docHibszer A., 2013. Parki narodowe w
download 
Reklamacja Transkrypt
Hibszer A., 2013. Parki narodowe w
Adam Hibszer Parki narodowe w świadomości i działaniach społeczności lokalnych Uniwersytet Śląski Katowice 2013 Redaktor Prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Andrzej T. Jankowski Recenzenci Mariusz Kistowski Krystyna Pawłowska Przygotowanie do druku i projekt okładki Stefania Majewska, Patrycja Dzikowska Korekta Jadwiga Falkiewicz Wydanie książki sfinansowano ze środków Uniwersytetu Śląskiego Copyright©2013 by Uniwersytet Śląski, Katowice ISBN 978-83-62652-48-8 WSPÓŁPRACA WYDAWNICZA Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, Gliwice www.pkjs.pl Parki narodowe w świadomości i działaniach społeczności lokalnych SPIS TREŚCI Wprowadzenie……………….………......……………………………..................................... 1. PODSTAWY TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE…..………………............. 1.1. Przedmiot, cele i hipotezy badawcze……………………………………….......…….. 1.2. Terminologia przyjęta w opracowaniu………………………………………….……. 1.3. Przegląd dotychczasowych badań relacji „człowiek – środowisko”………………. 1.4. Propozycja modelu badań relacji „człowiek – środowisko” w odniesieniu do relacji społeczność lokalna – park narodowy…………………………………...….… 1.5. Metody i narzędzia badawcze oraz przebieg badań………………………………… 2. SPOŁECZNOŚCI LOKALNE GMIN PARKOWYCH I ICH POSTAWY WOBEC PRZYRODY.…………………...…………………………………….................... 2.1. Gminy parkowe jako obszar badań relacji park – miejscowa ludność….................. 2.2. Cechy demograficzno-społeczne respondentów i ich świadomość ekologiczna……………………………………………………………………………… 2.2.1. Władze samorządowe gmin…….…………………………………….................... 2.2.2. Mieszkańcy gmin parkowych…………………………………………................... 2.3. Postawy lokalnych społeczności wobec przyrody – dyskusja wyników i konkluzje……………………………………………………………………………….. 3. PARK NARODOWY I JEGO PERCEPCJA PRZEZ SPOŁECZNOŚCI LOKALNE …………………………………..……………………………….……………… 3.1. Parki narodowe – najwyższa forma prawnej ochrony przyrody w Polsce ..……… 3.2. Percepcja parków narodowych przez władze gmin parkowych…………………… 3.3. Percepcja parków narodowych przez miejscową ludność………………………….. 3.4. Percepcja parku narodowego – dyskusja wyników i konkluzje…………................. 4. ZAGROŻENIA PARKU NARODOWEGO I JEGO OTOCZENIA…..………… 4.1. Zagrożenia parków narodowych w świetle materiałów źródłowych i opinii ich dyrektorów…………………….………………………………………………..……. 4.2. Ocena zagrożeń środowiska przyrodniczego w parkach narodowych i w ich sąsiedztwie przez władze gmin parkowych……………………….............................. 4.3. Ocena zagrożeń środowiska przyrodniczego w parkach narodowych i w ich sąsiedztwie (w gminach parkowych) przez miejscową ludność................................ 4.4. Zagrożenia parków narodowych – dyskusja wyników i konkluzje………………... 7 11 11 19 23 34 40 46 46 49 50 52 70 73 73 77 78 93 97 97 113 115 136 5. WARTOŚCIOWANIE PRZESTRZENI PARKU NARODOWEGO I JEGO OTOCZENIA – KORZYŚCI I UTRUDNIENIA WYNIKAJĄCE Z SĄSIEDZTWA PARKU DLA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI………..………. 5.1. Korzyści i utrudnienia z sąsiedztwa parku narodowego w świetle materiałów źródłowych i opinii ich dyrektorów…………………………………………………… 5.2. Korzyści i utrudnienia w ocenie przedstawicieli władz samorządowych................... 5.3. Korzyści i utrudnienia w ocenie miejscowej ludności……………………………….. 5.4. Korzyści i utrudnienia z sąsiedztwa parku narodowego – dyskusja wyników i konkluzje…………………………………………………………................................... 6. KONFLIKTY W PARKACH NARODOWYCH I SPOSOBY ICH ROZWIĄZYWANIA………………………………….…………………………………… 6.1. Konflikty w parkach, ich przyczyny oraz sposoby rozwiązywania według dyrektorów parków narodowych……………………………........................................ 6.2. Przyczyny konfliktów w parkach oraz sposoby ich rozwiązywania według administracji gmin parkowych……………………………………………………….... 6.3. Przyczyny konfliktów w parkach oraz sposoby ich rozwiązywania według mieszkańców gmin…………………………………………………………………...…. 6.4. Konflikty w parkach narodowych – dyskusja wyników i konkluzje……................. 7. OCENA RELACJI PARK NARODOWY – SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA PRZEZ RÓŻNE GRUPY RESPONDENTÓW.............................................................. 7.1. Relacje społeczność lokalna – park według dyrektorów parków narodowych…... 7.2. Relacje społeczność lokalna – park według przedstawicieli władz samorządowych gmin parkowych………………………………………………….… 7.3. Relacje społeczność lokalna – park według mieszkańców gmin parkowych…….. 7.4. Ocena relacji park narodowy – społeczność lokalna – dyskusja wyników i konkluzje…………………………………………………………………..…………... 8. SYNTEZA WYNIKÓW BADAŃ: PARK NARODOWY A SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA. MODEL RELACJI „SPOŁECZEŃSTWO – PARK”……………...… 8.1. Formalno-prawne zależności między gminą a parkiem narodowym…………....... 8.2. Instrumenty służące kształtowaniu relacji między parkiem narodowym a społecznością lokalną………………………………………………………................. 8.2.1. Polityka własnościowa w parkach narodowych: wykupy i wywłaszczenia gruntów……………………………………………………………………………... 8.2.2. Planowanie przestrzenne w gminach parkowych……………………….…….... 8.2.3. Edukacja ekologiczna w parkach narodowych…………………………………... 8.3. Oczekiwania społeczności lokalnej dotyczące relacji z parkiem narodowym……………………………………………………………………................. 8.4. Model relacji człowiek – środowisko: partycypacja lokalnej społeczności w zarządzaniu parkiem narodowym.…………………………………………..……... Wnioski.…………………………………………………………………………………………. Literatura i materiały źródłowe ..……………………………………………………................ ABSTRACT…………………………………………………………………….………................. Spis tabel i rycin..…………………………………………………………….…………………... Załączniki………………...………………………………………………………………………. 141 141 147 148 170 176 176 185 188 210 214 214 216 219 232 243 243 248 250 256 259 265 267 275 280 305 313 329 Wprowadzenie Problematyka relacji między parkami narodowymi a ludnością mieszkającą w parkach i ich sąsiedztwie została szeroko podjęta na IV Kongresie Parków Narodowych i Obszarów Chronionych (IUCN), który odbył się w 1992 r. w Caracas. W trakcie obrad Kongresu podkreślano potrzebę uwzględniania ekonomicznych i kulturowych zależności między miejscową ludnością a obszarami objętymi ochroną oraz włączania społeczności lokalnych w proces planowania i realizacji zadań ochrony przyrody. W tzw. „rekomendacjach” zalecano rządom zagwarantowanie tej ludności dochodów oraz wsparto jej uczestnictwo w zarządzaniu obszarami chronionymi (IUCN, 1992). W dokumentach podsumowujących kolejny Kongres Parków Narodowych – Durban 2003 – uwzględniono zmiany sposobu definiowania obszarów chronionych. W kontekście relacji „ludzie – obszary chronione”, za główne zadanie uznano traktowanie takich obiektów jako elementów stymulujących rozwój ekonomiczny obszaru oraz jak najszerszy udział społeczności lokalnych i tubylczych w działaniach na rzecz ochrony przyrody, także poprzez ich partycypację w korzyściach z ochrony przyrody (IUCN, 2003). Również w trakcie kolejnego Kongresu IUCN, który ma się odbyć w 2014 r., jednym z tematów obrad będą relacje między lokalnymi społecznościami a obszarami chronionymi. Na arenie międzynarodowej obszary chronione, których integralną część stanowią parki narodowe, są postrzegane nie tylko jako przestrzenie służące wyłącznie ochronie przyrody, ale również jako obiekty przydatne dla realizacji celów społecznych, ekonomicznych i kulturowych. Obecnie na pierwszy plan wysuwa się modelową rolę parków narodowych, jako wzoru zrównoważonego rozwoju (Mose, 2007). Mają one łączyć w sobie ochronę cennych ekosystemów, odtwarzanie ekosystemów całkowicie lub częściowo zniszczonych oraz możliwie najmniej szkodzący przyrodzie rozwój społeczno-ekonomiczny, stymulowany przez istniejące walory przyrodniczo-krajobrazowe. Podkreśla się dużą rolę współdziałania różnych podmiotów w zarządzaniu obszarami ochrony przyrody: rządu, samorządów lokalnych i regionalnych, prywatnych firm i organizacji pozarządowych (West i in., 2006; Allendorf, 2010; von Ruschkowski, Mayer, 2011). Według nowych koncepcji obszarów chronionych, lokalne społeczności przestają być traktowane jako pasywni odbiorcy odgórnych wytycznych i zakazów, a coraz bardziej postrzega się je jako ekonomicznych i kulturowych beneficjentów obszarów chronionych oraz aktywnych partnerów włączających się w funkcjonowanie takich obszarów (IUCN, 2003; Philips, 2003). W Polsce niewłaściwe relacje między działaniami ochronnymi a potrzebami rozwoju gospodarczego są często przyczyną konfliktów, których przedmiotem jest chroniona przyroda (Hibszer, Partyka red., 2005; Królikowska, 2007). Wśród lokalnych społeczności i władz samorządowych różnych szczebli istnieje przekonanie, iż cele ochrony przyrody ograniczają możliwość rozwoju społeczności lokalnych (Komorowska, 2000). Konserwatorskie podejście do ochrony przyrody, leżące u podstaw polityki zachowania zasobów przyrody w parkach narodowych 7 w Polsce, określa, że ludzie i ich działalność powinny być odseparowane i usunięte poza granice obszarów chronionych, jeśli te mają być zachowane (Olaczek, 1988). Funkcjonujące przez lata zasady tworzenia parków narodowych zwracały małą uwagę na korzyści ekonomiczne dla miejscowej ludności i dlatego postrzegane były jako osłabiające lokalną gospodarkę (Zielińska, 2008). Ponadto zarządzanie parkami na poziomie centralnym było postrzegane jako przeciwieństwo deklarowanej polityki rządowej mającej na celu decentralizację (Chojnacka i in., 2005). W ostatnich latach w Polsce miały miejsce zmiany w zakresie prawnych podstaw funkcjonowania obszarów chronionych. Bardzo istotne było uchwalenie w 2004 r. nowej ustawy o ochronie przyrody, której zapisy w znacznym stopniu były konsekwencją przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Wprowadzone przepisy wskazują na rosnący udział społeczności lokalnych w podejmowaniu decyzji dotyczących obszarów chronionych (w tym parków narodowych). Zmiany legislacyjne spowodowały m.in. że niemożliwe jest już utworzenie lub rozszerzenie parków narodowych bez zgody lokalnych samorządów (Ustawa.., 2004). Ich rezultatem ma być większe niż dotychczas uwzględnianie potrzeb lokalnych społeczności w funkcjonowaniu obszarów chronionych, w tym zwrócenie większej uwagi na gospodarcze znaczenie tych obszarów dla miejscowej ludności (Niedziałkowski, 2009). Niestety, działania takie mają też drugą, negatywną stronę – wzrasta zagrożenie parków narodowych. Unieważnienie planów ochrony parków i ciągłe modyfikacje prawa w zakresie zagospodarowania przestrzennego, znacznie destabilizują sytuację prawną polskich parków narodowych i narażają na konflikty wynikające np. z zachodzącego procesu suburbanizacji lub rozwoju infrastruktury turystycznej w bezpośrednim sąsiedztwie parków. A przecież, jak podkreśla E. Symonides (2008), na obszarach tych chronione są pozostałości ekosystemów naturalnych lub zbliżonych do naturalnych, ekosystemy od dawna ekstensywnie użytkowane przez człowieka i już nieistniejące w większości krajów Europy, a także ponadprzeciętne walory krajobrazowe, twory przyrody nieożywionej i wartości kulturowe. Warto dodać, że w czasie obowiązywania aktualnej ustawy o ochronie przyrody nie powstał żaden nowy park narodowy, ani żaden z istniejących nie zwiększył znacząco swojej powierzchni. W 2004 r. jedynie Słowiński Park Narodowy został powiększony o ok. 110 km2 obszaru morskiego. W powszechnym przekonaniu, po wejściu Polski do Unii Europejskiej zaostrzenie przepisów prawnych w zakresie ochrony środowiska wywołało kolizje z potrzebami rozwoju gospodarczego kraju. W wielu miejscach Polski występują obecnie kolizje środowiskowe związane z modernizacją dróg, eksploatacją kopalin, z intensyfikacją ruchu turystycznego (zwłaszcza w atrakcyjnych krajobrazowo obszarach objętych prawną ochroną), a także z gwałtownym procesem urbanizacji (w tym suburbanizacji) i łączącym się z tym wprowadzaniem nowej zabudowy w bezpośrednie sąsiedztwo obszarów chronionych (w tym do otulin parków narodowych). Procesy te, prowadzące zazwyczaj do konfliktów między inwestorami a podmiotami odpowiedzialnymi za ochronę przyrody, będą też prawdopodobnie zachodzić w przyszłości. 8 W nakreślony powyżej zakres problematyki wpisuje się niniejsza praca. Przedmiotem zainteresowania autora jest jedno z kluczowych zagadnień badawczych geografii, a mianowicie relacje człowiek – środowisko. Problem badawczy podjęty w opracowaniu dotyczy związków między parkiem narodowym a społecznością lokalną. Jego istotą jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób ludność zamieszkała w parkach narodowych i w ich sąsiedztwie (w gminach przestrzennie powiązanych z parkami i ich otulinami) postrzega relacje z najbliższym jej parkiem narodowym? Świadomość potrzeby zachowania deklarowanej przez rządzących równowagi między ochroną walorów przyrodniczokrajobrazowych a rozwojem społeczno-ekonomicznym gmin parkowych, stanowi istotną przesłankę dla weryfikacji aktualnego kształtowania się w Polsce relacji między tą formą obszarów chronionych a lokalnymi społecznościami. Żaden park narodowy nie może bowiem funkcjonować w całkowitej izolacji od gminy, na terenie której się znajduje, ani też od mieszkującej tam ludności. Postanowiono zbadać percepcję mieszkańców gmin parkowych odnośnie relacji zachodzących między ludnością miejscową a parkiem narodowym, równocześnie poszukać odpowiedzi na pytania o przyczyny zróżnicowania tych relacji. Po raz pierwszy w tego typu opracowaniu podjęto próbę całościowego ujęcia zagadnienia – zbadano postawy mieszkańców gmin przestrzennie i funkcjonalnie powiązanych ze wszystkimi parkami narodowymi w Polsce. Tło rozważań stanowi zmiana paradygmatu obszarów chronionych, która polega na uwzględnianiu wśród celów obszarów chronionych potrzeb społeczno-ekonomicznych społeczności lokalnych oraz włączaniu tych społeczności w proces zarządzania obszarami chronionymi (Philips, 2003; Mose, 2007). W świetle kryzysu ochrony przyrody dotykającego niektóre parki narodowe, jak i narastających konfliktów w gospodarce przestrzennej w otoczeniu i na terenie niektórych parków, rezultaty badań mogą pomóc w pełniejszym rozpoznaniu specyfiki relacji zachodzących w gminach parkowych. Wyniki badań powinny też posłużyć organizatorom ochrony przyrody do podjęcia działań na rzecz poprawy społecznych uwarunkowań realizacji idei ochrony przyrody w Polsce. W opracowaniu, którego tematyka ma charakter interdyscyplinarny, zarówno w swej części badawczej, jak i przy tworzeniu rozwiązań modelowych, szczególną uwagę zwrócono na ulokowanie badań w strukturze badań geograficznych. Struktura pracy obejmuje trzy części: I – założenia teoretyczno-metodologiczne (rozdział 1), II – szczegółowe rezultaty badań i ich dyskusję (rozdziały 2-7), oraz III – syntezę wyników badań (rozdział 8). Jej układ został podporządkowany indukcyjnej procedurze wyjaśniania i weryfikowania hipotez. W rozdziale pierwszym sformułowano cele i hipotezy badawcze, omówiono terminologię i stan badań, opisano metodykę badań i źródła informacji. Kolejny rozdział zawiera krótką informację na temat obszaru badań – gmin parkowych oraz informacje o ankietowanych grupach respondentów – cechy demograficzno-społeczne, samoocenę wiedzy o środowisku przyrodniczym we własnej gminie oraz opis ich postaw wobec przyrody. 9 W następnych pięciu rozdziałach ma miejsce weryfikacja hipotez – przedstawiono wyniki badań percepcji parków narodowych, oceny zagrożeń środowiska przyrodniczego w parkach narodowych i ich sąsiedztwie, postrzegania różnych aspektów relacji między parkiem narodowym a mieszkańcami i władzami samorządowymi gmin parkowych oraz instrumentów służących kształtowaniu wzajemnych relacji. W poszczególnych rozdziałach prezentujących wyniki badań, wprowadzeniem są rozważania związane z przeglądem materiałów źródłowych oraz przedstawieniem stanowiska dyrekcji parków narodowych. Natomiast na końcu każdego rozdziału zamieszczono analizę porównawczą otrzymanych wyników z rezultatami badań innych autorów, zakończoną podsumowaniem ze wskazaniem dostrzeżonych prawidłowości i wnioskami. Rozdział ósmy obejmuje propozycję modelu postępowania zmierzającego do polepszenia relacji międzyludzkich w parkach narodowych, z uwzględnieniem aktualnych uwarunkowań prawnych oraz wyników badań. Całość zamyka podsumowanie, zawierające wnioski dotyczące realizacji celów pracy i weryfikacji hipotez badawczych. Na końcu opracowania zamieszczono kwestionariusze ankiet, wykorzystane w badaniach. W tym miejscu pragnę złożyć serdeczne podziękowania osobom, które pomogły mi w realizacji badań i powstaniu pracy. Za inspirację do podjęcia badań składam podziękowania prof. dr hab. Florianowi Plitowi oraz prof. UŚ dr hab. Marii Z. Pulinowej. Dziękuję prof. PAN dr hab. Jerzemu Solonowi za cenne uwagi merytoryczne na etapie koncepcyjnym pracy, a prof. UŚ dr hab. Jerzemu Runge za uwagi o charakterze metodologicznym. Dyrektorom parków narodowych i przedstawicielom władz gmin parkowych dziękują za wypełnienie kwestionariuszy ankiet. Dyrektorom gimnazjów – za możliwość przeprowadzenia badań ankietowych w szkołach oraz pomoc w zebraniu ankiet z gmin parkowych. Szczególnie podziękowanie kieruję do Panów Dyrektorów dr Józefa Partyki z OPN, mgr inż. Mirosława Markowskiego z KPN, mgr inż. Janusza Tomasiewicza z GPN i dr Tomasza Winnickiego z BdPN za czas poświęcony na rozmowy o problemach relacji polskich parków z lokalną społecznością i inne tematy związane z tematyką publikacji. Dziękuję również prof. UŚ dr hab. Adamowi Bartoszkowi z Instytutu Socjologii UŚ za udostępnienie pakietu SPSS, a socjologom – dr Andrzejowi Górnemu z IS UŚ oraz dr Dariuszowi Świątkowi z IGiPZ PAN – za możliwość konsultacji opracowanych ankiet i uwagi pomocne w trakcie interpretacji wyników. Recenzentom – prof. UG dr hab. Mariuszowi Kistowskiemu i prof. dr hab. arch. Krystynie Pawłowskiej składam podziękowania za cenne uwagi do manuskryptu. 10 1. PODSTAWY TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE W rozdziale dokonano umiejscowienia problematyki pracy w badaniach geograficznych, sformułowano cele i hipotezy badawcze, omówiono terminologię i stan badań, opisano metodykę badań i źródła informacji. 1.1. Przedmiot, cele i hipotezy badawcze Przedmiotem badań w niniejszej pracy są relacje zachodzące między parkami narodowymi a ludnością zamieszkałą na obszarze parków oraz w ich sąsiedztwie. Termin „relacje ludzie – park” jest najczęściej używany (m.in. w pracach sygnowanych przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody – IUCN) do opisania interakcji (związków, zależności) występujących między miejscową (tubylczą, autochtoniczną) ludnością a formą ochrony przyrody, jaką jest park narodowy (Zube, 1990; Brechin i in., 1991; IUCN, 2003; McCleave i in., 2006; West i in., 2006; Allendorf, 2010; von Ruschkowski, 2011). Na obszarze parku narodowego oraz w jego sąsiedztwie, w wielofunkcyjnej przestrzeni cechującej się różnorodnością zasobów i walorów środowiska geograficznego, pomiędzy jej poszczególnymi elementami zachodzą różnorodne relacje. Są to oddziaływania między podmiotem „ludzie” (człowiek) a podmiotem „środowisko przyrodnicze/przyroda”, najczęściej określane jako relacje typu „człowiek – środowisko”. Mają miejsce także interakcje między różnymi grupami ludzi (relacje typu „człowiek – człowiek”) oraz zależności wewnątrz środowiska przyrodniczego (relacje typu „środowisko – środowisko”) (ryc. 1). W niniejszym opracowaniu przedmiotem zainteresowania są relacje typu „człowiek – środowisko”, a więc te, których podmiotem jest człowiek lub grupy ludzi. Ryc. 1. Główne typy relacji w parku narodowym (źródło: opracowanie własne) Człowiek w przestrzeni geograficznej funkcjonuje w różnorodnych systemach, które występują w odmiennych układach i zależnościach. We wszystkich aspektach, zarówno o charakterze naturalnym, jak i pochodzenia antropogenicznego, w każdym przypadku, jak pisali I.D. White i in. (1984), występuje odniesienie ich funkcjonowania do zbioru obiektów. Zatem zgodnie z ogólną teorią systemów L. von Bertalanffyego (1984) każdy zbiór obiektów czy elementów funkcjonalnie i strukturalnie ze sobą powiązanych stanowi system. Elementy są uporządkowane, tworzą określoną 11 hierarchię i zachodzą między nimi odpowiednie relacje. Znajomość funkcjonowania różnych systemów we współczesnym świecie jest niezwykle ważna dla człowieka, który sam jest ich częścią. Pomaga ona w poznaniu prawidłowości występujących w środowisku geograficznym, przebiegu zjawisk i procesów w określonym miejscu oraz zrozumieniu zależności między jego elementami. Na przestrzeń parku narodowego i jego otoczenie warto spojrzeć jak na wielofunkcyjny system, w którym występują powiązania między różnymi jego składnikami. Koncepcja systemu dostarcza podstawowego aparatu pojęciowego pojmowania świata i służy interpretacji rzeczywistości. Jak stwierdza E. Laszlo (1972, s. 12) „spojrzenie systemowe ukazuje nową perspektywę w badaniu człowieka i przyrody. Stanowi sposób organizowania uzyskanych wyników badawczych przy użyciu pojęć systemowych własności i relacji”. Według M. Dutkowskiego (1995) modele systemów człowiek – środowisko charakteryzowane w literaturze, ze względu na zakładaną w nich główną linię podziału badanej rzeczywistości, podzielić można na dwie grupy (ryc. 2). Ryc. 2. Główne elementy systemu człowiek – środowisko w ujęciach modelowych (źródło: M. Dutkowski, 1995) 12 W pierwszym ujęciu – przyrodniczym (ryc. 2A), odróżnia od porządku naturalnego porządek sztuczny, zaś w ujęciu drugim – środowiskowym (ryc. 2B) wyróżnia człowieka i pozostającą poza nim część rzeczywistości, zwaną środowiskiem. Nałożenie na siebie obu ujęć pokazuje tzw. model zintegrowany systemu człowiek – środowisko (ryc. 2C). Składa się on z czterech elementów: 1/ społeczeństwa (czyli tego, co należy do sztucznego, społecznego porządku w jednostkach i grupach ludzi), 2/ techniki (czyli tego co sztuczne w środowisku), 3/ gatunku ludzkiego (czyli tego co naturalne w jednostkach i populacjach) i 4/ przyrody (czyli tego co naturalne w środowisku). Z tych czterech elementów modelu zintegrowanego budowane są modele stosowane w badaniach i modelach teoretycznych, m.in. modelu „człowiek – środowisko” (Chojnicki, 1988), modelu „społeczeństwo – osoba – środowisko” (Kolipiński, 1978, 1980), modelu „człowiek – gospodarka – przyroda” (Kostrowicki, 1991), modelu „społeczeństwo – gospodarka – środowisko przyrodnicze” (Domański, 1992; za Dutkowskim, 1995). W modelu systemu człowiek – środowisko opracowanym przez J.J. Paryska (1985), człowiek nie jest oddzielony od swego środowiska, lecz wchodzi w skład trzech podsystemów współtworzących to środowisko, jest częścią podsystemu biofizycznego, społeczno-kulturowego oraz techniczno-produkcyjnego (ryc. 3). W systemie środowiska życia człowieka, tak jak w każdym innym systemie, istnieją relacje charakteryzujące właściwości i strukturę systemu oraz jego związki z otoczeniem, określane jako metabolizm wewnętrzny oraz metabolizm zewnętrzny. Ryc. 3. Model środowiska życia człowieka (źródło: J.J. Parysek, 1985) Na gruncie nauk społecznych występuje znaczna odmienność koncepcji i terminologii dotyczących relacji oraz oddziaływań i więzi społecznych (Ossowski, 1962; Szczepański, 1963; Nisbet, 1970, za Chojnickim, 1988a; Matczak, 2000). Zestawienie podziału tych relacji zawiera ryc. 4. 