Strategia adaptacji roślinności leśnej w obszarze administracyjnym

TOWARDS ENERGY AUTONOMY OF RURAL REGIONS
International cooperation to build a basis for intelligent energy
Strategia adaptacji roślinności leśnej w obszarze administracyjnym Poniky
do zmiany klimatu do końca XXI wieku
Abstrakt
Przygotował: Ing. Peter Baláž
Przyjaciele Ziemi-CEPA
Głównym celem tego dokumentu jest określenie propozycji planu zarządzania lasami w obszarze
administracyjnym Poniky, mającego na celu zwiększenie adaptacji ekosystemów leśnych do prognozowanych
zmian klimatycznych do końca XXI wieku.
Działania adaptacyjne skupiają się na minimalizacji ryzyka wypływającego ze zmian klimatycznych do końca XXI
wieku tak, by podstawowe funkcje lasów na określonym terytorium zostały jak najmniej zagrożone. W ramach
tego artykułu nie zostały osobno przygotowane działania łagodzące skutki zmian klimatycznych.
Oczekiwane zmiany warunków klimatycznych
Zmiana klimatu połączona z ocieplaniem globalnym przestaje być groźbą przyszłości, lecz staje się aktualnym
problemem na Słowacji. Od roku 1881, jak również w latach 1951-2009, odnotowano na Słowacji zasadnicze
zmiany reżimu temperatur oraz opadów atmosferycznych.
Większość scenariuszy klimatycznych dla Słowacji zakłada następujące oczekiwane zmiany klimatu do roku
2100 (jeśli spełni się średnio pesymistyczny scenariusz emisji gazów cieplarnianych do atmosfery):
Stopniowe podnoszenie się średniej temperatury powietrza o 2 aż 4 °C w porównaniu ze średnią za okres 19511980 r. przy zachowaniu dotychczasowej zmienności w czasie. Roczne sumy opadów nie ulegną zasadniczej
zmianie, zakładany jest mierny wzrost (około 10 %) na północy Słowacji. Większe zmiany powinny nastąpić przy
rocznych opadach i ich reżimie czasowym. Podczas lata oczekiwany jest lekki spadek sum opadów (szczególnie
na południu Słowacji) a podczas pozostałych pór roku słaby aż mierny wzrost sum opadów (szczególnie w zimie
i na północy Słowacji). Podczas ciepłej części roku oczekiwane jest przedłużenie i częstsze występowanie
suchych pór a jednocześnie występowanie krótkich bardziej obfitych w opady okresów. Cieplejsze zimy
spowodują nieregularną pokrywę śnieżną aż do wysokości 900 m n.p.m.. Częściej będą występować powodzie w
trakcie zimy. Podczas ciepłej części roku oczekiwane jest wzmocnienie się burz i częstsze występowanie
mocnego wiatru, wichur i tornad w związku z burzami. Podniesienie temperatury powietrza i wzrost potencjalnej
ewapotranspiracji spowoduje spadek wilgotności gleby podczas okresu wegetacyjnego w szczególności na
południu Słowacji.
Obecny stan roślinności leśnej i ich podatność na zmiany klimatu
Zmiany klimatyczne wpływają znacząco na ekosystemy leśne. Każda zmiana warunków klimatycznych, która
przekroczy ich naturalną zdolność adaptacyjną, wpływa na nie negatywnie.
Rośliny drzewiaste, jako organizmy długowieczne z niską zdolnością migracyjną, mają naturalnie niską (w
porównaniu do innych grup organizmów) zdolność adaptacyjną do relatywnie szybkich zmian klimatycznych.
Poważne negatywne zmiany klimatyczne zagrażają dlatego nie tylko roślinności leśnej, w której ingerował
człowiek, lecz również lasom z naturalnym składem i strukturą leśną.
Uwzględniając oczekiwane zmiany klimatu, za najbardziej podatne na uszkodzenia na ogół uważa się obszary
leśnie jednogatunkowe i jednowiekowe, szczególnie zaś roślinność iglastą, a spośród roślin drzewiastych świerk.
Gdyby nie było ingerencji człowieka, lasy pokrywały by w zasadzie cały obszar administracyjny Poniky. Wśród
zbiorowisk leśnych gatunkiem dominującym byłby buk, kolejnym licznie zastąpionym drzewem byłaby jodła, dąb
TOWARDS ENERGY AUTONOMY OF RURAL REGIONS
International cooperation to build a basis for intelligent energy
albo jodła z dębem. Znalazło by się również miejsce dla tzn. grąd zboczowych ze znacznym zastąpieniem
cennych drzew liściastych. W najcieplejszych miejscach pojawiały by się również lasy bukowo-dębowe a w
najwyżej położonych miejscach lasy bukowo-jodłowe.
