia narodowego. „Obywatel świata” – metaforyczny zwrot określający kogoś, kto swą działalnością, postawą, a nawet całym życiem zasłużył sobie na miano zasłużonego dla całej Ludzkości lub zdobył sobie popularność na forum międzynarodowym. Z drugiej strony – nie czuje się związany z żadnym szczególnym krajem lub państwem, zwłaszcza narodowym; „kosmopolita”, „bezpaństwowiec”, uczestnik „społeczności międzynarodowej”, „obywatel Europy” itp. POSTAWA Dodatnia kwalifikacja odnosząca się do „cnót obywatelskich”, czyli pożądanych cech członka wspólnoty politycznej. Postawa pro-społeczna, zaangażowanie w obronę, ochronę i pomnażanie dobra wspólnego ojczyzny; postawa lojalności i solidarności wobec współobywateli; ofiarność w służbie na rzecz własnej zbiorowości obywatelskiej i państwowej. Etos (od gr. ethos) obywatelski – to postawa i jednocześnie szczególny sposób postępowania – zgodny z wartościami, ideałami oraz wzorcami moralnymi i obyczajowymi zbiorowości obywatelskiej. OBYWATELSKA SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE Społeczeństwo nie będące tylko „zbiorowością mieszkańców”, anonimową populacją, czy „ludnością” danego kraju, lecz zintegrowaną i zorganizowaną wspólnotą, dojrzałą do samorządności, zdolną do wytwarzania opinii publicznej, posiadającą poczucie tożsamości i podmiotowości, aktywnie reprezentującą swe interesy, zdolne do identyfikacji własnych celów. Nieposłuszeństwo obywatelskie jest specyficznym atrybutem społeczeństwa obywatelskiego – jest to indywidualna lub zbiorowa akcja przeciwdziałania wobec prawa uznanego za 34 niesprawiedliwe, niesłuszne, niepraworządne lub krzywdzące. Polega ona na świadomym, biernym uchylaniu się lub czynnym sprzeciwie wykonania obowiązującego prawa, jednak pod warunkiem poddania się sankcjom wynikającym z tego prawa. PATRIOTYZM Nie jest tylko poglądem lub ideą, ale służbą na rzecz Ojczyzny. Na patriotyzm składają się: „przeświadczenie o podstawowej wartości Ojczyzny, żywienie dla niej szacunku i miłości oraz praca dla niej” (Cz. Bartnik). Patriotyzm wynika z bezinteresownej ofiarności jako podstawowej cnoty obywatelskiej. Prezydent amerykański John Kennedy mówił: „Nie pytaj, co Ojczyzna powinna dać tobie, pytaj – co ty powinieneś dać Ojczyźnie”. PATRIOTYZM We wzorcu tradycyjnym polskiego patriotyzmu apoteozowano cnoty militarne, heroizm walki, zwłaszcza narodowowyzwoleńczej, niepodległościowej, konspiracyjnej, powstańczej – aż do granicy straceńczej śmierci na polu walki, w niewoli, więzieniu lub na zesłaniu, albo w miejscach straceń. Szczególną rolę w panteonie polskich bohaterów zajmują bohaterowie zbiorowi lub bezimienni – np. konfederaci barscy, kosynierzy, podchorążowie, powstańcy styczniowi, legioniści Pierwszej Brygady, Orlęta Lwowskie, Szare Szeregi i wiele innych. Bohaterami polskiego patriotyzmu byli przeważnie ci, którzy o d d a l i ż y c i e z a O j c z y z n ę. Wyraźny jest akcent martyrologiczny w patriotyzmie Polaków. Przenosi się, bowiem łatwo zaszczyt bycia patriotą z „bojowników” na „ofiary przemocy”, cierpień i męczeństwa (np. o. Maksymilian Kolbe, ks. Jerzy Popiełuszko). Natomiast na dalszym planie znajdują się ci, którzy p o ś w i ę c i l i s w e ż y c i e p r a c u j ą c d l a O j c z y z n y, budując ją czynem lub myślą twórczą. Liczni są bohaterowie patriotyzmu cywilnego, niezbrojnego, obywatelskiego, politycznego, ludzie talentu i „roztropnej troski o dobro wspólne”: organizatorzy oświaty, nauczyciele, uczeni, wynalazcy i odkrywcy; reformatorzy, mężowie stanu, przywódcy i społecznicy; budowniczowie, twórcy kultury i artyści; wielcy sportowcy. Z patriotyzmem zbrojnym, romantycznym, mesjańskim, ofiarniczym i męczeńskim, skierowanym w przeszłość – kontrastuje więc patriotyzm oświeceniowy, pozytywistyczny, pragmatyczny, patriotyzm „nowoczesnych Polaków”, „patriotyzm jutra”. POLSKI OBOWIĄZKI PATRIOTYCZNE „Jestem Polakiem, więc mam obowiązki polskie” (R. Dmowski). Wyróżnić trzeba obowiązki wyjątkowe (T. Ślipko) – w wyjątkowych sytuacjach, gdy „Ojczyzna jest w potrzebie”, w kryzysie, niebezpieczeństwie lub zagrożeniu. Powinnością obywatelską jest wówczas świadczenie służby (cywilnej i wojskowej), gotowość do poświęceń i ofiar, narażenia bezpieczeństwa osobistego, poświęcenie dóbr materialnych (np. „dar narodowy”, „pożyczka narodowa”, 1939 r.). Obowiązki zwyczajne wymagają codziennej postawy so- 35 lidarności i lojalności obywatelskiej; rzetelnej, uczciwej pracy na rzecz dobra wspólnego; aktywnego udziału w życiu zbiorowym – samorządowym, społecznikowskim, politycznym (np. udział czynny w wyborach); zachowanie postawy szacunku wobec dziedzictwa narodowego, świąt, symboli i bohaterów narodowych; obrona dobrego imienia Polski, zachowanie postawy godnej Polaka za granicą. NACJONALIZM Ideologia narodowa, postawa i działanie zgodne z ideą narodową. „Nationalism” (ang.) – „Devotion to national interest, unity and independence” (Webster), „poświęcenie dla interesu narodowego jedności i niepodległości”. To znaczenie brzmi w zwrotach „the national income” (dochód narodowy); „the national heritage” (lub fr.) „le partimoine nationale” = dziedzictwo narodowe; „the nationalist party” = stronnictwo narodowe ; „the national character” = styl narodowy, wzór narodowy. Nacjonalizm bywa odczytywany z zabarwieniem bardziej „etnicznym” (np. polski, serbski, grecki) lub „państwowym” (jak francuski, amerykański lub brytyjski). W języku polskim „nacjonalizm” kojarzy się potocznie z czymś negatywnym, przeciwieństwem „patriotyzmu”. Paweł Hertz pisze: „Nacjonalizm pojmuję jako naturalną chęć zapewnienia trwałego i godnego bytu zbiorowości, do której przynależę i nie musi to oznaczać chęci panowania, podboju lub zniewolenia innego narodu… Niektórzy polscy intelektualiści odnoszą się ze zrozumieniem i uszanowaniem do nacjonalizmu Litwinów, Żydów czy Ukraińców, ale biadają zarazem nad »ciasnotą i ciemnotą« polskiego nacjonalizmu”. IDEOLOGIA W wersji mniej skrajnej jest to ideologia narodowa zawierająca dyrektywę wywyższenia i absolutyzacji własnego narodu, stawianie jego interesów, kultury, cech i walorów jego przedstawicieli ponad interesami i wartościami innych (patrz „egoizm narodowy”, etnocentryzm, „megalomania narodowa”). W wersji skrajnej – głosi bezpodstawne roszczenia do dominacji, hegemonizmu, dyskryminacji, a nawet agresji wobec innych narodów, narodowości, bądź mniejszości narodowych (np. faszyzm, narodowy socjalizm). Słowo „nacjonalista” bywa nadużywane jako obraźliwy epitet, negatywny stereotyp lub wręcz etykietka propagandowa do inkryminowania przeciwników politycznych. Nie należy przypisywać ryczałtem negatywnych cech skrajnego nacjonalizmu wszelkim ruchom i ideologiom narodowym. Nagminną praktyką jest, że „nacjonalizm”, nawet w umiarkowanych odmianach, dla celów tendencyjnej propagandy i w imię zgodności z „poprawnością polityczną”, jest etykietowany na równi z jego patologicznymi wynaturzeniami (patrz poniżej). NACJONALISTYCZNA SZOWINIZM Postawa aktywnego podsycania nienawiści, wrogości, uprzedzeń i agresji wobec sąsiadów, mniejszości narodowych, ludzi innej rasy (rasizm), innego wyznania lub narodowości, 36 przybyszów (np. imigrantów, azylantów, turystów, kibiców innych drużyn etc.) – słowem wszelkich „innych” traktowanych jako „obcych”, niebezpiecznych i zagrażających „wrogów”. KSENOFOBIA Postawa zamknięta i uprzedzona, uznawanie za dobre tylko tego, co rodzime i swojskie, natomiast deprecjonowanie i odrzucanie wszystkiego, co obce, cudzoziemskie. Partykularyzm, uniemożliwiający otwarcie się na szersze perspektywy świata, izolowanie się od „obcych”. SEPARATYZM Pogląd i działalność zmierzająca do wykluczenia i odgrodzenia się od „obcych”, elementów niepożądanych, uznanych za szkodliwe i wrogie lub po prostu traktowanych gorzej. Skrajnym wyrazem separatyzmu są: ostracyzm, apartheid, gettowość, wznoszenie murów. FANATYZM Postawa zaślepienia oparta bezkrytycznie na przeświadczeniu o jedynej słuszności własnej sprawy, idei lub grupy, wiara w nadrzędność jednej wartości. Fanatyk wyklucza tolerancję, kompromis i współegzystencję. Co więcej – fanatyzm dąży do zwalczania i unicestwienia odmiennych przekonań i poglądów, nierzadko wraz z ich nosicielami. Praktyki te stosują nie tylko nacjonaliści, lecz także np. ideolodzy wszelkich totalitaryzmów. Ideolodzy Trzeciej Rzeszy naginając znaczenie „fanatyzmu” głosili jego gloryfikację uznając go za najwyższy wyraz zaangażowania, za cnotę gorliwego oddania idei. MEGALOMANIA System zmitologizowanych mniemań kierowanych „manią wielkości” dotyczących własnego narodu jako wybranego, wywyższonego ponad inne z racji rzekomo większych zasług i lepszych cech, wręcz wolnego od wad i błędów. Autorem tego zwrotu w odniesieniu do Polaków jest Jan St. Bystroń („Megalomania narodowa”, 1938). Znana jest też wybitna megalomania francuska, brytyjska, „hiszpańska pycha” (Ortega y Gasset) lub „pruska buta”. Polski mesjanizm (Towiański: „Polska Chrystusem narodów”) jest typowym przypadkiem wybujałego mitotwórstwa. NARODOWA EGOIZM NARODOWY Uznanie i praktykowanie niepartnerskich i niesymetrycznych stosunków między własnym, a innymi narodami jako zasady realizacji interesu narodowego. Jest to postawa zbiorowego samolubstwa i sobkostwa, chęć „urządzania się” kosztem sąsiadów lub zdrada sojuszników w imię własnych interesów (Jałta, 1945 r.), bez oglądania się na zasady solidarności międzynarodowej. We wrześniu 1939 r. Francuzi byli wierni hasłu „nie będziemy umierać za Gdańsk!”, w niespełna rok potem hitlerowcy wkroczyli do Paryża. Zaprzeczeniem egoizmu narodowego była (i jest?) tradycyjna, ideowa walka Polaków w myśl hasła „Za wolność waszą i naszą”. 37 Załącznik Nr 2 ZNACZĄCE WARTOŚCI KULTURY POLSKIEJ Powszechnie przyjmowana jest teza, że dla każdego społeczeństwa, dla każdej kultury najważniejsze są wartości. To one określają ich charakter i jakość. A z kolei kultura w swoisty sposób zmusza jednostki i zbiorowości do tego, aby realizowały określone wartości, aby podejmowały zgodne z nimi działania, aby według nich kształtowały określone wzory zachowań. W taki sposób wartości są spoiwem łączącym tych wszystkich, którzy je przyjmują za własne. Stanowią podstawę tożsamości kulturowej jednostek i zbiorowości. Ci, którzy odczuwają swoistego rodzaju wspólnotę istotnych dla kultury polskiej wartości, są w niej zakorzenieni, są Polakami niezależnie od tego gdzie żyją. Oto wartości, mocno ugruntowane w kulturze polskiej i jeszcze dzisiaj powszechnie przekazywane, ale jednocześnie narażone na osłabienie. 1. Rodzinność i poczucie wspólnotowości Rodzina dla Polaków ma bardzo duże znaczenie. Wartościami najbardziej upragnionymi przez młode pokolenie Polaków są udane małżeństwo, udane życie rodzinne, dzieci. Wartości te wyprzedzają, i to znacznie, wszelkie inne wybierane przez młodzież wartości. Małżeństwo i rodzina nie tracą na znaczeniu. Tych, którzy uważają, że życie małżeńsko-rodzinne ma coraz większe znaczenie jest więcej, aniżeli tych, którzy sądzą, że ma ono coraz mniejsze znaczenie. Pomimo wielkich migracji przestrzennych i społecznej mobilności, wieź rodzinna jest nadal silna. Życie w stanie nierodzinnym przyjmowane jest raczej jako konieczność życiowa. Więź rodzinna obejmuje nie tylko żywych, ale i zmarłych. Polacy licznie odwiedzają groby swoich zmarłych. W dzień Wszystkich Świętych pociągi i drogi są przepełnione, bo niemal cała Polska podróżuje do grobów swoich zmarłych. Świadczy to zarówno o ścisłej więzi ze zmarłymi z rodziny, jak też o wielkiej skali migracji społeczeństwa polskiego w latach powojennych: gdzie indziej ludzie mieszkają, i gdzie indziej mają groby rodzinne. 38 2. Dom Wzór polskiego domu wykształcał się powoli. Z przeszłości najlepiej potrafimy scharakteryzować dom szlachecki (dworek), zarówno ten murowany, jak i drewniany, niewiele różniący się od domu bogatego chłopa. W literaturze pięknej i w pamiętnikach jest on opisany jako zacny, starożytny, bogobojny, gościnny, bezpieczny, pogodny, z charakterystycznymi alejami i drzewami w otoczeniu, dziedzińcem i bramą wjazdową. Wnętrze domu, prócz przedmiotów typowo funkcjonalnych, zawierało wiele przedmiotów zdobniczych, pamiątek rodzinnych świadczących o pełnionych funkcjach przez członków rodziny, ich podróżach i kontaktach. Dom-dworek nabrał cech wartości symbolicznej o wyjątkowym znaczeniu, do której odwoływano się w okresach chaosu i niepokoju, w każdym momencie życia, zwłaszcza w chwilach nieszczęść osobistych i rozłąk. Był podstawą przywracania ładu społecznego. Dom polski jest ściśle związany z narodem. Więź ta pogłębiła się i wzbogaciła o specyficzne treści w okresie zaborów, a następnie w latach okupacji niemieckiej i rosyjskiej oraz w okresie rządów reżimu komunistycznego. Właśnie w tych okresach w świadomości Polaków dom widziany jest jako miejsce schronienia, bezpieczeństwa, odpoczynku i wzajemnej pomocy. W domu dokonywał się nieprzerwanie przekaz tradycji narodowej i religijnej. W dużej mierze właśnie dzięki silnej więzi rodzinnej i domowi społeczeństwo polskie nie uległo zniewoleniu, czuło się wolne i żyło stylem ludzi wolnych. Funkcjonowały dwa życia: oficjalne – oparte o narzucone prawa i instytucje oraz nieoficjalne – oparte o rodzinę i polski dom. Działalność opozycyjna wobec reżimu komunistycznego, obieg tzw. kultury nieoficjalnej, rozwój ruchu społeczno-politycznego „Solidarność” miały silne oparcie w rodzinie i domu polskim. W dużym stopniu ułatwiają one także i dzisiaj powstawanie organizacji i stowarzyszeń, szczególnie rodzinnych. To, że dzisiaj bezrobocie nie ma w społeczeństwie polskim jeszcze tak wielu negatywnych skutków, jakie mogłoby mieć przy tak wielkiej skali, zawdzięczamy między innymi także polskiemu domowi, wielu wartościom, które są w nim pielęgnowane. Dom jest wartością, która zaspakaja rożne potrzeby i to w każdym okresie życia. Jest opoką, najtrwalszym i najważniejszym miejscem życia. Zapewne obraz domu, jaki funkcjonuje w świadomości Polaków, zawiera wiele idealizacji. Ale bez ideałów nie ma bogactwa i piękna życia. 