13 Ryc. 4. Relacje tworzące strukturę terytorialnego systemu społecznego (źródło: opracowanie własne na podstawie Z. Chojnicki, 1988b) W koncepcji terytorialnego systemu społecznego, czyli systemu, w którym zbiorowość ludzi trwale zajmuje, zagospodarowuje i kontroluje wyodrębniony obszar powierzchni ziemi (terytorium), podstawowymi relacjami tworzącymi jego strukturę są: 1/ relacje i działania społeczne, 2/ relacje i działania transformacyjne, oraz 3/ oddziaływania przyrodniczo-ekologiczne (Chojnicki, 1988a). Ponieważ struktura ta ma charakter zintegrowany, pomiędzy nimi zachodzą zależności, których znajomość ma decydujące znaczenie dla działalności ludzi, a przede wszystkim dla planowania zmian tego systemu. Podążając za myślą Z. Chojnickiego (1988b) i przyjmując, iż park narodowy w powiązaniu z gminami, na terenie których został założony oraz ludność tych obszarów, stanowi terytorialny system społeczny, to występują między nimi relacje określane jako relacje wiążące czyli powiązania, sprzężenia lub oddziaływania. To znaczy, że dwa różne obiekty są powiązane ze sobą, czyli co najmniej jeden z nich oddziałuje na drugi, powodując zmiany stanu drugiego, tzn. modyfikuje jego zachowanie, trajektorię lub historię. Relacje porządkujące, a zwłaszcza relacje przestrzenne, to tzw. relacje niewiążące, gdyż nie tworzą więzi między obiektami. Relacje przestrzenne mogą jednak warunkować powstawanie i funkcjonowanie systemu poprzez zależności jakie zachodzą między nimi a powiązaniami obiektów, np. między odległością obiektów a ich oddziaływaniem na siebie (Chojnicki, 1988a). Według M. Baranowskiej-Janoty oraz D. Ptaszyckiej-Jackowskiej (1993) w parkach narodowych można m.in. rozpatrywać relacje między mieszkańcami parków narodowych i terenów otaczających a rygorami ochrony przyrody; między działalnością gospodarczą i użytkowaniem parków a ochroną środowiska; relacje 14 między różnymi dziedzinami działalności gospodarczej i użytkowaniem parków oraz między dyrekcją parków narodowych a mieszkańcami, użytkownikami i lokalnymi władzami. Z uwagi na złożony system powiązań i zależności między środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem, w praktyce badawczej stosuje się procedury upraszczania i ograniczania liczby analizowanych powiązań (Walewski, 2004). W niniejszej pracy zdecydowano się na wybór interakcji między parkami narodowymi, reprezentowanymi przez ich dyrekcje, a społecznością gmin, na terenie których funkcjonuje ta forma ochrony przyrody (ryc. 5). Ryc. 5. Model relacji park narodowy – społeczność lokalna (źródło: opracowanie własne) Problem badawczy dotyczy związków między parkiem narodowym a społecznością lokalną. Jego istotą jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób ludność zamieszkała na terenie parków narodowych i w ich sąsiedztwie (w gminach przestrzennie powiązanych z parkami i ich otulinami) postrzega relacje z najbliższym jej parkiem narodowym. Postawiono następujące pytania badawcze: 1/ czy miejsce zamieszkania, wiek respondentów, wykształcenie i status zawodowy determinują ich stosunek do parku narodowego, oraz 2/ czy charakter stosunku respondentów do przyrody lub korzystanie z oferty szeroko rozumianej edukacji ekologicznej prowadzonej przez park narodowy wpływa na dostrzeganie korzyści lub barier (ograniczeń) i strat związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie miejsca zamieszkania. Ważnym elementem badań jest poznanie opinii lokalnej społeczności na temat antropogenicznych zagrożeń parku narodowego, kolizji i konfliktów wynikających z tych zagrożeń oraz sposobów ich rozwiązywania i zapobiegania, a także dotyczących pożądanych kierunków i form współpracy z parkiem narodowym. Ocena relacji park – ludność miejscowa, dokonana przez respondentów, jest zestawiana z opiniami dyrektorów parków narodowych. Szeroka analiza porównawcza poglądów różnych stron umożliwia ukazanie przestrzennego zróżnicowania relacji park narodowy – społeczność lokalna. W świetle kryzysu ochrony przyrody, dotykającego niektóre parki narodowe, jak i narastających 15 konfliktów w gospodarce przestrzennej w otoczeniu niektórych parków, rezultaty badań mogą pomóc w pełniejszym rozpoznaniu specyfiki relacji zachodzących w gminach parkowych. Pozwolą one także na opracowanie modelu relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością zgodnie z założeniami nowego paradygmatu obszarów chronionych (Philips, 2003; Mose, 2007). Cele badań. Celem pracy jest identyfikacja struktury relacji społeczność lokalna – park narodowy, w kontekście zmiany paradygmatu obszarów chronionych, dla wskazania praktycznego znaczenia tych relacji w polityce lokalnej gmin parkowych. Osiągnięcie głównego celu badań nastąpi przez udzielenie odpowiedzi na kilka komplementarnych pytań badawczych. Szczegółowe cele poznawcze opracowania to: 1. Identyfikacja zróżnicowania świadomości ekologicznej społeczności lokalnej związanej z parkami narodowymi oraz kształtujących ją czynników. 2. Poznanie i porównanie opinii różnych grup respondentów (dyrektorów parków narodowych, władz samorządowych gmin parkowych oraz mieszkańców tych gmin), dotyczących stosunków między parkiem narodowym a społecznością lokalną. 3. Poznanie i porównanie opinii różnych grup respondentów na temat instrumentów kształtowania relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością. Za cel metodyczny uznano weryfikację koncepcji rozpoznania relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością, opartej na badaniach percepcji tych relacji przez różne grupy respondentów. Celem aplikacyjnym jest opracowanie modelu relacji społeczność lokalna – park narodowy, przydatnego w kreowaniu polityki lokalnej w gminach związanych z parkami narodowymi. Hipotezy. W pracy postawiono następujące hipotezy badawcze: 1. Świadomość ekologiczna ludności zamieszkałej w sąsiedztwie parków narodowych i jej zróżnicowanie jest pochodną wieku, wykształcenia, statusu zawodowego oraz miejsca zamieszkania względem parku, a także odzwierciedleniem udziału w edukacji prowadzonej przez parki narodowe. 2. Dostrzeganie zagrożeń parku narodowego, korzyści i utrudnień związanych z jego istnieniem w sąsiedztwie miejsca zamieszkania oraz konfliktów między lokalną społecznością a parkiem narodowym, zależy od stosunku do przyrody, statusu zawodowego ludności, od miejsca zamieszkania względem granic parku i od posiadania przez rodzinę respondenta gruntów w parku narodowym. 3. Postrzeganie relacji „społeczność lokalna – park narodowy” i ich ocena w poszczególnych grupach respondentów (dyrektorzy parków narodowych, władze gmin parkowych, ludność miejscowa) jest zróżnicowane przestrzennie i zależy od czynników społecznych i ekonomicznych. 4. Dobór i ocena istrumentów kształtowania relacji między parkiem a lokalną społecznością są uzależnione od przynależności do danej grup respondentów. 16 Umiejscowienie pracy w strukturze badań geograficznych. Przeprowadzone badania w znacznym stopniu koncentrowały się na problematyce społecznej, dotyczącej postrzegania przez mieszkańców gmin parkowych relacji między parkami narodowymi traktowanymi jako prawno-administracyjne fomy ochrony przyrody, a zamieszkującą w ich sąsiedztwie społecznością lokalną. Temat pracy ma charakter interdyscyplinarny, np. badania percepcji przestrzeni prowadzą nie tylko geografowie lecz także antropolodzy, architekci; badania konfliktów – socjologowie, zaś partycypacją zajmują się między innymi znawcy komunikacji społecznej, planiści i architekci. Biorąc to pod uwagę, należy stwierdzić, że praca lokuje się na styku kilku dyscyplin, szczególnie geografii społecznej i socjologii, zawierając również wątki dotyczące ochrony środowiska, szczególnie w ujęciu prawno-administracyjnym. Umiejscawiając pracę w strukturze badań geograficznych należy stwierdzić, że tematyka mieści się w obrębie geografii człowieka oraz geografii percepcji (Tuan, 1979; Jędrzejczyk, 2001; Lisowski, 2007). W geografii percepcji przedmiotem poznania są bowiem subiektywne wyobrażenia ludzi o otaczającym ich środowisku, a także postawy wobec tego środowiska i przestrzenne preferencje (Domański, Libura, 1986; Bartnicka, 1989). Podkreśla się również duże znaczenie powiązań pomiędzy percepcją a podejmowaniem decyzji i zachowaniami ludzi (Gold, Goodey, 1983). Cele oraz hipotezy badawcze pozwalają umieścić opracowanie w nurcie geografii behawioralnej, która zajmuje się m.in. wyobrażeniami, preferencjami przestrzennymi ludności oraz postawami wobec środowiska (Saarinen i in., 1982). Według A. Lisowskiego (2003) percepcja środowiska lub postawy wobec niego to typowe zmienne pośredniczące w interakcji człowieka i środowiska w nurcie behawioralnym. Nurt behawioralny opiera się na założeniu, że działania człowieka (reakcje) determinowane są przez bodźce zewnętrzne pochodzące ze środowiska. Procesy poznawcze powodują, iż ludzie zachowują się niejednakowo i często nieracjonalnie. Nurt ten stoi więc wyraźnie w opozycji do modelu człowieka ekonomicznego, który w założeniu posiada pełną wiedzę i podejmuje optymalne decyzje ukierunkowane na określony cel (Bartnicka, 1989). Poza tym zastępuje poprzednie koncepcje, które zakładały proste związki człowieka ze środowiskiem i uwzględnia złożoną strukturę zachowań ludzkich (Gold, 1980). W kierunku psychologii zwanym behawioryzmem, na podstawie bezpośredniej obserwacji bodźców oraz reakcji człowieka, formowane są obiektywne wnioski, które są zgodne z założeniami metodologii scjentystycznej (pozytywistycznej). Należy jednak podkreślić, że nurt behawioralny wykorzystuje dorobek neobehawioryzmu, w którym zwykło się przyjmować, że między bodźcem a reakcją występują różnorodne zmienne pośredniczące, m.in. aspiracje, percepcje, postawy czy preferencje (Lisowski, 1989). Na płaszczyźnie geografii behawioralnej, która zajmuje się przestrzennymi aspektami zachowań ludzkich, wykształciły się dwa podejścia teoretyczne (Pocock, Hudson, 1978). Pierwszy z nich zakłada najpierw obserwację zachowań i na tej podstawie budowanie wiedzy o procesach je wywołujących. Ważne jest, że procesy te nie odnoszą się do indywidualnych decyzji, a do skali ogólniejszej. Brane pod 17 uwagę są ograniczenia społeczno-przestrzenne, którym w procesie decyzyjnym ulega jednostka. Zmienną wyjaśniającą jest tu społeczeństwo. W drugim podejściu, wyobrażenia jednostki o otaczającym ją świecie są źródłem podejmowanych decyzji. W związku z tym szczególne znaczenie przypisywane jest indywidualnej percepcji, preferencji i postawom wobec środowiska. Wyjaśnia to silny związek geografii percepcji z geografią behawioralną (Bartnicka, 1989). Podjęte badania wpisują się także w ten nurt geografii społecznej, którego przedmiotem studiów są zbiorowości terytorialne, a zwłaszcza występujące w ich obrębie oddziaływania społeczne wpływające na kształtowanie określonych form, funkcji i znaczeń przestrzeni fizycznej (Lisowski, 2008). Warto zaznaczyć, iż przestrzeń ta stała się w większym stopniu wytworem procesów społecznych, siedliskiem relacji społecznych oraz kształtowania tożsamości. Wzorem innych prac geograficznych zakłada się ex-post istnienie społeczności lokalnych, które dążą do wykazania się trwałością więzi społecznych, np. przez wspólne działania na rzecz rozwoju lokalnego (Kotus, 2007). W opracowaniach tych dąży się do identyfikacji więzi subiektywnych przez określenie postrzegania i odczuwania otoczenia, zakładając, że przynależność do miejsca wyznacza podstawy tożsamości społecznej jednostek wchodzących w skład lokalnych społeczności (Szkurłat, 2004). Ma tu miejsce odwołanie się do zbiorowości terytorialnych (mieszkańców gmin parkowych) jako kategorii analitycznych, które służą do określenia ich zróżnicowania społeczno-przestrzennego. Przedmiotem badań są zatem sytuacje społeczne zbiorowości terytorialnych, identyfikowanych jako mieszkańcy jednostek terytorialno-administracyjnych (gmin parkowych), bez jasnego odwołania do koncepcji teoretycznych integrujących zbiorowości ludzkie. Podejście takie nawiązuje do tradycji badań geograficznych, w których dla wyjaśnienia różnic w działaniach jednostek zbiorowości terytorialnych, istotne znaczenie ma samo podłoże terytorialne (Lisowski, 2008). Praca odnosi się również do tematyki związku człowieka z zamieszkiwanym terenem, którą wyjaśnia koncepcja terytorializmu. Jest to co prawda teoria biologiczna, ale wydaje się, że można ją przenieść na pole społeczne. W odróżnieniu od zwierząt, którym dany teren służy do zaspokajania potrzeb fizjologicznych, człowiekowi daje możliwość zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu np. potrzeby prywatności, aprobaty społecznej, afiliacji (Lisowski, 1990). Analogicznie do zwierząt, u których zachowania odnoszą się do określonego terytorium, tak samo u człowieka, terytorializm służy do wyjaśniania wzorców zachowań (Ardey, 1967, za Kurpanik, 2012). Szczególną rolą dla każdego człowieka odgrywają miejsca, określane jako rodzinne – rodzinny dom, rodzinne strony, rodzinne miasto, rodzinny kraj (Pawłowska, 1994; Pawłowska, 1996). Percepcja własnego – najbliższego środowiska dostarcza podstawowych wzorów wszystkiego, co się na to środowisko składa – kształtuje nawyki percepcyjne (Nęcki, 1988). W miejscach rodzinnych przejmuje się wzory od poprzedniego pokolenia, a w świadomości – zwłaszcza młodego człowieka – powstaje osobisty obraz wszystkiego, co się składa na krajobraz. Z tą ukształtowaną w dzieciństwie normą człowiek dorosły porównuje 18 wszystkie następne poznawane miejsca. Obraz ten stanowi swoisty „filtr percepcyjny” – składnik naszej indywidualności (Rapoport, 1977, za Pawłowską, Swaryczewską, 2002). 1.2. Terminologia przyjęta w opracowaniu Przedstawione powyżej cele i problematyka badań implikują stosowanie pojęć pochodzących z różnych dyscyplin nauk społecznych. Ze względu na ogromną ilość rozmaitych terminów proponowanych przez przedstawicieli poszczególnych nauk, w celu właściwego zrozumienia stosowanej w opracowaniu terminologii, poniżej zaprezentowano definicje najczęściej używanych pojęć. Percepcja – pojęcie definiowane różnie, gdyż problematyką percepcji zajmują się psychologowie, socjologowie, architekci i geografowie. W psychologii percepcja (łac. perceptio – ujmowanie) traktowana jest jako złożony proces poznawczy, polegający na świadomościowym odzwierciedlaniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk i procesów (Ittelson i in., 1974; Strelau, 2001), zachodzący na skutek oddziaływania bodźców zewnętrznych płynących ze środowiska na człowieka i jego narządy zmysłu (Bańka, 2002), a jego synonimem jest postrzeganie lub spostrzeganie (Bell i in., 2004). Według socjologów jest to zdolność odbioru doznań (Marshall, 2004) lub rezultat aktu, za pomocą którego umysł porządkuje swe doznania i rozpoznaje przedmiot aktu (Szafrańska, Kaczmarek, 2007), dodając, że między człowiekiem a środowiskiem zachodzą cztery główne procesy: postrzeganie, wartościowanie, kształtowanie i użytkowanie (Wallis, 1990; Kaltenberg-Kwiatkowska, 2007). Natomiast architekt K. Lynch (1960) rozumie percepcję bardziej kompleksowo i rozpatruje ją według schematu: identyfikacja → strukturyzacja → wartościowanie. Identyfikacja polega na rozróżnieniu poszczególnych elementów środowiska. Strukturyzacja określa relacje przestrzenne między tymi elementami. Zaś wartościowanie sprowadza się do nadania im przez jednostkę znaczeń. W geografii społecznej termin „percepcja” rozumiany jest jako proces strukturyzowania w świadomości człowieka informacji dotyczących środowiska określonego miejsca, zjawiska czy procesu (Saarinen i in., 1982; Wojciechowski, 1986, 1996; Libura, 1990; Szkurłat, 2004). To strukturyzowanie w świadomości informacji obejmuje w przyjętym w geografii znaczeniu zarówno sam proces poznania zmysłowego, jak i jego efekty w postaci wiedzy o środowisku, przypisywaniu mu określonej wartości i zachowania wobec środowiska. Według E. Szkurłat (2004) tak szeroko rozumiany zakres tego pojęcia odpowiada pojęciu „postawa”, utrwalonemu w polskiej literaturze psychologicznej i socjologicznej. W niniejszym opracowaniu percepcję przyjmuje się jako komponent poznawczy postawy. Zgodnie z założeniami psychologii ekologicznej percepcja jest procesem aktywnego odbioru, analizy i interpretacji zjawisk, w których nadchodzące aktualnie informacje przetwarzane są na podstawie zarejestrowanej w pamięci wiedzy o otaczającym świecie (Piaget, 1966, 1981; Grabowska, Budohoska, 1995, za Szkurłat, 2007). 19 Relacje – kategoria poznania dotycząca związków/zależności między dwoma lub więcej obiektami. Według A. Walewskiego (2004) relacja jako byt niesamodzielny, stanowi jedynie odniesienie jednego podmiotu do drugiego. Równocześnie jest jednak tą kategorią poznania, bez której nie można wyjaśnić mechanizmów funkcjonowania zjawisk i procesów w otaczającym świecie. Teoria relacji, na gruncie geograficznym szeroko podjęta przez A. Hettnera (1927), zajmuje się różnego rodzaju związkami między dwoma lub więcej obiektami. Wśród najczęściej występujących relacji geograficznych wymienionych przez R. Domańskiego (1967) są: współwystępowanie, równokształtność, stopniowanie, następstwo w czasie, przejściowość, przetrwałość, relacje między funkcją a formą, relacje części i całości oraz korelacje. Zdaniem J. Runge (2010) merytoryczną zależność między zmiennymi najpełniej odzwierciedlają korelacje. Możliwości wykorzystania analizy korelacji w badaniach geograficznych wzmocniło rozpowszechnienie kwestionariusza ankietowego oraz komputerowych technik obliczeń matematyczno-statystycznych. Rozwój informatyki, a także metodologii ogólnej sprawia, iż mimo ograniczeń geografowie powszechnie stosują tego typu badania. Świadomość ekologiczna – pojęcie, które posiada wiele definicji, od stosunkowo prostego wyjaśnienia, że jest to stosunek człowieka do otaczającego środowiska (Rafiński, 1992), po pełniejszą definicję, że jest to całość społecznych poglądów, opinii, ocen, wartości, norm, wzorów zachowań związanych ze stosunkiem człowieka do otoczenia przyrodniczego (Wódz, 1990). W. Mirowski (1996) definiuje świadomość ekologiczną jako oparty na określonej wiedzy i przekonaniach zespół opinii, poglądów i postaw dotyczących problematyki relacji między człowiekiem a środowiskiem, właściwy różnym kategoriom osób i różnym grupom społecznym. Zaś według socjologów świadomość ekologiczna polega na rozumieniu relacji człowiek – przyroda oraz na nadawaniu jej znaczenia i wartościowania (SołdraGwiżdż, Ruszczewska, 1995). Wielu badaczy podkreśla, że świadomość ekologiczna jest częścią świadomości społecznej. J. Ermanowicz (1989) i D. Cichy (1998) ujmują ją jako część świadomości społecznej, która dotyczy wzajemnych relacji i uwarunkowań życia człowieka w środowisku przyrodniczym. Część badaczy uważa, że niezbędne jest zrozumienie związku między życiem ludzi a stanem środowiska naturalnego. T. Burger (1986, 1992) i J.K. Gąsecki (1997) opisują więc świadomość ekologiczną jako zespół informacji, przekonań i postaw społecznych na temat środowiska naturalnego oraz postrzeganie związków między stanem i charakterem środowiska a warunkami i jakością życia człowieka. Ta definicja świadomości ekologicznej została przyjęta w niniejszym opracowaniu. Gmina parkowa – gmina przestrzennie powiązana z parkiem narodowym poprzez obecność na jej obszarze dowolnej wielkości części parku narodowego lub jego otuliny. Społeczność lokalna gmin parkowych – mieszkańcy oraz władze gmin parkowych. W literaturze w odniesieniu do parków narodowych często spotyka się także określenie: ludność autochtoniczna, tubylcza lub stali mieszkańcy parków (Brechin i in., 1991; Raval, 1994; Nepal, Weber, 1995; Beltran, 2000; Kappelle, 2001; Castro, Nielsen, 2001; Colchester, 2004). W opracowaniu wśród mieszkańców gmin 20 parkowych wyróżniono kilka kategorii respondentów, w zależności od miejsca zamieszkania względem granicy parku narodowego lub typu gminy, wieku, wykształcenia, statusu zawodowego, relacji rodziny względem własności gruntów na terenie parku narodowego, udziału w edukacji ekologicznej prowadzonej przez parki narodowe. Władze lokalne gmin parkowych – władze samorządowe gmin parkowych, administracja gmin parkowych. W niniejszej pracy jest to grupa respondentów, do której zaliczono osoby pełniące funkcje kierownicze w danej gminie, tj. wójtowie gmin lub burmistrzowie i prezydenci miast oraz ich zastępcy, a także przedstawiciele administracji gmin, którzy w imieniu „lidera” gminy (wójta lub burmistrza) wypełniali kwestionariusze zastosowane w badaniach ankietowych. W tej grupie respondentów znaleźli się więc kierownicy (dyrektorzy i naczelnicy lub ich zastępcy) jednostek administracji gminnej: wydziałów lub referatów, sekretarze gminy oraz pracownicy administracji samorządowej niższego szczebla – inspektorzy i referenci. Sąsiedztwo parku narodowego – (od miejsca zamieszkania sąsiadów) – najbliższe jego otoczenie. Dla parków narodowych traktowanych jako prawno-administracyjne formy ochrony przyrody, a nie tylko jako obszary o wysokich walorach przyrodniczych, sąsiedztwo parków narodowych obejmuje mieszkańców miejscowości położonych w pobliżu ich granic – często zamieszkałych w otulinie parku (bliższe sąsiedztwo) oraz ludność zamieszkałą w gminach parkowych, ale w miejscowościach położonych poza otuliną, w dalszej odległości od granic parków – w miejscowościach nie sąsiadujących bezpośrednio z parkiem narodowym (dalsze sąsiedztwo), w zestawieniach tabelarycznych zamieszczonych w opracowaniu zostało określane także jako „dalsza odległość od granicy PN”. Konflikt/spór – antagonistyczny stan relacji między podmiotami (Deutsch, 1998; Deutsch, Coleman red., 2005), które są rezultatem rzeczywistych lub postrzeganych, także domniemanych sprzeczności dotyczących funkcji (Grocholska, 1980; Bański, 1999) lub celów (interesów), prowadzący w konsekwencji do różnic w zachowaniach w odniesieniu do konkretnych zmian w zagospodarowaniu przestrzennym, a także w ocenie wpływu tych zmian na wartość środowiska (Zuziak, 1995). Konflikt może być pożyteczną prowokacją do sprecyzowania stanowisk, a niekiedy brak jasności jest ważniejszą przyczyną sporu niż sam jego temat (Pawłowska, 2008b). Konflikt wyzwala pomysłowość, która może być użyta nie tylko do walki, lecz także w celu osiągnięcia dobrego, nowego rozwiązania (Chełpa, Witkowski, 1999). Ujawnienie skrywanego czy bagatelizowanego konfliktu otwiera drogę ku jego rozwiązaniu (McKay i in., 2001). Konflikt w parku narodowym – dla potrzeb prowadzonych badań rozumiany jako konflikt społeczny o środowisko. Na określenie sporów na terenie i wokół obszarów prawnie chronionych w literaturze można spotykać się z następującymi terminami:, „konflikt środowiskowy” (ekologiczny), „konflikt społeczny”, „konflikt przestrzenny” (konflikt w gospodarce przestrzennej), konflikt w „gospodarowaniu dobrami środowiskowymi”, „konflikt przyrodniczy”, „konflikt człowiek – przyroda” (albo konflikt „człowiek – środowisko przyrodnicze”) oraz konflikt funkcjonalny 21 (Kołodziejski, 1982a, 1982b, 1988; Kassenberg, Marek, 1986; Burger, 1990; Dutkowski, 1995; Olędzka-Koprowska, 2000; Balon, 2002; Krajewska, 2002; Pawłowska, 2002; Kistowski, 2005, 2008; Królikowska, 2008). Konflikt środowiskowy to efekt działań ludzi związanych z korzystaniem z walorów i zasobów środowiska przyrodniczego, w tym ich aspekcie, który można najlepiej opisać i wyjaśnić za pomocą takich pojęć jak: sprzeczność, niezgodność, walka (Dutkowski, 1995). Źródłem konfliktów jest obiektywna niezgodność interesów, wartości i przekonań w sferze korzystania z dóbr środowiskowych. Wszystkimi stronami (podmiotami) konfliktu środowiskowego są ludzie (grupy ludzi). Środowisko przyrodnicze (przyroda), rozumiane szeroko jako przestrzeń i znajdujące się w niej elementy naturalne, stanowią jedynie przedmiot sporu (Kistowski, 2005). Tak definiowany konflikt jest konfliktem społecznym, gdyż powstaje on i przebiega pomiędzy ludźmi ze względu na przeszłe, obecne i przyszłe działania w środowisku (Dutkowski, 1995). Według A. Słabonia (1995) konflikt społeczny to proces wzajemnego oddziaływania na siebie podmiotów, w którym występuje świadomość faktycznej lub wyimaginowanej niezgodności celów i interesów zmierzających do wymuszenia zmiany podjętych lub zamierzonych działań drugiej strony i/lub do zaszkodzenia przeciwnikowi. Konflikty „o środowisko” czy „o krajobraz” są zatem sporami przestrzennymi – konfliktami w gospodarce przestrzennej – czyli sprzecznościami wokół dążenia do zapewnienia rozwoju gospodarczego, zrównoważonego rozwoju, ładu przestrzennego i realizacji celów publicznych, przy jednoczesnym odmiennym podejściu do wykorzystania walorów przestrzeni dla innych celów np. prywatnych (Krajewska, 2002). Treścią konfliktów przestrzennych jest walka o dostęp do przestrzeni, do jej walorów i zasobów, prowadzona z pozycji różnych, sprzecznych kryteriów racjonalności, jako pochodnych celów reprezentowanych przez te podmioty (Kołodziejski, 1982b). W parkach narodowych można też rozpatrywać konflikty społeczeństwo – przyroda (definiowane jako konflikt człowiek – środowisko), takie np. jak konkurencja między turystami a populacją niedźwiedzia o przestrzeń w parku, ale tego typu sytuacje nie były przedmiotem badań autora. Za M. Kistowskim (2008) warto jeszcze nadmienić, iż oddziaływanie człowieka na środowisko prowadzące do wystąpienia degradacji środowiska nie jest konfliktem środowiskowym/ekologicznym. Można je co najwyżej określić jako kolizję ze środowiskiem, która nie zawsze wiąże się z powstaniem konfliktu. Musi znaleźć się podmiot społeczny (osoba lub grupa), który ujawni powstanie tej degradacji i stwierdzi, że jest ona sprzeczna z jego interesami i poglądami. Z drugiej zaś strony konflikty mogą powstawać nawet wówczas, gdy degradacja środowiska jeszcze nie zaistniała, a jedynie wystąpiło przypuszczenie, że może ona mieć miejsce w przyszłości. Komunikacja społeczna – (od komunikacji czyli porozumiewania się, przekazywania myśli, udzielania wiadomości) – sztuka porozumiewania się ludzi między sobą (Griffin, 2003; McKay i in., 2001). Polega na przekazywaniu komunikatów pomiędzy jej uczestników, którymi mogą być osoby (komunikacja interpersonalna), a także grupy, instytucje czy organizacje. Jej celem jest kształtowanie lub zmiana zasobu wiedzy, a w następstwie także opinii, postaw i zachowań odbiorcy, zgodnie 22 z intencjami nadawcy (Pawłowska, 2008b). Komunikacja społeczna to proces polegający na dzieleniu się wiedzą, wyjaśnianie, podawanie faktów bez intencji wpływu na zachowanie odbiorcy (komunikacja informacyjna) lub proces, w którym perswadujący próbuje wpłynąć na drugą stronę w celu nakłonienia do akceptacji i przyjęcia nowej sytuacji w sposób dobrowolny (komunikacja perswazyjna). Komunikacja perswazyjna dwustronna jest istotą negocjacji, w których podstawowymi sposobami perswazji są „strategia marchewki” (obiecywanie korzyści) oraz „strategia kija” (przestrzeganie przed stratami) (Tokarz, 2006). Komunikacja społeczna definiowana jako przepływ informacji pomiędzy różnymi podmiotami społecznymi, służy do uzgadniania przez wszystkich uczestników tego procesu wspólnego i tożsamego rozumienia sytuacji lub stanu. Jest ona tylko wtedy skuteczna, jeżeli definicja danej sytuacji jest rozumiana w taki sam sposób przez wszystkich uczestników wymiany informacji (Andrzejewska i in., 2007). Partycypacja społeczna – udział obywateli w zarządzaniu sprawami społeczności, której są członkami; to aktywny udział mieszkańców gminy w istotnych dla niej, jej mieszkańców lub określonych grup społecznych sprawach, to włączanie w proces powstawanie dokumentów planistycznych, podejmowania kluczowych decyzji i rozwiązywania problemów lokalnych. Partycypacja społeczna to inaczej proces, w którym dwie lub więcej stron współdziałają w przygotowaniu planów i realizacji określonej polityki, polega na komunikowaniu się mieszkańców z władzami gminy oraz ich obustronnej współpracy (Kwiatkowski, 2003). Największy zakres partycypacji to pełne partnerstwo w kreacji przedsięwzięcia (Pawłowska, 2008b). W szerokim rozumieniu partycypacja społeczna jest podstawą społeczeństwa obywatelskiego, którego członkowie dobrowolnie biorą udział w publicznej działalności (Pawłowska, Swaryczewska, 2002; Böhm, 2008; Pawłowska red., 2010). W węższym ujęciu pojęcie to oznacza partnerstwo publiczno-prywatne samorządu gminnego i mieszkańców, służące podejmowaniu działań na rzecz rozwoju lokalnego (Hausner red., 1999). Partycypacja społeczna jest jednym z ważniejszych założeń koncepcji społeczeństwa obywatelskiego i nowoczesnych demokracji, gdzie państwo jest uważane za własność wspólną obywateli, z czego płynie ich prawo do współdecydowaniu o niej (Prawelska-Skrzypek red., 1996). Niektóre formy partycypacji są nakazane i zagwarantowane przepisami prawa, inne stanowią nieobligatoryjną ofertę władz skierowaną do społeczeństwa, jeszcze inne są wymuszane przez obywateli na drodze protestu, strajku czy innej formy sprzeciwu. 