08 Europäische Dimension der Zwangsarbeit_pl

Europejski wymiar pracy przymusowej w czasach narodowego
socjalizmu
Co to jest praca przymusowa?
W opinii publicznej do kategorii pracowników przymusowych włączane są w
niezróżnicowany sposób rozmaite grupy osób. Jednak ramy formalne, stanowiące
podstawę zmuszania ludzi do pracy w czasach narodowego spocjalizmu były
rozmaite. Także stopień przymusu i warunki życiowe różnych grup mogły być
bardzo zróźnicowane.
Sposób wykorzystania pracy przymusowej i traktowania robotników
przymusowych zależały, z jednej strony, od pozycji określonej grupy w
nazistowskim porządku rasowym: istniała podstawowa różnica, czy do pracy
przymusowej brano Żydów albo Romów (im ideologia nazistowska odbierała
prawo do życia), czy chodziło o słowiańską siłę roboczą (tę grupę narodowi
socjaliści uznawali za rasowo podrzędną i w konsekwencji pozbawioną praw), czy
też o Europejczyków z północy i zachodu kontynentu, którzy w nazistwoskiej
hierarchii rasowej znajdowali się znacznie wyżej. Z drugiej strony kategoria
robotników przymusowych („robotników cudzoziemskich“, jeńców wojennych,
osadzonych w obozach pracy wychowawczej, więźniów obozów
koncentracyjnych, osadzonych w gettach, itd.) miała decydujący wpływ na warunki
egzystencji i szanse przeżycia. Najgorsze warunki pracy i życia znosić musieli
Żydzi, więźniowie obozów koncentracyjnych i radzieccy jeńcy wojenni.
Definicja
Stosunek pracy może być uznany za przymusowy, jeśli powstaje wbrew woli
zatrudnionego z użyciem pozaekonomicznego przymusu, a zatrudniony nie ma
żadnego, albo tylko znikomy, wpływ na warunki egzystencji (wybór miejsca pracy i
życia, wynagrodzenie, urlop, itd.). Najczęściej narodowosocjalistyczna praca
przymusowa wiązała się z deportacją.
Kto musiał pracować przymusowo dla Rzeszy Niemieckiej?
„Robotnicy cudzoziemscy“ (Fremdarbeiter)
Deportowani do Niemiec robotnicy i robotnice cywilne z terenów okupowanych,
którym nie wolno było opuszczać miejsca pracy ani pobytu. Na ogół byli oni
1
zakwaterowani w „obozach zbiorczych” [Gemeinschaftslager]. W obrębie tej grupy
najcięższe warunki życia mieli robotnicy cywilni z terenów Związku Radzieckiego
(„Ostarbeiter“) oraz z Polski. Łączna liczba robotników cudzoziemskich wyniosła
8,4 miliona mężczyzn i kobiet – około 2 milionów pochodziło z Polski.
Jeńcy wojenni
Łamiąc postanowienia Konwencji Genewskiej z 1929 r. w sprawie traktowania
jeńców, Wehrmacht zmuszał jeńców wojennych (przede wszystkim radzieckich i
włoskich) do pracy w przemyśle zbrojeniowym. Łączna liczba jeńców pracujących
przymusowo w przemyśle zbrojeniowym i w rolnictwie wyniosła 4,6 miliona
mężczyzn. Większość z nich pochodziła ze Związku Radzieckiego (prawie 2
miliony), z Francji (prawie 1,3 miliona), z Włoch (niemal 500 tysięcy) i z Polski (co
najmniej 300 tysięcy).
Więźniowie obozów koncentracyjnych
Od 1943 roku angażowano do pracy w przemyśle zbrojeniowym niemal
wszystkich więźniów obozów koncentracyjnych. Łączna liczba pracujących
przymusowo w tej grupie wynosiła około miliona mężczyzn i kobiet. Większość
więźniów obozów pochodziła ze Związku Radzieckiego i z Polski.
Pracujący Żydzi – „Arbeitsjuden“
Od 1938 r. Żydzi zamieszkujący tereny znajdujące się pod kontrolą Niemiec byli
zmuszani do pracy. Ludzi tych kwaterowano w obozach dla robotników cywilnych i
w gettach. Później prawie wszystkich wymordowano w obozach zagłady. Łączna
liczba Żydów i Żydówek, zmuszonych do pracy na terenie Rzeszy (poza obozami
koncentracyjnymi), wyniosła około 110 000. Poza granicami Rzeszy ich liczba była
zdecydowanie wyższa.
Romowie i Sinti
Od końca lat 1930-tych odebrano Sinti i Romom w Rzeszy Niemieckiej prawo
swobodnego poruszania się i zmuszono ich do pracy. Po rozpoczęciu wojny Sinti i
Romów wykorzystywno do pracy przymusowej przede wszystkim na terenach
okpowanych na wschodzie. Wielu zginęło.
Strafgefangene
Do pracy zmuszano także osadzonych w więzieniach i obozach karnych –
najczęsciej były to roboty budowlane i melioracyjne. Taka grupa obejmowała
przede wszystkim Niemców. Łączna liczba niemieckich więźniów zakładów
karnych wykorzystywanych do pracy przymusowej szacowana jest na około
200 000 osób.
Cierpienie w liczbach
W czasie drugiej wojny światowej w „Wielkiej Rzeszy Niemieckiej“ (a zatem w
Niemczech, Austrii i na zaanektowanych teranach krajów sąsiednich – przede
wszystkim Czech i Polski) wykorzystywano do pracy przymusowej 13 milionów
osób, w tym ponad 2 miliony z Polski. Różnica z podanymi wcześniej liczbami w
ramach każdej z grup bierze się z wielokrotnego liczenia niektórych osób. Tak na
2
przykład jeńcy wojenni mogli zmienić status na „robotników cudzoziemskich“, a ci
ostatni byli często aresztowani przez Gestapo i wysyłani do obozów
koncentracyjnych.
Liczba osób, które pracowały przymusowo poza granicami Rzeszy – na terenach
okupowanych czy kontrolowanych może być podana jedynie szacunkowo ze
względu na złą podstawę źródłową. Należy jednak założyć, że chodzi o co
najmniej 7 milionow ludzi. To daje łączną liczbę 20 milionów mężczyzn i kobiet i
dzieci, które pracowały przymusowo dla Rzeszy Niemieckiej w jej granicach i poza
nimi.
Liczba ofiar śmiertelnych pracy przymusowej daje się oszacować wyłącznie dla
terenu Rzeszy. Między rokiem 1933 a 1945 zmarło tam około 2,7 milionów
robotników przymusowych. Powodem ich śmierci było wyczerpanie pracą,
mordowanie, głód, niedostateczne warunki higieniczne, brak opieki medycznej i
okrucieństwa wyrządzane przez niemiecki nadzór. Największą część ofiar
śmiertelnych stanowią więźniowie obozów koncentracyjnych oraz radzieccy jeńcy
wojenni.
3