39 3. Więź pokoleń i poczucie pokrewieństwa O żywej więzi między pokoleniami i silnym poczuciu pokrewieństwa w polskim społeczeństwie świadczą: dość częste wspólne zamieszkiwanie pokoleń, częste i dobrze oceniane kontakty pomiędzy pokoleniami i krewnymi, duży zakres świadczonej wzajemnej pomocy, duży udział w opiece i wychowaniu wnuków, żywy międzypokoleniowy przekaz kulturowy. Dorośli Polacy w zdecydowanej większości uważają, że dziadkom zawdzięczają moralne zasady życia, poczucie, że są kochani, wiarę religijną, znajomość dziejów rodziny, znajomość niektórych wydarzeń historycznych, a także takie cnoty, jak: obowiązkowość, pracowitość, samodyscyplina, siła woli, miłość ojczyzny oraz rozmaite, praktyczne umiejętności. Obecnie więź międzypokoleniowa i krewniacza w rodzinie polskiej jest wyraźnie zagrożona. Być może od obecnego młodego pokolenia będzie zależało to, czy pozostanie ona nadal żywa, czy też upowszechni się styl zachodnich społeczeństw, w których dziecko dorasta i wylatuje z gniazda, wszyscy są niezależni i rozkoszują się swobodą bez zobowiązań wobec innych, także najbliższych. Jest to model życia indywidualnego, ale nie rodzinnego. Silna więź pokoleń i pomiędzy krewnymi w nowoczesnym społeczeństwie jest cenną wartością. Warto ją pielęgnować, bo chroni ona przed osamotnieniem, wspiera przeżycie własnej wartości, sprzyja kształtowaniu postawy otwartości na innych i ofiarności dla nich. 4. Dziecko Dziecko jest upragnioną wartością Polaków i tylko nieliczne jednostki nie przewidują dziecka w swojej rodzinie. Zdecydowana większość młodego pokolenia Polaków (18–26 lat) na pytanie, czy chce mieć dzieci, odpowiada, że tak, tylko nieliczni – że nie. Przeciętnemu Polakowi życie rodzinne ściśle kojarzy się z dzieckiem i zdecydowana większość Polaków uważa także, że przeciętna rodzina w Polsce powinna mieć więcej dzieci. Ograniczanie liczby dzieci we własnej rodzinie, co wyraźnie wystąpiło wśród najmłodszej generacji rodziców, uwarunkowane jest ich złą sytuacją mieszkaniowo-bytową, pragnieniem dania dziecku lepszych warunków rozwoju i wzrostem aspiracji osiągania wyższego standardu życia. Dziecko w kulturze polskiej miało zawsze wysoką pozycję i być może dlatego nadużyć wobec niego nie było dotychczas tak wiele, ile notuje się 40 ich w krajach zachodnich. Dbałość o dziecko, troska o nie jest wyjątkowo duża. 5. Wysoka pozycja kobiety – matki W kulturze polskiej w porównaniu z kulturami krajów germańskich i anglosaskich pozycja kobiety-matki i żony była i jest wysoka. Świadczą o tym następujące zjawiska: 1. Wiele praw, o które w niedawnej jeszcze przeszłości walczyły kobiety państw zachodnich, np. w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, kobiety polskie już miały. W średniowieczu kobieta w Polsce była zrównana z mężczyzną w prawie dziedziczenia, gdy tymczasem w większości regionów państw zachodnich dziedziczył tylko najstarszy syn, a młodsze rodzeństwo było na jego utrzymaniu. Pełne prawa wyborcze (czynne i bierne) kobiety w Polsce otrzymały zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – w 1918 r., natomiast w Wielkiej Brytanii w 1928 roku, we Francji – w 1944 r., we Włoszech w 1945 roku, a w Szwajcarii dopiero w 1971 r. 2. Znaczącą rolę w ukształtowaniu się wysokiej pozycji kobiety w Polsce odegrał rozwinięty kult Matki Bożej, wielki szacunek dla Jej macierzyństwa i cnót. Tę religijną postawę wobec kobiety wyjątkowej – Matki Bożej – przenoszono na zwykłą kobietę – matkę. Już samo macierzyństwo, upodobniające ją do Matki Bożej, kształtowało wobec niej postawę szczególnego szacunku i pomocy. Przejawia się to dotychczas (choć słabiej niż dawniej), m.in. w ustępowaniu miejsca siedzącego kobiecie noszącej w sobie dziecko, dawaniu jej pierwszeństwa w przejściach, udzielaniu jej pomocy w dźwiganiu cięższych rzeczy, itp. 3. Wysoka pozycja kobiety – matki i żony w kulturze polskiej oparta jest jednak przede wszystkim na jej miejscu i roli w rodzinie, wyrażonej w powszechnie znanym powiedzeniu: „Ojciec jest głową rodziny, a żonamatka jej duszą”. To właśnie najczęściej ona jest organizatorką całości życia domowego. A historia Polski, jej tragiczne rozbiory i okupacje, sprawiały, że w wielu rodzinach, często przez wiele lat, żona-matka była jedyną żywicielką rodziny i organizatorką życia domowego, bowiem mąż-ojciec zginął walcząc o wolność Ojczyzny, albo był w więzieniu lub na zsyłce. Były takie wsie i miasteczka, w których liczba żon – matek samotnie wychowujących dzieci przewyższała liczbę mężów-ojców i właśnie one decydowały o wielu sprawach publicznych tych środowisk. 4. Kobieta-matka pełni dominującą rolę w procesach socjalizacji domowej. Mając z dziećmi silną i głęboką więź uczuciową, odczytując ich potrzeby i uzdolnienia, wprowadza je w całość życia, rozwija ich upodo- 41 bania, uczy wykonywania zadań domowych, kształtuje w nich takie cechy charakteru, jak pracowitość, oszczędność, rzetelność, odpowiedzialność, życzliwość wobec ludzi, ofiarność i poświęcenie. Od niej przede wszystkim zależy wystrój domu, treść i atmosfera obchodzonych świąt, a tym samym kształtuje ona w domownikach odczucia estetyczne, zainteresowania, przekazuje tradycje rodzinne, lokalne i narodowe, wiedzę genealogiczną. Wprowadza też w ogólną wiedzę polityczną i kształtuje postawę patriotyczną. Tę rolę matki w rodzinie polskiej doskonale wyraził Józef Piłsudski w prośbie, aby jego matkę pochowano z honorami wojskowymi na cmentarzu w Wilnie, bo „Matka mnie do tej roli, jaka mi wypadła, chowała”, argumentował marszałek. Kobieta-matka pełniąc wiele funkcji w rodzinie i pełniąc je z wielkim poświęceniem zyskała miano kapłanki i żywicielki ogniska domowego. Dzisiaj te określenia wyszły już z użycia, ale pozycja kobiety-matki w rodzinie polskiej nadal jest wysoka, cieszy się ona w niej dużym szacunkiem i autorytetem, często większym niż ojciec. 6. Religijność Religijność od wieków silnie jest związana z polskim społeczeństwem i państwowością polską. W najtrudniejszych czasach dla narodu wiara w Boga i w opiekę Matki Bożej dawała siłę do przetrwania, z kolei, kiedy Kościół katolicki był prześladowany, w narodzie, a szczególnie w rodzinie, znajdował on dla siebie przetrwanie. Należymy dzisiaj do najbardziej religijnych społeczeństw kultury europejskiej. Religijność Polaków wyróżniają następujące cechy: a) ma ona charakter bardziej przeżyciowy niż racjonalny, ale jest to przeżyciowość rozumiejąca, b) jest wszechstronnie i mocno związana z rodziną, c) jest wszechstronnie i silnie związana z narodem, pod zaborami oraz w czasie okupacji rosyjskiej i niemieckiej Kościół katolicki przez obce władze i urzędników był tak samo ograniczany i gnębiony jak naród polski, religijność polska ma zatem charakter polityczny, d) w religijności polskiej występuje upowszechniony i żywy kult Matki Bożej, e) religijność wyraża się w bardzo różnorodnych formach obrzędowości. Kościół Katolicki, jak też Prawosławny i religia mojżeszowa, mocno podkreślają wspólnotowy charakter rodziny i kształtują mocne więzi między pokoleniami w rodzinie, a te społeczności religijne najsilniej oddziaływały na kształtowanie się przez wielki kultury polskiej. Wiązanie rodzinnej wspólnotowości życia z religią przez Kościoły katolicki i prawosławny przyczyniło się, między innymi, do bardzo rodzin- 42 nego i uroczystego obchodzenia świąt, co wyraźnie jest widoczne w przypadku świąt Bożego Narodzenia, Wielkanocy, Wszystkich Świętych i Dnia Zmarłych. Gromadzą one najbliższych krewnych i zobowiązują do odwiedzin krewnych mieszkających w pobliżu. Obyczaj wzajemnego rodzinnego odwiedzania się w te święta jest nadal w Polsce żywy. Rodzinny charakter tych świąt jest na ogół wzmacniany przez wspólne uczestniczenie w aktach kultu religijnego. Religijność w dzisiejszym polskim społeczeństwie poszukuje nowych form wyrazu w wielu ruchach religijnych, jak np. Ruch Światło-Życie, Wspólnoty Neokatechumenalne, Ruch Focolari, Ruch Rodzin Nazaretańskich, Stowarzyszenie Rodzin Katolickich, itp. Ich działalność bazuje na rodzinie i w ich duchowości znajduje ona dla siebie wzmocnienie. 7. Racjonalność dopełniana uczuciowością W kontaktach i działaniu ujawniają się Polacy jako osobowości o silnej emocjonalności. Być może uwarunkowane jest to dominującą rolą matki w rodzinie, jej silną więzią z dzieckiem podczas procesu wychowawczego. Ta emocjonalność przejawia się wyraźnie podczas uroczystości rodzinnych. Nadaje im ona szczególnego ciepła, sprzyja bardziej bezpośrednim kontaktom osobistym, wzmacnia zaangażowanie i wrażliwość na drugiego człowieka. Ale też jest podłożem drażliwości. Na pewno nie sprzyja wyrachowaniu, oszczędności, kalkulacji ekonomicznej, które to postawy stają się charakterystyczne dla nowoczesnego społeczeństwa. Emocjonalność dopełnia racjonalność, której w kulturze polskiej nie brakuje, chroni ją przed zbyt daleko idącym pragmatyzmem, czyni ją bardziej otwartą na wartości pozamaterialne i świat transcendentalny. 8. Intymność otwarta i patriotyzm W krajach zachodnich sprawy publiczne omawia się w gabinetach, biurach, salach konferencyjnych. Ludzie wracając do domów zajmują się już tylko sprawami prywatnymi. Tę cechę doskonale ujmuje angielskie powiedzenie „home is my castle” – dom jest moją twierdzą, która skutecznie broni domowników od obcych i od spraw publicznych. Dom to królestwo życia prywatnego. Natomiast w Polsce, w której życie publiczne w ostatnich dziesięcioleciach było często ograniczane przez zaborców, okupantów, czy władzę komunistyczną, gromadzono się w domach prywatnych i dyskutowano nad sprawami publicznymi, podejmowano decyzje o działaniach społecznych i politycznych. W okresach rozbiorowych 43 i w czasie okupacji domy prywatne stanowiły oparcie dla funkcjonowania polskiego systemu kształcenia, a także dla wojska. W nich odbywało się tajne nauczanie i planowanie obronności kraju. Mówi się, że rewolucja francuska, która przyniosła równość obywatelską krajom Europy, zrodziła się w kawiarniach Paryża. A polska „Solidarność”, która przyniosła suwerenność krajom socjalistycznym i przywróciła im demokrację, w dużej mierze działała w oparciu o rodzinę i dom. W domach prywatnych dyskutowano nad naprawą Rzeczypospolitej i całego bloku socjalistycznego. Dom polski niejednokrotnie był miejscem spotkań opozycjonistów z Czech, Węgier, Niemiec, krajów byłego Związku Radzieckiego. Dom polski zawierając w sobie intymność życia prywatnego jest otwarty na sprawy publiczne. To połączenie jest jego cenną specyfiką w kulturze europejskiej. 9. Gościnność Gościnność jest właściwością każdego społeczeństwa, ale wyraża się ona w odmiennych formach. Polska gościnność ma następujące cechy: a. otwartość na gościa i jego potrzeby, b. radosne przeżywanie obecności gościa w domu, c. ofiarność na rzecz gościa, d. bogate formy okazywania szacunku gościowi (np. ustępowanie mu pierwszego miejsca przy stole). Od wieków gość z otwartością i radośnie jest witany w rodzinie polskiej. Znalazło to swoje utrwalenie w powszechnie znanym powiedzeniu: „Gość w dom, Bóg w dom”. Gościnność znalazła także swoje odbicie w architekturze dworku i obyczajowości domowej. Dworek szlachecki miał obowiązkowo ganek, który obok funkcji czysto praktycznej – ochrony przed deszczem – miał także znaczenie symboliczne. Tu witano i żegnano gości, pijąc „powitalnego” i „strzemiennego”. Stał się on symbolem otwartości polskiego domu. Gościa, jak w przeszłości, tak i dzisiaj, sadowi się na pierwszym miejscu przy stole. W Niemczech, Austrii, czy we Włoszech gospodarz miejsca swojego na ogół nie ustępuje gościowi, lecz sadza go po swojej prawej stronie. Polacy jeszcze do dzisiaj dla gościa są gotowi ofiarować swój pokój, mieszkanie, oszczędności i czas wolny, żegnając się z nim, obdarzają go specjalnym podarunkiem, tzw. gościńcem. 10. Indywidualizm uspołeczniony Polski indywidualizm ma swoje mocne usadowienie w polskiej demokracji i w stylu rodzinnego wychowania. Dziecko, szczególnie małe, cieszy się dużą swobodą. W sprawowaniu nad nim opieki i w procesie jego 44 wychowywania uwzględnia się w szerokim zakresie jego indywidualne właściwości. Ma ono dużą swobodę w wyborze szkoły, kierunku wykształcenia, zawodu i partnera życiowego. Sprzyja to rozwojowi indywidualnych uzdolnień, umiejętności i ciekawości poznawczej, ale też prowadzi często do kształtowania się dużego poczucia niezależności. Taka postawa osób dorosłych utrudnia nieraz realizację zbiorowych inicjatyw. W sytuacjach krytycznych jednak nawet najwięksi indywidualiści mają zrozumienie dla dobra wspólnego i swoje działania jemu podporządkowują. 