1.3. Przegląd dotychczasowych badań relacji „człowiek – środowisko” W ciągu wieków następowały stopniowe zmiany powiązań i zależności między człowiekiem a środowiskiem (Dobrowolska, 1961; Tuan, 1977; Dutkowski, 1995; Pulinowa, 1996a; Kalinowska, 1992, 2003; Symonides, 2007). Odzwierciedlały one ewolucję środowiska przyrodniczego i społeczeństwa, wynikającą ze zmian liczebności populacji, szybkiego rozwoju technologicznego, a także wydarzeń historycznych. W każdym regionie relacje przebiegały nieco inaczej. Były one 23 warunkowane lokalnym zróżnicowaniem siedlisk, geograficzną zmiennością flory i fauny, ale przede wszystkim liczebnością i kulturą populacji ludzkiej żyjącej na danym obszarze (Plit, 2008). Interakcje systemu „człowiek – środowisko” rozpatrywane były w literaturze światowej i polskiej wielokrotnie oraz na różne sposoby. Podstawą badań było podejście redukcyjno-analityczne, znane też jako ujęcie redukcjonistyczne, bądź holistyczno-systemowe, znane jako ujęcie holistyczne (Kostrowicki, 1992, 2007). Różnice między oboma ujęciami zestawiono w tab. 1. Tabela 1. Różnice między ujęciem redukcjonistycznym a holistycznym w badaniach interakcji „człowiek – środowisko” Ujęcie redukcyjno-analityczne Wyodrębnia, koncentruje się na elementach. Bada charakter oddziaływań. Opiera się na precyzji szczegółów. Modyfikuje pojedyncze zmienne. Niezależnie od czasu trwania; rozpatrywane zjawiska są odwracalne. Całość jest sumą części, wyjaśnienie całości poprzez sprowadzenie jej do praw elementarnych. Sprawdzanie faktów w drodze eksperymentu. Modele precyzyjne, szczegółowe, ale trudne do zastosowania w działaniu. Ujęcie holistyczno-systemowe Łączy, koncentruje się na oddziaływaniach między elementami. Bada efekty oddziaływań. Opiera się na percepcji ogólnej. Modyfikuje równocześnie grupy zmiennych. Obejmuje trwanie i nieodwracalność. Całość jest czymś więcej niż sumą części; wyjaśnienie całości poprzez tworzenie i weryfikację modeli. Sprawdzanie faktów poprzez porównanie funkcjonowania modelu z rzeczywistością. Modele niedostatecznie precyzyjne jako podstawa wiedzy, lecz dające się wykorzystać w działaniu. Ujęcie skuteczne w przypadku oddziaływań nieliniowych i silnych. Ujęcie skuteczne w ocenach całościowych dla celów ogólnych. Oceny są nastawione na cel. Oceny są prowadzone wielodyscyplinarnie. Ujęcie skuteczne w przypadku oddziaływań liniowych i słabych. Ujęcie skuteczne w ocenach szczegółowych dla celów szczegółowych. Oceny są zaprogramowane w szczegółach. Oceny są prowadzone w ramach dyscyplin wzajemnie niezależnie. Synteza ocen poprzez sumowanie ocen Synteza ocen poprzez weryfikację szczegółowych; cel słabo sprecyzowany, rzeczywistości z celem, cel jasno sprecyzowany, szczegóły dobrze rozpoznane. szczegóły płynne. Postępowanie aksjologiczne „od dołu”. Postępowanie aksjologiczne „od góry”. źródło: opracowanie własne na podstawie J. de Rosnay (1982), A.S. Kostrowickiego (1992) W opracowaniach geograficznych o charakterze teoretycznym można spotkać liczne schematy powiązań zarówno pojedynczych komponentów (najczęściej wód, gleb, przyrody ożywionej), jak i całego środowiska przyrodniczego, a także modele systemu człowiek – środowisko (Bartkowski, 1981; Chojnicki, 1988a; Dutkowski, 1995; Kistowski, 2003). W badaniach relacji człowiek – środowisko od pewnego czasu 24 istnieje problem sprzeczności celów i interesów podmiotów korzystających z zasobów i walorów środowiska przyrodniczego. Rozwój gospodarczy wywołuje bowiem zaostrzenie konkurencji o ograniczone dobra środowiskowe, co jest obiektywną przesłanką powstawania konfliktów (Dutkowski, 1995). Znaczący dorobek w zakresie badań interakcji człowiek – środowisko mają poszczególne subdyscypliny geografii fizycznej (Bartkowski, 1986; Kostrowicki, 1992; Richling, Solon, 1996). Relacje człowiek – środowisko są także jednym z głównych zagadnień badawczych geografii społeczno-ekonomicznej (Ackerman, 1963; Chojnicki, 1985, 2000; Hagerstrand, 1979; Lisowski, 1989; Macgill, 1986) oraz geografii regionalnej (Barbag, 1959; Dumanowski, 1981; Kantowicz, Skotnicki, 1991; Kondracki, 1995; Walewski, 2004; Kostrzewski red., 2006; Gocłowski i in., 2008). Istnieje też bogaty dorobek teoretyczny w zakresie metod badań i oceny relacji człowiek – środowisko. W tym kontekście należy przywołać prace m.in. B. Dumanowskiego (1968, 1985), R. Domańskiego (1969), T. Bartkowskiego (1986), A.S. Kostrowickiego (1992), M. Kistowskiego (2003) i A. Walewskiego (1997, 2004, 2010). Według E. Kantowicz (2000) i M. Kistowskiego (2003) poznanie interakcji człowiek – środowisko stanowi obecnie w naukach geograficznych wiodącą problematykę zarówno w badaniach strukturalnych, jak i funkcjonalnych dotyczących środowiska geograficznego. Badanie związków między środowiskiem przyrodniczym a działającym w tym środowisku człowiekiem znajduje się w polu zainteresowań wielu dyscyplin naukowych. Obok tradycyjnie badających je nauk geograficznych i biologicznych, należy również wymienić nauki społeczne: socjologię, ekonomię, historię, politologię, etykę, estetykę i nauki prawne oraz planowanie przestrzenne, urbanistykę i architekturę krajobrazu. Pokłosiem interdyscyplinarności badań relacji między przyrodą a człowiekiem jest bogata literatura. Ponieważ nie sposób zrelacjonować tu całego dorobku z tego zakresu, ograniczono się do szczegółowego przeglądu opracowań dotyczących relacji człowiek – środowisko przyrodnicze w obszarach chronionych, głównie w parkach narodowych. Warto skonstatować, że wielodyscyplinarne ujęcie badań z pewnością przyczynia się do wzrostu wiedzy o pozaprzyrodniczych, a więc również społecznych aspektach tych relacji. Tylko w ostatnim ćwierćwieczu spośród badaczy zagranicznych tematykę dotyczącą społecznych aspektów funkcjonowania parków narodowych podejmowali zarówno przyrodnicy, m.in. J. Hough (1988), S. Amend, T. Amend red., (1995), A.J. McNeely (1995), S.K. Nepal (1995, 2002), C. Lewis (1996), T.D. Jarvis (2000), A.P. Castro, E. Nielsen (2001), D. Trakolis (2001), H. Bauer, (2003), S. Gillingham, P.C. Lee (2003), L.A. Bojórquez-Tapia i in. (2004), J.R. Kideghesho i in. (2007), M. Cihar, J. Stankova (2006), I. Gomez-Vazquez i in. (2009), jak też ekonomiści – I. Fraser, T. Chisholm (2000), H. Kachele, S. Dabbert (2002), M. Stern (2008a, 2008b, 2010), socjologowie – P.C. West, S.R. Brechin (1991), K. Brandon i in. (1998), M.-J. Fortin, C. Gagnon (1999), J. Beltran red., (2000), antropolodzy – M. Colchester (2004), P. West i in. (2006) oraz architekci krajobrazu np. E.H. Zube (1990). Można 25 z całym przekonaniem stwierdzić, że problematyka ta jest stale obecna w pracach autorów reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Według E.H. Zube (1990) na zainteresowanie relacjami między parkiem narodowym a sąsiadującą z nim ludnością składa się kilka przyczyn. Są nimi: 1. wzrastająca w wielu krajach wielkość terenów objętych ochroną prawną; 2. rozwój turystyki na tych obszarach i wynikające z tego konsekwencje dla lokalnej społeczności; 3. działania międzynarodowych agencji promujących ochronę przyrody; 4. troska o ochronę różnorodności biologicznej; 5. rozwijanie pasterstwa i rolnictwa na granicy z parkiem narodowym; 6. utrata dostępu do tradycyjnych źródeł pożywienia dla zwierząt wypartych z terenów objętych ochroną. Z badań prowadzonych w 57 parkach w 35 krajach w ramach programu UNESCO Człowiek i Biosfera, dotyczących relacji między parkami narodowymi a ludnością zamieszkałą w ich sąsiedztwie wynika, że istnieją cztery podstawowe rodzaje relacji między parkiem a społecznością lokalną: 1/ udział lokalnej społeczności w zarządzaniu parkiem; 2/ świadczenie różnych usług przez pracowników parków dla ludności mieszkającej w sąsiedztwie parku; 3/ współpraca pozwalająca na utrzymywanie z pomocą miejscowej ludności tradycyjnego użytkowania gruntów w parku; 4/ zaangażowanie władz lokalnych oraz ludności w prowadzenie turystyki na obszarze parku narodowego (Zube, Busch, 1990). Z badań prowadzonych w krajach europejskich wyróżniają się prace autorów niemieckich: S. Stoll-Kleemann (2001a, 2001b, 2001c) na temat sprzeciwu lokalnych społeczności wobec obszarów chronionych w Niemczech, E. von Ruschkowskiego (2010, 2011) na temat interakcji między lokalnymi społecznościami i organizatorami turystyki a podmiotami zarządzającymi parkami narodowymi oraz M. Sterna (2008a, 2008b) na temat roli komunikacji społecznej w procesie przeciwdziałania sprzeciwom społeczności lokalnych wobec obszarów chronionych. Interesujące pod tym względem są także prace B. Kaltenborn i in. (1999) nad stosunkiem społeczności lokalnych do poszerzenia górskiego parku narodowego Rondane w Norwegii oraz A. Schenk i in. (2007) na temat czynników wpływających na akceptację środków podejmowanych w celu ochrony przyrody. Z badań tych wynika duża nieufność lokalnych społeczności do form działalności ochronnej oraz postrzeganie regulacji ochronnych jako autorytarnych i zagrażających prawom obywatelskim oraz prawom własności. Z kolei w Wielkiej Brytanii – kraju o bogatej tradycji kształtowania relacji między obszarami chronionymi a lokalnymi społecznościami poprzez negocjacje, z uwagi na specyfikę parków narodowych, których ponad 70% powierzchni znajduje się w rękach prywatnych (Countryside Commission, 1998), obowiązuje tzw. Zasada Sanforda (Ginalski, 2009). Zgodnie z tą zasadą, jeśli pojawi się konflikt między celami, dla których powołuje się parki narodowe, przyjmowane są cele o większej wadze w stosunku do celu pierwotnego – ochrony. Jedynym wyjściem jest współpraca władz, agencji i stowarzyszeń zainteresowanych ochroną przyrody z właścicielami gruntów, których za pomocą różnych instrumentów nakłania się 26 (a prawie nigdy nie zmusza) do gospodarowania spójnego z ideą zachowania krajobrazów i ochrony przyrody. Ponadto dyrekcja parku narodowego winna szukać możliwości polepszania ekonomicznych i społecznych warunków życia lokalnej ludności i współpracować w tym celu z właściwymi władzami lokalnymi i innymi ciałami (Environment Act 1995 §62, za Ginalskim, 2009). Warto dodać, że w skład dyrekcji parków wchodzą przedstawiciele władz lokalnych, osoby z miejscowych rad gmin oraz członkowie reprezentujący interes narodowy mianowani przez Sekretarza Stanu ds. Środowiska. Ze swojego grona wybierają oni dyrektora parku narodowego i jego zastępcę. Działania te mają za zadanie zmniejszać napięcia na linii park – miejscowa ludność i nadawać procesowi zarządzania parkiem bardziej demokratyczny charakter (Ginalski, 2009). Ponadto dyrekcje parków narodowych w Anglii i Walii są jedynymi władzami lokalnymi odpowiedzialnymi za planowanie przestrzenne w granicach parku (Bell, McGillivray, 2006; Jones i in., 2004, za Ginalskim 2009). W badaniach nad modelem relacji parki narodowe – osoby żyjące w ich sąsiedztwie, prowadzonych w Nowej Zelandii, J. McCleave i in. (2006) stwierdzili występowanie trzech istotnych czynników wpływających na te relacje, takich jak: przywiązanie ludzi do miejsca, współpraca społeczeństwa z osobami zarządzającymi parkiem narodowym oraz zaangażowanie w obsługę turystyki w parku. W wielu krajach świata coraz większą uwagę w zakresie zarządzania środowiskiem przyrodniczym budzi tzw. podejście partycypacyjne (Nepal, 2002; Philips, 2003; Colchester, 2004; West i in., 2006; Kideghesho i in., 2008; Niedziałkowski, 2009; Allendorf, 2010; von Ruschkowski, Mayer, 2011). J. Caldecott (1995) wskazuje, że im większe uczestnictwo ludności miejscowej w projektach dotyczących ochrony środowiska, tym większa dla nich akceptacja i stopień identyfikacji. W tej koncepcji relacji „ludność miejscowa – obszar chroniony” człowiek jest postrzegany jako integralny element krajobrazu, a system zarządzania obszarami chronionymi koncentruje się bardziej na rozwoju zrównoważonym, niż na ścisłej ochronie. Takie podejście przyzwala na promowanie działalności rolniczej, gospodarki leśnej czy rybołówstwa w obrębie obszarów chronionych (Harmon, 1991, za Królikowską, 2007). Należy nadmienić, iż idee partycypacji społecznej znajdują się w Deklaracji z Caracas (1992), opracowanej na IV Światowym Kongresie Obszarów Chronionych. Umieszczono w niej zapisy dotyczące koegzystencji ludności miejscowej z obszarami chronionymi. W dokumencie tym stwierdzono, iż liczne ekonomiczne i kulturowe relacje między ludnością miejscową a obszarami objętymi ochroną są zbyt często ignorowane. Zalecono zatem m.in., aby rządy brały pod uwagę potrzeby i aspiracje ludności miejscowej oraz gwarantowały jej dochody i zatrudnienie w związku z funkcjonowaniem obszarów chronionych, aby traktowano lokalne organizacje pozarządowe jako partnerów w procesie zarządzania parkami oraz aby wspierano uczestnictwo lokalnych społeczności w zarządzaniu i podejmowaniu decyzji (IUCN, 1992, za Królikowską, 2007). Tematyka relacji „park – ludzie” w ostatnich 25 latach była omawiana na wielu międzynarodowych konferencjach poświęconych ochronie przyrody. Nawiązując do 27 wcześniejszych szczytów, na V Kongresie Parków Narodowych w Durbanie w 2003 r. podkreślono, że w zarządzaniu takimi obszarami jak parki narodowe, ważna jest dbałość o interesy i potrzeby (m.in. zatrudnienie) ludności zamieszkałej w parku lub jego sąsiedztwie (IUCN, 2003). Osoby odpowiedzialne za ochronę przyrody muszą też pamiętać, że kwestie społeczno-kulturowe nie mogą być oddzielone od ochrony przyrody oraz, że jeśli parki narodowe będą traktowane oddzielnie od szerszego społecznego kontekstu, to ich działanie skazane jest na niepowodzenie (McCleave i in., 2006). Duża grupa opracowań na temat relacji ludności miejscowej z parkiem narodowym to studia przypadku, dotyczące sytuacji w krajach rozwijających się (np. Abel, Blaikie, 1986; West, Brechin, 1991; Heinan, 1993; Hamilton i in., 1993; Raval, 1994; Fiallo, Jacobson, 1995; Perreault, 1996; Brandon i in., 1998; Brockington, Igoe, 2006; Allendorf, 2007). W pracach tych podkreślano społeczne implikacje utworzenia parków narodowych dla miejscowej społeczności, wliczając w to wysiedlenia ludzi, zmiany w tradycyjnych sposobach gospodarowania, ale też konflikty z administracją parków. Wiele badań ukazało problemy z dotychczasowym korzystaniem przez ludność z terenów objętych ochroną (Dearden i in., 1996; Baird, Dearden, 2003) oraz problemy własnościowe (Vandergeest, 1996; Dearden i in., 1998). Niektóre badania (np. w krajach afrykańskich) wykazały, że korzyści dla społeczności wynikające z sąsiedztwa z parkiem narodowym są czasami bardzo skromne i ograniczają się do różnych szkoleń, które zdaniem ludności nie są w stanie poprawić lokalnej gospodarki, zwiększyć zatrudnienia ani pomóc w zarządzaniu zasobami naturalnymi (Kideghesho i in., 2005; Kaltenborn i in., 2008). Jeszcze inne opracowania prezentowały wyniki badań na temat konsekwencji rozwoju turystyki dla lokalnych społeczności w związku z powstaniem parku narodowego (Jacobson, 1991; Dearden, 2000; Eagles, McCool, 2002; Adams, Infield, 2003). Powstały też prace ukazujące konflikty z parkiem narodowym z powodu chronionej w nim fauny. Ponadto, na stosunek ludności do parku narodowego mogą też wpływać szkody, jakie w inwentarzu domowym miejscowej ludności są w stanie wyrządzić dzikie zwierzęta (Newmark, 1994). Z kolei, badania prowadzone w krajach rozwiniętych, pozwoliły na stwierdzenie, że istnienie parku narodowego wpływa na lokalne społeczności w sposób pośredni lub bezpośredni. Powstanie nowego parku zazwyczaj powoduje wyraźny wzrost zainteresowania terenem parku przez turystów. Równocześnie, ze względu na wprowadzenie restrykcyjnych przepisów, zostają wymuszone zmiany przyzwyczajeń miejscowej ludności w zakresie dostępu do dotychczasowych miejsc rekreacji i wypoczynku (Payne i in., 1992; Brown, Lipscombe, 1999). Z badań empirycznych R.J. Payne’a i in. (1992) prowadzonych w wielu krajach wynika, że istnienie parku narodowego może również wpływać bezpośrednio na mieszkańców, poprzez ukierunkowanie wykorzystania ziemi, ograniczanie lub całkowity zakaz budownictwa mieszkaniowego, pozyskiwania drewna, zbierania runa leśnego, itp. Ważną cechą relacji między obszarami chronionymi a ludnością w krajach wysoko rozwiniętych jest dążenie administracji parku do bliskiej współpracy 28 z miejscową ludnością. Działania te obejmują zarówno konsultacje, planowanie, jak też udział w procesie zarządzania parkiem (West, Brechin, 1991; Berkes i in., 1991). Brak konsultacji między dyrekcją parku a społeczeństwem może przynieść wiele negatywnych konsekwencji (Trakolis, 2001; Eagles, McCool, 2002). Zdarzały się przypadki, że administracja parku nie radziła sobie z problemami w relacjach z ludnością, zwłaszcza wówczas, gdy na stanowiskach kierowniczych znalazły się osoby nie związane z danym regionem lub bez odpowiedniej wiedzy i doświadczenia w zarządzaniu (Brown, Lipscombe, 1999; Kaltenborn i in., 1999; Kappelle, 2001). Natomiast fakt nieuchronnego zmierzania zarządzania europejskimi obszarami chronionymi w kierunku zwiększania społecznego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotyczących tych obszarów, potwierdza w swoich badaniach S. Stoll-Kleemann (2001b). W licznych artykułach przeglądowych można znaleźć przykłady analizowania rezultatów włączenia społeczności lokalnych w procesy zarządzania zasobami przyrody. Z badań postaw mieszkańców, prowadzonych przez K. Harada (2003) w Parku Narodowym Gunung Halimun w Indonezji wynika, że w relacjach z parkiem ludzie są zainteresowani wyłącznie zaspokajaniem swoich codziennych potrzeb i pragną korzystać z dóbr, jakie daje las. Taka postawa w znacznej mierze wynika z faktu niskiej wiedzy o parku narodowym, z braku porozumienia w sprawie parku między mieszkańcami a władzami oraz braku odczuwania przez miejscową ludność korzyści z ochrony przyrody. Pozytywnym aspektem badań jest stwierdzenie, że uczestnictwo lokalnej społeczności w zarządzaniu parkiem sprzyja ochronie przyrody. Pozytywne, wręcz entuzjastyczne jest też nastawienie miejscowej ludności do współpracy z organami rządowymi i organizacjami pozarządowymi dla dobra parku. W wielu krajach znaczącym aspektem stosunków między parkiem a miejscową ludnością jest turystyka. Potencjalne korzyści ekonomiczne z rozwoju turystyki były istotnym argumentem uwzględnianym w procesie tworzenie parków narodowych. Powołaniu nowego parku często towarzyszyło planowanie wydatków na rozwój infrastruktury w parku i wokół niego. Zakładano, że przyniesie to znaczące wpływy gospodarcze, znacznie przewyższające poniesione koszty (Mortensen i in., 1990; Dawson i in., 1993; Fortin, Gagnon, 1999; Draper, 2000). Stąd ważnym elementem badań relacji ludzie – park są prace nad gospodarczymi rezultatami obecności obszarów chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem korzyści ze wzmożonego ruchu turystycznego oraz kosztów związanych z utratą tradycyjnych źródeł dochodów dla ludności, np. z wyrębu drzew. Większa część tych badań opierała się na metodach ilościowych i kładła nacisk na aspekty społeczno-ekonomiczne relacji ludzie – park (np. Pearce, 1982; Kerr i in., 1986; Clough, Meister, 1989; Allan, 2000; Ferraro, 2002). Na całym świecie znane jest zjawisko występowania konfliktów między lokalnymi społecznościami a osobami odpowiedzialnymi za zarządzanie obszarami chronionymi, w związku z tworzeniem takich obszarów oraz zarządzaniem nimi (Pretty, Pimbert, 1995; Zube, 1986). Ponieważ parki narodowe i otaczające je 29 społeczności są od siebie zależne (Hough, 1988; Jarvis, 2000), skuteczne rozwiązywanie konfliktów lub zapobieganie im stało się priorytetem dla zarządzających parkami. W kontekście powolnego wzrostu powierzchni obszarów chronionych na świecie, jak również ilości i jakości towarzyszących im zagrożeń, właściwe relacje między lokalnymi społecznościami a parkami narodowymi są ważne nie tylko dla dyrekcji tych parków, ale również dla różnego szczebla polityków (von Ruschkowski, Mayer, 2011). Ma to również przełożenie na prowadzenie, co najmniej od połowy lat 80. XX w., badań naukowych nad tymi zagadnieniami (Zube, 1990; Zube, Busch, 1990; Fortin, Gagnon, 1999; Gillingham, Lee, 2003; McCleave i in., 2006; Southwort i in., 2006; West i in., 2006). Podsumowując przegląd literatury zagranicznej dotyczącej relacji społeczność lokalna – park narodowy można stwierdzić, że prace na ten temat są bardzo różnorodne, obejmują wiele zagadnień. W opracowaniach tych najczęściej omawiany jest jeden wybrany aspekt stosunków między parkiem narodowym a miejscową ludnością. Na przykład implikacje dla zarządzania zasobami naturalnymi z powodu rozwoju turystyki w parku (Butler, 1980), przywiązania ludzi do miejsca (Williams i in., 1992), czy korzyści płynące z turystyki i rekreacji (Eagles i in., 2002; Needham, Rollins, 2005). Są też prace obejmujące szerszy wachlarz zagadnień interakcji ludzie – park, np. P.H. Lucasa (1982), E.H. Zube, M.L. Busch (1990), S.R. Brechina i in. (1991), w których stawiane są pytania o zależności między przywiązaniem do miejsca a rozwojem rekreacji i turystyki, o udział ludności miejscowej w zarządzaniu obszarem chronionym, o działania parku dla lokalnej społeczności i konsekwencje zmian dotychczasowego zagospodarowania terenu, itp. Spora część publikacji anglojęzycznych dotyczących funkcjonowania obszarów chronionych została wydana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Należą do nich m.in. niektóre pozycje z serii Best Practice Protected Areas Guildelines Series (np. Beltran, red., 2000; Thomas, Middleton, 2003; BorriniFeyerabend, 2011) oraz specjalne numery czasopisma Parks. Na przykład numer 8 (1) z 1998 r. poświęcony jest relacjom ludności miejscowej z parkami narodowymi, zaś numer 17 (2) z 2008 r. zawiera artykuły, w których dokonano przeglądu realizacji – po pięciu latach – założeń Kongresu IUCN, który odbył się w Durbanie w 2003 r. Warto też zwrócić uwagę na książkę Expanding Partnership in Conservation (McNeely, 1995), w całości poświeconą budowaniu poparcia dla obszarów chronionych i rozwiązywania konfliktów poprzez partnerstwo i dialog z wszystkimi zainteresowanymi stronami. Interesującym kompendium wiedzy na temat rozwiązywania konfliktów jest praca Managing Conflicts in Protected Areas (Lewis, 1996), w której – na przykładzie 29 studiów przypadku z całego świata – przedstawiono różne metody i strategie radzenia sobie z konfliktami występującymi w związku z tworzeniem i funkcjonowaniem obszarów chronionych. Zaś w pracy Protected Areas and Regional Development in Europe: Towards a New Model for the 21st Century (Mose, 2007), dokonano przeglądu najbardziej nowatorskich sposobów ułożenia właściwych relacji między obszarami chronionymi a polityką rozwoju regionalnego. 