Obecnie lasy zajmują mniej więcej połowę obszaru administracyjnego. Ich struktura oraz skład drzewny różnią
się w znaczny sposób od naturalnych lasów ze względu na działalność człowieka. Pod jego wpływem skład
gatunkowy znacznej części roślinności leśnej zmienił się na korzyść drzew iglastych, szczególnie delikatnego
świerku. Roślinność ta ma również obniżoną różnorodność gatunkową, wiekową i w znacznym stopniu również
przestrzenną. Mniej więcej jedną trzecią tworzy roślinność z przynajmniej 80-procentowym udziałem drzew
iglastych a zarazem z przynajmniej 50-procentowym udziałem świerku, przy czym przynajmniej 12% roślinności
ma przynajmniej 80-procentowy udział świerku. Pierwotnie dominujący buk, tworzący postawę stabilności
ekologicznej, został w znaczny sposób zredukowany.
Zmiany te sprawiają, że roślinność leśna staje podatna na zniszczenia również bez nadchodzących zmian
klimatu. Jeżeli jednak spełnią się założenia przewidywanych scenariuszy klimatycznych, roślinności ze zbyt
dużym udziałem drzew iglastych, szczególnie świerku, grozi wysokie ryzyko rozpadu. Świerk stanie się na tym
terytorium bardzo problematyczną rośliną drzewiastą. Można spodziewać się częstszych ataków owadów, chorób
grzybicznych (głównie opieńkę) oraz wielkich szkód spowodowanych ekstremalnymi zmianami klimatu (wiatr,
śnieg i susza).
Negatywnych efektów można oczekiwać również u innych roślin drzewiastych. W niżej położonych miejscach
można się spodziewać spowolnienia tempa wzrostu jodły, zaś w suchszych obszarach również buka i niektórych
cennych drzew liściastych (np. klonu jaworowego i wiązu górskiego). Nasilająca się pogoda ekstremalna
pociągnie ze sobą zwiększone ryzyko szkód spowodowanych wiatrem, śniegiem albo oblodzeniem na całym
terytorium, szczególnie jednak wśród mniej stabilnej roślinności. Poważnym czynnikiem negatywnym stanie się
susza, która może utrudnić sztuczną a częściowo również naturalną regenerację lasu i może też osłabiać starszą
roślinność i zwiększać ich podatność na ataki owadów i grzybów.
Konieczność adaptacji do zmiany klimatu
Biorąc pod uwagę ekologiczne, środowiskowe, gospodarcze oraz społeczne znaczenie lasów, konieczne jest jak
najszybsze wdrożenie właściwych działań adaptacyjnych, które zmniejszyłyby ryzyko i negatywne skutki
spodziewanych zmian klimatycznych na ekosystemy leśne.
Celem tej strategii adaptacyjnej jest oszacowanie stopnia zagrożenia roślinności leśnej na określonym obszarze
oraz przedstawienie propozycji działań adaptacyjnych, które zmniejszyłyby ryzyko powstania szkód
spowodowanych zmianami klimatycznymi. Każdy drzewostan jest, na podstawie swojego aktualnego składu
gatunkowego oraz struktury, sklasyfikowany do jednej z trzech grup kategorii określających stopień zagrożenia.
Działania adaptacyjne opierają się na propozycji docelowego (modelowego) stanu roślinności leśnej, który
zapewniałby minimalne ryzyko szkód spowodowanych zmianami klimatycznymi. Następnie, po uwzględnieniu
obecnego stanu roślinności, zostaną zaproponowane konkretne działania, dzięki którym stan roślinności jak
najbardziej zbliży się do stanu docelowego (w ramach ograniczeń wynikających z ich obecnego stanu), albo
przynajmniej zmniejszy ich podatność na szkody. Docelowy stan, jak i propozycja działań, są określone dla
całego określonego obszaru, jak również dla poszczególnych typów roślinności leśnej.
Docelowy stan roślinności leśnej
Docelowy stan roślinności leśnej, który umożliwi minimalizację powstawania szkód, lub ograniczenie ich zasięgu
na poziomie całego określonego terytorium można ogólnie charakteryzować w następujący sposób:.
• Postawą stabilności ekologicznej oraz bezpieczeństwa produkcyjnego będą drzewostany gatunkowo
różnorodne z daną strukturą wiekową i przestrzenną, z dominacją drzew liściastych. Żaden gatunek
TOWARDS ENERGY AUTONOMY OF RURAL REGIONS
International cooperation to build a basis for intelligent energy
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
drzewostanu nie powinien jednak osiągnąć pozycji dominującej a jego reprezentacja przekroczyć
80%.
Buk powinien być na większości terytorium główną, albo jedną z głównych roślin drzewiastych.
Drzewa iglaste nie powinny mieć reprezentacji przekraczającej 30%.