11. Poczucie godności i honoru Nosicielami tej postawy w przeszłości był dość szeroki stan szlachecki, w okresie zaborów tzw. warstwa inteligencji i patriotycznie nastawione ziemiaństwo, w latach międzywojennych wszyscy ci, którzy mieli poczucie odpowiedzialności za odzyskaną wolność i budowanie nowej państwowości. Byli to przede wszystkim urzędnicy państwowi od najwyższego do najniższego szczebla, tzw. mundurowi, nauczyciele, lekarze, prawnicy, duchowni, bogaci chłopi, działacze propaństwowych organizacji społecznych, politycznych, religijnych. Poczucie godności było tak silne, że kto sprzeniewierzył się obowiązkom związanym z pełnionym zadaniem, kto dopuścił się nadużyć, sam rezygnował z piastowanego urzędu, a bywało, że popełniał nawet samobójstwo. Okupanci, zarówno rosyjski, jak niemiecki, tego typu ludzi wyniszczali systematycznie. W okresie PRL łamano poczucie godności ludzkiej domagając się służalczej postawy wobec władzy. Tzw. „okrągły stół”, który wprawdzie wprowadzał społeczeństwo polskie w proces legalizacji systemu demokratycznego i gospodarki wolnorynkowej wprowadzał je jednocześnie w sytuację niesprzyjającą dla kształtowania i wzmacniania postawy godnościowej i postawy honoru. Zbyt wielu ludzi o niejednoznacznych postawach w sprawach światopoglądowych, religijnych, społecznych, gospodarczych zajęło ważne stanowiska państwowe, społeczne i gospodarcze. Nie postawa godnościowa w połączeniu z postawą służby dobru wspólnemu, lecz postawa gonitwy za korzyścią osobistą, rodzinną i partyjną zdominowała w podejmowaniu decyzji w sprawach publicznych. W efekcie takiej sytuacji wystąpiły w życiu publicznym liczne afery, nadużywanie stanowisk i władzy dla celów prywatnych, korupcja urzędników państwowych i samorządowych aż do współpracy ze światem przestępczym. Niebywale rzadko zdarzają się rezygnacje ze stanowiska z powodu wykrycia nadużyć i skandali. God- 45 ność i honor, tak wysoko cenione dawniej wartości, w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej mocno osłabły. 12. Wolność – suwerenność – patriotyzm Te trzy wartości są głęboko zakorzenione w tradycji i świadomości Polaków, którzy w ostatnich dwóch stuleciach zmagali się z przemocą polityczną, którzy walczyli o prawo do własnych ziem i poglądów, do swobodnego realizowania własnych postaw religijnych. Te trzy wartości realizowały się przez ostatnie dwa stulecia w atmosferze walki o niepodległość i suwerenność oraz w atmosferze silnego dążenia do trwania i rozwoju. Troska o naród i państwo polskie wyrażały się w swoistego rodzaju walce o dominację najbardziej postępowych sił w społeczeństwie i ład społeczny, o kontynuację własnej tożsamości kulturowej, o znaczące miejsce polskiego społeczeństwa i państwa wśród innych społeczeństw i państw. Patriotyzm wyrażał się w rozwiniętym poczuciu odpowiedzialności za przyszłość państwa i jakość życia jego obywateli. 13. Brak mściwości, łatwość przebaczania W ciągu ostatnich dwu stuleciach Polacy doznali „morze” krzywd. Przeżyli wiele zbrodni dokonanych na niewinnych i najbardziej szlachetnych obywatelach. Doświadczyli potwornych grabieży. Reagowanie na to nienawiścią i zemstą, aktami terrorystycznymi, było pokusą stałą i aż nadto oczywistą. Często sami okupanci do tego prowokowali. Wysiłek elit społecznych, w tym szczególnie duchowieństwa chrześcijańskiego, szedł w tym kierunku, by uchronić społeczeństwo przed nienawiścią do krzywdzicieli, by kształtować postawę przebaczania i budowania dobrych stosunków w nowych warunkach. Kultura katolicka, dominująca w polskim społeczeństwie, przypominała nieustannie wiele przykładów pojednania i darowania krzywd różnym prześladowcom. Taka postawa wchodziła stopniowo w świadomość i obyczajowość polskiego społeczeństwa, czego dowodem są chociażby liczne powiedzenia ludowe: „Zgoda buduje, niezgoda rujnuje”, „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiło”, „Lepiej krzywdę darować, niźli się prawować”. Mamy także wiele modlitw i wierszy zawierających ducha przebaczenia i pojednania, szczególnie z okresu okupacji i stanu wojennego lat osiemdziesiątych XX wieku. Dowodów na to, że idea przebaczenia i pojednania z krzywdzicielami jest żywa w kulturze polskiej jest wiele. M. in. jest nim list biskupów polskich do biskupów niemieckich z grudnia 1966 roku, którego przesłanie streszczały słowa: „Przebaczamy 46 i prosimy o przebaczenie”. Ci, którzy znali krzywdy wyrządzone Polakom przez Niemców w czasie II wojny światowej, wprost oniemieli, nie wiedzieli jak na taka postawę Polaków zareagować. Bezpośrednio po pogrzebie ks. Jerzego Popiełuszki (1984 r.) wielotysięczny tłum spontanicznie poszedł pod gmach służby bezpieczeństwa, która ponosiła winę za bestialskie zamordowanie księdza, i skandowano: „Przebaczamy, przebaczamy!” 14. Demokracja – obywatelskość – krytycyzm wobec władzy Już we wczesnych okresach historii Polski występuje wyraźna postawa suwerenności narodu wobec władzy i władcy. Choć Polska do rozbiorów była monarchią, to nigdy absolutną. Zaliczano ją do jednej z kilku istniejących wówczas w Europie republik. Znajdowało to swoje uzasadnienie w funkcjonowaniu wolnej elekcji (króla wybierał ogół szlachty), w suwerenności szlachty oraz w istnieniu ustroju, który ją podkreślał, uważając władzę za emanację tej suwerenności. Polski parlamentaryzm akcentował suwerenność narodu wobec władzy monarszej i ją mocno ograniczał. Przykładem tego są konstytucje i specjalne ustawy, np. Konstytucja Nihil novi (1505 r.), Artykuły henrykowskie i związane z nimi pacta conventa (1573 r.), które zobowiązywały króla do zwoływania sejmu co dwa lata. Zawierały one artykuł dopuszczający możliwość wypowiedzenia władzy posłuszeństwa w razie naruszenia przez nią w sposób istotny obowiązującego prawa. Sprawa suwerenności wiąże się ściśle ze sprawą równości, co oznacza, że wobec władzy monarszej panowała równość pomimo zróżnicowania. W skład stanu szlacheckiego wchodzili magnaci, bogata szlachta, szlachta zagrodowa i wszyscy mieli równe prawa (stąd przysłowie: „Szlachcic na zagrodzie, równy wojewodzie”). Poczucie suwerenności oraz równości wśród szlachty, stopniowo przechodziło w pozostałe warstwy polskiego społeczeństwa. Pierwszym sygnałem były śluby króla Jana Kazimierza w katedrze lwowskiej (1656 r.). Sejm Czteroletni (1791 r.) zrównał w wolnościach obywatelskich mieszczaństwo ze stanem szlacheckim. Pierwsza konstytucja po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku przyniosła wszystkim dorosłym obywatelom Polski równe prawa. W polskiej kulturze politycznej dość wcześnie ukształtowała się treść pojęcia obywatel, podczas gdy w większości państw europejskich przez wiele wieków funkcjonowało pojęcie poddany. Różnica między byciem obywatelem państwa a byciem poddanym widoczna jest przede wszystkim w tym, że poddanego władza traktuje instrumentalnie, jest on narzędziem 47 w rękach władzy monarszej, dyktatorskiej, partyjnej (państwowej), ona decyduje o poczynaniach i losie członka państwa, natomiast bycie obywatelem przejawia się w świadomości uczestniczenia we władzy i w poczuciu odpowiedzialności za jej decyzje. Przejawem dojrzałej demokracji jest łączenie wolności, ładu i porządku społecznego. 15. Poczucie służby, gotowość do poświęceń i ofiary Poczucie służby wiąże się nie z osobami od których jesteśmy uzależnieni, ani też z osobami bliskim, lecz przede wszystkim z wartościami społeczeństwa, a więc z dziedzictwem narodowym, religią, państwem. Poczucie służby wyraża się w działaniach wymagających trudu, odwagi, są one podejmowane dobrowolnie i honorowo, nieodpłatnie. Ci, którzy je podejmują, cieszą się uznaniem, szacunkiem i na trwałe zapisują się w pamięci zbiorowej. Historia Polski dostarcza wielu przykładów tak rozumianej służby. Od średniowiecza istniała służba Ojczyźnie w formie pospolitego ruszenia. Wiele funkcji państwowych wykonywano nieodpłatnie – honorowo. W okresie zaborów służba Ojczyźnie, obrona dziedzictwa kulturowego, Kościoła katolickiego stawała się obowiązkiem moralnym niemal każdego Polaka, i wszystkich, którzy mieli poczucie przynależności do polskiego społeczeństwa. Z tego okresu mamy wielu bohaterów, którzy w obronie polskich wartości poświęcali majątek i życie. Poczucie służby ujawnia się szczególnie w sytuacjach skrajnych, w sytuacjach zagrożeń. Występuje ono także w sytuacjach normalnych, tylko jest mniej spektakularne. 16. Otwartość na inne kultury – tolerancja Polskie społeczeństwo przez wieki chętnie i obficie korzystało z innych kultur i wiele elementów z nich włączyło w kulturę własną. Chrześcijaństwo przyjęliśmy za pośrednictwem Czechów. Obraz Matki Bożej przywieziony z Rusi i osadzony w Częstochowie przyjęliśmy jako symbol naszej religijności i polskiej tożsamości. W polskie szkolnictwo wiele elementów przyjęliśmy od Niemców, Francuzów i Anglików. Twórczość artystyczną wzbogacaliśmy elementami kultury antycznej i włoskiej. Nie było u nas tzw. wojen religijnych. Każdy swobodnie mógł przynależeć do takiej wspólnoty religijnej, która mu najbardziej odpowiadała. Kształtowaniu się otwartości na inne kultury i tolerancji jako cennych wartości kultury polskiej sprzyjały następujące czynniki: 1. wyraźna domi- 48 nacja wartości chrześcijańskich w społeczeństwie Rzeczypospolitej, które mają cechę uniwersalizmu i domagają się poszanowania godności osoby ludzkiej; 2. wieloetniczność i wielokulturowość państwa polskiego, w którym we względnej zgodzie i solidarności żyli ze sobą Polacy, Litwini, Ukraińcy, Rusini, Niemcy, Żydzi, Ormianie, Tatarzy, Karaimi, Romowie i mniejsze grupy etniczne; 3. różnorodność grup religijnych żyjących w tych samych społecznościach lokalnych we względnej zgodzie i współdziałaniu (katolicy, prawosławni, wyznawcy religii mojżeszowej, protestanci); 4. sąsiadowanie ze strony zachodu ze społeczeństwami o chrześcijańskiej kulturze łacińskiej, z południowego wschodu ze społeczeństwami o chrześcijańskiej kulturze bizantyńskiej i o kulturze muzułmańskiej – stąd w kulturze polskiej jest wiele elementów z wymienionych kultur; 5. nie absolutystyczny typ władzy, lecz monarchia elekcyjna, co dawało dogodną sytuację do formułowania praw osobistych oraz wielu swobód politycznych i religijnych; 6. brak własnej państwowości przez dość długi okres czasu, co zmuszało wielu Polaków do życia w innych systemach społecznych, politycznych, kulturowych, religijnych i jednocześnie dawało okazje do ich głębszego rozumienia przy zachowaniu własnej tożsamości polskiej. 17. Nadzieja ponad realizm – łatwowierność Nadzieja u Polaków ściśle wiąże się z postawą trwania i obrony. Ujawnia się ona szczególnie łatwo w sytuacjach skrajnego zagrożenia i wiąże się z postawą ofiarności. Jest mocno osadzona w wierze w Opatrzność Bożą i w wierze w człowieka (w jego dobroć), ale także w swoistym irracjonalizmie, który nie jest tym samym co brak rozumności, ale wiążę się ściśle z przeżyciem, odczuciem, które z kolei towarzysząc podejmowaniu decyzji utrudnia przeanalizowanie sprawy z różnych punktów widzenia. Stąd też nadzieja u Polaków często wiąże się z łatwowiernością, z brakiem cynicznego wyrachowania, czy z osłabionym pragmatyzmem. Podejmują też oni decyzje nie biorąc pod uwagę wszelkich możliwych następstw. Dość często mierzą siły na zamiary. 18. Język polski W okresie oświecenia rozwój i doskonalenie języka polskiego było jedną z ważniejszych spraw. Oczyszczano go z obcych naleciałości, głównie z języka łacińskiego. Wzbogacano o terminologię prawną, gospodarcza i naukową. Coraz częściej sięgano do mowy plebejsko-mieszczańskiej, chłopskiej, do języka potocznego. W coraz też większym stopniu język 49 polski stawał się wartością ogólnonarodową i ogólnopaństwową. Pod koniec XVIII i na początku XIX wieku wykształcił się i ustalił polski język urzędowy, biurowy, kancelaryjny, język publicystyki politycznej i działalności publicznej, język literacki. Upowszechniły się takie terminy, jak: naród, wolność, niepodległość, powstanie, odrodzenie. Podczas zaborów język polski, kiedy zaborcy skazali go na zniszczenie, stał się cenną wartością i broniono go z wielką ofiarnością. Do języka polskiego jako wartości przywiązywali duże znaczenie poeci, pisarze, duchowni. W okresie od XVIII do XX wieku stał się znamieniem polskości i czynnikiem integracji ludności zamieszkującej ziemie Rzeczypospolitej. Powyższą listę wartości można oczywiście uzupełniać. Opisano tylko te, które są pielęgnowane w dzisiejszej rodzinie polskiej i przypominane w procesach socjalizacji. Ich eksponowanie i interpretacja zależą m.in. od ustawodawstwa, elit społecznych, dziennikarzy, partii politycznych, polityki kulturalnej, nauczycieli. Obecnie można odnieść wrażenie, że nie ma spójnej koncepcji upowszechniania wartości typowych dla kultury polskiej, charakterystycznych dla polskiego społeczeństwa. W tej dziedzinie panuje generalny chaos. Odczuwa się brak odpowiedzialności za łączenie dwóch ważnych dzisiaj tendencji: 1. zachowania i rozwijania kultury własnej, specyficznych dla niej cech i wartości oraz 2. otwarcia na inne społeczeństwa, na nową kulturę o cechach globalnych. Prezentowanie, interpretowanie i pielęgnowanie w szkole wartości typowych dla kultury polskiej jest dzisiaj szczególnie ważne. 