30 W opracowaniach krajowych omawiających relacje człowiek – środowisko w obszarach objętych prawną ochroną, do najczęściej analizowanych zagadnień należą postawy względem obszarów chronionych oraz zagrożenia przyrody spowodowane działalnością człowieka, rzadziej konflikty w parkach narodowych lub w ich sąsiedztwie, a najrzadziej współpraca czy współdziałanie społeczeństwa z administracją parku dla dobra chronionej przyrody. Badania funkcjonowania parków narodowych w Polsce w ujęciu społecznym dotyczą m.in. świadomości ekologicznej społeczności mieszkającej w parku lub w jego sąsiedztwie i jej postaw wobec parków (np. Burger, 1986, 1999; Grabowski, Marmuszewski, 1985; Domański, 1991a, 1991b; Domański, Partyka, 1992; Osiniak i in., 1993; Górecki i in., 1995; Bożętka, 1997a, 1997b; Górecki, Przywara, 1997; Górecki i in., 1998a, 1998b; Terlecka, Górecki, 1998; Komorowska, 2000; Górecki i in., 2002, 2007; Kozieł, Kozieł, 2008). Prace te ukazują zarówno stan wiedzy miejscowej ludności o walorach parków oraz postawy mieszkańców wobec otaczającej przyrody. Stanowią one również ilustrację związków między społeczeństwem a środowiskiem przyrodniczym w obszarach chronionych. Ważnym zagadnieniem są zagrożenia parków narodowych spowodowane oddziaływaniem gospodarczym, zwłaszcza rozwojem turystyki (Czochański, 1996; Macias i in., 1996; Prędki, 1996; Lubczyński, 1997; Raszka, 1998; Gorczyca, Krzemień, 2002; Królikowska, 2002; Partyka red., 2002; Pawlaczyk, 2002; Matuszewska, 2003; Potocki, 2003; Ptaszycka-Jackowska, 2007; Myga-Piątek, Jankowski, 2009). Z prac tych można wyprowadzić wniosek, iż normy chłonności przyrodniczej wielu parków są znacznie przekraczane, ponieważ żadna obecność człowieka nie jest dla przyrody obojętna, a każda niemal jest w jakiś sposób destrukcyjna. Rodzi się zatem konflikt między ochroną środowiska przyrodniczego a rozwojem turystyki. Po jednej stronie staje dyrekcja parku, odpowiedzialna za ochronę przyrody, po drugiej różne grupy interesów (w tym władze gmin parkowych, a czasami też miejscowa ludność), które np. w rozwoju infrastruktury turystycznej widzą szansę na korzyści o charakterze ekonomicznym. Uwagę zwraca tematyka zagrożeń, które wynikają z niewłaściwego planowania i zagospodarowania przestrzennego w obszarach chronionych. Za jedne z najwcześniejszych opracowań z tego zakresu można uznać prace M. ŁuczyńskiejBruzdy (1965, 1969, 1970), w których przedstawione zostały problemy związane z planami zagospodarowania przestrzennego w parkach narodowych. Zagadnienia dotyczące funkcjonowania parków narodowych i ich zagrożeń podejmowane były przez M. Łuczyńską-Bruzdę (1981, 1996) oraz M. Baranowską-Janotę (1987, 1993, 2001) i D. Ptaszycką-Jackowską (1989, 1996). Zagadnienia organizacyjno-prawne funkcjonowania parków narodowych, w tym konsekwencje częstych zmian zapisów aktów prawnych odnoszących się do ochrony przyrody, wielokrotnie omawiali w swoich pracach W. Radecki (1997, 2000, 2002, 2003, 2007) i J. Sommer (1992, 1994, 2001, 2002) a także J. Solon (2005) i J. Gospodarek (2008). 31 Konflikty w obszarach prawnie chronionych w Polsce były przedmiotem rozważań m.in. B. Domańskiego i J. Partyki (1992); B. Bożętki (1995), M. Dutkowskiego (1995), J. Balona (1996, 2002), M. Kistowskiego (1996, 2005, 2008), J. Runca (1998), T. Burgera (1999, 2002), E. Olędzkiej-Koprowskiej (2000), P. Glińskiego (2001), H. Przewłockiej (2001), W. Borowca i in. (2002), H. Krajewskiej (2002), K. Królikowskiej (2002, 2007), Z. Krzana (2002), I. Macek (2002), D. Matuszewskiej (2003), T. Boruckiego (2004), A. Hibszera (2004, 2008b, 2008c), A. Hibszera i J. Partyki (2005), J. Partyki i J. Żółciaka (2005), T. Lamorskiego (2005), Z. Szkirucia (2005), Cz. Wodzikowskiego (2005) i in. Badania nad konfliktami w parkach narodowych mają na ogół charakter studiów przypadku, obejmujących jeden park, rzadziej kilka. Przykładem są prace D. Matuszewskiej (2003) na temat funkcji turystycznych i konfliktów w wybranych parkach narodowych Polski północno-zachodniej, oraz K. Królikowskiej (2007) na temat konfliktów społecznych w pięciu parkach narodowych. Tematyka konfliktów w parkach narodowych była też sygnalizowana w opracowaniach o charakterze monograficznym, dotyczących ochrony przyrody w Polsce. Przykładowo J. Wiśniewski i D.J. Gwiazdowicz (2004) twierdzą, iż w siedmiu polskich parkach narodowych dochodzi do znaczących konfliktów ze społecznością lokalną (niestety autorzy nie piszą w których), a w pozostałych sprzeczności interesów są rozwiązywane na bieżąco. Źródłami konfliktów są według autorów brak zrozumienia podstawowych celów i zadań parków, brak akceptacji egzekwowania niektórych aktów prawnych ograniczających bezkarne korzystanie ze środowiska przyrodniczego oraz brak środków finansowych kierowanych do organów samorządowych w celu zwiększenia atrakcyjności terenów wokół parków i tworzenia korzystnych warunków życia dla społeczności lokalnych. Należy w tym miejscu nadmienić, że K. Królikowska (2007), wzorując się na opracowaniach z dziedziny nauk społecznych J. Runca (1998) i J. Sztumskiego (2000), za konflikt społeczny w parku narodowym uznała formę bezpośredniej interakcji międzyludzkiej, która charakteryzuje się występowaniem obserwowalnych przejawów walki między stronami. Sytuacja potencjalnie konfliktowa to zdaniem K. Królikowskiej (2007) stan wrogości lub negatywnego nastawienia między grupami, osobami, organizacjami i instytucjami, będący elementem ich świadomości oraz postaw. Warunkiem pełnienia roli strony konfliktu jest zaangażowanie i aktywny udział w konflikcie. Stronami konfliktu lub podmiotami sytuacji konfliktotwórczej mogą być zarówno osoby fizyczne, występujące jednostkowo lub zbiorowo, jak i osoby prawne, czyli instytucje przedsiębiorstwa, stowarzyszenia itp. Temat współpracy między administracją parków narodowych a samorządami lokalnymi podnoszone są w opracowaniach pod red. A. Kostrzewskiego (1994) i M. Łuczyńskiej-Bruzdy (1996), a zwłaszcza w pracy Samorządy i ich stowarzyszenia w ochronie parków narodowych (Prałat, 2002). W tym ostatnim omówione zostały zależności formalno-prawne w relacjach gmina – park narodowy, modele rozwoju zrównoważonego, rola społeczności lokalnych w ochronie środowiska wokół parku narodowego, konflikty wynikające z sąsiedztwa społeczności lokalnych i parków narodowych oraz szanse na współdziałanie z samorządem lokalnym. 32 Autorską koncepcję idei partycypacji społecznej w gospodarce przestrzennej i architekturze krajobrazu, wraz z systemem jej realizowania określonym jako skala partycypacji, szeroko przedstawiła w swych pracach K. Pawłowska (2002, 2008a, 2008b, 2010) z współpracownikami (Pawłowska, Swaryczewska, 2002; Pawłowska, Pająk, 2004). Jej zdaniem partycypację można organizować na wiele różnych sposobów. Analiza konfliktów o krajobraz przynosi wnioski, iż sukces lub klęska wysiłków partycypacyjnych zależy od tego, kiedy i w stosunku do kogo zostanie ona zastosowana. Im większy zakres partycypacji i im wcześniej zostanie ona zastosowana, tym mniejsze jest ryzyko powstania i eskalacji konfliktów. Sytuacje te mają miejsce zarówno w obszarach objętych ochroną, jak i poza nimi. Niestety, jak podkreśla A. Böhm (2008), nawet w obszarach chronionego krajobrazu nie zawsze jest ona wystarczająco skuteczna. W obszarach prawnie chronionych w Polsce bardziej skuteczny od partycypacji bywa mandat (zwłaszcza urzędników administracji rządowej), gdyż oznacza on pełnomocnictwo, zaś partycypacja to współuczestnictwo. Wśród obywateli – potencjalnych uczestników procesu partycypacji społecznej zauważa się nie tylko opór przeciw inicjatywom prokrajobrazowym, ale przede wszystkim przeważa chęć uczestnictwa w korzyściach nad uczestnictwem w kosztach (Böhm, 2008). Pracą o charakterze empirycznym, która dotyczy społecznego udziału w ochronie przyrody, jest publikacja Przy wspólnym stole, czyli praktyczna komunikacja społeczna w ochronie przyrody. M. Miazga (2002) zebrał w niej przykłady doświadczeń polskich parków narodowych w rozwiązywaniu konfliktów pomiędzy ochroną przyrody a społecznościami lokalnymi z wykorzystaniem komunikacji społecznej. Natomiast w opracowaniach: Efektywna komunikacja społeczna w ochronie przyrody. Materiały z warsztatów w Białowieży (Kaczyńska i in., 1999) oraz Komunikacja społeczna w ochronie przyrody. Materiały z warsztatów w parkach narodowych (Koziarek i in., 2000), autorzy przedstawili podstawowe zasady z zakresu komunikacji społecznej. W książce Rola konsultacji i negocjacji... (Lenart red., 2000), omówiono znaczenie konsultacji społecznych w procesie inwestycyjnym. Zaprezentowane przykłady pochodzące z Polski i kilku innych krajów, pozwalają poznać metody prowadzenia konsultacji, zasady dialogu społecznego oraz szanse i zagrożenia jakie się z nim wiążą. Problematykę dotyczącą różnych aspektów relacji społeczeństwo – park narodowy poruszają też artykuły w czasopiśmie Parki Narodowe (Wasilewski, 1998; Andrzejewski, 2001; Dąbrowski, 2001; Jędrzejczyk, 2001; Deptuła, 2002; Matuszewska, 2002; Mochola, 2003; Partyka, 2006; Ćmak i in., 2007). Wymienione publikacje z pewnością nie wyczerpują całego zasobu prac z zakresu społecznych aspektów funkcjonowania parków narodowych w Polsce i w innych krajach. Są one potwierdzeniem, że problematyka ta, omawiana z różnych punktów widzenia, cieszy się dużym zainteresowaniem wśród badaczy na całym świecie. W kontekście wymienionych powyżej zagadnień należy zauważyć, że dotychczas w Polsce nie prowadzono kompleksowych badań dotyczących relacji między społecznościami lokalnymi a najbliższym im parkiem narodowym. Brak też 33 syntetycznych prac monograficznych na temat rozwiązywania istniejących w parkach konfliktów, opracowań dotyczących oceny zagrożeń parków w powiązaniu z zaistniałymi tam konfliktami społecznymi oraz całościowych opracowań dotyczących postrzegania stosunków panujących między ludnością a parkiem znajdującym się w sąsiedztwie. Dlatego niniejsze opracowanie wpisuje się w przedstawioną powyżej problemtykę i stanowi jej obszerne uzupełnienie. 1.4. Propozycja modelu badań relacji człowiek – środowisko w odniesieniu do relacji społeczność lokalna – park narodowy Przyjęta w opracowaniu procedura badawcza opiera się na kilku założeniach, stwierdzających, że: a/ poznanie relacji między parkiem narodowym a społecznością gmin parkowych jest możliwe dzięki zbadaniu percepcji różnych aspektów tych relacji przez mieszkańców oraz przedstawicieli władz wytypowanych do badania gmin; b/ o relacjach społeczeństwa (społeczności lokalnej) ze środowiskiem (parkiem narodowym) w dużej mierze decydują wyobrażenia na temat tego środowiska (parku narodowego). Są one skutkiem zróżnicowania poziomu wiedzy dotyczącej parku. Wyobrażenia stanowią podstawę tworzenia struktury poznawczo-wartościującej. Drugim ważnym czynnikiem jest rodzaj relacji funkcjonalnej respondenta z określonym fragmentem środowiska (np. właściciel gruntów w parku, sąsiad parku narodowego, użytkownik korzystający z walorów parku lub ze szkoleń organizowanych przez park); c/ kluczem do wyjaśniania relacji „ludzie – park” jest poznanie czynników wpływających na indywidualne oceny i zachowania badanej populacji wobec przyrody. Wśród tych czynników bezsporny wydaje się związek zachowań przestrzennych z postrzeganiem środowiska. Ze względu na przyjęcie „percepcji” jako pojęcia leżącego u podstaw modelu badań relacji między parkiem narodowym a społecznością gmin parkowych, wydaje się zasadne rozwinięcie omówienia tego terminu. W definicjach geograficznych percepcję przedstawia się jako „proces zdobywania, porządkowania i organizacji informacji, nie tylko za pomocą zmysłów, ale także w sposób werbalny – za pomocą środków społecznego przekazu” (Lisowski, 2007, s. 25). Percepcja polega na „odzwierciedlaniu w świadomości człowieka przedmiotów i zjawisk świata zewnętrznego (środowiska) i procesów zachodzących wewnątrz organizmu” (Lisowski, 1990, s. 186). W definicji T.F. Saarinena (1969) percepcja rozumiana jest jako strukturyzacja środowiska przyrodniczego i społecznego, a jej zakres tematyczny jest kreślony przez trzy składowe: zachowanie – środowisko – projektowanie (Saarinen, Sell, 1980). Obraz, który powstaje w wyniku percepcji zmniejsza niepewność jednostki, a zwiększa jej wiedzę (Dubcová, 2002). W wyniku percepcji, powstaje przede wszystkim przestrzeń percepcyjna, w której centrum jest postrzegający ją człowiek. 34 Jest więc ona nierozerwalnie związana z człowiekiem i jego możliwościami odbierania sygnałów z otoczenia (Norberg-Schulz, 1971). Z badań M. Kurpanik (2012) wynika, że w momencie pojawienia się ujęć behawioralnych w geografii takie pojęcia jak percepcja, poznanie i wyobrażenie były traktowane jak synonimy. W miarę rozwoju nauki, pojęcia te zostały rozróżnione. Poznanie, jako pojęcie najogólniejsze, łączy w sobie kilka elementów, takich jak: przyswajanie informacji, przedstawienie i przyswojenie ich w wiedzę, a także jej przechowywanie. Powstała w ten sposób wiedza kieruje uwagą i zachowaniem człowieka (Solso, 1979). W tym rozumieniu percepcja jest tylko jednym z procesów poznawczych, który odpowiada za wykrywanie i interpretację bodźców zmysłowych (Lloyd, 1989). W efekcie procesu percepcyjnego powstaje wyobrażenie, jakie jednostka ma na temat środowiska. Na subiektywny charakter wyobrażenia zwracał uwagę K.E. Boulding (1956). Jego zdaniem wyobrażenie opiera się na osobistej wiedzy i nieobiektywnym przekonaniu jednostki, że to w co wierzy jest prawdziwe. Przestrzenne zachowanie człowieka bazuje więc na wyobrażeniu o świecie, a nie na obiektywnej rzeczywistości (ryc. 6). Ta opinia jest zgodna ze zdaniem B. Domańskiego i H. Libury (1986, s. 146), dla których wyobrażenie to „wiedza człowieka o otaczającym go środowisku oraz przypisywane mu znaczenia i oceny”. Wyobrażenia związane są z wartościami zakorzenionymi zarówno w świadomości zbiorowej, jak i indywidualnej (Wojciechowski, 1986). Podlegają one ciągłym zmianom (Walmsley, Lewis, 1997). Natomiast zachowanie przestrzenne wypływa z subiektywnego wyobrażenia o świecie, które tworzone jest na podstawie zbioru informacji o środowisku (Lisowski, 1990). E. Szkurłat (2004) uważa, że związek zachowań przestrzennych z postrzeganiem środowiska stanowi główne uzasadnienie dla prowadzenia przez geografów badań procesu percepcji i powstających w jego wyniku wyobrażeń. Ryc. 6. Wyobrażenie i elementy na niego wpływające (źródło: M. Kurpanik, 2012) Inaczej wyobrażenie definiował Y.F. Tuan (1975), stwierdzając, iż powinno się je rozpatrywać w kategoriach psychologicznych i ograniczyć do wizualnego obrazu tworzonego w umyśle. W modelu procesu percepcji (ryc. 7) w pierwszej kolejności człowiek odbiera zmysłowe bodźce płynące ze środowiska. Drugim źródłem 35 informacji jest wiedza, którą posiada, a następnie informacje płynące od innych ludzi i ze środków masowego przekazu. Informacje o środowisku mają charakter przestrzenny, gdyż można je scharakteryzować za pomocą lokalizacji, odległości oraz kierunku; istnieje także możliwość opisu konkretnych miejsc czy elementów (Lisowski, 1990). D.J. Walmsley i G.J. Lewis (1997) zwracają uwagę, że w wielu pracach przyjmuje się, iż percepcja służy jednostkom do zdobywania wiedzy o środowisku, którą następnie wartościują, a efektem tego jest z kolei wyobrażenie poznawcze oraz decyzja podjęta na jego podstawie. Ryc. 7. Model procesu percepcji (źródło: A. Lisowski, 1990) Polem badań w sferze percepcji jest sfera semiotyczna przestrzeni, a konkretnie jej znaczenie dla postrzegającego podmiotu, czy też inaczej mówiąc treść, którą przestrzeń wysyła w następujących sferach: dosłownej, denotatywnej, przenośnej i konotatywnej (Jałowiecki, Szczepański, 2002). M. Bartnicka (1986), opisując koncepcję percepcji, wyodrębniła trzy założenia. Po pierwsze, istnieje realny, obiektywny świat, który jest zewnętrzny w stosunku do podmiotu. Po drugie, każda jednostka posiada odrębny, subiektywny umysł. Po trzecie, świat zewnętrzny może być poznany przez jednostkę w sposób zmysłowoumysłowy. Percepcja przebiega w trzech fazach (Rapoport, 1977): - percepcja bezpośrednia – polegająca na odbieraniu środowiska przez zmysły; - poznanie – obejmuje próbę zrozumienia otoczenia przy pomocy wartości i posiadanej wiedzy; - waloryzacja – polega na ocenie środowiska i wyobrażeniu tego „idealnego”, a następnie ich porównaniu. 36 Na percepcję przestrzeni duży wpływ ma filtr osobisty, na który składają się indywidualne cechy jednostki, a także wynikające z nich gusty i uprzedzenia (ryc. 8). Nie mniej istotny jest filtr kulturowy. Ostatni, ale nie mniej ważny, jest stan psychofizjologiczny człowieka, czyli m.in. stopień zrelaksowania, czy też zestresowania, hałas oraz poczucie bezpieczeństwa (Zając, 2010). Ryc. 8. Elementy wpływające na percepcję przestrzeni (źródło: opracowanie własne na podstawie M. Zając, 2010) W przedstawiony powyżej model percepcji środowiska wpisują się metody zastosowane w niniejszym opracowaniu. Uporządkowany schemat badania percepcji ułatwił przygotowanie narzędzia badań empirycznych – kwestionariusza ankiety z zestawem pytań opracowanych do każdego jego elementu. Badaniu poddano więc: a/ opinie respondentów na temat parku narodowego i jego zagrożeń (m.in. pytania: czym dla respondenta jest park narodowy, jakie są jego aktualne zagrożenia); b/ oceny walorów parku narodowego najbliższego miejscu zamieszkania (m.in. pytania: jak oceniasz walory przyrodnicze i krajobrazowe najbliższego parku narodowego, jakie korzyści przynosi sąsiedztwo parku, jakie istnieją utrudnienia/ straty wynikające z tego sąsiedztwa); c/ informacje pozwalające poznać potencjalne zachowania osoby ankietowanej względem środowiska – najbliższego parku narodowego (np. pytania: czy jesteś zadowolony z zamieszkania w sąsiedztwie parku/ w jego otulinie, czy zamierzasz mieszkać w obecnym miejscu zamieszkania niezależnie od utrudnień wynikających z sąsiedztwa z parkiem narodowym, wskaż najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów między parkiem a społecznością lokalną, co proponujesz zmienić w relacjach ludzie – park itp.) (ryc. 9). 37 Ryc. 9. Schemat poznawczy relacji ludzie – park narodowy (źródło: opracowanie własne) Poznanie wyobrażeń mieszkańców na temat zależności między parkiem narodowym, reprezentowanym przez jego dyrekcję a lokalną społecznością (władzami samorządowymi oraz mieszkańcami gmin parkowych) oraz ocen więzi miejscowej ludności z parkiem narodowym, pozwoli wybrać pożądane działania względem parku narodowego (tu: akceptowane sposoby rozwiązywania sytuacji spornych, zachodzących w parkach narodowych lub metody przeciwdziałania potencjalnym konfliktom). Taki tok postępowania badawczego pozwoli wskazać najlepsze sposoby służące kształtowaniu poprawnych relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością. Jest to istotny, praktyczny aspekt badań. Według M. Dutkowskiego (1995), zarówno zorganizowane zbiorowości ludzi, jak i poszczególne typy środowiska (przyrodnicze i sztuczne), a także relacje między nimi, są wytworami społecznej komunikacji. Komunikacja ta dotyczy obserwacji relacji człowiek – środowisko, których dokonują na różnych poziomach rzeczywistości społecznej jednostki, grupy ludzi, instytucje i całe podsystemy społeczne. Poznanie naukowe jest jednym ze sposobów takiej obserwacji, jedynym umożliwiającym samoobserwację, czyli m.in. wyróżnienie funkcjonalnych poziomów rzeczywistości społecznej (Dutkowski, 1995). Wynik takiej obserwacji, z wyróżnionymi trzema poziomami rzeczywistości społecznej, na których dokonuje się obserwacja relacji człowiek – środowisko, przedstawia ryc. 10. 38 Ryc. 10. Poziomy społecznej percepcji relacji człowiek – środowisko (źródło: M. Dutkowski, 1995) Uzasadnienie wyboru badanej grupy i zróżnicowania respondentów. W celu rozpoznania oraz oceny relacji ludzie – park narodowy zostały wyróżnione trzy główne grupy respondentów: dyrektorzy parków narodowych, władze gmin parkowych oraz mieszkańcy tych gmin. Materiał empiryczny zebrany wśród lokalnej społeczności stanowił podstawowe źródło informacji do analiz zależności występujących między nią a parkiem narodowym. Opinie dyrektorów parków służyły przede wszystkim do ich weryfikacji. Zgodnie z założeniami badań, wśród miejscowej ludności zostało wyróżnionych kilka kategorii respondentów: ze względu na stosunek do przyrody, wiek, wykształcenie, status zawodowy, miejsce zamieszkania względem parku narodowego, zamieszkanie w danym typie gminy, relacje rodziny względem własności gruntów na terenie parku narodowego, udział w edukacji ekologicznej. Pozwoliło to spojrzeć na rozpatrywane problemy od strony 39 przestrzennej, społecznej i ekonomicznej. Zasadniczy podział lokalnej społeczności na mieszkańców gmin parkowych oraz władze tych gmin, w założeniach badań miał ukazać zróżnicowanie postaw i ocen względem parku narodowego z uwzględnieniem relacji władzy. Celem wyróżnienia wśród respondentów grupy mieszkańców pełnoletnich oraz młodzieży gimnazjalnej było ukazanie zróżnicowania postaw względem parku, wynikających zarówno z długości doświadczenia życiowego, jak też potencjalnie perspektywicznych zachowań względem parku narodowego (według wielu badań młodzież to z reguły osoby o bardziej idealistycznym spojrzeniu na relacje z przyrodą). Ważnym uzasadnieniem objęcia badaniami młodzieży szkolnej jest fakt, iż postrzeganie relacji mieszkańców z parkiem narodowym przez młode pokolenie może mieć istotne znaczenie dla przyszłych zachowań względem parku. W społeczeństwie demokratycznym coraz bardziej liczy się opinia społeczna, stając się nierzadko głosem decydującym w wielu kwestiach. 