W niższych, cieplejszych i suchszych partiach powinien dominować dąb z bogatą domieszką buku,
grabu, lipy, klonu zwyczajnego i polnego. Jako domieszka zalecana jest sosna drzewiasta, wiśnia ptasia
i jarzębina. W partiach cieplejszych dąb powinien zastąpić buk aż do poziomu domieszek. Zaleca się
również uzupełnienie lasu dębem burgundzkim.
W partiach średnich, do buku powinny zostać domieszane cenne drzewa liściaste takie jak klon, jesion
wyniosły, wiąz i lipy, jako domieszka powinny się znajdować jodła, dęby, sosna drzewiasta, wiśnia
ptasia, jarzębina, grab oraz ewentualnie modrzew europejski. W częściach cieplejszych dęby mogą
dochodzić do poziomu domieszek.
W wyższych, chłodniejszych i wilgotniejszych partiach buk powinien pozostawać główną rośliną
drzewiastą, jednocześnie jednak powinien zwiększać się udział jodły oraz klonu jaworowego, które
mogą wraz bukiem być głównymi roślinami drzewiastymi, uzupełnione mogą być sosną drzewiastą lub
modrzewiem europejskim, jako domieszka powinien się znajdować wiąz i jesion wyniosły, jak również
jarzębina. Świerk należy brać pod uwagę tylko w najwyższych, najwilgotniejszych
i najchłodniejszych partiach (obecny 6. leśny stopień wegetacyjny), i to tylko jako domieszkę, przy
czym należy zadbać o odpowiednie umieszczenie między pozostałymi drzewami, tak by nie tworzył
bardziej zwartych grup.
Dla przyszłej stabilności ekologicznej roślin jest bardzo ważne, by zapewnić odpowiedni udział
różnych gatunków drzew liściach włącznie z tzn. cennymi odmianami drzew liściastych.
Klony, lipy czy jesion powinny objąć pozycję dominującą w obszarach grądów zboczowych oraz pod
zboczami.
Sosna drzewiasta oraz modrzew mogłyby lokalnie, na bardziej ekstremalnych skalnych obszarach, mieć
wyższą reprezentację.
W miejscach podmokłych i w pobliżu toku wód niezbędne jest zapewnienie odpowiedniej reprezentacji
olszy czarnej, wierzby i topoli.
Wśród drzewostanów powinny sporadycznie występować gatunki pionierskie takie jak: topola osika,
brzoza zwisła i wierzba iwa.
W niższych i cieplejszych miejscach powinna być utrzymywana warstwa podszytu złożona z
ciepłolubnych gatunków krzewów (np. bez, głóg, leszczyna i róża dzika).
Działania adaptacyjne
Działania mające na celu przybliżenie stanu roślinności leśnej do stanu docelowego opierają się głównie na
następujących zasadach:
• Wolniejsza lub szybsza (w zależności od aktualnych możliwości w danym drzewostanie) zmiana składu
drzewostanu. W przypadku drzewostanów, w których dominują drzewa iglaste, zwłaszcza świerk, zaleca
się przejście bezpośrednio do rekonstrukcji – bezpośredniej lub pośredniej zmianie składu drzewostanu,
również wśród młodszych drzew. Jeżeli warunki naturalne lub operacyjne nie umożliwiają realizację
rekonstrukcji, konieczne jest zapewnienie wyższej stabilności mechanicznej i odporności na czynniki
abiotyczne za pomocą odpowiednich działań edukacyjnych oraz obniżenie gęstości drzewostanu.
• W lasach chronionych należy uzupełnić brakujące drzewa za pomocą sztucznej regeneracji i stosowania
celowego ich wyboru.
• Zawsze kiedy warunki to umożliwiają, należy wykorzystywać i wspierać naturalne odmłodzenie
odpowiednich drzew, również za cenę oddalenia lub przyśpieszenia działań regeneracyjnych. Przy
sztucznej regeneracji należy rozważyć sprowadzenie materiału genetycznego z cieplejszych obszarów.
• Przy utrudnionej regeneracji pożądanych gatunków drzew, zaleca się, jeżeli będzie tego wymagała
sytuacja, tymczasowo wykorzystać w ramach etapu przejściowego gatunki pionierskie.
• Zmiana struktury wiekowej i przestrzennej drzewostanów na korzyść lasów zróżnicowanych wiekowo i
przestrzennie.
TOWARDS ENERGY AUTONOMY OF RURAL REGIONS
International cooperation to build a basis for intelligent energy
•
Wspieranie wzrostu bioróżnorodności i zdolności autoregulacyjnych leśnych ekosystemów, również
pozostawienie części martwych i umierających drzew (zwłaszcza tych tworzących nie nadającą się na
sprzedaż masę drzewną), jak i części żywych drzew w drzewostanach, by same „dożyły”.
The text was prepared within the project “TOWARDS ENERGY AUTONOMY OF RURAL REGIONS
International cooperation to build a basis for intelligent energy” financed by International Visegrad Fund.