50 MIEJSCA PAMIĘCI NARODOWEJ PROGRAM WYCIECZEK EDUKACYJNYCH DLA DZIECI I MŁODZIEŻY PODRÓŻE HISTORYCZNO-KULTUROWE W CZASIE I PRZESTRZENI Znajomość Ojczyzny i jej dziejów jest zarówno obowiązkiem jak i wartością, którą ciągle, na nowo, powinna odkrywać szkoła. Odnajdywanie owej wartości jest chlubnym kontynuowaniem tradycji polskiej szkoły, która będąc wierna narodowej spuściźnie, przekazywała solidną wiedzę, kształtowała świadomość narodową i obywatelską, szacunek dla dobra wspólnego jakim jest dziedzictwo wspólnoty narodowej i państwowej zbudowanej w minionych stuleciach, a co za tym idzie – wychowywała w poczuciu patriotyzmu. Tę tradycję mamy dziś chronić i przekazać dzieciom i młodzieży. Niniejsza koncepcja wycieczek edukacyjnych do miejsc pamięci narodowej stanowi także element programu tzw. polityki edukacji historycznej na którą postawiło, z udanymi efektami, wiele innych państw. Znajomość Ojczyzny, jej historii i kultury to nie tylko książkowa wiedza o niej, ale i szeroko pojęte krajoznawstwo, a przede wszystkim – znajomość miejsc, które stanowią polskie sacrum. To pamięć, która tworzy tożsamość... Jest to obowiązek bycia w miejscach, które tworzyły i tworzą dziedzictwo narodowe. Program wycieczek edukacyjnych ma wspomóc w tym szkołę, zainspirować i zachęcić nauczycieli i uczniów do odwiedzania miejsc i obiektów „gdzie nasze serca i nasze dziedzictwo". Propozycje tematyczne mają w większości układ chronologiczno problemowy i wcale nie są zobowiązaniem do realizacji wycieczki monotematycznej, choć takie także mogą być podejmowane przez nauczycieli. Ustalając konkretny program podróży i zajęć szkoła może wybrać różne propozycje tak, by ich wieloaspektowość była atrakcyjnym walorem edukacyjnym. Opracowanie programu wycieczki do miejsc pamięci narodowej powinno być zawsze autorskim dziełem wielu osób (nauczyciela – organizatora, nauczycieli uczących różnych przedmiotów, uczniów, rodziców). Organizacja wycieczek, których celem jest poznawanie Ojczyzny, wymaga starannego przygotowania, które należy rozpocząć na długo przed wyjazdem. Niezbędne jest, by w ustalaniu programu brali udział uczniowie i nauczyciele różnych przedmiotów nauczania. Zajęcia nie koń- 51 czą się wraz z powrotem uczniów do szkoły i domu. Trwają nadal, bo ich owoce – wspomnienia, emocje i refleksje im towarzyszące, pozostaną w uczniach dłużej. Nie można tego zaprzepaścić. Toteż po powrocie do szkoły, na kolejnych lekcjach powinniśmy do nich nawiązywać, a także później często wracać. Formą podsumowania, wniosków i refleksji płynących z odwiedzenia danych miejsc mogą być rozmaite formy literacko graficzne (np. postery), które zaprezentowane społeczności szkolnej w widocznych miejscach – mogą stać się wizytówką zarówno działań szkolnych jak i promocją Polski. Wycieczki do miejsc pamięci narodowej odległych od szkoły powinny być tak planowane, by w programie można było uwzględnić także inne miejsca, które warto odwiedzić po drodze. Pamiętać należy, że poznawanie Ojczyzny to nie tylko „bycie" w ważnych miejscach, ale także emocje i przeżycia im towarzyszące. To atmosfera i nastrój jaki wówczas wywołamy. Zostają one w pamięci i sercach uczniów. Taki nastrój, zaciekawienie, doznania estetyczne oraz refleksje można również wywołać oglądając i doświadczając bogactwa i piękna polskich krajobrazów (ich elementów), zwracając jednocześnie uwagę na rozmaity sposób zagospodarowania ziemi oraz na zmieniające się, a czasem i ginące na naszych oczach krajobrazy kulturowe. Ważne jest, by uczniowie przed wyjazdem na wycieczkę znali jej trasę, posiadali podstawową wiedzę o odwiedzanych miejscach, obiektach, poznawanych lub przywoływanych w pamięci bohaterach, mijanych i oglądanych krainach w kontekście geograficznym, historycznym, kulturowym. Najlepiej, gdy dzieje się to dzięki samodzielnemu poszukiwaniu, gromadzeniu i korzystaniu ze stosownej literatury oraz innych pomocy – przewodników, folderów, map, filmów, zdjęć itp. W prezentowanej koncepcji edukacyjnej przedstawiono ważne miejsca pamięci narodowej – jako wybór, egzemplifikację wielu podobnych miejsc rozsianych na ziemiach polskich. Część z nich należy potraktować jako najważniejsze i obowiązkowe do odwiedzenia, inne natomiast jako swoiste przykłady miejsc ważnych, traktowanych alternatywnie jako możliwych do zobaczenia. Ponadto możliwe jest uzupełnienie tej listy o miejsca, obiekty najważniejsze w danym terenie, regionie, a nawet miejscowości. Wycieczki można realizować w całym cyklu szkolnej edukacji. Mogą powstawać projekty tras edukacyjnych dla różnych etapów nauczania uzupełnione tekstami źródłowymi, mapami, szkicami, itp. Tworzy to pole do twórczej pracy zarówno nauczycieli, młodzieży szkolnej jak i młodzieży zorganizowanej w organizacjach harcerskich, turystycznych, skupionej w stowarzyszeniach regionalnych, itp. 52 Zaplanowanie wycieczek powinno zawsze uwzględniać wiek ucznia, stopień rozwoju i przygotowania intelektualnego, emocjonalnego i sprawnościowego uczestników. Wycieczki do miejsc pamięci narodowej można i trzeba organizować już dla najmłodszych uczniów dostosowując trudy podróży do ich wieku. Przy czym w pierwszym rzędzie winno być to poznanie dziedzictwa przyrodniczo historyczno kultur owego własnej „małej Ojczyzny" oraz najbliższego regionu, poczynając od muzeów, izb pamięci, skansenów, obiektów zabytkowych, przyrodniczych, pomników i innych upamiętnień, kwater cmentarnych. Podróże historyczno kulturowe nie są formalnie propozycją nowatorską. Realizowali je wcześniej i realizują nauczyciele wielu przedmiotów. Pragniemy jednak zwrócić tu uwagę na wycieczki szkolne jako interdyscyplinarną, wielowątkową oraz wielotematyczną formę edukacji patriotycznej i jednocześnie – jedną z najskuteczniejszych form wychowawczych. Przedstawiona koncepcja podróży hi story czno-kul turo wy eh powinna ułatwić opracowanie programu wycieczki również w zakresie wyboru odpowiedniej formuły programowo-organizacyjnej, która stworzy klimat sprzyjający budzeniu postaw patriotycznych i emocjonalnemu przywiązaniu do własnej ziemi i jej dziedzictwa. Mogą to być np. popularne wśród młodzieży podróże „szlakiem Orlich Gniazd", „szlakiem Piastowskim", „szlakiem Mickiewiczowskim", czy wycieczki monotematyczne, bądź interdyscyplinarne uwzględniające wątki historyczne i geograficzne, przyrodnicze, kulturowe, gospodarcze, itp. Niewątpliwie odwiedzenie takiego miejsca jak Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie jest ważnym elementem procesu wychowania patriotycznego i nie powinno być absolwenta szkoły ponadgimnazjalnej, który w trakcie swojej edukacji nie stanąłby na tym miejscu. Jednak przygotowanie do refleksji, jaka powinna towarzyszyć odwiedzającym to miejsce, mogą rozpocząć już uczniowie najmłodszych klas od składania kwiatów i zapalania zniczy na grobie partyzanta czy powstańca, który znajduje się na miejscowym cmentarzu lub w pobliskim lesie. Podobnie, jeżeli w wykazie wycieczek patriotycznych jest znane, ale bardzo odległe miejsce, a w pobliżu szkoły znajduje się inne, mniej znane, jednak lokalnie nawiązujące do wydarzeń historycznych, błędem byłoby pomijanie takich miejsc, szczególnie w odniesieniu do uczniów szkół podstawowych. Podróże historyczno-kulturowe mają w procesie edukacji patriotycznej, wychowania obywatelskiego i kształtowania miłości Ojczyzny budzić nastroje, sentymenty, uczucia dumy z narodowych wartości, pomagać utożsamiać się z tymi, którzy niejednokrotnie -mówiąc językiem Jana Pawła II – tę miłość do Polski nadpłacili samym sobą. Ich groby, pomniki, znaki 53 upamiętnienia są niemal w każdym miejscu. Jeżeli tam, z własnej woli zapalimy znicz, to będziemy wiedzieć dlaczego na płycie warszawskiego Grobu Nieznanego Żołnierza reprezentanci Państwa, przedstawiciele Narodu oraz Weterani i Wojsko składają kwiaty i oddają hołd spoczywającemu tam Bezimiennemu Bojownikowi o Wolność. Szkoła polska winna przekazywać swoim wychowankom obowiązek troski o dziedzictwo własnej przeszłości i umacniać w nich poczucie tożsamości. Z tej powinności nic nie może jej zwolnić. Elementem tej powinności jest prezentowana koncepcja podróży historyczno-kulturowyeh po naszej Ojczyźnie i szukanie oraz rozpoznawanie wraz z uczniami ukrytego w niej skarbu – piękna i dobra. Także – uświadamianie odpowiedzialności, szlachetności i poświęcenia przedstawicieli poprzednich pokoleń. Teraz przyszedł czas na nasze działania... Uwaga: przedstawiony wykaz nie rości pretensji do komplementarnego przedstawienia wszystkich ważnych miejsc w Polsce; należy traktować go jako typologiczny i wymagający dopełnienia. *** 1. Miejsca mające walor narodowych imponderabiliow czyli santo campo – ośrodki o szczególnym znaczeniu i wyjątkowej roli w dziejach narodu i państwa polskiego Warszawa – Grób Nieznanego Żołnierza czyli Ołtarz Ojczyzny, miejsce złożenia szczątków Nieznanego Żołnierza z pobojowiska lwowskiego; miejsce w każdym kraju – także w Polsce – otoczone jest kultem i powszechną czcią. Kraków – Katedra na Wawelu (konfesja św. Stanisława – jednego z głównych patronów Polski); główny kościół królów i tych, co "królom byli równi" wraz z Zamkiem Wawelskim (rezydencja Jagiellonów i siedzibą władców Polski przez 6 wieków) stanowi w dziedzictwie narodowym miejsce wyjątkowe. Gniezno – Katedra (konfesja św. Wojciecha); pierwsza polska kościelna metropolia wyrosła na relikwiach św. Wojciecha – patrona Polski, główna świątynia Prymasów Polski z wieloma pomnikami tysiącletnich dziejów chrześcijańskiej Polski. 54 Jasna Góra – zespół obronno-klasztorny paulinów (zwłaszcza kaplica Królowej Korony Polskiej oraz Arsenał, Archiwum, Muzeum, liczne pomniki i inne upamiętnienia). Miejsce odegrało w dziejach narodu polskiego niezwykłą rolę i do dziś stanowi centrum duchowe. Wilno (ob. Litwa) – Ostra Brama z kaplicą MB Ostrobramskiej; obok Jasnej Góry drugie centrum duchowości. Katyń (Rosja) – Cmentarz Wojenny zamordowanych przez NKWD w 1940 r. oficerów WP. Rzym – Watykan – Bazylika św. Piotra: grób Jana Pawła Wielkiego. 2. Piastowski rodowód czyli w poszukiwaniu źródeł państwowości polskiej („Szlakiem Piastowskim") Gniezno – legendarne miejsce (por. „Kronika Wielkopolska"), gdzie praojciec-eponim Lech z braćmi ujrzał znak – orła w gnieździe. W mitologii słowiańskiej G. zajmuje centralne miejsce. Także najważniejszy ośrodek kultowy i religijny w Polsce na wzgórzu Lecha – sanktuarium św. Wojciecha, głównego patrona Polski w prymasowskiej bazylice pw. Wniebowzięcia NMP (barokowa konfesja Patrona z relikwiarzem, drzwi ze scenami z życia Św. Wojciecha), pomnik Bolesława Chrobrego. Ostrów Lednicki (Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy) – wg najnowszych ustaleń: miejsce, gdzie Mieszko przyjął chrzest; ruiny palatium książęcego i kaplicy z odkrytym w 1990 r. basenem chrzcielnicy z IX w. (wyjątkowa rzadkość); najstarszy relikt chrześcijańskiej architektury Polan. Trzemeszno – zrekonstruowana (po zniszczeniach w 1945 r.) bazylika romańska z XII w. norbertanów (kanoników regularnych), sprowadzonych przez Bolesława Krzywoustego z Flandrii. Trzebnica – kościół i opactwo cystersów fundacji Henryka Brodatego, sanktuarium św. Jadwigi Śląskiej, której kult upowszechnił się w Polsce, Czechach, na Węgrzech i w Niemczech. Poznań – katedra św. Wojciecha w. (ze śladami wcześniejszych budowli sakralnych) ze Złotą Kaplicą (fundacja ze składek społeczeństwa polskiego trzech zaborów w XIX w.), w której jest mauzoleum pierwszych władców Polski – Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Mogilno (na Kujawach) – opactwo benedyktynów fundacji Bolesława Śmiałego z ok. 1065 r. Strzelno k. Kruszwicy – rotunda św. Prokopa z 1160 r. oraz świątynia norbertanek pw. św. Trójcy. 55 Kruszwica – Mysia Wieża (pozostałość warowni z czasów Kazimierza Wielkiego, owiana legendą o Popielu i „myszach") i romańska kolegiata pw. św. Piotra i Pawła z piaskowego i granitowego ciosu. Mrówki (Wilczyn) – skansen archeologiczny grodu z XIII–XIV w. Zrekonstruowano pięcioboczną wieżę strażniczą, bramę, palisadę, półziemiankę, szałasy rybackie i drewnianą kuźnię. Ekspozycja zabytków z prac wykopaliskowych. Pobiedziska k. Poznania – skansen Miniatur – najznamienitszych budowli (świątyń, pałaców, dworów i kamienic) leżących na Szlaku Piastowskim. Biskupin – rekonstrukcja osady sprzed 2500 lat wraz z wałem drewnianoziemnym, ostrokołem oraz kilkunastu – ze sponad stu – domowisk wzdłuż wykładanej palami ulicy. Miejsce odkryte w 1933 r. Giecz – fundamenty rotundy i palatium książęcego z XI w. Zawichost – kościół i klasztor klarysek. Sandomierz – kościół i klasztor dominikanów z XIII w. Wąchock – opactwo cystersów założone w 1172 r. Pelplin – kościół i klasztor pocysterski ufundowany w 1276 r. Gdańsk – Oliwa – katedra z sarkofagami książąt pomorskich, dwn. kościół i klasztor cystersów. Gdańsk – bazylika mariacka i kościół Św. Brygidy. Kamień Pomorski – późnoromańska i wczesnogotycka katedra. Lubiń – kościół Św. Leonarda z XII w. Tum pod Łęczycą – archikolegiata w Tumie jest jednym z najwspanialszych zabytków architektury romańskiej; tu prawdopodobnie z fundacji Bolesława Chrobrego i wsparciu św. Wojciecha powstało pierwsze opactwo benedyktynów w Polsce. Czerwińsk – opactwo kanoników regularnych zbudowane w stylu romańskim z późniejszymi zmianami architektonicznymi. Kraków – kopiec Krakusa z VII w., krypta Św. Leonarda na Wawelu, kościół św. Andrzeja, romańska świątynia obronna (fundacja Sieciecha) jaka ocalała w czasie zniszczenia miasta przez Tatarów, Kościół pw. św. Stanisława na Skałce – wg tradycji miał tu zginąć bp. Stanisław ze Szczepanowa, późniejszy patron Polski, zamordowany przez rycerzy nasłanych przez Bolesława Śmiałego. Inowłódz nad Pilicą – romański kościół św. Idziego w miejscu zespołu osadniczego z XI w. Płock – katedra (drzwi płockie) oraz grobowiec Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. 56 Czersk – rezydencja książąt mazowieckich z XIV w. (zachowały się mury obwodowe tej mazowieckiej twierdzy). Cieszyn – rotunda św. Mikołaja z XI–XII w., jedyna romańska budowla na Śląsku, która przetrwała w niemal pierwotnym stanie. Tyniec – klasztor benedyktynów założony przez Bolesława Śmiałego w 2. połowie XI w. Brzeg n. Odrą – zamek książąt piastowskich z 2. połowy XII w., przebudowany w stylu renesansowym. Po zniszczeniach II wojny św. odrestaurowany (poza kompleksem zamkowym z krużgankami, wieżą Lwów i przejazdową wieżą bramną istnieje także kościół św. Jadwigi) mieści dziś Muzeum Piastów Śląskich. Bolków – średniowieczny zamek na szlaku piastowskim wzniesiony przez księcia Bolesława Rogatkę 3. Polska murowana Kazimierza Wielkiego Międzyrzec – piastowska fortyfikacia Kazimierza Wielkiego, z której do dziś pozostały gotyckie mury. Wiślica – gotycka kolegiata fundacji Kazimierza Wielkiego z tzw. płytą wiślicką, zabytkiem sztuki romańskiej z XII w. Niepołomice – kościół gotycki fundacji Kazimierza Wielkiego (zamek myśliwski z czasów tegoż króla nie zachował się, istniejący pochodzi z lat panowania Zygmunta Augusta ). Pieskowa Skała – gotycki zamek z poł. XIV w. (oddział muzeum wawelskiego/ Kraków – Akademia Krakowska (Uniwersytet Jagielloński), uczelnia założona przez króla Kazimierza Wielkiego w 1364 r., – nagrobek króla Kazimierza na Wawelu. Szlak Orlich Gniazd – warownie strzegące południowej flanki na granicy piastowskiej Polski (np. Chęciny, Olsztyn k. Częstochowy, Będzin, Olkusz, Lelów, Czorsztyn, Niepołomice, Ojców, Krzepice, Korczyn). 