1.5. Metody i narzędzia badawcze oraz przebieg badań Ze względu na interdyscyplinarny charakter opracowania, zastosowano w nim metody badawcze typowe dla badań geograficznych i socjologicznych. Analiza dokumentów. Prace studialne polegały na przeglądzie polskiej i zagranicznej literatury dotyczącej relacji ludność miejscowa – obszary chronione. Szczególną uwagę zwrócono na antropogeniczne zagrożenia parków narodowych, korzyści i utrudnienia związane z sąsiedztwem parku narodowego dla miejscowej ludności oraz zachodzące w parkach konflikty społeczne. W ramach wstępnego etapu badań, w latach 2006-2007 w siedzibach parków narodowych dokonano przeglądu planów ochrony, rocznych zadań ochronnych, sprawozdań z działalności; zgromadzono informacje o sporach dyrekcji parków narodowych z lokalnymi władzami w sprawie potencjalnych inwestycji. Ponadto przeanalizowano informacje prasowe, dotyczące szeroko rozumianych społecznych aspektów funkcjonowania parków narodowych w Polsce. Spotykając się z mieszkańcami gmin parkowych, przeprowadzono wywiady na temat dawnych i obecnych stosunków miejscowej ludności z dyrekcją parku. Główną metodą badań ilościowych był sondaż diagnostyczny, w którym narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Opracowane zostały trzy kwestionariusze ankiet: jeden dla dyrektorów parków narodowych, kolejne dla przedstawicieli władz samorządowych gmin parkowych oraz dla mieszkańców. Przy konstrukcji kwestionariuszy skorzystano z konsultacji socjologa. Badania pilotażowe, mające na celu udoskonalenie narzędzia badawczego, zostały przeprowadzone w październiku 2008 r. w Ojcowskim Parku Narodowym. Po wstępnych badaniach ankieta dla mieszkańców uległa modyfikacji i powstały dwie wersje: jedna dla osób pełnoletnich, druga dla młodzieży. Po konsultacjach z wicedyrektorami Ojcowskiego Parku Narodowego oraz Kampinoskiego Parku 40 Narodowego, w marcu 2009 r. poprawiona wersja kwestionariuszy została poddana standaryzacji w dwóch szkołach współpracujących z tymi parkami. Kwestionariusz ankiety dla dyrektorów parków (zał. 1) składał się z 22 pytań (zarówno otwartych, półotwartych jak i zamkniętych). Dotyczyły one m.in. antropogenicznych zagrożeń parku, oceny relacji parku narodowego z mieszkańcami gmin parkowych oraz władzami samorządowymi; także korzyści dla mieszkańców gmin parkowych oraz utrudnień wynikających z sąsiedztwa parku, konfliktów z różnymi podmiotami i sposobów ich rozwiązywania, a także współpracy parku ze społecznością lokalną. Kwestionariusz ankiety dla wójtów/burmistrzów (zał. 2) zawierał 21 pytań (w większości zamkniętych) oraz metryczkę. Oprócz pytań dotyczących oceny relacji park – gmina, korzyści i utrudnień wynikających z sąsiedztwa z parkiem narodowym, konfliktów i współpracy, znalazły się pytania o priorytety rozwojowe gminy i miejsce w nich parku narodowego. W ankiecie były też pytania na temat oceny stanu środowiska przyrodniczego w gminie, czynników wpływających na ten stan oraz pytania dotyczące postrzegania najbliższego parku narodowego. Natomiast w kwestionariuszu ankiety dla mieszkańców (zał. 3) znalazła się metryczka zawierająca podstawowe informacje osobowe (płeć, wiek, wykształcenie, status zawodowy i miejscowość zamieszkania), a następnie 30 pytań pogrupowanych w dwie części. Pierwsza część, składająca się z dziewięciu pytań, pozwalała poznać opinie respondenta m.in. jego stosunek do przyrody oraz samoocenę wiedzy o miejscowym środowisku przyrodniczym. Druga część ankiety zawierała pytania dotyczące m.in. opinii respondenta o walorach najbliższego parku, dostrzeganych korzyści i utrudnień dla ludności wynikających z jego sąsiedztwa, relacji między parkiem a miejscową ludnością, sytuacji konfliktowych, ich przyczyn oraz oczekiwanych sposobów rozwiązywania. W kwestionariuszu przeważały pytania zamknięte wielokrotnego wyboru; cztery pytania były otwarte, a kilka półotwartych. Wśród tych pytań ukryte były pytania filtrujące, które pozwoliły wyłączyć z badań osoby, które nie miały nic do powiedzenia na dany temat oraz pytania kontrolne, pozwalające wykluczyć respondentów odpowiadających w sposób nieszczery lub niekonsekwentny. Na bazie tej ankiety opracowano też jej drugą wersję, odpowiednio dostosowaną do młodszych respondentów (zał. 4). Wartość zastosowanej metody sondażu diagnostycznego polega na tym, że sprzyja ona zgromadzeniu opinii badanych osób o różnych kwestiach istotnych z punktu widzenia przeprowadzonych badań, służy lepszemu poznaniu osób badanych pod względem sposobu widzenia przez nie interesujących zagadnień oraz (co jest bardzo istotne z punktu widzenia tak szerokich badań) umożliwia w krótkim czasie zebranie bogatego w treść materiału badawczego, zwłaszcza opinii badanych, ich stanowisk i przekonań w różnych sprawach. Metoda sondażu diagnostycznego ma też swoje słabe strony. Dotyczą one zarówno etapu tworzenia kwestionariusza ankiety, jak też jego wypełniania przez respondentów, co w oczywisty sposób może przekładać się na wiarygodność sondażu (Babbie, 2009). Zagrożenie to zostało zminimalizowane przez weryfikację kwestionariuszy w trakcie badań pilotażowych 41 oraz przeprowadzenie ankietyzacji na bardzo szerokiej grupie respondentów (dyrektorów wszystkich parków narodowych, przedstawicieli władz wszystkich gmin parkowych oraz licznej, reprezentatywnej grupie mieszkańców tych gmin). W doborze celowym zbiorowości badanych, ze względu na zróżnicowane rozumienie reprezentatywności próby, wśród mieszkańców gmin zastosowano założenia reprezentatywności typologicznej, tzn. w próbie dla danego parku są uwzględnione wszystkie typy jednostek i wartości zmiennej, bez zachowania proporcji między nimi (Babbie, 2004). W celu całościowego spojrzenia na problematykę relacji parki narodowe – lokalna społeczność, badaniami objęto wszystkie 23 parki. Zamierzeniem było uzyskanie wypełnionych ankiet ze 134 gmin parkowych. W celu otrzymania danych od władz samorządowych, drogą pocztową wysłano kwestionariusz ankiety z listem przewodnim do prezydenta, burmistrza lub wójta gminy. Badania ankietowe wśród mieszkańców gmin parkowych zrealizowano głównie w miejscowościach położonych w parkach narodowych, w ich strefach ochronnych i w najbliższym sąsiedztwie granic parków. Zostały one przeprowadzone z wykorzystaniem metody ankiety pocztowej z pomocą dyrekcji szkół i miejscowych nauczycieli. Podczas przeprowadzonych ankietowych badań celowych wśród mieszkańców przyjęto założenia statystyki badań regionalnych GUS. Objęto nimi osoby powyżej 14 roku życia. Założono również, że badania zostaną przeprowadzone wśród młodzieży szkół gimnazjalnych funkcjonujących w gminach parkowych. Wybór szkół uzależniono od ich położenia względem granicy parku narodowego, kierując się „bliskością parku”. W przypadku dużych gmin miejskich (np. Jeleniej Góry, Świnoujścia), po konsultacjach z dyrekcjami parków narodowych oraz władzami oświatowymi tych miast, ze względu na tzw. rejonizację szkół, wybrano gimnazja położone w najbliższym sąsiedztwie parku narodowego. Taki wybór gwarantował większe prawdopodobieństwo dotarcia do osób zamieszkałych w parku lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie. W szkołach z większą liczbą najstarszych klas (oddziałów) gimnazjalnych rozprowadzano ankiety wśród uczniów z terenu parku lub jego sąsiedztwa. Właściwe badania ankietowe zrealizowano od marca do listopada 2009 r. w dyrekcjach wszystkich 23 parków, w 112 gminach przestrzennie powiązanych z parkami narodowymi oraz w 137 szkołach zlokalizowanych w tych gminach. Należy dodać, iż pozyskanie wypełnionych ankiet nie zawsze przynosiło oczekiwane rezultaty. Wypełnione ankiety otrzymano od 84% przedstawicieli władz gmin parkowych, co jest wynikiem satysfakcjonującym, w sytuacji powszechnej niechęci do wypełniania wszelkiego rodzaju ankiet i udziału w wywiadach. Trudności napotkano również w pozyskiwaniu ankiet ze szkół. W kilku przypadkach dyrekcja nie wyraziła zgody na przeprowadzenie badania, tłumacząc się nadmierną częstotliwością różnego rodzaju badań ankietowych w szkołach oraz brakiem gwarancji ich odzyskania od osób pełnoletnich. 42 Tabela 2. Próba badawcza w poszczególnych parkach względem liczby ludności Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Park Narodowy Liczba Liczba Liczba ankiet od ankiet od gmin władz miejscowej parkowych gmin ludności Babiogórski 3 3 263 Białowieski 2 2 79 Biebrzański 18* 14* 293 Bieszczadzki 4 4 116 Bory Tucholskie 2 2 186 Drawieński 6 6 274 Gorczański 7 7 301 Gór Stołowych 6 6 288 Kampinoski 8 8 584 Karkonoski 7 6 270 Magurski 7 5 356 Narwiański 7 6 294 Ojcowski 5 4 240 Pieniński 4 4 254 Poleski 7 5 249 Roztoczański 7 3 248 Słowiński 5 4 296 Świętokrzyski 8 7 231 Tatrzański 4 3 390 Ujście Warty 4 4 174 Wielkopolski 6 4 182 Wigierski 5 3 188 Woliński 3 3 188 SUMA: 134 112 5944 *z gminą Tykocin (źródło: BDL GUS, 2009, obliczenia własne) Liczba ludności powyżej 14 roku Udział % osób ankietowanych w życia w gminach zakwalifikowanych do badań stosunku do badanej populacji gmin parkowych 11706 5630 46993 5152 13149 14396 62610 30664 68427 107809 30311 37042 29842 11235 9801 40787 24437 40817 48716 14627 55481 13394 41393 764419 2,25 1,40 0,62 2,25 1,41 1,90 0,48 0,93 0,85 0,25 1,17 0,79 0,80 2,26 2,54 0,61 1,21 0,57 0,80 1,19 0,33 1,40 0,45 0,78 Próba badawcza (tab. 2) obejmowała co najmniej 20 uczniów najstarszej klasy danego gimnazjum, a więc młodzieży w wieku 15-16 lat oraz co najmniej taką samą liczbę osób pełnoletnich (jeden z rodziców, znajomi, sąsiedzi). Liczba ankiet przygotowanych dla osób dorosłych była dwa razy większa niż dla uczniów (zakładano zwrot poprawnie wypełnionych ankiet na poziomie 50%). Dzięki wsparciu dyrekcji szkół i nauczycieli, młodzież stała się pośrednikiem w dotarciu do osób pełnoletnich. Autorytet szkoły jako instytucji przyczynił się do zebrania liczby ankiet w przybliżeniu odpowiadającej założeniom badań. Zastosowanie takiej procedury przyczyniło się do otrzymania odpowiedzi zwrotnej od dużej grupy przedstawicieli lokalnej społeczności w różnych przedziałach wiekowych. Warto zaznaczyć, że spośród kilku wariantów zbierania danych od przedstawicieli lokalnej społeczności, wariant „poprzez szkołę” okazał się bardzo skuteczny. Uzyskano 3027 poprawnie wypełnionych ankiet od młodzieży oraz prawie tyle samo (2917) od osób pełnoletnich. Pozwoliło to na porównanie poglądów obu grup respondentów. 43 Łącznie z ankietami od dyrektorów parków narodowych oraz władz samorządowych i administracji gmin parkowych zebrano 6079 ankiet. Równolegle do badań ankietowych prowadzono studia literatury, a korzystając z Banku Danych Lokalnych (BDL) Głównego Urzędu Statystycznego, sporządzono bazę danych służącą do charakterystyki gmin parkowych (liczba ludności, dochody gmin na 1 mieszkańca). W analizie jakościowej cennym materiałem badawczym, dotyczącym relacji park narodowy – społeczność lokalna, okazały się wypowiedzi dyrektorów parków oraz przedstawicieli miejscowej ludności zebrane podczas wywiadów przeprowadzonych w czasie wyjazdów badawczych do kilku parków. Analizę ilościową przeprowadzono przy użyciu pakietu statystycznego SPSS 14 for Windows, udostępnionego przez socjologów z Instytutu Socjologii UŚ. Analiza ilościowa objęła analizę jednozmienną, której wyniki przedstawione zostały jako proste rozkłady odpowiedzi w próbie, oraz analizę dwuzmienną, której rezultaty ukazano w postaci tabel krzyżowych (Babbie, 2009). W pytaniach otwartych i wielokrotnego wyboru liczby wskazują jaka część respondentów wybrała daną odpowiedź, zaś procenty nie sumują się do 100. Ponieważ najistotniejszym elementem podejmowanych badań było ustalenie zależności między zmiennymi (np. ogólnej oceny relacji, wskazania występowania korzyści i utrudnień oraz ich rodzaju, dostrzegania konfliktów, w zależności np. od wykształcenia, statusu zawodowego respondentów czy zamieszkania względem parku narodowego itp.), skorzystano z najpopularniejszej techniki analizy danych w tego typu badaniach – analizy tabelarycznej. Dla ukazania zależności między zmiennymi posłużono się typowymi tabelami zależności (tabelami krzyżowymi) wytworzonymi przez procedurę CROSSTABS pakietu SPSS 14. Ważnym elementem badań ilościowych było określenie poziomu istotności zachodzących korelacji. Korzystając z pakietu SPSS istotność zależności określono na poziomie 95%. Uwzględniając założenia badań sprawdzono w jaki sposób poszczególne czynniki różnicują opinie badanych respondentów. Zgromadzone w bazie danych informacje o poglądach osób ankietowanych skonfrontowano z trzema grupami czynników, do których zaliczono (ryc. 11): 1/ społeczne (przynależność respondenta do grupy „uczniowie/ młodzież” lub „dorośli”, wykształcenie, status zawodowy, stosunek do przyrody, udział w zajęciach edukacyjnych); 2/ przestrzenne (zamieszkanie w poszczególnych parkach, w różnych miejscach gminy względem parku narodowego i w różnych typach gmin parkowych); 3/ ekonomiczne: posiadanie gruntów w parku oraz zamieszkanie w gminie o różnej zamożności (za kryterium rozróżnienia przyjęto dochód gmin na 1 mieszkańca). Analiza odpowiedzi na pytania tzw. metryczki oraz pierwszej części każdej ankiety pozwoliła na przedstawienie cech demograficznych badanej populacji, samoocenę wiedzy o środowisku przyrodniczym we własnej gminie oraz postawy respondentów względem przyrody. W przypadku lokalnej społeczności pozwoliła 44 także na poznanie źródeł informacji o miejscowej przyrodzie. Dalsze pytania ankiety były też źródłem informacji o udziale w edukacji ekologicznej prowadzonej przez park narodowy, a w przypadku 16 parków, w których występują grunty prywatne, o posiadaniu takich gruntów przez rodziny respondentów. Wyniki prezentujące poglądy wyróżnionych grup respondentów przedstawiono na odpowiednio skonstruowanych diagramach i kartodiagramach, z zastosowaniem m.in. oprogramowania arcGIS. W następnych rozdziałach wyniki te przedstawione są w układzie tematycznym, zaś kwestionariusze ankiet w całości umieszczono w załącznikach. Ryc. 11. Czynniki wpływające na ocenę relacji park narodowy – społeczność lokalna (źródło: opracowanie własne) 45 2. SPOŁECZNOŚCI LOKALNE POSTAWY WOBEC PRZYRODY GMIN PARKOWYCH I ICH W rozdziale przedstawiono syntetyczny opis gmin parkowych oraz respondentów (władz gmin parkowych i mieszkańców tych gmin), a także informacje na temat cech demograficzno-społecznych, samooceny wiedzy o środowisku przyrodniczym w gminie i charakterystyki postaw mieszkańców wobec przyrody. 2.1. Gminy parkowe jako obszar badań relacji park – miejscowa ludność Ryc. 12. Rozmieszczenie parków narodowych na tle gmin parkowych objaśnienia: 1 – parki narodowe, 2 – gminy parkowe (z parkami narodowymi w ich granicach), 3 – granice województw (źródło: opracowanie własne) 46 Z parkami narodowymi w Polsce przestrzennie związane są 134 gminy. Parki leżą – przynajmniej częściowo – na gruntach 115 gmin, a tereny większości z tych gmin zajmują również strefy ochronne parków. Dodatkowo w 19 gminach znajduje się otulina parku narodowego (ryc. 12). Liczba gmin parkowych w poszczególnych parkach jest zróżnicowana i wynosi od dwóch (w Białowieskim PN, PN Bory Tucholskie) do osiemnastu (w Biebrzańskim PN). Średnio wynosi ona sześć gmin (tab. 3). Tabela 3. Gminy parkowe w poszczególnych parkach narodowych w Polsce Lp. Park Narodowy 1 Babiogórski 2 Białowieski Gminy parkowe Jabłonka, Lipnica Wielka, Zawoja Białowieża, Narewka Bargłów Kościelny, Dąbrowa Białostocka, Goniądz, Grajewo, Jaświły, Jedwabne, Lipsk, Mońki, Nowy Dwór, Radziłów, Rajgród, Rutki, Suchowola, Sztabin, 3 Biebrzański Trzcianne, Tykocin, Wizna, Zawady 4 Bieszczadzki Cisna, Czarna, Lutowiska, Solina 5 Bory Tucholskie Brusy, Chojnice 6 Drawieński Bierzwnik, Człopa, Dobiegniew, Drawno, Krzyż Wielkopolski, Tuczno Kamienica, Mszana Dolna, Niedźwiedź, Nowy Targ, Nowy Targ (miasto), 7 Gorczański Ochotnica Dolna, Rabka Zdrój 8 Gór Stołowych Duszniki Zdrój, Kudowa Zdrój, Lewin Kłodzki, Polanica Zdrój, Radków, Szczytna 9 Kampinoski Brochów, Czosnów, Izabelin, Kampinos, Leoncin, Leszno, Łomianki, Stare Babice 10 Karkonoski Jelenia Góra, Karpacz, Kowary, Lubawka, Piechowice, Podgórzyn, Szklarska Poręba 11 Magurski Dębowiec, Dukla, Krempna, Lipinki, Nowy Żmigród, Osiek Jasielski, Sękowa 12 Narwiański Choroszcz, Kobylin Borzymy, Łapy, Sokoły, Suraż, Turośń Kościelna, Tykocin 13 Ojcowski Jerzmanowice-Przeginia, Skała, Sułoszowa, Wielka Wieś, Zielonki 14 Pieniński Czorsztyn, Krościenko nad Dunajcem, Łapsze Niżne, Szczawnica 15 Poleski Hańsk, Ludwin, Sawin, Sosnowica, Stary Brus, Urszulin, Wierzbica 16 Roztoczański Adamów, Józefów, Krasnobród, Szczebrzeszyn, Tereszpol, Zamość, Zwierzyniec 17 Słowiński Główczyce, Łeba, Smołdzino, Ustka, Wicko 18 Świętokrzyski Bieliny, Bodzentyn, Górno, Łagów, Łączna, Masłów, Nowa Słupia, Pawłów 19 Tatrzański Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Poronin, Zakopane 20 Ujście Warty Górzyca, Kostrzyn nad Odrą, Słońsk, Witnica 21 Wielkopolski Dopiewo, Komorniki, Luboń, Mosina, Puszczykowo, Stęszew 22 Wigierski Giby, Krasnopol, Nowinka, Suwałki, Szypliszki 23 Woliński Międzyzdroje, Świnoujście, Wolin objaśnienia: kursywą zaznaczono gminy, w których nie przeprowadzono badań ankietowych w szkołach (źródło: opracowanie własne) Powierzchnia omawianych gmin stanowi niespełna 7% obszaru Polski. Mieszka w nich 3,3% ludności kraju. W skład parku narodowego wchodzi od 0,02% obszaru gminy (gmina Zamość) do 81,4% powierzchni (gmina Izabelin). Średnio w skład parku narodowego wchodzi 17,3% powierzchni gminy. Wśród gmin parkowych znajdują się 84 gminy wiejskie, 35 gmin miejskowiejskich oraz 15 gmin miejskich. Gminy te różnią się powierzchnią, liczbą ludności, sposobem zagospodarowania terenu, a także zamożnością. Średni wskaźnik 47 zamożności wyrażony dochodami budżetu gmin na 1 mieszkańca, obliczony jako średnia z 5 lat (2005-2009), wyniósł 2497,82 zł. Wahał się on od 1739,80 zł (gmina Luboń) do 5419,24 zł (gmina Międzyzdroje). Gminy parkowe można podzielić umownie na: a/ ubogie – to znaczy o dochodach poniżej 2386,68 zł (80 gmin), b/ średnio zamożne – gminy o dochodach na 1 mieszkańca obliczonych jako średni dochód gmin parkowych +- 10%, od 2386,68 zł do 2917,04 zł (39 gmin), c/ bogate – to znaczy o dochodach powyżej 2917,04 zł (15 gmin). Przy średnim wskaźniku dla Polski wynoszącym w tym czasie 2651,86 zł, większość gmin parkowych należy do uboższych od średniej. Wybrane, szczegółowe informacje dotyczące gmin parkowych zamieszczono w zał. 5. Tabela 4. Ludność w parkach narodowych i w ich sąsiedztwie Liczba ludności Liczba ludności Park Narodowy Liczba ludności Liczba ludności w miejscowościach w gminach parkowych w parku w otulinie parku sąsiadujących (w tys.) (w tys.) wg GUS 2009 z parkiem (w tys.) 1 Babiogórski 0 6,5 25 31,9 2 Białowieski 50 0 5 6,3 3 Biebrzański 100 27,0 brak danych 80,7 4 Bieszczadzki 120 2,0 0,4 6,2 5 Bory Tucholskie 26 2,6 brak danych 30,0 6 Drawieński 362 5,1 brak danych 35,8 7 Gorczański 30 brak danych brak danych 61,5 8 Gór Stołowych 100 35,0 20 28,5 9 Kampinoski 2600 60,0 1800 81,4 10 Karkonoski 0 0 117 123,2 11 Magurski 0 brak danych brak danych 53,2 12 Narwiański 2 8,0 8 53,1 13 Ojcowski 500 10,0 ok. 12 35,9 14 Pieniński 30 3,7 21 30,3 15 Poleski 100 1,5 2,5 22,9 16 Roztoczański 122 100,0 brak danych 19,3 17 Słowiński 200 1,5 1,5 29,8 18 Świętokrzyski 120 103,0 30 59,3 19 Tatrzański 0 0,015 65 58,4 20 Ujście Warty 0 0,5 35 39,6 21 Wielkopolski 500* brak danych brak danych 83,0 22 Wigierski 1700 5,0 brak danych 16,2 23 Woliński 50 0 15 59,8 RAZEM 6712 1 046,3 (źródło: opracowanie własne na podstawie szacunkowych danych dyrekcji parków; *Szkiruć, 2005 ) Lp. W gminach parkowych zamieszkuje ponad 1 mln osób, w zdecydowanej większości poza granicami parków, część w tzw. bliskim sąsiedztwie. Dane te dla 48 poszczególnych parków są szacunkowe, podobnie jak liczba stałych mieszkańców parków narodowych (tab. 4). Osadnictwo stałe nie występuje tylko w pięciu polskich parkach narodowych (Babiogórskim, Karkonoskim, Magurskim, Tatrzańskim, Ujście Warty). W pozostałych liczba mieszkańców jest bardzo zróżnicowana, wynosi od kilku osób (np. w Narwiańskim PN, do kilku tysięcy – w Kampinoskim PN). Tereny w parku narodowym objęte osadnictwem często pozbawione są podstawowych inwestycji komunalnych (wodociągów, kanalizacji, gazyfikacji). Z tego powodu mogą być źródłem różnych zanieczyszczeń: ścieków, odpadów komunalnych, lokalnych zanieczyszczeń powietrza z domowych palenisk. Natomiast mieszkającej tam ludności, z tytułu ograniczeń wynikających z przepisów o ochronie przyrody, dotyczyć mogą – z tego powodu – różne utrudnienia (głównie o charakterze ekonomicznym), a przede wszystkim znaczne ograniczenie standardu życia. Obecność stałych mieszkańców w parku narodowym bywa przyczyną różnych sytuacji spornych z jego dyrekcją – od spraw wynikających z użytkowania prywatnych gruntów, remontów i rozbudowy obiektów mieszkalnych, po odszkodowania za zniszczenia w uprawach rolnych, spowodowane przez dzikie zwierzęta. Ponadto obecność trwałego osadnictwa i stałych mieszkańców w parku narodowym utrudnia administracji parku narodowego pobieranie opłat za wstęp do parku, które w niektórych przypadkach są ważnym źródłem dochodów. 2.2. Cechy demograficzno-społeczne respondentów i ich świadomość ekologiczna Badanie przekonań ludzi i ich postaw wobec przyrody często bywa określane w literaturze jako badanie świadomości ekologicznej (Grabowski, Marmuszewski, 1985; Górecki i in., 1995; Sołdra-Gwiżdż, Ruszczewska, 1995; Mirowski, 1996; Komorowska, 2000; Szewczak, 2007 i in.). Od stanu świadomości ekologicznej, postaw wobec środowiska naturalnego i parków narodowych oraz od wiedzy społeczeństwa na temat walorów środowiska zależy funkcjonowanie obszarów przyrodniczo cennych (Sokołowski, 1981; Kapuściński, 1984; Kozłowski, 1986). Obojętne postawy wobec przyrody, często świadczące o niskim poziomie świadomości ekologicznej, zdaniem wielu autorów są przyczyną negatywnego stosunku miejscowej ludności do obszarów chronionych (Mielnicka, 1992; Kasprzak, Raszka, 1994; Komorowska, 2000; Królikowska, 2002). Potwierdzeniem tego były sytuacje konfliktowe w niektórych polskich parkach narodowych. Czynnik ten nie jest jedynym, który kształtuje nastawienie społeczności lokalnej do instytucji parku narodowego. Bardzo często negatywny stosunek do parku jest następstwem konfliktu interesów o charakterze ekonomicznym, a przede wszystkim okoliczności, w jakich park powstawał – często kosztem ziemi wywłaszczanej miejscowej ludności (np. w Tatrach) lub gdy jego powierzchnia została powiększona wbrew oczekiwaniom mieszkańców (Komorowska, 2000). Znane są też przykłady (m.in. Tatrzański PN, Wigierski PN), gdzie koncepcja wykorzystania danego terenu przez lokalną społeczność znacznie się różni od narzuconej prze przepisy prawa, a mającej na uwadze dobro przyrody 49 np. przez likwidację stałego pobytu ludzi, w efekcie doprowadzając do wielu konfliktów (Bożętka, 1997b). Świadomość ekologiczna wywiera istotny wpływ na system wartości człowieka, jego własną wrażliwość, osobiste wyczulenie na dobro i krzywdę przyrody. Według A. Zielińskiej (2008), postępując zgodnie z ideą zrównoważonego gospodarowania na obszarach przyrodniczo cennych, społeczeństwo czerpie korzyści pozaekonomiczne (czyste środowisko życia, piękne krajobrazy, bogate zasoby flory i fauny) oraz korzyści ekonomiczne (rozwój proekologicznej działalności gospodarczej, dodatkowe miejsca pracy). Stan świadomości ekologicznej społeczności lokalnej może również przyczynić się np. do akceptacji ekologizacji gospodarki obszarów chronionych. Społeczeństwo powinno być przekonane, że istnienie takich obszarów jest szansą rozwoju i poprawy jakości życia. 2.2.1. Władze samorządowe gmin Grupę osób ankietowanych określaną w opracowaniu jako „władze gmin” lub „władze lokalne” stanowiły zarówno osoby pełniące najwyższe funkcje kierownicze w danej gminie (szefowie gmin) tj. wójtowie gmin lub burmistrzowie i prezydenci miast oraz ich zastępcy, a także przedstawiciele administracji gmin: kierownicy (dyrektorzy i naczelnicy lub ich zastępcy) jednostek administracji gminnej: wydziałów lub referatów, sekretarze gminy oraz pracownicy administracji samorządowej niższego szczebla – inspektorzy i referenci, którzy w imieniu i z upoważnienia „lidera” gminy (wójta lub burmistrza) wypełniali kwestionariusze ankiet (ryc. 13). Wśród respondentów spoza ścisłego kierownictwa gminy najczęściej były osoby z wydziałów odpowiedzialnych za ochronę środowiska, rolnictwa oraz zagospodarowania przestrzennego. Część ankietowanych osób nie udzieliła informacji na temat sprawowanej funkcji, co na wykresie zostało przedstawione jako „brak informacji”. brak informacji 14% szefow ie gmin 25% referenci 7% dyrektorzy/naczelnicy jednostek administracji gminnej 14% inspektorzy 36% sekretarze gminy 4% Ryc. 13. Struktura ankietowanych przedstawicieli władz gmin parkowych według pełnionej funkcji (źródło: opracowanie własne) 50 Osoby z tej grupy respondentów cechowały się bardzo zróżnicowanym stażem pracy w administracji samorządowej: od 1 roku do 38 lat. Również zajmowane funkcje pełniły od niespełna roku do ponad 30 lat. Średnia modalna dla tej grupy respondentów wynosi 20 lat, co znaczy że mamy do czynienia z osobami o dużym doświadczeniu zawodowym, którym sprawy środowiska przyrodniczego oraz jego ochrony na terenie własnej gminy nie powinny być obce. W grupie 112 respondentów znalazły się osoby w wieku od 22 do 67 lat. Średnia wieku ankietowanych wyniosła niespełna 44 lata. Mężczyźni stanowili 55% ankietowanych, a kobiety 38%. Pozostałe osoby nie udzieliły informacji o swojej płci. W zdecydowanej większości ta grupa respondentów określiła swoją wiedzę na temat środowiska przyrodniczego własnej gminy jako „dobrą” (66%) a 19,6% ankietowanych nawet jako „bardzo dobrą”. Do „przeciętnej” znajomości stanu środowiska własnej gminy przyznało się tylko 11% liderów gmin. Według około 60% ankietowanych przedstawicieli władz samorządowych przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów i dlatego należy ją użytkować i z niej korzystać. Około 85% respondentów wyraziło opinię, że na miejscowej przyrodzie można też dobrze zarobić inwestując w turystykę lub rekreację, a wszyscy (100%) stwierdzili, że przyroda ta jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym. Ewidentnie wśród badanej populacji brak jest konsekwencji w wyrażanych opiniach, które sprowadzają się do stwierdzenia, że przyrodę należy chronić, ale też w pełni z niej korzystać. Wydaje się, że wypowiedzi respondentów można rozumieć w taki sposób, że przyroda powinna być chroniona, aby z tej ochrony czerpać korzyści np. rozwijając ruch turystyczny, który może przynieść finansowy zysk. Dopełnieniem charakterystyki władz lokalnych jest stanowisko tej grupy respondentów dotyczące priorytetów rozwojowych własnej gminy oraz miejsca wśród tych priorytetów działalności gminy na rzecz parku narodowego (ryc. 14). 120 V miejsce 100 ilość wskazań IV miejsce 80 III miejsce 60 II miejsce 40 I miejsce 20 0 urbanizacja wspomaganie infrastruktura inwestycje infrastruktura PN turystyczna komunikacyjne wodnościekowa inne Ryc. 14. Opinie władz gmin na temat priorytetów rozwoju gmin objaśnienia: I-V – miejsce priorytetu w zestawieniu (źródło: opracowanie własne) 51 Według władz samorządowych gmin parkowych lista rankingowa priorytetów rozwoju analizowanych gmin jest następująca: na pierwszym miejscu – rozbudowa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej i turystycznej (44 pierwsze miejsca i 34 drugie miejsca), na drugim miejscu – rozwój inwestycji komunikacyjnych (38 pierwszych miejsc i 36 drugich), a na trzecim – rozwój zabudowy mieszkalnej w gminie. Warto dodać, że 15 osób, które dopisały do listy jako priorytet rozbudowę lub budowę infrastruktury wodno-ściekowej umieściło ten priorytet na pierwszym miejscu. Można wyrazić zadowolenie, że spośród samodzielnie dopisanych przez osobę ankietowaną priorytetów, ten znalazł się na tak wysokiej pozycji. Uporządkowana gospodarka wodno-ściekowa w gminie parkowej ściśle koresponduje z założeniami ochrony przyrody w parku narodowym i jego otulinie. Kolejny element zestawienia – „wspomaganie działalności statutowej parku narodowego” nie znalazło uznania jako priorytet rozwojowy gmin parkowych; aż 81 osób (72%) umieściło ją na ostatnim miejscu w rankingu. Tylko co piąty respondent umiejscowił ją w zestawieniu priorytetów gmin parkowych na jednym z trzech pierwszych miejsc. 2.2.2. Mieszkańcy gmin parkowych Wśród respondentów znalazło się 2917 osób pełnoletnich oraz 3027 osób poniżej 18 roku życia – młodzieży gimnazjalnej w wieku 15-16 lat. 100% 80% 60% 40% 20% dorośli Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Słowiński Świętokrzyski Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Magurski Narwiański Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% młodzież Ryc. 15. Udział procentowy osób pełnoletnich i młodzieży wśród przebadanych mieszkańców gmin poszczególnych parków narodowych (źródło: opracowanie własne) W poszczególnych gminach związanych z parkami narodowymi liczba respondentów w dwóch podstawowych kategoriach tj. „dorośli” (zamiennie: „osoby pełnoletnie”) i „młodzież” (w opisie zamiennie stosuje się też określenia: „uczniowie” lub „gimnazjaliści”) były porównywalne (ryc. 15). Największe 52 dysproporcje miały miejsce w gminach Wielkopolskiego Parku Narodowego, gdzie dorośli stanowili 36% respondentów, a młodzież 63%, zaś z drugiej strony w gminach Parku Narodowego Bory Tucholskie: 60% osoby dorosłe i 40% młodzież. Liczba kobiet (59%) była wyższa od liczby mężczyzn (34%), przy czym aż 7% respondentów nie podało informacji o swojej płci. Średnia wieku osób ankietowanych to 28 lat, mediana – 48,5, a modalna dla grupy „młodzież” – 15 lat, zaś dla grupy „dorośli” 40 lat (248 osób). Najczęściej reprezentowane kategorie wiekowe to 15-17 lat oraz 36-45 lat (ryc. 16). Osoby starsze niż 65 lat stanowiły mniej niż 0,5% badanej próby. Niespełna 1% osób ankietowanych nie podało informacji o swoim wieku (na wykresie kołowym zaznaczono to jako „brak danych”; w ten sam sposób oznaczono braki odpowiedzi respondentów na kolejnych wykresach). powyżej 65 lat 56-65 lat 0,4% brak danych 0,8% 2,3% 46-55 lat 12,9% podstawowe 7% wyższe 32% zasadnicze zawodowe 26% 15-17 lat 50,9% 36-45 lat 21,7% 18-35 lat 11,0% Ryc. 16. Struktura wieku badanej grupy respondentów (źródło: opracowanie własne) średnie 35% Ryc. 17. Struktura wykształcenia respondentów pełnoletnich (źródło: opracowanie własne) Biorąc pod uwagę wszystkich respondentów (tzn. osoby pełnoletnie i młodzież szkolną), należy stwierdzić, że ponad połowę ankietowanych stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym. Natomiast grupa przebadanych osób pełnoletnich odznaczała się nadreprezentacją respondentów o wykształceniu wyższym i średnim, przy stosunkowo małym udziale osób o wykształceniu podstawowym (ryc. 17). Dane dotyczące wykształcenia respondentów w poszczególnych parkach są zróżnicowane (ryc. 18). Odsetek osób z wykształceniem wyższym wahał się od 12% w Ojcowskim PN do 51,2% w Białowieskim PN. Osób z wykształceniem średnim było od 27,3% w Wielkopolskim PN do 51,1% w Ojcowskim PN, z zasadniczym zawodowym od 12,2% w Białowieskim PN do 41,1% w Świętokrzyskim PN, a z wykształceniem podstawowym od 2,8% w Biebrzańskim PN do 16,8% w Wigierskim PN. Wśród respondentów pełnoletnich najlepiej wykształcone okazały się osoby ankietowane w gminach Białowieskiego PN (prawie 83% osób z wykształceniem średnim i wyższym) oraz parków Biebrzańskiego i Magurskiego (po ponad 70% z wykształceniem średnim i wyższym). Najsłabiej wykształceni 53 to respondenci z parków Świętokrzyskiego i Babiogórskiego (niespełna 50% z wykształceniem średnim i wyższym). 100% 80% 60% 40% podstawowe zawodowe średnie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Słowiński wyższe Świętokrzyski Roztoczański Poleski Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Gorczański Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% Pieniński 20% brak danych Ryc. 18. Struktura wykształcenia pełnoletnich respondentów w poszczególnych parkach narodowych (źródło: opracowanie własne) brak danych student emeryt 3,9% 3,3% 4,1% niepracująca 16,1% pracująca zawodowo 72,6% Ryc. 19. Status zawodowy osób pełnoletnich (źródło: opracowanie własne) Pod względem statusu zawodowego wśród respondentów pełnoletnich dominowała kategoria „osoba pracująca zawodowo” (72,6%) (ryc. 19). Najwięcej takich respondentów było w gminach parków: Biebrzańskiego Białowieskiego i Wolińskiego (ponad 90%). Osób niepracujących zawodowo (w tym bezrobotnych) było 16,1% (najwięcej w gminach Wigierskiego PN – 32,7%). Emeryci i renciści stanowili średnio 4% badanej grupy (najwięcej w gminach Drawieńskiego PN – 8%). 54 Najrzadziej reprezentowaną kategorią zawodową wśród osób pełnoletnich okazały się osoby studiujące i uczące się (na ryc. oznaczone jako student) – 3,3%, najwięcej w gminach Karkonoskiego PN – 10% (ryc. 20). 100% 80% 60% 40% 20% student osoba pracująca osoba niepracująca emeryt/rencista Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Poleski Roztoczański Ojcowski Pieniński Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Gorczański Drawieński Bory Tucholskie Biebrzański Bieszczadzki Babiogórski Białowieski 0% brak danych Ryc. 20. Status zawodowy respondentów pełnoletnich w poszczególnych parkach narodowych (źródło: opracowanie własne) Osoby objęte badaniami ankietowymi można też podzielić według miejsca zamieszkania w różnych typach gmin: w gminie wiejskiej, gminie miejsko-wiejskiej oraz gminie miejskiej. Najwięcej z nich mieszkało w gminach wiejskich. Z obszaru gmin miejsko-wiejskich pochodziło 21,4% ankietowanych, zaś z gmin miejskich tylko 13,5% (ryc. 21). brak danych 3,6% gmina miejska 13,5% gmina miejskowiejska 21,4% gmina wiejska 61,5% Ryc. 21. Miejsce zamieszkania respondentów według typów gmin (źródło: opracowanie własne) 55 Największy odsetek osób mieszkających w gminach wiejskich zanotowano w parkach: Babiogórskim (100%), Poleskim (96,8%), Gorczańskim (96,3%) i Wigierskim (93,6%), zaś ludność „miejska” przeważała w parkach: Karkonoskim (84,1%), Gór Stołowych (49%) i Wolińskim (48,9%), (ryc. 22). Tak duże wartości procentowe ludności miejskiej w tych parkach wynika z faktu, iż w przypadku Karkonoskiego Parku Narodowego aż 5 na 7 gmin parkowych to gminy miejskie, zaś w parkach: Gór Stołowych i Wolińskim połowa gmin parkowych to miasta. 100% 80% 60% 40% 20% wiejska Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Świętokrzyski Słowiński Poleski miejska Roztoczański Pieniński Ojcowski Magurski miejsko-wiejska Narwiański Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bory Tucholskie Biebrzański Bieszczadzki Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 22. Struktura zamieszkania w różnych typach gmin wśród respondentów poszczególnych parków narodowych (źródło: opracowanie własne) brak danych park narodow y 1% 2% dalej od parku 35% otulina parku narodow ego 62% Ryc. 23. Miejsce zamieszkania respondentów względem parku narodowego (źródło: opracowanie własne) Ze względu na problematykę badań istotna była informacja dotycząca miejsca zamieszkania respondenta względem granicy parku narodowego. Wyróżnione 56 zostały następujące kategorie zamieszkania osób ankietowanych: 1/ w parku narodowym, 2/ w otulinie parku narodowego lub w miejscowości sąsiadującej z parkiem narodowym (tzw. ”bliskie” sąsiedztwo parku), 3/ na obszarze gminy parkowej, ale w miejscowości nie sąsiadującej z granicą parku narodowego, położonej w dalszej odległości od parku (na wykresach jako „dalej od parku”). Spośród ankietowanych osób najwięcej mieszkało w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego, a najmniej w samym parku (ryc. 23). Skrajne wartości procentowe dla osób mieszkających w bliskim sąsiedztwie parku narodowego wynoszą: 94,8% w Świętokrzyskim PN i 14,9% w PN Ujście Warty (ryc. 24). Największy odsetek respondentów zamieszkałych w parku narodowym cechuje gminy parków: Wigierskiego (ponad 11%) i Kampinoskiego (ponad 10%). 100% 80% 60% 40% PN otulina Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Poleski dalej od PN Roztoczański Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Gorczański Drawieński Bory Tucholskie Bieszczadzki Białowieski Biebrzański Babiogórski 0% Pieniński 20% brak danych Ryc. 24. Struktura zamieszkania respondentów względem parku narodowego w poszczególnych parkach narodowych (źródło: opracowanie własne) Osoby pełnoletnie zamieszkałe w gminach 16 parków narodowych, w których znajdują się grunty prywatne poproszono o udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy rodzina jest właścicielem gruntów położonych w parku narodowym. Z rozkładu 311 pozytywnych odpowiedzi wynika, że najwięcej takich osób pochodziło z gmin parków Kampinoskiego (64), następnie Biebrzańskiego (51) i Narwiańskiego (42), co stanowi odpowiednio 11%, 17,4% i 14,3% liczby osób pełnoletnich ankietowanych w gminach tych trzech parków (ryc. 25). Warto zauważyć, że Narwiański PN i Biebrzański PN to dwa parki narodowe o największym udziale gruntów prywatnych. 57 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Poleski Roztoczański Pieniński Narwiański Kampinoski Gór Stołowych Gorczański Drawieński Biebrzański Babiogórski 0% brak odpowiedzi Ryc. 25. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o posiadanie gruntów w parku narodowym (źródło: opracowanie własne) Ponieważ różnice poglądów respondentów w podejściu do przyrody mogłyby w istotny sposób wpłynąć na ocenę relacji z najbliższym parkiem narodowym, ważne dla dalszych rozważań było sprawdzenie ich wiedzy i postaw wobec przyrody w miejscu zamieszkania i jego sąsiedztwie. 70 młodzież udział % odpowiedzi 60 50 40 dorośli 30 20 10 0 przyroda jest dla mnie bardzo w ażna przyroda jest dla mnie w ażna przyroda jest mi obojętna brak odpow iedzi Ryc. 26. Deklarowany stosunek respondentów do przyrody (źródło: opracowanie własne) Deklarowany przez ankietowanych stosunek do przyrody jest bardzo pozytywny; dla ponad połowy z nich (54,4%) przyroda jest „ważna”, a dla dalszych 42% nawet „bardzo ważna” (ryc. 26). Dla odpowiedzi „przyroda jest dla mnie bardzo ważna” wartości skrajne w gminach poszczególnych parków zawierają się w przedziale od 26,7% (Bieszczadzki PN) do 50,8% (Magurski PN), natomiast dla odpowiedzi „przyroda jest dla mnie ważna” w przedziale od 47,2% (gminy Magurskiego PN) do 67,2% (gminy Bieszczadzkiego PN). Z badań wynika, że osoby nastawione najbardziej „prośrodowiskowo” zamieszkują gminy parków: Bory 58 Tucholskie (ponad 99%), Tatrzańskiego, Poleskiego, Narwiańskiego, Magurskiego, Wielkopolskiego i Ojcowskiego (ryc. 27). W podziale na „dorośli” i „młodzież” nieznacznie bardziej nastawione „prośrodowiskowo” okazały się osoby dorosłe (ponad 98% stwierdzeń, że przyroda jest „ważna” i „bardzo ważna”, a wskaźnik obojętności względem przyrody jest o ponad 4% niższy niż wśród młodzieży). 100% 80% 60% 40% 20% przyroda jest bardzo ważna przyroda jest ważna przyroda jest obojętna Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Słowiński Świętokrzyski Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 27. Deklarowany stosunek respondentów do przyrody w poszczególnych parkach narodowych (źródło: opracowanie własne) Zdecydowana większość ankietowanej populacji (70%), dobrze oceniła swoją wiedzę o przyrodzie najbliższej okolicy, a dalszych 12,5% respondentów bardzo dobrze. Nieco wyższa samoocena cechowała osoby dorosłe niż młodzież – odpowiednio 84,9% i 81% zsumowanych stwierdzeń „dobra” i „bardzo dobra” (ryc. 28). Najwyższą ocenę wystawili sobie mieszkańcy gmin parków: Poleskiego (89,6% odpowiedzi „moja wiedza jest dobra” i „bardzo dobra”), Magurskiego (88,8%) i Pienińskiego (88,6%) (ryc. 29). Zaś ocenę najniższą – ludność gmin parków: Wolińskiego (ponad 30% odpowiedzi „moja wiedza jest słaba” i „bardzo słaba”), Gór Stołowych (23,9%) oraz Ojcowskiego (21,6%). 59 80 70 udział % odpowiedzi 60 młodzież 50 dorośli 40 30 20 10 0 bardzo dobra dobra słaba bardzo słaba brak danych Ryc. 28. Ocena własnej wiedzy o środowisku przyrodniczym okolicy miejscowości zamieszkania przez gimnazjalistów i osoby pełnoletnie (źródło: opracowanie własne) 100% 80% 60% 40% 20% bardzo słaba słaba dobra bardzo dobra Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Drawieński Gorczański Bory Tucholskie Bieszczadzki Białowieski Biebrzański Babiogórski 0% brak danych Ryc. 29. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o ocenę własnej wiedzy odnośnie środowiska przyrodniczego okolicy miejscowości zamieszkania (źródło: opracowanie własne) Informacje o stanie środowiska przyrodniczego we własnej gminie przez badaną populację są czerpane z różnych źródeł. Za trzy najważniejsze źródła tej wiedzy respondenci uznali: bezpośrednie obserwacje, Internet oraz książki, mapy i gazety. Na dalszych miejscach znalazły się: informacje od znajomych (sąsiadów), ze szkoły (od nauczyciela). Ostatnie miejsce wśród źródeł informacji mieszkańców gmin parkowych o miejscowym środowisku przyrodniczym zajął urząd gminy. Średnio jest on źródłem informacji dla około 14% respondentów. Jedynie w gminach trzech parków narodowych (Wielkopolskiego, Białowieskiego i Gorczańskiego) co 60 piąty ankietowany przyznał, że jego źródłem wiedzy o miejscowej przyrodzie jest urząd gminy (ryc. 30). Ryc. 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie o źródła wiedzy na temat środowiska przyrodniczego we własnej gminie (pytanie wielokrotnego wyboru, % nie dają sumy 100%) objaśnienia: 1 – Internet, 2 – własne obserwacje, 3 – książki, mapy, gazety, 4 – urząd gminy, 5 – znajomi, sąsiedzi, 6 – szkoła, nauczyciel (źródło: opracowanie własne) W obu grupach respondentów (osoby pełnoletnie, młodzież) zauważyć można niewielkie różnice w korzystaniu z poszczególnych źródeł informacji, chociaż np. Internet i nauczyciel w szkole są źródłem wiedzy dla większej grupy uczniów niż osób dorosłych. Ci zaś w większym stopniu niż młodzież czerpią wiedzę z bezpośrednich obserwacji, książek i gazet oraz informacji z urzędu własnej gminy (ryc. 31). 61 100 90 udział % odpowiedzi 80 młodzież 70 60 50 dorośli 40 30 20 10 0 Internet w łasne książ ki, urz ąd Gminy obserw acje gazety, mapy znajomi, s ąsiedzi nauczyciel, szkoła brak odpow iedzi Ryc. 31. Rozkład odpowiedzi gimnazjalistów i osób dorosłych na pytanie o źródła wiedzy o środowisku (pytanie wielokrotnego wyboru) (źródło: opracowanie własne) Należy przypuszczać, że poglądy społeczności lokalnej mogą być kształtowane w trakcie edukacji ekologicznej prowadzonej przez parki narodowe. Wśród badanej populacji mieszkańców gmin parkowych, w różnych formach zajęć edukacyjnych uczestniczyło 46% respondentów. Z oferty edukacyjnej parków narodowych nigdy nie skorzystało 41% badanych osób. Prawie 10% ankietowanych nie było w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy uczestniczyło w takich zajęciach czy nie, stąd ich odpowiedzi „nie wiem”. Ponadto niewielka grupa respondentów nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie – w tabeli zostali określeni jako „brak danych” (tab. 5). Z otrzymanych informacji wynika, że w grupie młodzieży odsetek uczestniczących w zajęciach edukacyjnych był znacznie wyższy (56%) niż w grupie osób pełnoletnich (36%). Tabela 5. Udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez parki narodowe w poszczególnych grupach respondentów Uczestniczący w zajęciach edukacyjnych w PN Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność tak 1680 55,5% nie 812 26,8% nie wiem 425 14,0% brak danych 110 3,6% Ogółem 3027 100,0% 1063 36,4% 1634 56,0% 141 4,8% 79 2,7% 2917 100,0% 2743 udział % 46,1% (źródło: opracowanie własne) 2446 41,2% 566 9,5% 189 3,2% 5944 100,0% Z badań wynika, że w gminach ośmiu parków narodowych (Białowieskiego, Biebrzańskiego, Bieszczadzkiego, Pienińskiego, Poleskiego, Ujście Warty, Świętokrzyskiego i Wielkopolskiego) ponad połowa ankietowanych osób 62 uczestniczyła w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park. Największy odsetek uczestniczących w takich zajęciach stwierdzono wśród badanych respondentów w Pienińskim PN – 75% respondentów), a najmniejszy w Gorczańskim PN i Drawieńskim PN – po około 26% (ryc. 32). 100% 80% 60% 40% tak nie nie wiem Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Poleski Roztoczański Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% Pieniński 20% brak danych Ryc. 32. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o udział w zajęciach edukacyjnych (źródło: opracowanie własne) Uwzględniając miejsce zamieszkania badanych osób względem granicy parku narodowego, zauważono, że w zajęciach uczestniczyła ponad połowa osób zamieszkałych w bliskim sąsiedztwie parków i niespełna połowa tych, którzy mieszkają w samych parkach i w dalszej odległości od ich granic (tab. 6). Tabela 6. Udział w zajęciach edukacyjnych przez respondentów z różnych miejsc zamieszkania względem parku narodowego Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie PN/ liczebność otulinie udział % w dalszej odległości liczebność od PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Uczestniczący w zajęciach edukacyjnych w PN tak 59 46,8% 1787 55,6% 875 49,0% 2721 53,1% nie 67 53,2% 1426 44,4% 911 51,0% 2404 46,9% Ogółem 126 100,0% 3213 100,0% 1786 100,0% 5125 100,0% 63 Przeprowadzone badania pozwoliły zauważyć, że wśród osób uczestniczących w zajęciach edukacyjnych i wśród tych, którzy w nich nie uczestniczyli, stosunek do przyrody był prawie identyczny (tab. 7). Tabela 7. Stosunek do przyrody w opinii osób uczestniczących lub nie w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez parki narodowe Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych w PN? tak liczebność nie nie wiem Ogółem udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna ważna obojętna 1211 44,3% 1090 44,8% 132 23,4% 2433 1461 53,4% 1274 52,3% 389 69,0% 3124 63 2,3% 70 2,9% 43 7,6% 176 Ogółem 2735 100,0% 2434 100,0% 564 100,0% 5733 42,4% 54,5% 3,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Znaczna grupa respondentów – ponad 80% – odczuwa duży związek emocjonalny z okolicą własnej miejscowości. Przyroda najbliższej okolicy i krajobraz tym ludziom są „bliskie” (wśród osób pełnoletnich ten związek deklaruje 77,3% ankietowanych, a wśród młodzieży jeszcze więcej – 86%) (tab. 8). W gminach poszczególnych parków wartości te oscylują od 69,1% (gminy Wolińskiego PN) do 89% (gminy Świętokrzyskiego PN i Roztoczańskiego PN) (ryc. 33). Tabela 8. Rozkład pozytywnych odpowiedzi wśród młodzieży i dorosłych respondentów na pytania o emocjonalny związek z przyrodą i krajobrazem gminy, w której znajduje się park narodowy Pytania o emocjonalny związek z przyrodą gminy, w której jest park narodowy Czy okoliczna przyroda i krajobraz są ci bliskie? Czy przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym? Czy dla dobra przyrody chronionej w parku narodowym byłbyś skłonny zgodzić się na ograniczenie swoich praw (np. praw własności)? (źródło: opracowanie własne) 64 i krajobrazem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % młodzież 2603 86% 2618 dorośli 2255 77,3% 2649 86,5% 1318 43,5% 90.8% 1143 39,2% 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Ojcowski Pieniński Magurski Narwiański Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Drawieński Gorczański Bory Tucholskie Biebrzański Bieszczadzki Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 33. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy okoliczna przyroda i krajobraz są ci bliskie? (źródło: opracowanie własne) Wśród respondentów, którzy zadeklarowali, że przyroda jest dla nich ważna lub bardzo ważna, znacznie większy jest odsetek osób (ponad 85%) twierdzących, że przyroda i krajobraz są im „bliskie”, niż wśród respondentów o obojętnym stosunku do przyrody (wśród tej grupy – około 60% takich odpowiedzi) (tab. 9). Ponadto, wśród osób deklarujących, że przyroda jest dla nich bardzo ważna, znacznie więcej niż wśród obojętnych na przyrodę twierdziło, że przyroda w gminie, w której mieszkają jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym (odpowiednio 97% i 68%) (tab. 10). Tabela 9. Rozkład odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy okoliczna przyroda i krajobraz są Ci bliskie? (w zależności od stosunku do przyrody) Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Okoliczna przyroda i krajobraz są bliskie respondentowi tak nie 2074 329 86,3% 13,7% 2657 461 85,2% 14,8% 109 65 62,6% 37,4% 4840 855 85,0% 15,0% Ogółem 2403 100,0% 3118 100,0% 174 100,0% 5695 100,0% (źródło: opracowanie własne) 65 Tabela 10. Rozkład odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym? (w zależności od stosunku do przyrody) Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym tak 2293 97,0% 2844 93,2% 112 67,9% 5249 nie 72 3,0% 208 6,8% 53 32,1% 333 Ogółem 2365 100,0% 3052 100,0% 165 100,0% 5582 94,0% 6,0% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Prawie 90% ankietowanej populacji (86,5% wśród młodzieży, 90,8% wśród dorosłych) zadeklarowało, że „przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym” (tab. 8). Najwięcej takich osób – powyżej 90% – było w gminach pięciu parków narodowych: Magurskiego, Ojcowskiego, Karkonoskiego, Bieszczadzkiego i Wielkopolskiego (ryc. 34). 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Słowiński Świętokrzyski Poleski Roztoczański Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bory Tucholskie Biebrzański Bieszczadzki Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 34. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym? (źródło: opracowanie własne) Równocześnie ponad połowa ankietowanych – 56,9% (56,5% młodzieży oraz nieco więcej dorosłych – 60,8%) nie zgodziła się na ograniczenie swoich praw 66 (np. praw własności) dla dobra ochrony przyrody w parku narodowym (tab. 8). Dostrzec można, iż zgoda na ograniczenie własnych praw jest tym wyższa, im bardziej pozytywny jest stosunek do przyrody (tab. 11). Ponad połowa respondentów, dla których przyroda jest bardzo ważna, gotowa była do ograniczenia własnych praw dla dobra przyrody, natomiast najmniejszy stopień gotowości ograniczenia swoich praw kosztem przyrody cechowało osoby deklarujące obojętny stosunek do przyrody (tylko co dziesiąty ankietowany). Tabela 11. Rozkład odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy byłbyś skłonny zgodzić się na ograniczenie swoich praw dla dobra przyrody chronionej w parku narodowym? (w zależności od stosunku do przyrody) Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Zgoda na ograniczenie swoich praw dla dobra przyrody chronionej w parku narodowym tak nie 1320 1064 55,4% 44,6% 1114 2021 35,5% 64,5% 20 160 11,1% 88,9% 2454 3245 43,1% 56,9% Ogółem 2384 100,0% 3135 100,0% 180 100,0% 5699 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 12. Rozkład odpowiedzi wśród młodzieży i dorosłych respondentów na pytanie: Czy przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować? Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować tak nie 1869 63,8% 1915 71,1% 3784 67,3% 1061 36,2% 777 28,9% 1838 32,7% Ogółem 2930 100,0% 2692 100,0% 5622 100,0% Wielu respondentów spośród mieszkańców gmin parkowych dostrzegło ekonomiczne znaczenie miejscowej przyrody. Zdaniem 67,3% ankietowanych (63,8% młodzieży oraz 71,1% dorosłych) przyroda ta jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować (tab. 12). Stanowisko takie prezentują mieszkańcy prawie wszystkich gmin parkowych z wyjątkiem trzech parków: Wielkopolskiego, Kampinoskiego i Wolińskiego (ryc. 35). Warto podkreślić, że w większym stopniu podzielały ten pogląd osoby, dla których przyroda jest bardzo 67 ważna albo ważna, niż osoby prezentujące obojętny stosunek do przyrody (odpowiednio 70% odpowiedzi „tak” w pierwszej grupie respondentów, 66% w drugiej i 53% w trzeciej) (tab. 13). 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Magurski Narwiański Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Drawieński Gorczański Bieszczadzki Bory Tucholskie Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 35. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować? (źródło: opracowanie własne) Tabela 13. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować?” (w zależności od stosunku do przyrody) Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować tak nie 1648 70,0% 2034 66,1% 90 52,9% 3772 67,4% 705 30,0% 1043 33,9% 80 47,1% 1828 32,6% Ogółem 2353 100,0% 3077 100,0% 170 100,0% 5600 100,0% Według 78,9% respondentów (73,9% młodzieży oraz 84,4% dorosłych) na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację (tab. 14). Najbardziej z taką opinią zgadzali się respondenci gmin Bieszczadzkiego PN (ponad 68 90%) oraz parków Pienińskiego, Białowieskiego i Tatrzańskiego (powyżej 85% ankietowanych osób) (ryc. 36). Najniższe poparcie takiej opinii zanotowano wśród respondentów Kampinoskiego PN (58,4%). Także w tym przypadku osoby, dla których przyroda jest bardzo ważna albo ważna, w większym stopniu niż osoby prezentujące obojętny stosunek do przyrody uważały, że na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację (odpowiednio 81,6% odpowiedzi pozytywnych w pierwszej grupie respondentów, 77,4% w drugiej i 68,8% w trzeciej) (tab. 15). Tabela 14. Rozkład odpowiedzi wśród młodzieży i osób dorosłych na pytanie: Czy na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację? Na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację tak nie 2159 763 73,9% 26,1% 2304 427 84,4% 15,6% 4463 1190 Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % 78,9% Ogółem 2922 100,0% 2731 100,0% 5653 21,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) 100% 80% 60% 40% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% Pieniński 20% brak danych Ryc. 36. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację? (źródło: opracowanie własne) 69 Tabela 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację? (w zależności od stosunku do przyrody) Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację tak nie 1942 81,6% 2385 77,4% 119 68,8% 4446 78,9% 437 18,4% 695 22,6% 54 31,2% 1186 21,1% Ogółem 2379 100,0% 3080 100,0% 173 100,0% 5632 100,0% 2.3. Postawy lokalnej społeczności wobec przyrody – dyskusja wyników i konkluzje Porównując wyniki badań między różnymi grupami respondentów, należy zauważyć, że zarówno władze gmin parkowych jak i mieszkańcy tych gmin pozytywnie ocenili swoją wiedzę na temat środowiska przyrodniczego własnej gminy (ocen „dobrych” wśród władz samorządowych było 66%, a wśród mieszkańców – 70%). Dodatkowo, co piąta osoba w grupie lokalnych władz i co dziewiąta wśród mieszkańców uważała, że posiada bardzo dobrą wiedzę o miejscowej przyrodzie. Nieznacznie wyższa samoocena cechowała osoby dorosłe niż młodzież (odpowiednio 85% i 81% zsumowanych stwierdzeń, że wiedza ta jest „dobra” i „bardzo dobra”). Deklarowany przez ankietowane osoby stosunek do przyrody okazał się bardzo pozytywny; dla ponad połowy z nich (54%) przyroda była „ważna”, a dla dalszych 42% nawet „bardzo ważna”. Nasuwa to pytanie, czy fakt, że przyroda była „ważna” dla respondentów jest jednoznaczny z ich pozytywnym „stosunkiem” do przyrody i chęcią jej ochrony. Ta „ważność” może również wynikać z tego, że przyrodę można wykorzystać i eksploatować, np. dla turystyki. Dalsze wyniki potwierdziły to przypuszczenie. W podziale na „dorośli” i „młodzież” nieznacznie większe nastawienie „prośrodowiskowe” cechowało osoby pełnoletnie. Za istotną informację dotyczącą świadomości ekologicznej badanej populacji uznać należy też fakt, że ponad 80% respondentów odczuwa emocjonalny związek z przyrodą najbliższej okolicy i krajobrazem. Wśród osób pełnoletnich ten związek deklaruje 77% ankietowanych, a wśród młodzieży jeszcze więcej – 86%. W poszczególnych grupach respondentów, prawie wszyscy wyrazili opinię, że przyroda gminy, w której znajduje się park narodowy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić. Stwierdziło tak 86% młodzieży, ponad 90% respondentów pełnoletnich i 100% władz gmin parkowych. Dodać należy, że z powyższym stwierdzeniem w większym stopniu zgodziły się osoby deklarujące, że przyroda jest dla nich bardzo ważna, niż te, dla których jest ona obojętna. 70 W kontekście przedstawionych wyników, należy stwierdzić, że stanowią one potwierdzenie rezultatów innych badań na temat postaw mieszkańców obszarów chronionych. Na przykład wyniki badań B. Domańskiego (1991b) dotyczące postrzegania Ojcowskiego Parku Narodowego wskazują, że około 60% badanych to osoby, które reprezentują postawę zachowania naturalności parków narodowych, przy około 20% opowiadających się za umiarkowanym zagospodarowaniem terenu parków i dalszych 20% opowiadających się za bardzo silnym zagospodarowaniem. Z badań B. Bożętki (1997b) dotyczących Drawieńskiego Parku Narodowego wynika, że 80% ludności zamieszkałej w jego sąsiedztwie bezwarunkowo akceptuje istnienie obszarów chronionych w ogóle, a 63% tego konkretnego parku narodowego. U K. Komorowskiej (2000) 80% górali akceptuje potrzebę istnienia Tatrzańskiego Parku Narodowego; zaś według K. Królikowskiej (2007), aż 82,4% mieszkańców gmin związanych przestrzennie z badanymi przez nią parkami uważa, że w Polsce należy tworzyć parki narodowe. Wyniki dotyczące tego zagadnienia we wszystkich badanych parkach są podobne. Respondenci o pro-przyrodniczym nastawieniu są bardziej zdecydowani w poparciu dla parków narodowych w porównaniu z osobami o obojętnym nastawieniu wobec przyrody (odpowiednio 63% odpowiedzi zdecydowanie „tak” i 32% „raczej tak” wśród osób o pozytywnym stosunku do przyrody), jednak ci drudzy (osoby obojętne w stosunku do przyrody) w ponad 70% wyrazili opinię pozytywną na ten temat. Dodatkowo, zestawienie powyższych wyników z odpowiedzią na pytanie o gotowość rezygnacji z części swoich praw w imię ochrony przyrody, również potwierdza wyniki badań innych autorów. W obecnych badaniach ponad połowa ankietowanych osób – 56% młodzieży oraz 61% dorosłych – nie zgadza się na ograniczenie swoich praw (np. praw własności) dla celów ochrony przyrody w parku narodowym. Zgoda na ograniczenie własnych praw jest tym wyższa, im bardziej pozytywny jest stosunek do przyrody. Uzyskane wyniki korespondują z wynikami K. Królikowskiej (2007) u której grupa ta stanowiła średnio 52% (ale była różna w poszczególnych parkach – 38% w Wielkopolskim, 45,5% w Pienińskim, 50% w Karkonoskim, 52,8% w Słowińskim i 53,8% w Biebrzańskim) oraz opiniami K. Komorowskiej (2000), stanowiąc potwierdzenie tezy o krytycznym stosunku do obszarów chronionych w miejscowościach, których mieszkańcy charakteryzują się niską świadomością ekologiczną. Społeczność lokalna gmin parkowych dostrzega ekonomiczne znaczenie miejscowej przyrody. Według około 60% ankietowanych samorządowców oraz 67% mieszkańców gmin parkowych przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów i dlatego należy ją użytkować i z niej korzystać. Stanowisko takie zaprezentowali prawie wszyscy mieszkańcy gmin funkcjonalnie powiązanych z parkami narodowymi. Około 85% władz gmin oraz 79% mieszkańców (74% młodzieży i 84% dorosłych) wyraziło opinię, że na miejscowej przyrodzie można też zarobić inwestując w turystykę lub rekreację. Także w tym przypadku osoby, dla których przyroda jest bardzo ważna albo ważna, w większym stopniu niż osoby prezentujące obojętny stosunek do przyrody uważały, że na 71 miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację. Powyższe wyniki nie odbiegają w zasadniczy sposób od wyników innych badaczy. Np. według badań B. Bożętki (1997a) dotyczących Drawieńskiego Parku Narodowego, park narodowy wywiera realny wpływ na poziom życia tamtejszej ludności. Ona sama poprawę warunków życia upatruje w turystyce, gdyż 60% badanych stwierdziło, że rozwój turystyki poprawi warunki egzystencji poprzez korzyści finansowe oraz pojawienie się nowych miejsc pracy. Zaś w pracy K. Królikowskiej (2007, s. 222) czytamy, że „…akceptację dla parku narodowego uzyskuje się, udowadniając, że jego istnienie przyniesie wymierne korzyści materialne społeczności lokalnej, bo jedynie argument ekonomiczny ma rację bytu”. Przedstawione w rozdziale wyniki badań na temat postaw społeczności lokalnych gmin parkowych pozwalają na sformułowanie kilku prawidłowości oraz wniosków: - mimo różnic płci i wieku między grupami respondentów (tzn. władzami gmin parkowych oraz miejscową ludnością, osobami pełnoletnimi i młodzieżą) ich postawy wobec przyrody są zdecydowanie pozytywne, zaś samoocena wiedzy jest bardzo wysoka; - społeczność gmin parkowych postrzega przyrodę własnej gminy jako dziedzictwo całego narodu i akceptuje jej ochronę w parku narodowym. Wśród przedstawicieli lokalnych władz pogląd ten jest powszechniejszy niż wśród mieszkańców; - społeczność gmin parkowych cechuje się emocjonalnym związkiem z przyrodą lokalnego środowiska, co może wpływać na oceny dotyczące najbliższego parku narodowego; - ludność miejscowa dostrzega ekonomiczne znaczenie miejscowej przyrody, co może stwarzać szanse na rozwój gospodarczy miejscowości powiązanych z parkami narodowymi (np. poprzez rozwijanie agroturystyki) ale stanowi też przyczynę zagrożeń tej przyrody (np. akceptacja rozbudowy infrastruktury turystycznej i nadmiernego ruchu turystycznego kosztem chronionej przyrody dla własnego zysku); - mimo, iż prawie połowa respondentów korzystała z oferty edukacyjnej parków narodowych, udział w zajęciach prowadzonych przez parki narodowe nie ma wpływu na stosunek respondentów do przyrody; - niski stopień deklarowanej zgody na ograniczenie własnych praw dla dobra przyrody wśród respondentów w oczywisty sposób może przełożyć się na relacje z najbliższym parkiem narodowym; - obserwowany bardzo wysoki poziom akceptacji dla ochrony przyrody własnej gminy w formie parku narodowego, przy równocześnie znacznie niższej gotowości do poświęcenia swoich praw i przywilejów na rzecz tejże ochrony, stanowi potwierdzenie dla istnienia zjawiska NIMBY (Not In My Back Yard), czyli przekonania, że należy realizować cele publiczne, ale ”nie na moim podwórku”. 72 3. PARK NARODOWY I JEGO PERCEPCJA PRZEZ SPOŁECZNOŚCI LOKALNE W rozdziale przedstawiono wyniki badań percepcji parków narodowych przez władze oraz mieszkańców gmin parkowych. Zamieszczono w nim: a/ odpowiedzi na pytanie czym jest dla respondentów najbliższy park narodowy, b/ ocenę walorów przyrodniczych i krajobrazowych parku położonego w sąsiedztwie miejsca zamieszkania oraz c/ opinie badanej populacji na temat sąsiedztwa parku narodowego. 3.1. Parki narodowe - najwyższa forma prawnej ochrony przyrody w Polsce Obecnie parki narodowe są jedną z dziesięciu form ochrony przyrody w Polsce. Zajmują 1% powierzchni kraju i stanowią niewiele ponad 3% powierzchni prawnie chronionej (tab. 16). Tabela 16. Obszary prawnej ochrony przyrody w Polsce Forma ochrony przyrody w tysiącach ha Powierzchnia w% powierzchni prawnie chronionej 3,1 1,7 24,9 69,0 1,3 w% powierzchni kraju parki narodowe 314,5 1,0 rezerwaty przyrody 173,6 0,6 parki krajobrazowe 2513,8 8,0 obszary chronionego krajobrazu 6969,1 22,3 pozostałe formy: stanowiska dokumentacyjne, 131,0 0,4 użytki ekologiczne, i zespoły przyrodniczokrajobrazowe (ogółem)1 powierzchnia prawnie chroniona2 10102,0 100 32,3 obszary Natura 2000 5511820,0 1 bez innych form ochrony przyrody występujących w ich granicach, 2 bez obszarów Natura 2000 (źródło: GUS, 2009) Park narodowy jako prawna forma ochrony przyrody był wymieniony w ustawie z 10 marca 1934 r. „W okolicach o krajobrazie szczególnie pięknym i bogatym w osobliwości przyrody, gdzie ochrona przyrody nie może ograniczać się do poszczególnych przedmiotów, lecz powinna jednolicie dotyczyć ich skupień na obszarze o najmniej trzystu hektarach Rada Ministrów może rozporządzeniem utworzyć park narodowy” (art. 9). Pod rządami tej ustawy zdołano utworzyć tylko jeden park narodowy, i to już po zakończeniu II wojny światowej (Białowieski Park Narodowy w 1947 r.). Pierwsza powojenna ustawa o ochronie przyrody z 7 kwietnia 1949 r. w artykule 11 podkreśliła publiczny interes tworzenia parków narodowych oraz wprowadziła powierzchnię 500 ha jako minimalny obszar parku. W ciągu 42 lat jej obowiązywania utworzono 16 parków narodowych, a zatem większość istniejących obecnie. Ich liczba rosła bardzo nieregularnie: do 1960 r. powołano ich dziewięć, 73 a w ciągu następnych 30 lat udało się doprowadzić do zatwierdzenia tylko siedem projektów. Parki były tworzone na terenach o powszechnie uznanych walorach przyrodniczych lub krajobrazowych, ale nie według z góry określonego planu. W procesie ich powoływania istotne znaczenie miało wsparcie ze strony znanych przyrodników. Jak podaje T. Wilgat (2002) dużą rolę odgrywały też opory ze strony czynników administracyjnych i gospodarczych oraz miejscowych władz, zatroskanych o partykularne interesy, a nie doceniających znaczenia ochrony przyrody i możliwości wykorzystania parków do rozwoju regionu. Istotne zmiany przepisów dotyczące parków narodowych znalazły się w ustawie z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody: do 1000 ha został powiększony minimalny obszar parku narodowego, wprowadzono strefę ochronną, czyli otulinę na obszarach graniczących z parkiem narodowym, utworzono Krajowy Zarząd Parków Narodowych w celu koordynowania ich działalności, przede wszystkim jednak wprowadzono obowiązek sporządzania planów ochrony parków, które miały być gwarantem profesjonalnie sprawowanej opieki nad przyrodniczymi skarbami Polski. W latach 90. XX w. utworzono pięć parków narodowych i powiększono kilka już istniejących, ale proces uzupełnienia ich sieci o brakujące ogniwa zniweczyła poprawka do ustawy z 2000 r., w myśl której utworzenie tej formy ochrony przyrody wymagało zgody samorządów gmin położonych na terenie projektowanego parku. Od tej pory powstał już tylko jeden park narodowy – Ujście Warty w 2001 r. Kolejne propozycje parków m.in. na Mazurach (Mazurski Park Narodowy), w północnej części Wyżyny Częstochowskiej (Jurajski Park Narodowy), czy na Pogórzu Przemyskim (Turnicki Park Narodowy) zostały skutecznie zablokowane, głównie z powodu wspomnianego zapisu, który został przeniesiony także do nowej ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. (Partyka, 2010a). Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. park narodowy definiuje jako „obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe” (art. 8, p. 1). Celem utworzenia parku narodowego jest zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych na obszarze objętym jego granicami, oraz przywrócenie właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów (art. 8, pkt. 2). Zgodnie z art. 10 ustawy o ochronie przyrody, utworzenie parku narodowego następuje na wniosek ministra środowiska w trybie rozporządzenia Rady Ministrów, określającego jego nazwę, obszar, przebieg granicy, otulinę i nieruchomości Skarbu Państwa nieprzechodzące w trwały zarząd parku narodowego. Rozporządzenia Rady Ministrów wymaga także jakakolwiek zmiana granic parku lub jego likwidacja, z tym, że zmniejszenie obszaru lub likwidacja parku narodowego może nastąpić wyłącznie w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych i kulturowych na jego obszarze. Wydanie rozporządzenia przez Radę Ministrów w sprawie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji parku narodowego musi być poprzedzone uzyskaniem zgody 74 właściwych miejscowo organów uchwałodawczych, jednostek samorządu terytorialnego oraz zasięgnięciem opinii zainteresowanych organizacji pozarządowych. Parki narodowe tworzą sieć w miarę równomiernie pokrywającą obszar Polski, obejmując najcenniejsze fragmenty głównych regionów fizycznogeograficznych. Osiem parków narodowych znajduje się w pasie gór (sześć w Karpatach i dwa w Sudetach). W obrębie wyżyn środkowopolskich utworzono trzy parki narodowe – dwa na Wyżynie Małopolskiej i jeden na Roztoczu. Pozostałe położone są na niżu: pięć na nizinach środkowopolskich (Polesie Lubelskie – jeden, Nizina Podlaska – trzy, Nizina Mazowiecka – jeden), pięć w pasie pojezierzy (na Pojezierzu Wielkopolskim – dwa, na Pojezierzu Pomorskim – dwa, na Pojezierzu Suwalskim – jeden) i dwa na Pobrzeżu Bałtyckim. Istniejące w Polsce parki narodowe reprezentują więc najważniejsze regiony geograficzne i jednostki krajobrazowe w naszym kraju, spełniając przez to ważne funkcje w ochronie krajobrazu naturalnego (Denisiuk i in., 1991; Denisiuk, Denisiuk, 2001; Wilgat, 1998; Partyka, 2010a). Rozlokowanie w przestrzeni administracyjnej Polski nie jest już tak równomierne. Najwięcej parków narodowych znajduje się w woj. małopolskim (5) i podlaskim (4). W pięciu województwach (kujawsko-pomorskim, łódzkim, opolskim, śląskim i warmińsko-mazurskim) nie ma żadnego parku narodowego. Wszystkie 23 parki narodowe zajmują łącznie 314477,4 ha. Są one bardzo mocno zróżnicowane pod względem zajmowanej powierzchni. Najmniejszy obszarowo jest Ojcowski Park Narodowy – 2146 ha, zaś największy – liczący 59223 ha (ponad 27 razy większy od Ojcowskiego) – Biebrzański Park Narodowy. Tylko trzy z nich obejmują powierzchnię większą niż 250 km2. Obszar przeciętnego parku wynosi niespełna 14 tys. ha. Świadczy to, że polskie parki narodowe należą do małych obszarowo kompleksów prawnie chronionych. Wartość ta jest niższa zarówno w stosunku do innych krajów europejskich, jak i w odniesieniu do średniej wartości w skali światowej (średnia powierzchnia parku narodowego w świecie wynosi 250 tys. ha). Polskie parki narodowe mają głównie charakter leśny, gdyż ponad 62% ich powierzchni zajmują lasy (tab. 17). W kilku (Roztoczański PN, Magurski PN i Babiogórski PN) lasy stanowią ponad 95% powierzchni. Tylko w PN Ujście Warty oraz w Narwiańskim PN udział lasów nie przekracza 2% obszaru. Znaczny udział mają też wody, zarówno przybrzeżne wody Morza Bałtyckiego podlegające ochronie w Słowińskim PN i Wolińskim PN, jak i liczne jeziora, rzeki, stawy występujące w niektórych parkach. Grunty rolne stanowią niewiele ponad 14% powierzchni ogólnej parków (ale w siedmiu parkach zajmują ponad 1/5 powierzchni, rekordowo – w PN Ujście Warty aż 76% pow.). Ochronę ścisłą wprowadzono ogółem na około 20% powierzchni parków narodowych, a ochronie krajobrazowej, obejmującej głównie prywatne grunty rolne, podlega około 16%. Parkami o największym odsetku ochrony ścisłej są: Bieszczadzki PN (63,6%), Tatrzański PN (58,7%) oraz Białowieski PN (54,4%). Na ponad połowie powierzchni parków prowadzona jest czynna ochrona ekosystemów, siedlisk lub gatunków, zmierzająca do zachowania aktualnego ich stanu lub do renaturalizacji ekosystemów. 75 Tabela 17. Informacje ogólne o polskich parkach narodowych Lp. Nazwa parku Rok utworzenia Obszar w ha Lasy w% Wody w% Grunty rolne w% Tereny Ochrona pozostałe ścisła (w tym w% zadrzewione i zakrzewione) w% 1 Babiogórski 1954 3390,5 95,3 0,1 0,9 3,7 33,2 2 Białowieski 1947 (1932) 10517,3 94,8 0,2 0,1 4,8 54,4 3 Biebrzański 1993 59223,0 26,6 1,6 23,7 48,1 7,5 4 Bieszczadzki 1973 29176,5 84,7 0,3 7,7 7,3 63,6 5 Bory Tucholskie 1996 4613,0 85,3 11,5 1,5 1,6 7,0 6 Drawieński 1990 11342,0 84,2 8,1 4,3 3,3 5,0 7 Gorczański 1981 7030,8 93,7 0,3 5,9 0,0 51,3 8 9 Gór Stołowych Kampinoski 1993 1959 6340,4 38548,5 91,1 73,3 0,0 0,4 7,2 20,1 1,6 6,1 6,7 12,0 10 Karkonoski 1959 5580,5 72,1 0,2 7,5 20,3 30,9 11 Magurski 1995 19438,9 95,5 0,2 4,0 0,3 12,4 12 Narwiański 1996 7350,0 1,3 9,1 9,8 79,9 0 13 Ojcowski 1956 2145,6 71,2 0,6 21,6 6,5 11,7 14 Pieniński 1954 (1932) 2346,2 71,0 1,3 21,8 5,9 31,9 15 Poleski 1990 9764,3 49,0 4,9 24,3 21,8 1,2 16 Roztoczański 1974 8482,8 95,5 0,6 2,4 1,5 9,5 17 Słowiński 1967 32744,0 18,9 65,3 6,0 9,8 18,1 18 Świętokrzyski 1950 7626,4 94,6 0,0 4,3 1,1 22,5 19 Tatrzański 1954 21197,3 76,8 0,7 2,1 20,3 58,7 20 Ujście Warty 2001 8074,0 1,0 7,2 76,4 15,4 8,4 21 Wielkopolski 1957 7583,9 62,1 6,1 27,2 4,6 3,4 1989 1960 14999,5 8133,1 62,7 57,1 18,7 24,3 15,3 1,0 3,2 17,6 4,1 6,1 22 Wigierski 23 Woliński (źródło: GUS, 2009) Ze względu na wysokie walory chronionej przyrody polskie parki narodowe zostały włączone do kilku międzynarodowych sieci obszarów chronionych. Białowieski Park Narodowy jako jedyny od 1978 r. znajduje się na prestiżowej liście Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO. Większość polskich parków narodowych spełnia kryteria definicji parku narodowego (II kategoria w sześciostopniowym podziale obszarów chronionych) Komisji Parków Narodowych i Obszarów Chronionych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody – IUCN. Dwa parki – Ojcowski i Wigierski – mają kategorię V (obszary chronione głównie z uwagi na walory krajobrazowe). Wszystkie parki narodowe są obszarami Natura 2000, wyznaczonymi na podstawie dyrektyw Unii Europejskiej. Zgodnie z obowiązującym prawem, dyrektor parku narodowego sprawuje nadzór nad obszarem Natura 2000, nawet jeśli jego granice wychodzą poza granice parku (Ustawa 2004, art. 32 pkt. 2). Ponieważ zakres kompetencji w tym przypadku jest tylko częściowo zbieżny, może to stanowić 76 przyczynę konfliktów przy ustalaniu zasad ich ochrony (Referowska-Chodak, 2009). Natura 2000 nakłada dodatkowe obowiązki na służbę parków narodowych. W zamian przynosi korzyści zarówno dla parków, jak i lokalnych społeczności, pozwalając na szersze korzystanie z funduszy unijnych na prowadzenie badań, ochronę zasobów przyrodniczych oraz modernizowanie i rozbudowę infrastruktury umożliwiającej korzystanie z walorów przyrody (Tworek, Cierlik, 2003, Sieć.., 2004, Finansowanie…, 2007). 3.2. Percepcja parków narodowych przez władze gmin parkowych W opinii przedstawicieli władz samorządowych gmin parkowych, park narodowy to przede wszystkim obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu (wskazało tak aż 95,5% tej grupy respondentów), ale także szansa na promocję regionu (według 2/3 ankietowanych) i pole badań dla naukowców (39,3%) (ryc. 37). 100 90 udział % odpowiedzi 80 70 60 50 40 30 20 10 0 obszar ochrony szansa na pole badań dla cennej przyrody promocję naukowców i krajobrazu regionu/ gminy utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności, bo są tam liczne zakazy szansa na zdobycie funduszy unijnych bariera dla rozwoju regionu/gminy źródło konfliktów społecznych instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew miejscowej ludności Ryc. 37. Rozkład odpowiedzi władz gmin parkowych na pytanie czym przede wszystkim jest park narodowy (źródło: opracowanie własne) Według ponad 1/4 respondentów park narodowy jest źródłem utrudnień w życiu dla miejscowej ludności ze względu na liczne zakazy. Zdaniem niewielu mniej (23,2%) ankietowanych park narodowy stwarza szansę na zdobycie funduszy unijnych, zaś 12,5% z nich uważa, że istnienie parku narodowego stanowi barierę dla rozwoju regionu, a dla 7,1% jest także źródłem konfliktów społecznych. Niewielka grupa władz samorządowych widzi w parku narodowym instytucję narzuconą odgórnie wbrew ludności miejscowej (3,6%), a także jako pracodawcę (1,8%). Wśród władz gmin parkowych występuje bardzo wysoka ocena walorów parków narodowych. Prawie 90% ankietowanych oceniło walory najbliższego parku 77 narodowego, przestrzennie powiązanego ze „swoją” gminą, jako wysokie lub bardzo wysokie (ryc. 38). Kilku respondentów stwierdziło, że są one „przeciętne”, a tylko jeden odpowiedział, że walory te są „bardzo niskie”. bardzo niskie brak danych 4% 1% przeciętne 7% bardzo w ysokie 45% w ysokie 43% Ryc. 38. Ocena walorów parków narodowych przez przedstawicieli władz gmin parkowych (źródło: opracowanie własne) 3.3. Percepcja parków narodowych przez miejscową ludność Funkcje parku narodowy w opinii respondentów Miarą stosunku do najbliższego parku narodowego może być określenie przez respondenta czym dla niego jest park narodowy i jaką pełni rolę (ryc. 39). Dla badanej społeczności park narodowy to przede wszystkim obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu. Wskazało tak 91,5% populacji (89,7% osób dorosłych oraz 93,3% gimnazjalistów) Zdaniem 56,5% ankietowanych park narodowy to także szansa na promocję regionu (wskazało tak 64,3% dorosłych oraz 48,9% uczniów), dla 46,9% – pole badań dla naukowców (wskazało tak 42,5% dorosłych oraz 51,1% młodzieży) oraz dla 28,5% - szansa na zdobycie funduszy unijnych (według 32,8% dorosłych oraz 24,3% uczniów gimnazjum). Ponadto park narodowy był postrzegany jako bariera dla rozwoju regionu (935 osób: 11,2% dorosłych, 20,1% gimnazjalistów), utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności ze względu na liczne zakazy (stwierdziły tak 773 osoby: 16,9% wśród dorosłych, oraz 9,2% wśród uczniów) oraz źródło konfliktów społecznych (342 osoby: 5,9% wśród dorosłych, 5,5% wśród młodzieży). Jako pozostałość po minionym ustroju park narodowy był postrzegany przez 293 osoby (2,4% wśród dorosłych, 7,3% wśród młodych respondentów) a przez kolejne 281 osób jako instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew ludności miejscowej (5% dorosłych, 4,4% gimnazjalistów). Park narodowy jako pracodawcę postrzegało 489 respondentów (7,7% dorosłych i 8,7% uczniów). Na podstawie przedstawionych wyników zauważyć można różnice między osobami pełnoletnimi a młodzieżą 78 w postrzeganiu parku narodowego. Dotyczą one głównie widzenia parku jako szansy na promocję regionu, szansy na zdobycie funduszy unijnych, utrudnień w życiu mieszkańców ze względu na liczne zakazy (te cechy w większym stopniu podkreślane były przez respondentów pełnoletnich), oraz miejsca badań dla naukowców, bariery dla rozwoju regionu oraz pozostałości po minionym ustroju (te cechy z kolei częściej były podkreślane przez młodzież). 