4. Polsko-krzyżackie zmagania o ujście Wisły Płowce – głaz upamiętniający bitwę w 1331 r. Grunwald k. Lubawy – miejsce największej bitwy średniowiecznej upamiętnione w 1960 r. pomnikiem projektu J. Badura na polu bitwy i 11 masztami ze znakami zwycięskich chorągwi, kopcem Jagiełły (w miejscu skąd król dowodził swoimi wojskami w pierwszej fazie bitwy) i Muzeum Grunwaldzkim. 57 Kraków – pomnik Grunwaldzki, wzniesiony z inicjatywy Ignacego Jana Paderewskiego w 500-lecie zwycięstwa nad krzyżakami. Kraków – Wawel – grób Św. Jadwigi i Władysława Jagiełły. Warszawa – Muzeum Narodowe: obraz Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem, · Muzeum Wojska Polskiego: obraz Wojciecha Kossaka Grunwald. Brdów (Kujawy) – sanktuarium MB Zwycięskiej pod opieką oo. paulinów; wg tradycji cudowny obraz (ozdobiony koronami przez Jana Pawła II) był świadkiem bitwy grunwaldzkiej. Niepołomice – w 1910 r. usypano tu kopiec na pamiątkę zwycięstwa grunwaldzkiego. Malbork – Zamek krzyżacki oraz eksponowana tam kopia obrazu J. Matejki Bitwa pod Grunwaldem. 5. Wolni z wolnymi – równi z równymi. Fenomen polskiej tolerancji czyli śladami przybyszów i innych narodów tworzących Rzeczypospolitą Kraków – Kazimierz (w 1. 1335–1791 – enklawa prawno-administracyjna polskich Żydów) ze Starą Synagogą z XV w. Tykocin – barokowa synagoga, druga co do wielkości w Polsce z 1642 r. z inskrypcjami starotestamentowymi w językach hebrajskim i aramejskim. Sanok i Nowy Sącz – skansen Łemków (Rusnaków). Hajnówka – Białoruskie Muzeum Etnograficzne. Tarnów – w muzeum okręgowym prezentowana jest jedyna w świecie stała wystawa poświęcona Cyganom. Lusławice nad Dunajcem – pomnik przywódcy arian Faustyna Socyna. Suwałki – na cmentarzu prawosławnym znajduje się tzw. Kwatera Petlurowców (żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej pod wodzą atamana Semena Petlury z 1920 r. walczyli w sojuszu z WP przeciwko bolszewikom) internowanych w rejonie Białegostoku. 6. Pod znakiem Orła i Pogoni. Jagiellońska idea Rzeczypospolitej Narodów Kraków – Wawel – grób Św. Jadwigi i Władysława Jagiełły. · dzwon Zygmunt ufundowany przez Zygmunta I Starego, z herbami Korony i Litwy, odlany z dział ruskich zdobytych pod Orszą. Lublin – pomnik Unii Lubelskiej, wzniesiony w 1826 r. z inicjatywy Stanisława Staszica. Zamek lubelski, gdzie w 1569 r. możnowładcy koron- 58 ni i litewscy przysięgali „na unię", co oznaczało narodziny Rzeczypospolitej Obojga Narodów (zamek później zamieniono na więzienie). Przed zawarciem unii Sejm włączył ziemie ukraińskie do Korony. Na zamku (muzeum) eksponowany jest obraz Jana Matejki Unia Lubelska Wilno (dziś – Litwa) – jeden z najważniejszych ośrodków politycznych jak i naukowo-kulturalnych Rzeczypospolitej. Miasto będące centrum klasycyzmu postanisławowskiego, w świadomości narodowej stanowiące kolebkę romantyzmu polskiego. Liczne zabytki i miejsca pamięci narodowej. Lwów (dziś Ukraina) – niegdyś obiekt zaciętych walk między Polakami, Litwinami i Tatarami( XIV w.), później miasto stanowiące ważny ośrodek polityczny, naukowy i kulturalny Rzeczypospolitej Narodów. XVI–XVIII w. będące okresem rozkwitu miasta pozostawiły swe ślady zwłaszcza w architekturze, a także rzeźbie. Liczne zabytki tworzą niepowtarzalną charakterystykę miasta, będącego mieszanką kultur: polskiej, ruskiej, ormiańskiej i żydowskiej. Miasto mające duże znaczenie w II Rzeczypospolitej. Żółkiew (Nesebyr) (dziś Ukraina) – od XVI w. miasto, w którym znajdowała się jedna z największych gmin żydowskich w Rzeczypospolitej Narodów. Zabytki w znacznej części fundowane przez niegdysiejszych właścicieli m.in. Żółkiewskiego, Daniłowicza, Sobieskiego. Kamieniec Podolski (dziś Ukraina) – jedna z najpotężniejszych i najważniejsza z twierdz Rzeczypospolitej. Broniła południowych rubieży Rzeczypospolitej przed najazdami Tatarów i Turków. Żwaniec (dziś Ukraina) – miasto w pobliżu Chocimia, będące areną wielu działań wojskowych. Dzisiaj znajdują się tam ruiny zamku. Stanisławów (Iwanofrankowsk) (dziś Ukraina) – w mieście znajdują się zabytki związane z kulturą i historią Rzeczypospolitej Narodów, m.in. zamek Potockich, kościół ormiański i trynitarzy oraz synagoga. Grodno (dziś Białoruś) – miasto będące jednym z centrów politycznych Rzeczypospolitej. Odbywały się tu m.in. obrady co trzeciego sejmu Rzeczypospolitej, także sejm rozbiorowy 1793 r., tu nastąpiła abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego. Liczne zabytki i miejsca kultu narodowego. 7. Rzeczypospolita – przedmurzem chrześcijańskiej Europy Sandomierz – na wzgórzu w kolegiacie (ob. katedra) schronili się mieszkańcy miasta przed Tatarami w 1260 r. (w 1. 1241, 1259 1278 – miasto 59 było przez Tatarów zdobywane i ludność mordowana). Lesienica – pole bitwy z Tatarami (1675 r.). Warszawa – Łazienki – pomnik króla Jana III, Łazienki i pi. Marsz. J. Piłsudskiego – pomnik Józefa Piłsudskiego, zwycięskiego wodza w wojnie z bolszewikami w 1920 r. (liczne upamiętnienia w innych miejscowościach), Wilanów – rezydencja Sobieskich (muzeum), Figura M B Passawskiej – wotum za zwycięstwo pod Wiedniem. Warszawa – w Muzeum Narodowym eksponowane są obrazy Jana Matejki Batory pod Pskowem, Sobieski pod Wiedniem /Witolda Piwnickiego Bitwa pod Cecora Józefa Brandta Bitwa pod Chocimiem, Odbicie jasyru; Stanisława Chlebowskiego Sobieski pod Wiedniem. Warka – Muzeum Kazimierza Pułaskiego bohatera Polski i USA) obraz Józefa Chełmońskiego Kazimierz Pułaski pod Częstochową. Kraków – Wawel – nagrobek króla Stefana Batorego. Gdańsk – pomnik lwowski króla Jana III upamiętniający zwycięstwo wiedeńskie ustawiony na Targu Drzewnym. Cieszanów w pow. lubaczowskim – pomnik wzniesiony w 200-setną rocznicę bitwy wiedeńskiej w miejscu zwycięskiej potyczki hetmana Sobieskiego z Tatarami. Święty Krzyż – mauzoleum zwycięskiego wojewody ruskiego księcia Jeremiego Antoniego Wiśniowieckiego, potomka hetmana kozackiego Dymitra, bohatera walk z rebelią kozacką i ojca króla Michała Korybuta. Warna (Bułgaria) – mauzoleum wraz z symbolicznym nagrobkiem Władysława Warneńczyka w miejscu bitwy zakończonej śmiercią z rąk Turków króla Polski i Węgier. Trembowla (ob. Ukraina)– zamek z fortyfikacjami; broniony przez Annę Dorotę Frezen-Chrzanowską przed Turkami w 1675 r. Zbaraż (ob. Ukraina) – zamek obroniony w 1649 r. (ks. Jeremi Wiśniowiecki) przed wojskami tatarsko-kozackimi. Kamieniec Podolski nad Smotryczą (dziś Ukraina) – jedna z najpotężniejszych i najważniejsza z twierdz Rzeczypospolitej. Okopy Świętej Trójcy (ob. Ukraina) – warownia polska w widłach Dniestru i Słucza; pełniła funkcję strażnicy południowych kresów Rzeczypospolitej do 1773 r. Olesko – (ob. Ukraina) – twierdza Rzeczypospolitej nad Libercią (dopływem Styru). Chocim (ob. Ukraina) – potężna twierdza nad Dniestrem, miejsce świetnych zwycięstw polskich nad Turkami (1621 i 1673). 60 Lwów (ob. Ukraina) – centrum kultury wielu narodów, jeden z najważniejszych ośrodków politycznych Rzeczypospolitej z wieloma instytucjami i licznymi zabytkami. Żółkiew (ob., Ukraina) – zamek i kolegiata fundacji Żółkiewskich. Wiedeń – Kahlenberg (Austria) – barokowa kaplica św. Józefa na wiedeńskim wzgórzu z herbami rodów polskich biorących udział w bitwie z Turkami w 1683 r. 8. Byliśmy pierwsi w Europie. Dziedzictwo Konstytucji 3 Maja. Warszawa – Łazienki – głaz upamiętniający pierwszą konstytucję europejską, Zamek Królewski: obraz Jana Matejki Uchwalenie Konstytucji 3 Maja, · Grób Nieznanego Żołnierza: znak Orderu Virtuti Militari i hasło na tablicach memoratywnych: ZIELEŃCE 1792 (bitwa w czasie wojny w obronie Konstytucji 3 Maja upamiętniona ustanowieniem Orderu Virtuti Militari.) Lublin – pomnik upamiętniający Konstytucję 3 Maja, · zamek, gdzie dostojnicy państwowi i kościelni Korony i Litwy oraz posłowie zaprzysięgli unię, kładąc tym samym podwaliny pod Rzeczypospolitą Obojga Narodów. 9. Żywią i bronią czyli pod Naczelnikiem Tadeuszem Kościuszką Wrocław – Rotunda: Panorama Racławicka Jana Styki i Wojciecha Kossaka. Racławice – pomnik na polu bitwy (uznanej za miejsce pamięci narodowej) i mogiły kosynierów z 1794 r. Kraków – kopiec Kościuszki na Salwatorze i kaplica kosynierów z autentycznymi kosami i pikami kosynierów, · płyta na Rynku w miejscu najsłynniejszej wojskowej przysięgi T. Kościuszki złożonej 24 III 1794 r., · pomnik Kościuszki przed wej ściem na Wawel, · grób Tadeusza Kościuszki w krypcie św. Leonarda. Szczekociny – krzyże powstańcze i miejsca bitewne z Rosjanami i Prusakami. Maciejowice – pomnik na polu bitwy, gdzie ciężko ranny Tadeusz Kościuszko znalazł się w niewoli rosyjskiej. Miejsce przeszło do tradycji jako klęska nadziei narodowych na uratowanie Rzeczypospolitej. Kielce – grób Wojciecha Bartosa Głowackiego koło katedry. 61 Połaniec – dwór, gdzie Kościuszko podpisał Uniwersał Połaniecki oraz szańce obozu powstańczego. Dubienka – kopiec Kościuszki i obelisk upamiętniający bitwę w 1792 r. (oraz udział w walkach na tym terenie „berlingowskiej" 1 DP im. T. Kościuszki w 1944 r.) Warszawa – pomnik płk. Jana Kilińskiego, · Zamek Królewski: urna z sercem Naczelnika, · Praga: krzyż przed cerkwią na pamiątkę ofiar rzezi Pragi. Radoszyce – rynek i pomnik zakończenia insurekcji kościuszkowskiej. 10. Dał nam przykład Bonaparte, czyli Polacy pod Napoleońskimi orłami Warszawa – pomnik ks. Józefa Poniatowskiego przed Pałacem Prezydenckim, · Muzeum Narodowe: obrazy Januarego Suchodolskiego Śmierć księcia Józefa Poniatowskiego pod Lipskiem i Bitwa pod Raszynem. Raszyn – grobla i mieisce bitwy oraz kapliczka i pomnik w miejscu śmierci płk Cypriana Godebskiego. Kraków – Wawel – sarkofag księcia Józefa. Struga k. Wałbrzycha – pomnik na Czerwonym Wzgórzu w miejscu zwycięskiej bitwy sił polsko-francuskich z wojskami pruskimi odniesionej 15.V.1807 r. Pułtusk, Gołymin – miejsca napoleońskich bitew w 1806 r. Tczew – mieisce bitwy gen. Jana Henryka Dąbrowskiego w 1807 r. Modlin, Zamość, Gdańsk – twierdze bronione przez wojska Napoleona w 1813 r., oblężone przez Rosjan. 11. Następstwa Nocy Listopadowej. Szlakami oręża polskiego w latach 1830–1831 Warszawa – Łazienki – Podchorążówka z tablicami upamiętniającymi sprzysiężenie podchorążych i pomnik por. Piotra Wysockiego oraz pomnik króla Jana III, skąd rozpoczęli insurekcję podchorążowie, · Arsenał – jeden z pierwszych celów insurekcji podchorążych; zdobycie zbrojowni pozwoliło uzbroić lud Warszawy i podsycić powstanie listopadowe; Kamień w parku Krasińskich w miejscu starcia podchorążych z kozakami w noc listopadową 62 Olszynka Grochowska – pomnik-mauzoleum oraz pamiątkowe kamienie w miejscu bitwy. W pobliżu pobojowiska tablice pamiątkowe upamiętniające bohaterstwo Polaków, · Kościółek na Woli Św. Wawrzyńca, gdzie reduty bronił legendarny gen. Józef Sowiński – wg legendy miał zostać przebity bagnetem przy ołtarzu (na ścianach kościoła ślady po rosyjskich kulach), · park na Woli z pomnikiem gen. Sowińskiego, · głaz upamiętniający obrońców na terenie Reduty Ordona u zbiegu ulic Mszczonowskiej i Włochowskiej, · kościół wotywny na Grochowie (pi. Szembeka) wzniesiony ku czci żołnierzy polskich walczących pod Grochowem, · pomnik płk Jana Kilińskiego na Starym Mieście. łganie – pomnik (wzniesiony w setną rocznicę) upamiętniający żołnierzy polskich poległych w bitwie 10 IV 1831 r. dowodzonej przez gen. Ignacego Prądzyńskiego. Piękną kartę zapisali w niej artylerzyści ppłk Józefa Bema. Stoczek Łukowski – w 161 rocznicę bitwy z Rosjanami odsłonięto pomnik gen. Józefa Dwernickiego, dowódcy korpusu jazdy, który odniósł tu (14 II 1831) świetne zwycięstwo. Zakroczym – klasztor oo. kapucynów (tablica w refektarzu upamiętniająca ostatnie posiedzenie Sejmu Polskiego). Kapciamiestie (Kopciowo) (ob. Litwa) – pomnik i grób Emilii Plater. Justianowice (ob. Litwa) – dwór, w którym zmarła Emilia Plater. · 12. Polskie ślady powiewu Wiosny Ludów Chochołów w pow. nowotarskim – pomnik wzniesiony w centrum wsi upamiętniający tzw. poruseństwo – powstanie narodowe górali z 21 II 1846 r. pod wodzą ks. Leopolda Kmietowicza i organisty Jana Kantego Andrusikiewicza, Dembowskiego. Mosina – miejsce proklamowania Rzeczypospolitej Polskiej 3 Maja 1848 r. Miłosław w Poznańskiem – miasto było ważnym punktem powstańczym i stoczono tu jeden z największych bojów. Na cmentarzu mogiły z 1848 r. kosynierów– powstańców gen. Mierosławskiego z figurą św. Wawrzyńca, patrona męczenników. Na budynku bazaru tablica pamiątkowa dokumentująca walki z Prusakami w 1848 r. Sokołowo k. Wrześni – 8-metrowy kopiec ziemny i kamienny obelisk (ze skrzyżowanym lemieszem i szablą) upamiętniający ostatnią bitwę poznańskiej „Wiosny Ludów" z napisem: Poległym pod Wrześnią 2 V 1848 r. 63 Tarnów – mauzoleum gen. J. Bema bohatera Polski, Węgier, Austrii, Turcji. Budapeszt (Węgry) – pomnik gen. Józefa Bema (Ojczulka Bema), który dowodził w 1848–49 r. powstańcami węgierskimi próbującymi wyrwać się spod panowania Habsburgów. 13. Powstańczym szlakiem insurekcji 1863 r. Warszawa – Krzyż Traugutta na Stokach Cytadeli (w sąsiedztwie Fortu Legionów) w miejscu stracenia 5 członków Rządu Narodowego, · X Pawilon w Cytadeli Warszawskiej, gdzie usytuowano carskie więzienie i przetrzymywani byli patrioci polscy, · Brama Straceń w Cytadeli, · Krzyż i kwatera powstańców styczniowych na Powązkach, · Krakowskie Przedmieście, w miejscu zamachu na gen.-gub. Berga tablica upamiętniająca zniszczenie w ślepym odwecie m.in. fortepianu Chopina, · cmentarz powązkowski – kwatera powstańcza z krzyżem i herbem trójdzielnym Rzeczypospolitej. Puszcza Kampinoska – Zaborów Leśny (Budy Zaborowskie) – mogiła powstańców. Gruszki – sosna powstańcza, na której wieszano insurgentów, szlak „Dzieci Warszawy" z Wawrzyszewa do Zaborowa. Kodeń – kamień z datą Nocy Styczniowej 1863 r. i mogiła powstańców na cmentarzu katolickim. Wola Cyrusowa k. Brzezin w woj. łódzkim – pomnik „Chłopom bojownikom o Niepodległość" upamiętniający bitwę z 4 K 1863 r. Szczebrzeszyn (woj. lubelskie) – na cmentarzu mogiła zbiorowa powstańców 1863/64. Korytnica – mogiła powstańcza upamiętniona przez posadowienie głazu z tablicą ku czci insurgentów z oddziału płk. Marcina Borelowskiego „Lelewela", poległych 10.VI.1863 r. w bitwie pod Korytnicą. Bolimów – sformowany oddział Władysława Stroynowskiego walczył w pobliżu (w Budach Bolimowskich) z Rosjanami 7.II. 1863 r. Na miejscu bitwy (k. Mogił – 5 km od Bolimowa) zwanym uroczyskiem Stroynowskiego znajduje się pomnik i tablica poświęcone poległym powstańcom. Czerna k. Krzeszowic – klasztor karmelitów bosych a jednocześnie sanktuarium maryjne (kult MB Szkaplerznej) i relikwie (trumna ze szcząt- 64 kami) św. Rafała Józefa Kalinowskiego, „męczennika narodowej sprawy", insurgenta 1863 r. i następnie zakonnika. 14. Strajk szkolny i zryw 1905 r. Warszawa – Plac Grzybowski – schody, miejsce demonstracji patriotycznej z 13.11.1904r. i bitwy z policją i wojskiem carskim, · Cytadela – Groby Okrzei, Barona i Montwiłł-Mireckiego. Łowicz – tablica na dwn. Gimnazjum rosyjskim, gdzie miał miejsce strajk szkolny, w którym uczestniczyli m. in. bracia Starzyńscy [w innych miastach na wielu budynkach szkół, które brały udział w strajku szkolnym 1905 r., są dziś upamiętnienia]. Łódź – pomnik i miejsca barykad; muzeum walk z 1905 r. 15. Szlakiem czynu niepodległościowego 1914–1918 Kraków – Oleandry – Muzeum Czynu Niepodległościowego, · Kopiec Piłsudskiego na Sowińcu, · Cmentarz Rakowicki z kwaterą legionową. Michałowice – miejsce przekroczenia (6 VIII 1914 r.) kordonu rozbiorowego między Rosj ą a Austrią (Galicją). Laski – cmentarz wojenny m.in. legionistów 1 pp LP. Bydlin – j.w. Jastków k. Lublina – pomnik legionistów (1, 4 i 7 pp) na Cmentarzu Legionowym. Największe straty w bitwie pod Jastkowem (3 LVII – 2 VIII 1915 r.) poniósł 4 pp leg. Pomnik z 1931 r. Łowczówek – cmentarz legionowy w rejonie bitwy. Krzywopłoty – jw. Limanowa (w Beskidzie Wyspowym, w woj. małopolskim) – Legiony Polskie pod dowództwem Józefa Piłsudskiego toczyły w dniach 4–7 XII 1914 r. walki z Rosjanami. W pobliżu na stokach wzgórza Jabłoniec i na stoku wzgórza Golców znajdują się cmentarze wojenne. Nowy Korczyn k. Opatowa – pomnik J. Piłsudskiego w miejscu toczonych walk legionowych (16–21 IX 1914 r.), gdzie powstrzymano przeprawy wojsk rosyjskich przez Wisłę. Warszawa Powązki wojskowe – Kwatera Legionistów Stanisławów (Iwanofrankowsk – ob. Ukraina)) – Krechowce (pole bitwy z 1917 r.). Czerniowce (ob. Ukraina) – (m.in. pole bitwy pod Rarańcząz 1916 i 1918 r.). Nadworna i Przełęcze Karpackie (ob. Ukraina) – miejsca walk II Bry- 65 gady. Kostiuchnówka (ob. Ukraina – 90 km od Kowla) – Polski Lasek i Bracka Mogiła na Polskim Cmentarzu Wojennym upamiętniające walki legionistów. Obecnie zrekonstruowano w okolicach Kostiuchnówki sześć z ośmiu wzniesionych w okresie międzywojennym Słupów Pamięci. 16. 1918 – odzyskana Niepodległość Warszawa – Grób Nieznanego Żołnierza, · pomnik J. Piłsudskiego na pi. Piłsudskiego, · pomnik W. Witosa przy pi. 3 Krzyży, · pomnik R. Dmowskiego na pi. Na Rozdrożu, · pomnik I. Paderewskiego w Łazienkach – Park Ujazdowski, · pomnik żołnierzy gen. J. Dowbor-Muśnickiego (Dowborczyka) w al. Jerozolimskich (Muzeum WP), · pomnik Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej na pi. Grunwaldzkim, · pomnik POW przed Zachętą, · katedra św. Jana – epitafia w nawie I Witos, Korfanty, Dmowski, Paderewski, Piłsudski i inne groby w podziemiach (miejsca spoczynku prezydentów RP G. Narutowicza, St. Wojciechowskiego i Ignacego Mościckiego), · Powązki (cm. wojsk) – Kopiec Dowborczyków, Kraków – Wawel – Krypta Srebrnych Dzwonów i sarkofag marsz. J. Piłsudskiego, · kościół św. Agnieszki z sarkofagiem gen. Józefa Hallera. Przemyśl – pomnik Orląt Przemyskich nad Sanem upamiętnia walki o Przemyśl i Małopolskę Wschodnią z Ukraińcami. Puck – pomnik upamiętniający dokonane przez gen. J. Hallera 10.11.1920 r. zaślubiny z morzem i powrotu do Macierzy Pomorza Gdańskiego. Poza platynowym pierścieniem rzuconym do Bałtyku w dno morza wbito słup z okolicznościowym napisem. Inowrocław – pomnik powstańców kujawskich z 1918 r. Góra Św. Anny (k. Opola) z pomnikiem Czynu Powstańczego z 1921 r. (21–27.V. i 4–6.VI. 1921 r.), gdzie podczas III powstania śląskiego miała miejsce największa bitwa z Niemcami. Wprawdzie szczyt został zdobyty, ale dla Polaków pomnik dłuta X. Dunikowskiego jest upamiętnieniem zaciętych walk i heroizmu powstańców. (Znajduje się tam też sanktuarium w barokowym klasztorze franciszkanów z XVIII w. wraz z figurą Św. Anny z XV w.). 66 Mysłowice – na cmentarzu kwatera poległych w trzech powstaniach śląskich. Tychy – mieisce walk w I Powstaniu Śląskim 17 VIII 1919 r. Od 1958 r. istnieje – upamiętniający czyn POW i tyszan – pomnik Powstańca Śląskiego. Poznań – pomnik Powstania Wielkopolskiego. Sejny – pomnik POW, Powstania Sejneńskiego i Czynu Niepodległościowego Ziemi Sejneńskiej. Lwów – walki polsko-ukraińskie w 1918 r. o miasto „zawsze wierne". 17. Przełomowy rok 1920 Warszawa – pomnik ks. mjr. Ignacego Skorupki (rzeźba A. Renesa) przed katedrą praską, skąd 1. batalion 236 pp Armii Ochotniczej (młodzież akademicka i gimnazjalna) wyruszył do walki pod Ossowem, gdzie 14 VIII 1920 r. poległ w ataku na pozycje bolszewickie, · Powązki cm. wojsk. – Kolumna Zwycięstwa 1920 r. i kwatery żołnierzy z 1920 r. Łódź – pomnik ks. Ignacego Skorupki przed katedrą katolicką (ks. Skorupka był wikariuszem w Łodzi). Ossów – kaplica i pomnik na pobojowisku, gdzie w walce z bolszewikami 14.VIII .1920 r. poległ ks. Ignacy Skorupka. Wólka Radzymińska – mieisce śmierci por. Stefana Pogonowskiego (pośmiertnie kapitana), bohatera obrony stolicy w 1920 r. i symbol poświęcenia żołnierskiego z bolszewickim najazdem. Radzymin – cmentarz z kwaterami żołnierzy WP z 1920 r. Włocławek – pomnik obrońców przed nawałą bolszewicką. Sejny – pomnik POW, Powstania Sejneńskiego i Czynu Niepodległościowego Ziemi Sejneńskiej (z batalią niemeńską). Pułtusk – w 1920 r. wielu mieszkańców ochotniczo zaciągnęło się do WP, co poświadczają liczne upamiętnienia (tablice z listami poległych) oraz zbiorowa mogiła- kurhan na cmentarzu komunalnym żołnierzy poległych pod Pułtuskiem. Płock – miasto za bohaterską obronę w 1920 r. otrzymało Krzyż Walecznych a do legendy przeszły „Orlęta płockie"; pomniki i inne upamiętnienia świadczą o żywej pamięci tamtych wydarzeń. Komarów k. Zamościa – największa bitwa kawalerii w XX w. między konnicą Budionnego i 1 Dyw. Kaw. płk Juliusza Rómmla uderzeniową konnicy bolszewickiej. Na polu bitwy wzniesiono pomnik jazdy polskiej. 67 Żurominek – pomnik na cmentarzu „Nieznanego Żołnierza poległego w 1920 r. w walce o Polskę". Berżniki k. Sejn – pomnik Bitwy Niemeńskiej na cmentarzu z kwaterą wojskową żołnierzy z 1920 r. Zadwórze k. Lwowa (ob. Ukraina) – kopiec z pomnikiem upamiętniające „Termopile Polskie", gdzie batalion Zajączkowskiego do ostatniego naboju bronił się przed bolszewikami (Budionnym). Polegli niemal wszyscy, ale uratowali Lwów. Loreto (Włochy) – bazylika Della S. Casa, w Kaplicy Polskiej witraż przedstawiający zwycięstwo WP w bitwie warszawskiej w 1920 r. 18. 1IX 1939 r. – Wrześniowy heroizm Gdańsk – Westerplatte – miejsce 7-dniowej walki załogi Wojskowej Składnicy Tranzytowej (ruiny z koszar i wartownie można oglądać); walka miała duże znaczenie moralne i propagandowe; w uznaniu męstwa załoga Westerplatte została odznaczona w 1939 r. orderem Virtuti Militari. U wejścia do portu wzniesiony został monumentalny obelisk upamiętniający walkę żołnierzy polskich w 1939 r. w obronie polskiego Wybrzeża, · Poczta Polska – jedna z nielicznych instytucji polskich w Wolnym Mieście Gdańsku, zaatakowana przez Niemców 1 IX 1939 r. Załoga poddała się po wielogodzinnej walce po podpaleniu budynku. Obrońcy poczty zostali rozstrzelani. Obiekt częściowo zamieniony w muzeum, zaś heroiczna walka pocztowców upamiętniona pomnikiem. Hel – Rejon Umocniony Hel bronił się w 1939 r. do 2 X i za tę walkę uhonorowany został Krzyżem Virtuti Militari. Obecnie umocnienia helskie udostępnione są do zwiedzania. Walewice (w pow. łowickim) – pomnik 17 pułk uł. Z Wielkopolskiej BK gen. Abrahama (izba pamięci w szkole) upamiętniający walki z 9–10 IX 1939 r. Mława (Ziemia Zawkrzańska) – pomnik-mauzoleum Obrońcom Mławy – Żołnierzom Armii „Modlin" upamiętniający zaciekłe walki z 1939 r. Lubliniec – pomnik Obrońców Ziemi Górnośląskiej. Brochów k. Sochaczewa – gotycko-renesansowy kościół obronny z licznymi epitafiami (m.in. miejsce chrztu Fryderyka Chopina) i miejsce śmierci gen. St. Grzmot-Skotnickiego we IX. 1939 r. Podówczas miejsce ciężkich walk o przeprawę przez Bzurę Armii „Poznań" i „Pomorze" i przedarcie się sił polskich do Puszczy Kampinoskiej. 68 Sochaczew – Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą upamiętnia walki Armii „Poznań" i „Pomorze" nad Bzurą we IX. 1939 r. Granica w Puszczy Kampinoskiej – cmentarz wojskowy z 1939 Laski, Kampinos, Babice, Kiełpin – j w. Kutno – miasto stanowiło podstawę wyjściową do polskich działań operacyjnych nad Bzurą (Armie „Poznań" i „Pomorze") od 9 do 20 IX 1939 r. W mieście istnieje Muzeum Bitwy nad Bzurą. Łęczyca – duży cmentarz i pomnik żołnierzy wrześniowych. Mokra k. Kłobucka (Wyżyna Wieluńska) – największa bitwa kawalerii polskiej z niemieckimi jednostkami pancernymi (4 Dyw. Panc), w której straciły one ok. 120 pojazdów, w tym wiele czołgów. Na polu bitwy wznosi się pomnik chwały, woli walki i poświęcenia żołnierskiego a na cmentarzu – pomnik i mogiła żołnierzy polskich. Różan – dla upamiętnienia walk wrześniowych stoczonych przez SGO „Narew" (41 DP) w rejonie miasta wyniesiono replikę pomnika mławskiego i obelisk ku czci obrońców Różan. Wizna nad Narwią – 8–10 IX 1939 r. reduta „Wizna" dowodzona przez kpt. Władysława Raginisa stawiała dzielnie opór pancernym oddziałom Wehrmachtu. Schron dowodzenia nie poddał się, a kpt. Raginis popełnił samobójstwo. Schron bojowy kpt. Wł. Raginisa jest dziś upamiętniony. Wola Gułowska nad Czarną k. Żelechowa – miejsce ostatniej bitwy SGO „Polesie" gen. Franciszka Kleeberga. Obecnie jest tam Muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków oraz kościół z tablicami pamiątkowymi – Sanktuarium Matki Bożej „Patronki Żołnierzy Września". Węgierska Górka – obrona 1–3. IX. 1939 r., 5 schronów bojowych. Warszawa – 9 XI 1939 r. Naczelny Wódz w dowód uznania dla postawy mieszkańców nadał miastu Krzyż Orderu Wojennego VirtutiMilitari. · pomnik przy ul. Opaczewskiej – wrześniowej reducie, jaka pierwsza zatrzymała czołgi niemieckie we IX 1939 r., Cmentarz powązkowski wojskowy – kwatery żołnierzy WP z 1939 r., groby generałów: Bołtucia, Włada, Kutrzeby, Cmentarz cywilny – w kwaterze 139 mogiła marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza. Komarno-Buczały k. Lwowa (Ukraina) – pomnik-nagrobek na mogile ponad 100 kobiet i dzieci z rodzin wojskowych 70 pp w Pleszewie (Wielkopolska) ewakuowanych i pod Lwowem (na stacji Buczały) poległych od bomb niemieckich samolotów. 69 19. 17 IX 1939 r. – Pamięć o zbrodniczym ciosie w plecy Wytyczne k. Włodawy w woj. lubelskim – żołnierze KOP w rejonie Wytyczna toczyli walki z Sowietami; dziś jest tam kopiec upamiętniający ofiary KOP-u w 1939 r. Warszawa – Muranów: pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie, upamiętniający ofiary agresji sowieckiej z 17 IX 1939 r. popełnione czynem ciągłym przez cały czas okupacji i dominacji komunistycznej, · Żoliborz – pomnik W hołdzie Osadnikom Wojskowym Kresów Wschodnich, którzy walczyli o wolność Polski w latach 1914–1920, a następnie we IX. 1939 r. walczyli w więzieniach, łagrach i miejscach kaźni. W obronie granic wielu poniosło śmierć w walkach i w sowieckich łagrach. Husynne k. Hrubieszowa – cmentarz woienny żołnierzy poległych i pomordowanych przez Sowietów w 1939 r. Lwów (ob. Ukraina) – pomnik poległych żołnierzy WP w rejonie Zboisk. Grodno (ob. Białoruś) – za bohaterską obronę miasta przed Sowietami miasto miało otrzymać Krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari, co dotąd nie zostało zrealizowane. 20. Żołnierz polski na frontach II wojny światowej (1939–1945) Warszawa – pomnik bitwy o Monte Cassino k. Arsenału, · pomnik Lotników (al. Wielkopolski) Tablica na gmachu wojskowym upamiętniająca wysiłek kryptologów polskich („Enigma") przy pi. J. Piłsudskiego. Studzianki Pancerne – mauzoleum upamiętniające poległych w 1944 r. żołnierzy 1 AWP i 1 BPanc. oraz żołnierzy sowieckich. Zgorzelec – cmentarz żołnierzy 2 AWP. Kołobrzeg – pomnik zaślubin z morzem w 1945 r. (z 1963 r.) i muzeum Oręża Polskiego oraz cmentarz woj skowy poległych w szturmie twierdzy Kołobrzeg w III. 1945 r. Wałcz – Muzeum Ziemi Wałeckiej eksponuje walki z 1945 r. związane z przełamaniem Wału Pomorskiego oraz częściowo udostępniony do zwiedzania zespół niemieckich żelbetowych fortyfikacji (odległy ok.2 km). Narwik (Norwegia) – pomnik upamiętniający czyn polskich marynarzy i żołnierzy Samodzielnej Brygady Podhalańskiej. 70 Paryż (Francja) – na pi. Varsovie pomnik ku czci Polaków walczących we Francji. Tobruk (Libia) – pomnik i cmentarz polskich żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich. Monte Cassino (Włochy) – cmentarz polski żołnierzy 2. Korpusu i pomniki na polu walki. Bolonia (Włochy) – cmentarz polski. Loreto (Włochy) – cmentarz polski walczących o Ankonę. Breda (Holandia) – cmentarz i muzeum polskich żołnierzy 1. Dywizji Panc. gen. St. Maczka. Londyn (Anglia) – kościół Św. Andrzeja Boboli – wota PSZ na Zachodzie i losu Polaków na Wschodzie. Northolt (Anglia) – pomnik i cmentarz lotników polskich. Langanniere (Francja) – cmentarz walczących w Normandii w 1944 r. z mogiłami polskich żołnierzy. Lenino (Białoruś) – mauzoleum i cmentarz żołnierzy 1 DP im. T. Kościuszki. 21. Walczący Naród – Polskie Państwo Podziemne i Armia Krajowa Warszawa – pomnik Polskiego Państwa Podziemnego – Armii Krajowej przed Sejmem, · pomnik gen. „Grota" Roweckiego, · kamień w miej scu zamachu na Kutscherę (al. Uj azdowskie), · kamień pod Arsenałem upamiętniający akcję odbicia więźniów (przede wszystkim „Rudego" – Jana Bytnara) przez Szare Szeregi. Anielin – kurhan mjr. Hubala upamiętniający walki oddziału wydzielonego WP w 1939 r. i 1940 r. nad Pilicą. Wykus – uroczysko w Górach Świętokrzyskich (k. Wąchocka), · kapliczka w miejscu koncentracji oddziałów partyzanckich Świętokrzyskiego Zgrupowania AK i walk z niemieckimi obławami. Wykus stał się miejscem corocznych – w VI – spotkań kombatantów AK. Wąchock – pomnik „Ponurego" – Jana Pi wnika i krypta ze szczątkami mjr. „Ponurego" w klasztorze cystersów. W klasztorze znajduje się także muzeum upamiętniające walki partyzanckie z 1863 r. Mariana Langiewicza i Dionizego Czachowski ego oraz z 1939– 40 boje mjr. „Hubala", jak również partyzantkę akowską mjr. „Ponurego" i por. „Nurta" (Eugeniusza Kaszyńskiego). 71 Osuchy nad Tanwią w Lasach Janowskich – upamiętnienie walk partyzanckich (cmentarz i pomnik) w Puszczy Solskiej i lasach janowskich (Zamojszczyzna) w VI. 1944 r. Sieczychy – płyta w miejscu akcji „As" wykonanej przez Szare Szeregi na strażnicę Grenzschutzu 20 VIII 1943 r. i miejscu śmierci por. Tadeusza Zawadzkiego „Zośki". Myszyniec (Kurpie) – pomnik żołnierzy NSZ. Zimny Dół – uroczysko w Lasach Chojnowskich k. Piaseczna z pomnikiem Narodowego Czynu Zbrojnego Agger Contumacium (Szaniec Nieugiętych) NSZ (w miejscu walki kompanii NSZ z Niemcami stoczonej 25 VIII 1944 r.). Dynaburg (Łotwa) – pomnik żołnierzy „Wachlarza" AK. Surkonty (ob. Białoruś) – miejsce walki i śmierci ppłk. Macieja Kalenkiewicza i jego żołnierzy upamiętnia dziś pomnik AK-owców poległych w walce z NKWD. 22. Pamięć Powstania Warszawskiego Warszawa – Muzeum Powstania Warszawskiego, · pomnik Powstania Warszawskiego na pi. Krasińskich, · pomnik Małego Powstańca na murach Starego Miasta, · cmentarz wolski, · cmentarz powązkowski (woj sk.), · liczne upamiętnienia w kościołach, w miejscach barykad i działań powstańczych oddziałów oraz miejscach zroszonych krwią. 23. Śladami kaźni narodu polskiego Warszawa – Cytadela Warszawska – X Pawilon i Brama Straceń, · Powązki (Dolinka Katyńska) – pomniki poświęcone ofiarom zbrodni katyńskiej, · Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie (ofiar agresji sowieckiej z 17.IX. 1939 r. i zbrodni komunistycznych popełnionych czynem ciągłym), · pomnik Ofiar Terroru Stalinowskiego przy kościele Św. Katarzyny na Służewiu, · tablica ofiar reżimu komunistycznego na murze więzienia przy ul. Rakowieckiej, · gmach dwn. Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego – ob. Ministerstwo Sprawiedliwości w al. Ujzadowskich, · al. Szucha – upamiętnienie ofiar zamęczonych w siedzibie gestapo, · Pawiak – miejsce martyrologii Polaków, 72 Katedra Polowa WP – Kaplica Katyńska i pomnik Chrystus Wszystkich Zaginionych M. Biskupskiego, · pomnik Bohaterów Getta upamiętniający walkę Żydów w getcie warszawskim w 1943 r., · pomnik na Umschlagplazu, skąd Niemcy wywozili Żydów z okupowanej Warszawy do ośrodków eksterminacji, · pomnik ofiar Wołynia, upamiętniający ofiary ludobójstwa na Wołyniu od 1943 r. dokonane przez UPA (przy trasie AK). Białystok – pomnik Sybiraka. Olsztyn – pomnik Sybiraka przy kościele Św. Józefa. Wronki – komunistyczne wiezienie dla politycznych tj. represjonowanych za działalność niepodległościową i antykomunistyczną. Zamość – Rotunda Zamojska – miejsce eksterminacji obywateli polskich przez hitlerowskie Niemcy. Lublin – KL Majdanek i Zamek Lubelski – miejsca eksterminacji Polaków, Żydów, Cyganów i innych narodów w czasach okupacji niemieckiej; w latach okupacji sowieckiej i terroru komunistycznego obóz na Majdanku pełnił funkcję obozu zbiorczego (przed wywiezieniem na Syberię) dla żołnierzy AK a Zamek był miejscem eksterminacji polskich niepodległościowców. Oświęcim – KL Auschwitz-Birkenau – niemiecki obóz koncentracyjny i zagłady wiatach 1940–1945. Sztutowo – KL Stutthof – jw. Treblinka – niemiecki obóz śmierci i miejsce zagłady Żydów. Sobibór – jw. Piaśnica – miejsca masowych egzekucji dokonane przez Niemców, miejsce pamięci narodowej. Palmiry k. Warszawy (Kampinos) – jw. Cmentarz Wojskowy Toruń – Fort VII – miejsce eksterminacji Polaków w czasie okupacji niemieckiej. Poznań – Fort VII zamieniony w latach 1939–44 w wiezienie gestapo i obóz przejściowy, skąd wywożono więzionych Polaków do okolicznych lasów, gdzie dokonywano masowych egzekucji. W samym forcie dokonywano także wiele morderstw. Obiekt upamiętniony i uznany za miejsce martyrologii Polaków. Michniów k. Suchedniowa (Góry Świętokrzyskie) – pomnik upamiętniający ofiary dwóch niemieckich pacyfikacji z 1943 r. w odwecie za wspieranie partyzantów por. Jana Piwnika „Ponurego". Na mogile ofiar pacyfikacji wzniesiono pomnik. Leżajsk – miejsce w wąwozie upamiętniające egzekucję 43 Mieszkańców. · 73 Dąbrowa k. Ciepielowa (na tablicach Grobu Nieznanego Żołnierza upamiętniono właśnie Ciepielów) w pow. Lubaczowskim – miejsce zbrodni Wehrmachtu 8.IX. 1939 r. na żołnierzach WP (74 pp 7 DP) za upartą obronę przed wojskami niemieckimi (15 pp 29 Dyw. Zmot). Gdy brakło amunicji żołnierze polscy poddali się, ale w odwecie Niemcy (Wehrmacht) zamordowali ok. 300 polskich jeńców. Podgaje – pomnik upamiętniający bestialsko zamordowanych (żywcem spalonych) 31.1.1945 r. przez Niemców 32 żołnierzy 1 DP, którzy dostali się do niewoli niemieckiej w trakcie walk na Wale Pomorskim. Dobiegniew – pomnik i muzeum polskich jeńców wojennych. Łambinowice na Opolszczyźnie – w miejscu zespołu niemieckich obozów jenieckich i obozów specjalnych (w różnych okresach) znajdują się trzy cmentarze wojenne i wzniesiono Pomnik Martyrologii Jeńców Wojennych i inne upamiętnienia. Obecnie Centralne Muzeum Jeńców Wojennych. Krylów k. Hrubieszowa – pomnik na skarpie nad Bugiem dla upamiętnienia Polaków pomordowanych przez Ukraińców. Wrocław – cmentarz Osobowi cki, pomnik ofiar represji stalinowskich i mogiły ofiar zbrodni komunistycznych. Grodziec k. Opola – sanktuarium Matki Bożej Sybiraków; obraz związany z mieszkańcami parafii w Biłce Szlacheckiej (tereny RP zabrane w 1945 r.), który proboszcz (późn. bp) W. Urban przywiózł był z Kresów. Byli sybiracy obrali sobie za patronkę MB Biłecko-Grodziecką. Kraków – Krzyż Katyński obok kościoła Św. Idziego, pod Wawelem. Katyń (k. Smoleńska w Rosji) – Polski Cmentarz Wojenny w miejscu mordu i pogrzebania oficerów polskich (zbrodnia sowieckiego NKWD z 1940 r.) Charków – Ukraina – jw. Miednoje (k. Tweru w Rosji) – Polski Cmentarz Wojenny, na którym spoczywa ok. 6.300 ofiar Zbrodni Katyńskiej, głownie funkcjonariuszy Policji Państwowej i Policji Województwa Śląskiego. Wilno – Ponary – pomnik na miejscu egzekucji wileńskich Polaków i Żydów. Huta Pieniacka (dwn. pow. Brody, woj. lwowskie – ob. Ukraina) mogiła ok. 1000 Polaków (od niemowląt po starców) bestialsko zamordowanych 28.11.1944 r. przez pododdziały 14 Dywizji SS-Galizien i grupy UPA oraz okoliczną ludność ukraińską. Miejsce zbrodni upamiętnia dziś pomnik z nazwiskami ok. 450 ofiar (nie udało się ustalić imiennego wykazu wszystkich ofiar). 74 Dachau – KL Dachau – niemiecki obóz koncentracyjny, gdzie dokonywano eksterminacji m.in. obywateli polskich (szczególnie duchowieństwa). Londyn (W. Brytania) – kościół Św. Andrzeja Boboli, gdzie znajduje się rzeźba Matki Bożej Zwycięskiej z Kozielska, wykonanej w 1941 r. w sowieckim obozie w Kozielsku. Obraz, ukrywany przed NKWD-zistami, przeszedł szlak bojowy armii gen Andersa jako obraz polowy. 24. Opór wobec komunistycznego zniewolenia Ryki – pomnik żołnierzy „drugiej konspiracji" i ofiar represji komunistycznej. Zakopane – pomnik upamiętniający głośnego partyzanta podhalańskiego Józefa Kurasia „Ognia" i jego walkę z komunistycznym reżimem. Łowicz – 8 III 1945 r. oddział Szarych Szeregów odbił z więzienia UB w bezkrwawej akcji ok. 70 więźniów politycznych, w tym żołnierzy AK i SzSz. Na budynku dawnego więzienia tablica upamiętniająca akcję. Poznań – pomnik powstania robotniczego z 28–30 VI 1956 r., gdy strajk generalny i demonstracje zostały spacyfikowane przez siły bezpieczeństwa i wojsko; zginęło ponad 70 osób, prawie 700 aresztowano. Radom – pomnik upamiętniający protest społeczny w 1976 r. Lublin – tablica upamiętniająca strajki robotnicze w VII. 1980 r. Osmolą (pow. Bielsk Podlaski) – na cmentarzu znajdują się groby partyzantów 5. Brygady Wileńskiej poległych w walce z okupacyjnymi wojskami sowieckimi (NKWD) w 1945 r. Borychów (pow. Sokołów Podlaski) – pomnik partyzantów oddziału kpt. Kazimierza Kamieńskiego „Huzara" poległych 30 IX 1950 r. w walce z UB i KBW. Warszawa – Powązki woj skowe grób płk Ryszarda Kuklińskiego. Budapeszt – 1956 r.; wydarzenia na Węgrzech były wspierane czynnie i biernie przez społeczeństwo polskie a wielu Polaków uważało za swoje powstanie węgierskie. 25. Solidarność – model bezkrwawej rewolucji antykomunistycznej i tworzenia społeczeństwa obywatelskiego Gdańsk – pomnik „3 krzyży" upamiętniający zamordowanych przez milicję i wojsko stoczniowców w 1970 r. oraz stała ekspozycja „Solidarność", 75 · kościół św. Brygidy. Warszawa – kościół żoliborski św. Stanisława Kostki i grób ks. Jerzego Popiełuszki. Gdynia – pomnik stoczniowców przy bramie Stoczni Gdyńskiej, · pomnik przed siedzibą władz miejskich upamiętniający ofiary grudnia 1970 r.Szczecin – pomnik stoczniowców – ofiar grudnia 1970 r. Radom – pomnik upamiętniający protest społeczny w 1976 r. Katowice – kopalnia „Wujek" – pomnik upamiętniający zbrodnię „stanu wojennego" – militarnej pacyfikacji strajku „Solidarności" i śmierci 9 górników zastrzelonych przez milicję. 26. Sanktuaria Jasna Góra – główny ośrodek kultu maryjnego w Polsce (drugi po Lourdes centrum mariologiczne). W zabytkowym paulińskim zespole architektonicznym z kaplicą Matki Bożej, bazylika i krużgankowym Wieczernikiem. Ikonę zwaną „Czarną Madonną" na Jasnej Górze złożył książę Władysław Opolczyk (obraz wcześniej był w Konstantynopolu, potem na zamku w Bełzie na Rusi). Ludźmierz – sanktuarium MB Ludźmierskiej Królowej Podhala (Podhalańskiej Gaździny), gdzie kultem otaczana jest gotycka figura Matki Bożej z Dzieciątkiem. Święta Lipka k. Reszla – kult obrazu MB w ołtarzu głównym z ok. 1640 r. Od 1525 r. pielgrzymowaniu tu było zabronione pod karą śmierci (przez blisko 100 lat peregrynowano tylko nocą). Kalwaria Zebrzydowska k. Wadowic – ze słynnymi w Wielkim Tygodniu Misteriami Męki Pańskiej. Zespół zabytkowy liczy poza bazyliką MB Anielskiej i klasztorem bernardynów, także 40 kaplic kalwaryjskich. Kalwaria Pacławska k. Dobromila na Podgórzu – sanktuarium Męki Pańskiej i Matki Bożej Kalwaryjskiej obejmujące obok barokowego kościoła także 42 kaplice oraz 42 stacje. Miejsce kultowe łacinników i grekokatolików Czerwińsk nad Wisłą – sanktuarium MB Pocieszenia, Pani Mazowsza; ośrodek pozostaje pod opieką salezjanów. Znajduje się tu również izba pamięci po kard. Auguście Hlondzie, Prymasie Polski. Kalwaria Wejherowska – 26 kaplic zbudowano na trzech wzniesieniach jako realizacja ślubu uczynionego przez starostę malborskiego Jakuba Wejhera i ośrodek misyjny w otoczeniu protestanckim. Kalwarię ci ostatni uznali jako przejaw pogwałcenia wolności religijnej i przez 76 długi czas była ona obiektem sporów wyznaniowych; mimo wielu przeszkód ruch pielgrzymkowy rozszerzał się. Piekary Śląskie – sanktuarium z cudownym obrazem MB Piekarskiej odegrał wielką rolę w zachowaniu polskości i katolickości Górnego Śląska. Pielgrzymowali tu król Jan III Sobieski i marsz. Piłsudski. Dziś w najbardziej charakterystycznej pielgrzymce przychodzą mężczyźni. Góra Św. Anny – ośrodek pielgrzymkowy na Śląsku Opolskim z kultem św. Anny Samotrzeciej oraz tradycjami kalwaryjskimi (Kalwaria składa się z 3 kościołów i 37 kaplic). Gietrzwałd k. Olsztyna – „Warmińska Częstochowa" z kultem Pani Ziemi Warmińskiej pod opieką kanoników regularnych laterańskich. Kalisz – sanktuarium św. Józefa (obraz św. Rodziny) wraz z kaplicą Męczeństwa i Wdzięczności, ufundowana przez księży – więźniów obozu koncentracyjnego w Dachau. Święta Górka k. Gostynia – klasztor filipinów. Górka Klasztorna k. Łobżenicy – sanktuarium maryjne. Licheń – sanktuarium maryjne Bolesnej Królowej Polski z Orłem na piersi (zwane „Częstochową Północy"), kościół św. Doroty, kamienna Golgota oraz największa w Polsce bazylika. Kodeń nad Bugiem w pow. Bialskiem – sanktuarium maryjne Królowej Podlasia (kult obrazu z VII w. przywiezionego, a ściślej wykradzionego – przez Mikołaja Sapiehę z Rzymu w 1631 r.). Rokitno k. Międzyrzecza – sanktuarium maryjne z obrazem MB Cierpliwie Słuchającej, do której rycerstwo polskie w Gołębiu w 1672 r. dodało wotum w postaci białego orła z macicy perłowej oraz napisem: De Dominepacem diebus nostris. Wotum umieszczone na sukience stało się potem – w czasie zaborów – symbolem nadziei na odzyskanie wolnej ojczyzny. Kraków – Łagiewniki – najmłodsze miejsce kultowe związane z św. s. Faustyną Kowalską i szerzonym przez nią nabożeństwem do Miłosierdzia Bożego. Grabarka (tzw. Częstochowa prawosławia) – wg tradycji w 1710 r. schronili się tu mieszkańcy przed zarazą a ratunkiem była woda z cudownego źródła. Mieści się tu jedyny żeński klasztor prawosławny w Polsce. Pielgrzymi przynoszą tu krzyże pokutne, stąd inna nazwa: „góra sześciu tysięcy krzyży". Hajnówka – cerkiew św. Trójcy (największa świątynia prawosławna w Polsce). Wigry – klasztor pokamedulski z XVII w. z eremami opasany murami. 77 Sejny – sanktuarium MB Sejneńskiej w tamtejszej bazylice. Obiektem kultu jest rzeźba typu „Madonn szafkowych", która zasłynęła przez wieki cudami i do dziś peregrynują do Niej Polacy i Litwini. Św. Krzyż (lub Łysa Góra) – klasztor benedyktynów z kaplicą Oleśnickich (XVII w.) z przechowywanymi relikwiami Krzyża Świętego. Klasztor spełniał rolę carskiego więzienia karnego (także było ono w latach IIRP). Wieliczka – kaplica św. Kingi w największej (i najstarszej na świecie) kopalni soli. Bohoniki i Kruszyniany (wsie nad granicą z Białorusią) – miejsca kultu muzułmanów polskich (meczety i cmentarze). Niepokalanów – ośrodek kultu maryjnego i Św. Maksymiliana M. Kolbego w klasztorze franciszkanów założonym w 1927 r. Warszawa – szczególny kult otacza obraz MB Łaskawej – Patronki Stolicy (dar papieża Innocentego X dla króla Jana Kazimierza) w kościele jezuitów na Starym Mieście oraz obraz MB Różańcowej w kaplicy dominikanów (przywieziony z Żółkwi). Wola Gułowska – sanktuarium MB Patronki Żołnierzy Września w miejscu ostatniej bitwy gen F. Kleeberga w kampanii polskiej 1939 r. Szymanów – > Jazłowiec. Wrocław (Ostrów Tumski) – > Mariampol. Lubaczów – > Lwów. Jazłowiec (ob. Ukraina) – od 1883 r. figura MB znajdowała się w klasztorze ss. niepokalanek; jej kult upowszechnili ułani, którzy pod Jazłowcem w lipcu 1919 r. toczyli walki. Ufając, że było to Jej zwycięstwo przyjęli nazwę 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich a Biała Pani stała się ich Patronką. W 1946 r. marmurową figurę z zakonnicami przeniesiono do Szymanowa k. Niepokalanowa. Lwów (ob. Ukraina) – katedra łacińska z obrazem MB Łaskawej, przed którą król Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 r. złożył śluby proklamując Maryję Królową Korony Polskiej. Obraz w 1946 r. trafił do Krakowa a od 1974 r. umieszczony został w ołtarzu głównym prokatedry w Lubaczowie. Mariampol na Podolu (ob. Ukraina) – twierdza kresowa z czczonym tam cudownym wizerunkiem MB zwaną Hetmańską lub Zwycięską. Hetman wielki koronny i wojewoda ruski Stanisław Jabłonowski ikonę zabierał „w pole" – m.in. pod Chocim i Wiedeń. Od zwycięstw Sobieskiego nad Turczynem wizerunek na obrazie nazwano „Zwycięską". Z polskimi uchodźcami obraz przywędrował do Wrocławia na Ostrów Tumski. 78 Wilno (ob. Litwa) – Ostra Brama z wizerunkiem MB Miłosierdzia, obok Jasnej Góry jedno z ważniejszych miejsc kultowych i pielgrzymkowych dawnej Rzeczypospolitej. Londyn (W. Brytania) – kościół Św. Andrzeja Boboli, gdzie znajduje się rzeźba Matki Bożej Zwycięskiej z Kozielska, wykonanej w 1941 r. w sowieckim obozie w Kozielsku. Obraz ukrywany przed NKWD-zistami, przeszedł szlak bojowy armii gen Andersa jako obraz polowy. 27. Muzea wybitnych Polaków z uwzględnieniem poszczególnych regionów (np.) Oblęgorek – Muzeum Henryka Sienkiewicza. Śmiełów (Żerków) – Pałac w Smiełowie – Muzeum Adama Mickiewicza. Russów – Muzeum Marii Dąbrowskiej. Romanów – Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego. Czarnolas – Muzeum Jana Kochanowskiego (dwn. dworek Jabłonowskich). Zakopane – Muzeum Stanisława Witkiewicza, Kornela Makuszyńskiego. Jana Kasprowicza, Karola Szymanowskiego. Nowy Wiśnicz – Muzeum Jana Matejki. Kraków – Muzeum Jana Matejki. Wadowice – rodzinna miejscowość Karola Wojtyły; muzeum papieskie Dom Rodzinny Jana Pawła II. Kraków – Dom Arcybiskupów ze słynnym „oknem papieskim" przy ul. Franciszkańskiej, skąd przemawiał Jan Paweł II. Zuzela – miejsce urodzenia kard. Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski zwanego Prymasem Tysiąclecia; inne miejsca: Rywałd, Stoczek Warmiński, Prudnik i Komańcza, gdzie Prymas był uwięziony. Warszawa – katedra św. Jana, gdzie znajduje się kaplica grobowa Prymasa Tysiąclecia. Będomin k. Kościerzyny – miejsce urodzenia autora Mazurka Dąbrowskiego gen. Józefa Wybickiego; w zabytkowym dworku mieści się obecnie Muzeum Hymnu Narodowego 27. Muzea oraz centra historii i kultury ogólnonarodowej i regionalnej Opinogóra – w neogotyckim zamku, będącym rezydencją Krasińskich, mieści się Muzeum Romantyzmu. 79 Warszawa – Belweder, Muzeum WP, Muzeum Niepodległości (dawn. Pałac Przebendowskich i Radziwiłłów). Białystok – Muzeum Wojska. Gdynia – Muzeum Marynarki Wojennej. Modlin – odpowiednik francuskiej twierdzy Verdun. Fortyfikacje z okresu napoleońskiego, carskiego i II Rzeczypospolitej. Twierdza odegrała znaczącą rolę w dziejach wojskowych Polski i Europy. W 1939 r. stanowiła istotny element obronny Armii „Warszawa". Dziś stanowi wyjątkowy „skansen" sztuki fortyfikacyjnej. 28. Wybrane przykłady polskiej myśli technicznej i sukcesu gospodarczego Warszawa – Muzeum Techniki. Staropolski Okręg Przemysłowy – w rejonie Gór Świętokrzyskich; dziś jeszcze funkcjonujące zakłady w Kielcach, Końskich, Stąporkowie, Skarżysku, Ostrowiu Świętokrzyskim, Kunowie, Ćmielowie. Łódź – modelowy przykład sukcesu okresu XIX-wiecznego kapitalizmu na „ziemi obiecanej" – dawna manufaktura i fabryka Poznańskiego, dziś Muzeum miasta Łodzi i zespół handlowo-usługowo-kulturowy; zespół rezydencyjno-fabryczny „Księży Młyn", – ul. Piotrkowska – kompleks architektury historycznej, secesyjnej i eklektycznej Centralny Okręg Przemysłowy – okręg przemysłowy II Rzeczypospolitej w tzw. trójkącie bezpieczeństwa (woj. pd. lubelskie, wsch. kieleckie, wsch. Krakowskie i zach. lwowskie) z ośrodkiem centralnym w Sandomierzu, budowany z inicjatywy E. Kwiatkowskiego; najważniejsze zespoły przemysłowe w Stalowej Woli, Dębicy, Mielcu, Niedomicach, Mościskach, Rzeszowie, Rożnowie. Gdynia – nowoczesny portowy zespół urbanistyczny wraz z portem pełnomorskim; miasto powstało w latach 20-tych i było polskim „oknem na świat" w okresie II Rzeczypospolitej. Zduny k. Łowicza – most na Słudwi; pierwszy spawany most w Europie. Kanał Augustowski z 1839 r. łączący Biebrzę (dorzecze Wisły) z Czarną Hańczą (dorzecze Niemna) – projekt gen. Ignacego Prądzyńskiego. 29. Główne ośrodki intelektualne Akademia Krakowska – Uniwersytet Jagielloński – najstarsza uczelnia polska, założona przez Kazimierza III Wielkiego. 80 Akademia Zamojska – szkoła wyższa o 3 wydziałach od 1594 r., założona przez Jana Zamoyskiego, kształciła młodzież do pełnienia obowiązków w życiu publicznym. Szkoła Rycerska – Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów – pierwsza w Rzeczypospolitej szkoła państwowa, założona w 1765 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, komendantem był A.K. Czartoryski. Collegium Hosianum w Braniewe – dwn. szkoła jezuicka o wysokim poziomie kształcenia, później gimnazjum pruskie. Akademia Lubrańskiego w Poznaniu – szkoła średnia humanistyczna z kursami wyższymi z teologii i prawa, założona przez bp. J. Lubrańskiego, ośrodek kultury humanistycznej. Akademia Rakowska – główna szkoła Braci Polskich, założona w 1603 r. (działała do 1638 r. w Rakowie, ośrodek tolerancji i wychowania obywatelskiego. Akademia Chełmińska w Chełmnie – gimnazjum akademickie (pod opieką Akademii Krakowskiej). Płock – Małachowianka – najstarsza w Polsce szkoła średnia, założona w 1180 r. Królewski Uniwersytet Warszawski – Szkoła Główna Warszawska – Uniwersytet im. Józefa Piłsudskiego (UW) – uczelnia powstała w 1816 r. Katolicki Uniwersytet Lubelski im. JP II – kościelna uczelnia wyższa w Lublinie, od 1918 r. Akademia Wileńska – Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie – uczelnia od 1579 r. powstała z kolegium jezuickiego. Akademia Lwowska – Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie (dwn. Kolegium jezuickie). Liceum Krzemienieckie – Gimnazjum Wołyńskie (ob. Ukraina). 30. Najważniejsze nekropolie Kraków – Wawel – miejsce spoczynku królów i tych, co byli „królom równi" (największych osobistości polskiej historii i kultury), Skałka – miejsce spoczynku zasłużonych dla państwa, narodu i kultury, Cmentarz Rakowicki. Warszawa – Powązki (cmentarz cywilny i wojskowy), · Katedra Św. Jana – Warszawa – mauzoleum książąt mazowieckich wraz grobami dostojników politycznych (m.in. trzech prezydentów – G. Narutowicza, S. Wojciechowskiego i I. Mościckiego – 81 i wybitnych literatów – H. Sienkiewicz – w podziemiach) oraz sarkofagiem Prymasa Tysiąclecia w kaplicy; w nawach liczne epitafia najważniejszych osobistości życia publicznego; przez długi okres była świątynia Prymasów Polski. Wilno-Rossa – najbardziej znany cmentarz wileński, na którym spoczywają szczątki wybitnych Polaków (Joachim Lelewel, płk Justyn Narbutt, Adam Piłsudski, Aleksander Oskierko – czonek Rządu Narodowgo z 1863 r., Tadeusz Rostworowski, Józef Montwiłł, Władysław Syrokomla, Euzebiusz Słowacki) z Górką Literacką (miejsce pochówku wielu pisarzy, artystów i uczonych – m.in. rzeźbiarza i architekta Antoniego Wiwulskiego). Do starego cmentarza przylega cmentarz żołnierski (z 1919, 1920, 1939 i 1944) z Mauzoleum „Matka i Serce Syna" (Marii z Bilewiczów Piłsudskiej i serca marszałka Józefa Piłsudskiego). Cmentarz o szczególnym znaczeniu dla kultury polskiej. Lwów – Cmentarz Orląt – panteon chwały polskiego oręża z okresu 1918–1920 upamiętniający lata zmagań o niepodległość Polski i miasta „zawsze wiernego" w rejonie Lwowa. Z tej nekropolii wzięto szczątki bezimiennego żołnierza, poległego w obronie Ojczyzny, które złożono w Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie. 82 BIBLIOGRAFIA SELEKTYWNA Przedstawione niżej propozycje tytułów dotyczą przede wszystkim wybranych nowszych przewodników turystycznych, map, jakie mogą być pomocne przy układaniu tras podróży i niejednokrotnie zawierać szereg potrzebnych informacji źródłowych i typowo turystycznych. Inne tytuły o walorach leksykonów historycznych pozwolą samodzielnie dokonać wyboru i opisu trasy. *** Aft anazy Roman, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 1–11, Wrocław – Warszawa – Kraków 1991–1997. Boc h eń ski J., Zawad zki J., Polska. Nowy podział terytorialny. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1999. Br yko wski Ryszard, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej, Warszawa 1995. Bur c h ard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990. Dzieje oręża polskiego na tablicach Grobu Nieznanego Żołnierza zapisane, pod red. Wiesława J. Wysoc kiego, Warszawa 2001. Gąsowski Tomasz, Ron ikier Jerzy, Wr ób el Piotr, Zb lewski Zdzisław, Bitwy polskie. Leksykon, Kraków 2000. Glin ka T., Piasec ki M., Cuda Polski. Najpiękniejsze miejsca, Poznań 1999. Guer ąuin Bohdan, Zamki w Polsce, Warszawa 1984. Ilustrowany Atlas Polski. Nasza Ojczyzna, mapy, informacje, krajobrazy, Warszawa 2005. J ac kowski Antoni, Pielgrzymki i turystyka religijna w Polsce, Warszawa 1991. Kac zm ar ek T. i U., Ilustrowana geografia Polski, Poznań 1998. Kanon krajoznawczy Polski, red. W. Łęc ki, PTTK, Warszawa 2005. Kolb uszewski J., Kresy, Wrocław 1995. Kor b al Rafał, Słynne bitwy w historii Polski, Poznań 1994. Kresy. Polska niezwykła. Turystyczny atlas samochodowy, Demart, Warszawa 2006. Kronika Polski, red. Klim aszewska Z., Warszawa 2000. Kronika powstań polskich 1794–1944, red. Dur ac zyń ski E., Warszawa 1994. Mapa krajoznawcza Polski – przyroda, historia, kultura; plansza 1000 lat historii państwa polskiego; plansza Wydarzenia, postacie i dzieła – 1000 lat historii 83 kultury polskiej; plansza i płyta CD Polski Hymn Narodowy, Meridian, Szczecin 2007. Mapa Skarby kultury i Skarby przyrody\ Demart i PWN, Warszawa 2004. Miejsca święte. Leksykon, red. Pasek Z., Kraków 1997. Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, red. Jac kowski A., Kraków 1998. Obrzędy chronione w Polsce. Protected areas In Poland, mapa Instytutu Ochrony Środowiska, Warszawa 2001. Od ziem kowski Janusz, Leksykon bitew polskich 1914–1921, Pruszków 1998. Od ziem kowski Janusz, Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920, Warszawa 2005. Olej n ik Karol, Historia Wojska Polskiego, Poznań 1999. Oppm an Edmund, Wodzowie Polski: Szlakami chwały oręża polskiego, wyd. 3, Warszawa 1938. Pod h or od ec ki Leszek, Sławne bitwy Polaków, Warszawa 1997. Pod h or od ec ki Leszek, Sławni hetmani Rzeczypospolitej, Warszawa 1994. Polska. Atlas krajoznawczy z przewodnikiem, red. St ar zewski M., Warszawa – Wrocław 1996. Polska. Mapa turystyczna, PPWK im. Eugeniusza Romera S.A, Warszawa 1999. Polska jest fajna. Turystyczny atlas samochodowy, Demart, Warszawa 2006. Polska 123 wycieczki samochodowe Przewodnik, Copernicus-PPWK im. Eugeniusza. Romera S.A, Warszawa 2006. Polska. Mapa zamków, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera S.A, wyd. 3 Warszawa 2003. por: www.ppwk.pl. Polska. Przewodnik > Wiedzy i Życia<, Warszawa 2001. Przewodnik po Polsce, red. Malik K., Rac ib or ska M., Warszawa 1996. Szot A., Przewodnik pielgrzymkowy po Polsce, Toruń 1993 84