100 90 80 udział % odpowiedzi 70 60 dorośli 50 młodzież 40 30 20 10 0 a b c d e f g h i j Ryc. 39. Rozkład odpowiedzi osób pełnoletnich oraz młodzieży na pytanie czym przede wszystkim jest park narodowy - kolejność wg częstości odpowiedzi objaśnienia: a – obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu, b – szansa na promocję regionu, c – pole badań dla naukowców, d – szansa na zdobycie funduszy unijnych, e – utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności, bo są tam liczne zakazy, f – bariera dla rozwoju regionu, g – pracodawca, h – źródło konfliktów społecznych, i – instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew ludności miejscowej, j – pozostałość po minionym ustroju (źródło: opracowanie własne) Postrzeganie najbliższego parku narodowego przez mieszkańców gmin w poszczególnych parkach jest dosyć mocno zróżnicowane (ryc. 40). Porównując wyniki między parkami można zauważyć, że największa zgodność w postrzeganiu parku dotyczy cech „pozostałość po minionym ustroju” (max. – 8,2% w Świętokrzyskim PN, a min. – 1,3% w Białowieskim PN) oraz „źródło konfliktów społecznych” (max. –12,7% w Białowieskim PN, a min. – 2,2% w Drawieńskim PN). Największe różnice w postrzeganiu parku narodowego przez mieszkańców gmin parkowych odnoszą się do cech: „utrudnienia dla miejscowej ludności” (max. – 34,1% w Białowieskim PN, min. – 5,5% w PN Gór Stołowych) oraz „pole badań dla naukowców” (max. – 61% w Wielkopolskim PN, min. – 34,2% w Babiogórskim PN). W przypadku cechy „utrudnienia do ludności” można zauważyć grupę parków, w których znacznie poniżej średniej (13%) w taki sposób respondenci postrzegają park narodowy. Należą do nich parki narodowe: Gór Stołowych (5,5%), Karkonoski (6,7%), Świętokrzyski (7,8%), Ujście Warty (8%), Roztoczański (8,5%), Wielkopolski (8,8%) i Woliński (9%). Natomiast w dwóch parkach (Białowieskim i Tatrzańskim) 79 znacznie powyżej średniej wynoszącej 5,7%, bo ponad 10% respondentów postrzega je jako „źródło konfliktów społecznych”; w kolejnych dwóch parkach (Białowieskim i Bieszczadzkim) znacznie powyżej średniej – jako „instytucja odgórnie narzucona przez państwo”. Park narodowy jako „pracodawca” jest w największym stopniu postrzegany przez respondentów z gmin parków: Bieszczadzkiego, Karkonoskiego, Drawieńskiego i Babiogórskiego (tab. 18). Inne Instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew ludności miejscowej Pozostałość po minionym ustroju Źródło konfliktów społecznych Utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności, bo są tam liczne zakazy Bariera dla rozwoju regionu Pracodawca Szansa na zdobycie funduszy unijnych Pole badań dla naukowców Park Szansa na promocję regionu Obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu Tabela 18. Postrzeganie parku narodowego przez ludność miejscową w poszczególnych parkach (n = 5944) Narodowy % % % % % % % % % % % Babiogórski 86,7 48,3 32,3 13,3 34,2 26,2 16,7 7,2 6,8 7,2 1,9 Białowieski 79,7 48,1 22,8 11,4 45,6 15,2 34,1 12,7 1,3 16,5 2,1 Biebrzański 94,5 60,1 32,8 4,1 41,3 16,0 18,4 5,1 4,1 3,4 2,1 Bieszczadzki 87,9 41,4 17,2 15,5 50,0 19,8 17,2 7,8 6,0 11,2 2,3 Bory Tucholskie 91,4 57,0 33,3 4,8 45,7 11,3 17,7 2,7 3,2 4,8 4,0 Drawieński 92,3 55,1 31,7 13,5 49,6 10,9 10,9 2,2 4,0 4,0 3,4 Gorczański 93,0 56,5 33,9 5,3 41,2 16,6 13,9 7,3 4,3 3,7 3,4 Gór Stołowych 94,1 59,0 35,4 8,7 55,2 11,1 5,5 2,8 4,9 2,1 4,3 Kampinoski 86,8 51,0 25,7 8,8 48,1 13,3 16,8 6,7 5,3 7,9 3,5 Karkonoski 92,6 60,0 27,8 14,4 53,3 14,8 6,7 5,9 2,2 1,9 3,6 Magurski 93,2 60,7 30,0 7,6 40,2 21,3 10,7 3,9 4,2 3,7 3,6 Narwiański 92,8 58,2 31,3 4,4 45,2 19,0 12,2 4,4 4,1 3,7 3,7 Ojcowski 92,5 57,9 30,8 5,0 42,9 14,6 13,3 4,6 3,8 2,1 3,7 Pieniński 88,6 51,2 20,0 7,5 57,0 18,9 18,5 8,7 7,1 5,5 3,7 Poleski 94,0 62,2 29,3 7,6 49,4 11,6 12,8 6,4 6,8 3,6 5,1 Roztoczański 94,8 66,1 29,0 8,5 49,2 14,9 8,5 3,6 6,5 3,6 5,5 Słowiński 93,2 62,5 32,7 8,4 43,6 14,2 12,2 7,1 4,4 3,4 5,5 Świętokrzyski 91,8 61,5 19,5 7,8 53,7 17,7 7,8 5,2 8,2 3,5 7,2 Tatrzański 93,3 53,3 19,5 9,2 43,8 16,7 11,0 11,8 5,4 5,1 7,9 Ujście Warty 93,7 55,7 33,9 4,6 50,6 12,6 8,0 3,4 4,6 2,3 4,8 Wielkopolski 96,1 56,0 20,3 6,6 61,0 8,8 8,8 2,2 3,3 5,5 9,0 Wigierski 87,2 47,3 33,0 6,9 37,8 20,2 21,8 5,9 5,9 9,0 11,2 Woliński 89,9 61,7 29,5 9,6 48,9 14,9 9,0 4,3 4,8 4,3 16,5 średnia 91,6 56,5 (źródło: opracowanie własne) 28,5 8,2 46,9 15,7 13,0 5,7 4,9 4,7 1,8 80 90 96,1 91,3 80 79,7 70 66,1 60 61 56,1 47,3 41,4 35,4 28,3 15,5 8,4 4,1 pracodawca szansa na zdobycie funduszy unijnych szansa na promocję regionu obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu 0 15,7 13,6 5,5 8,8 12,7 5,7 2,2 16,5 5,1 1,9 8,2 4,8 1,3 instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew miejscowej ludnoości 17,2 10 pozostałość po minionym ustroju 20 34,1 26,2 źródło konfliktów społecznych 30 34,2 utrudnienia dla miejscowej ludności 40 bariera dla rozwoju regionu 50 pole badań naukowców 100 Ryc. 40. Zakresy odpowiedzi (w %) dotyczących postrzegania parku narodowego przez ludność miejscową w poszczególnych parkach (źródło: opracowanie własne) W badanej populacji ponad 60% respondentów uważało, że liczba parków narodowych w naszym kraju jest wystarczająca. Opinie osób pełnoletnich podzielających to zdanie były prawie identyczne z opiniami młodzieży (60,5% do 59,6%). Prawie 30% ankietowanych stwierdziło, że parków jest za mało (ryc. 41). brak odpowiedzi 5,7% za mało 29,4% za dużo 4,8% w sam raz 60,1% Ryc. 41. Opinie respondentów na temat liczebności parków narodowych w Polsce (źródło: opracowanie własne) 81 Na zbyt małą liczbę parków narodowych najbardziej zwracały uwagę osoby mieszkające w gminach zamożniejszych (tab. 19). Tabela 19. Ocena liczby parków narodowych w Polsce (kryterium zamożność gminy) Ocena liczby parków narodowych w Polsce Zamożność gminy: poniżej średniej liczebność udział % średnia liczebność udział % powyżej średniej liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) za mało 936 31,3% 518 29,2% 221 34,3% 1675 31,0% w sam raz 1913 63,9% 1151 65,0% 399 62,0% 3463 64,0% za dużo 143 4,8% 102 5,8% 24 3,7% 269 5,0% Ogółem 2992 100,0% 1771 100,0% 644 100,0% 5407 100,0% Ocena walorów przyrodniczych i krajobrazowych najbliższego parku narodowego Walory parków narodowych przestrzennie powiązanych z gminą, na terenie której mieszkają respondenci zostały ocenione zdecydowanie pozytywnie. Wśród osób badanych w 18 parkach, ponad połowa ankietowanych stwierdziła, że walory te są wysokie, a co piąty, że są bardzo wysokie (ryc. 42). Dla jednej czwartej populacji są one przeciętne. Niską i bardzo niską ocenę walorów przyrodniczych i krajobrazowych najbliższego parku narodowego wystawiła niewielka grupa ankietowanych osób (2%). niskie 1,1% przeciętne 25,1% bardzo niskie 0,9% bardzo w ysokie 22,2% w ysokie 50,7% Ryc. 42. Ocena walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków narodowych przez respondentów (źródło: opracowanie własne) Ocena walorów w poszczególnych parkach jest zróżnicowana (ryc. 43). Najwyższe oceny (ponad 30% stwierdzeń, że są one „bardzo wysokie”) wystawili 82 mieszkańcy gmin parków: Biebrzańskiego, Białowieskiego, Bieszczadzkiego, Tatrzańskiego, Pienińskiego i Karkonoskiego. Najniższe oceny (około 5% stwierdzeń respondentów, że walory są „niskie” i „bardzo niskie) otrzymał Park Narodowy Ujście Warty. Ten swoisty „ranking” w ocenie walorów zdecydowanie „wygrały” parki „stare” (z jednym wyjątkiem – Biebrzańskim PN) – o utrwalonej renomie w społeczeństwie, co mogło mieć wpływ na oceny wyrażone przez mieszkańców gmin parkowych. Z tego powodu nie dziwi też fakt, że ostatnie miejsce zajął park najmłodszy. Ryc. 43. Ocena walorów przyrodniczych i krajobrazowych wybranych parków narodowych objaśnienia: 1 – bardzo niskie, 2 – niskie, 3 – przeciętne, 4 – wysokie, 5 – bardzo wysokie (źródło: opracowanie własne) Znamienna jest korelacja postaw względem przyrody z dostrzeganiem walorów przyrodniczych i krajobrazowych najbliższego parku narodowego. Wśród 83 osób dla których przyroda jest bardzo ważna, najwięcej – ponad 80% – uważa, że walory te są wysokie i bardzo wysokie (tab. 20). Natomiast osoby obojętne na przyrodę twierdzą, że walory parku narodowego, znajdującego się w pobliżu miejsca zamieszkania, są przeciętne (prawie 40%). W tej grupie respondentów jest też największy odsetek osób nisko oceniających walory najbliższego parku narodowego – około 15%. Tabela 20. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: stosunek do przyrody) Walory przyrodnicze i krajobrazowe najbliższego parku narodowego Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo niskie 4 0,2% 19 0,8% 15 11,3% 38 0,9% niskie przeciętne wysokie 8 0,4% 33 1,4% 6 4,5% 47 1,1% 324 17,6% 693 30,0% 53 39,8% 1070 25,0% 943 51,2% 1190 51,5% 39 29,3% 2172 50,7% bardzo wysokie 564 30,6% 374 16,2% 20 15,0% 958 22,4% Ogółem 1843 100,0% 2309 100,0% 133 100,0% 4285 100,0% Uwzględniając status zawodowy respondentów można zauważyć, że najwyżej walory najbliższego parku narodowego oceniają osoby pracujące zawodowo (ponad 80% ocen wysokich i bardzo wysokich), a najniżej – osoby niepracujące (około 66% zsumowanych ocen bardzo wysokich i wysokich) (tab. 21). Tabela 21. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: status zawodowy respondenta) Walory przyrodnicze i krajobrazowe najbliższego parku narodowego Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 84 bardzo niskie 32 1,5% 0 0,0% 5 0,3% 0 0,0% 1 1,1% 38 0,9% niskie przeciętne wysokie 36 1,7% 1 1,7% 4 0,2% 3 0,9% 1 1,1% 45 1,1% 605 28,7% 14 23,3% 307 18,8% 107 32,4% 24 26,7% 1057 25,1% 1071 50,8% 29 48,3% 833 51,1% 169 51,2% 40 44,4% 2142 50,8% bardzo wysokie 365 17,3% 16 26,7% 480 29,5% 51 15,5% 24 26,7% 936 22,2% Ogółem 2109 100,0% 60 100,0% 1629 100,0% 330 100,0% 90 100,0% 4218 100,0% Wśród osób pełnoletnich ocena walorów najbliższego parku narodowego jest zależna od wykształcenia respondentów: najwyżej są one oceniane przez osoby z wykształceniem wyższym (prawie 90%), następnie z wykształceniem średnim (prawie 80%), zawodowym (68%), a najniżej z wykształceniem podstawowym (61%) (tab. 22). Tabela 22. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: wykształcenie respondenta) Walory przyrodnicze i krajobrazowe najbliższego parku narodowego Wykształcenie: podstawowe liczebność udział % zawodowe liczebność udział % średnie liczebność udział % wyższe liczebność udział % Ogółem liczebność udział % bardzo niskie 1 0,7% 0 0,0% 2 0,3% 3 0,4% 6 0,28% 65 44,8% 236 44,9% 395 55,1% 397 51,3% 1093 bardzo wysokie 26 17,9% 124 23,6% 160 22,3% 275 35,5% 585 Ogółem 145 100,0% 526 100,0% 717 100,0% 774 100,0% 2162 50,56% 27,06% 100,00% niskie przeciętne wysokie 2 1,4% 2 0,4% 6 0,8% 1 0,1% 11 51 35,2% 164 31,2% 154 21,5% 98 12,7% 467 0,51% 21,60% (źródło: opracowanie własne) Wśród osób mieszkających w różnych typach gmin można zauważyć niewielką (kilku procentową) zależność między oceną walorów parku a typem gminy. Najwyżej walory parków narodowych oceniają osoby z gmin miejskich (26% stwierdzeń, że są one bardzo wysokie i 49%, że są wysokie), natomiast najniżej osoby zamieszkałe w gminach miejsko-wiejskich (17,3% – bardzo wysokie i 52,5% – wysokie) (tab. 23). Tabela 23. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: zamieszkanie w różnych typach gmin) Walory przyrodnicze i krajobrazowe najbliższego parku narodowego Typ gminy: wiejska liczebność udział % miejskoliczebność wiejska udział % miejska liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo niskie 24 1,0% 8 0,8% 6 0,8% 38 0,9% niskie przeciętne wysokie 23 1,0% 11 1,1% 10 1,3% 44 1,1% 580 24,4% 274 28,2% 179 22,6% 1033 25,0% 1203 50,6% 509 52,5% 388 49,1% 2100 50,7% bardzo wysokie 548 23,0% 168 17,3% 208 26,3% 924 22,3% Ogółem 2378 100,0% 970 100,0% 791 100,0% 4139 100,0% 85 Badania pozwoliły zauważyć, że na ocenę walorów najbliższego parku narodowego ma wpływ oddalenie od jego granic. Najwyższe oceny walorów parku wyrażali respondenci zamieszkali w parku (prawie 86% zsumowanych ocen: bardzo wysokie i wysokie) (tab. 24). Wśród osób mieszkających w dalszej odległości od parku narodowego oceny walorów były najniższe (niespełna 70% stwierdzeń, że są one wysokie i bardzo wysokie). Tabela 24. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: zamieszkanie względem parku narodowego) Walory przyrodnicze i krajobrazowe najbliższego parku narodowego Zamieszkanie względem bardzo parku narodowego: niskie w PN liczebność 0 udział % 0,0% w sąsiedztwie liczebność granic PN/ 16 otulinie udział % 0,7% w dalszej liczebność odległości od 22 granicy PN udział % 1,3% Ogółem liczebność 38 udział % 0,9% (źródło: opracowanie własne) 42 60,0% bardzo wysokie 18 25,7% Ogółem 70 100,0% 548 22,6% 1234 50,9% 602 24,8% 2424 100,0% 496 28,5% 1054 24,9% 878 50,5% 2154 50,9% 323 18,6% 943 22,3% 1740 100,0% 4234 100,0% niskie przeciętne wysokie 0 0,0% 10 14,3% 24 1,0% 21 1,2% 45 1,1% Na postrzeganie walorów parków narodowych wpływ ma niewątpliwie udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy. Wyższe oceny walorów stwierdzono wśród tych osób, które uczestniczyły w zajęciach prowadzonych w parku narodowym (tab. 25). Ponad 80% uczestników takich zajęć ocenia walory parku za bardzo wysokie i wysokie, a tylko około 1% za niskie i bardzo niskie. Tabela 25. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: udział w zajęciach edukacyjnych) Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych prowadzonych w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % nie wiem liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 86 Walory przyrodnicze i krajobrazowe najbliższego parku narodowego bardzo niskie 3 0,2% 20 1,1% 12 2,9% 35 0,8% niskie przeciętne wysokie 19 1,0% 17 1,0% 9 2,2% 45 1,1% 371 18,6% 513 28,7% 166 40,1% 1050 25,0% 1030 51,8% 929 52,0% 170 41,1% 2129 50,8% bardzo wysokie 567 28,5% 309 17,3% 57 13,8% 933 22,3% Ogółem 1990 100,0% 1788 100,0% 414 100,0% 4192 100,0% Więź mieszkańców z najbliższym parkiem narodowym Czynnikiem odzwierciedlającym relacje między ludnością miejscową a parkiem narodowym może być opinia badanej populacji na temat sąsiedztwa parku narodowego oraz ewentualnej możliwości lub chęci zamieszkania w samym parku. Ta ostatnia wiąże się z typową dla naszego kraju sytuacją istnienia (mimo występujących niedogodności) stałego osadnictwa w niektórych parkach narodowych oraz, w związku z nasileniem procesu suburbanizacji kraju, coraz bardziej realnego zagrożenia zagospodarowania gruntów prywatnych w parkach dla celów budowlanych. Takie działania mają miejsce m.in. w Kampinoskim Parku Narodowym. Ponad połowa respondentów (53,5%) jest zadowolona z zamieszkania w sąsiedztwie parku narodowego, a co piąta osoba jest z tego powodu nawet bardzo zadowolona (19,3%) (tab. 26). Zadowolenie z sąsiedztwa z parkiem wzrasta wprost proporcjonalnie do poglądów prośrodowiskowych badanej populacji – wśród osób, dla których przyroda jest bardzo ważna odsetek zadowolonych i bardzo zadowolonych wynosi ponad 80%. Z kolei dla osób, które oświadczyły, że przyroda jest dla nich „ważna” – odsetek zadowolonych z sąsiedztwa sięga prawie 70%, zaś wśród obojętnych na przyrodę – ta wartość kształtuje się na poziomie niepełna 40%. W tej ostatniej grupie najwięcej, bo ponad 43% nie potrafi określić swoich relacji z parkiem narodowym. W grupie osób cechujących się obojętnym stosunkiem do przyrody jest najwyższy odsetek (prawie 20%) niezadowolonych i bardzo niezadowolonych z zamieszkania w sąsiedztwie parku narodowego. Tabela 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie parku narodowego (kryterium: stosunek do przyrody) Ocena zadowolenia z zamieszkania w otulinie/sąsiedztwie PN bardzo Przyroda dla nieradorespondenta jest: wolony bardzo liczebność 14 ważna udział % 0,6% ważna liczebność 53 udział % 1,6% obojętna liczebność 19 udział % 10,5% Ogółem liczebność 86 udział % 1,5% (źródło: opracowanie własne) niezadowolony 72 2,9% 145 4,5% 15 8,3% 232 3,9% nie mam zadowolony zdania 346 13,9% 861 26,8% 78 43,1% 1285 21,9% 1339 53,9% 1752 54,5% 52 28,7% 3143 53,5% bardzo zadowolony 712 28,7% 403 12,5% 17 9,4% 1132 19,3% Ogółem 2483 100,0% 3214 100,0% 181 100,0% 5878 100,0% Swoje niezadowolenie z sąsiedztwa miejsca ich zamieszkania z parkiem wyraziło niewiele ponad 5% respondentów pełnoletnich i uczniów gimnazjów (tab. 27). Warto nadmienić, że 24% młodzieży nie potrafiło określić swojego stosunku 87 do sąsiedztwa z parkiem narodowym, wskazując odpowiedź „nie mam zdania” (w przypadku osób dorosłych wartość ta wynosiła 20%). Tabela 27. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie parku narodowego (kryterium: przynależność do grupy młodzież lub dorośli) Ocena zadowolenia z zamieszkania w otulinie/sąsiedztwie PN bardzo niezadowolony niezadowolony 48 1,6% 39 1,3% 87 105 3,5% 128 4,4% 233 708 23,6% 583 20,1% 1291 1,5% (źródło: opracowanie własne) 3,9% 21,9% Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % 1513 50,3% 1641 56,7% 3154 bardzo zadowolony 631 21,0% 505 17,4% 1136 Ogółem 3005 100,0% 2896 100,0% 5901 53,4% 19,3% 100,0% nie mam zadowolony zdania Porównując wartości procentowe dla osób, których rodzina posiada grunty w parku narodowym lub ich nie posiada, można zauważyć, że o ile poziom „zadowolenia” z sąsiedztwa jest porównywalny (chociaż ze wskazaniem na większe zadowolenie wśród tych, którzy nie mają gruntów w parku – odpowiednio: 68,8% i 74,9), to wśród respondentów posiadających takie grunty, wyższy jest odsetek osób niezadowolonych lub bardzo niezadowolonych z sąsiedztwa z parkiem narodowym (odpowiednio: 4,4% i 13,2%) (tab. 28). Tabela 28. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie PN (kryterium: posiadanie przez rodzinę gruntów w parku narodowym) Ocena zadowolenia z zamieszkania w otulinie/sąsiedztwie PN Czy rodzina jest właścicielem bardzo niezado- nie mam bardzo zadowolony gruntów? niezadowolony wolony zdania zadowolony Ogółem nie liczebność 14 53 310 855 272 1504 udział % 0,9% 3,5% 20,6% 56,8% 18,1% 100,0% tak liczebność 13 33 63 186 54 349 udział % 3,7% 9,5% 18,1% 53,3% 15,5% 100,0% Ogółem liczebność 27 86 373 1041 326 1853 udział % 1,5% 4,6% 20,1% 56,2% 17,6% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Niezadowolenie z sąsiedztwa z parkiem narodowym maleje wraz z odległością od jego granic (tab. 29). Największy odsetek niezadowolonych i bardzo niezadowolonych z sąsiedztwa z parkiem jest wśród mieszkańców parku narodowego – prawie 20%. 88 Tabela 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie PN (kryterium: zamieszkanie względem parku narodowego) Ocena zadowolenia z zamieszkania w otulinie/sąsiedztwie PN bardzo Zamieszkanie względem nieradoparku narodowego: wolony w PN liczebność 16 udział % 11,4% w sąsiedztwie liczebność 51 granic PN/ udział % otulinie 1,4% w dalszej liczebność 19 odległości od udział % granicy PN 0,9% Ogółem liczebność 86 udział % 1,5% (źródło: opracowanie własne) 70 50,0% 1900 bardzo zadowolony 26 18,6% 759 Ogółem 140 100,0% 3625 20,7% 497 52,4% 1149 20,9% 338 100,0% 2059 24,1% 1264 21,7% 55,8% 3119 53,6% 16,4% 1123 19,3% 100,0% 5824 100,0% niezadowolony nie mam zdania zadowolony 11 7,9% 165 17 12,1% 750 4,6% 56 2,7% 232 4,0% Uwzględniając za kryterium zamożność gminy, w której mieszka respondent, można zauważyć, że największy odsetek osób zadowolonych z sąsiedztwa z parkiem narodowym (łącznie zadowolonych i bardzo zadowolonych) mieszka w gminach zamożniejszych – 76,2%. Tam też jest najniższy odsetek osób bardzo niezadowolonych z tego sąsiedztwa – poniżej 1% (tab. 30). Tabela 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie parku narodowego (kryterium: zamieszkanie w gminach o różnej zamożności) Zamożność gminy: poniżej liczebność średniej udział % średnia liczebność udział % powyżej liczebność średniej udział % Ogółem liczebność udział % Ocena zadowolenia z zamieszkania w otulinie/sąsiedztwie PN bardzo bardzo niezadoniezado- nie mam zadowolo- zadowolowolony wolony zdania ny ny 43 135 674 1678 619 1,4% 4,3% 21,4% 53,3% 19,7% 36 71 428 1016 322 1,9% 3,8% 22,9% 54,2% 17,2% 5 20 133 346 161 0,8% 3,0% 20,0% 52,0% 24,2% 84 226 1235 3040 1102 1,5% 4,0% 21,7% 53,5% 19,4% Ogółem 3149 100,0% 1873 100,0% 665 100,0% 5687 100,0% (źródło: opracowanie własne) 89 Do najbardziej zadowolonych z zamieszkania w sąsiedztwie parku narodowego zaliczyć można mieszkańców gmin parków: Świętokrzyskiego, Tatrzańskiego, Ojcowskiego, Biebrzańskiego i Karkonoskiego (ryc. 44). Natomiast najmniej zadowolonych z takiego sąsiedztwa mieszka w gminach Białowieskiego Parku Narodowego (ponad 15%). Ryc. 44. Zadowolenie z zamieszkania w sąsiedztwie parku narodowego objaśnienia: 1 – bardzo zadowolony, 2 – zadowolony, 3 – brak zdania, 4 – niezadowolony, 5 – bardzo niezadowolony (źródło: opracowanie własne) Zdecydowana większość osób obecnie mieszkających w parkach narodowych (aż 63%) potwierdziła gotowość dalszego zamieszkania w ich obrębie (tab. 31). Wraz z odległością od granicy parku wzrasta odsetek osób, które stwierdziły, iż nie chciałyby mieszkać w parku narodowym. 90 Tabela 31. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? (kryterium zamieszkanie względem parku narodowego) Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/ udział % otulinie w dalszej liczebność odległości od granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? tak nie nie mam zdania 87 63,0% 31 22,5% 20 14,5% Ogółem 138 100,0% 1375 1152 1072 3599 38,2% 32,0% 29,8% 100,0% 629 30,7% 715 34,9% 706 34,4% 2050 100,0% 2091 36,1% 1898 32,8% 1798 31,1% 5787 100,0% Odpowiadając na pytanie o gotowość zamieszkania na terenie parku narodowego, respondenci podzielili się prawie po równo (odpowiedzi: „tak”, „nie” i „nie mam zdania” – po ok. 30%), z nieznaczną przewagą (36%) tych, którzy chcieliby mieszkać na terenie parku narodowego (tab. 32). Są to głównie osoby, dla których przyroda z różnych powodów jest „bardzo ważna” (aż 45% w tej grupie ankietowanych). Trzeba mieć świadomość, że tę grupę respondentów stanowią zarówno osoby, cechujące się najbardziej przyjaznym stosunkiem względem przyrody, jak też ci mieszkańcy gmin parkowych, którzy dostrzegają ekonomiczne korzyści z sąsiedztwa parku. Większość osób o obojętnym stosunku względem przyrody nie chciałaby zamieszkać na terenie parku narodowego. Tabela 32. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? (kryterium stosunek do przyrody) Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? tak 1109 45,2% 973 30,4% 29 16,0% 2111 nie 690 28,1% 1126 35,1% 100 55,2% 1916 nie mam zdania 656 26,7% 1106 34,5% 52 28,7% 1814 Ogółem 2455 100,0% 3205 100,0% 181 100,0% 5841 36,1% 32,8% 31,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) 91 Największą chęcią zamieszkania na terenie parku narodowego cechują się mieszkańcy gmin Świętokrzyskiego Parku Narodowego (ponad 60%) (ryc. 45). Natomiast najmniej chętni są do tego mieszkańcy gmin sąsiadujących z Tatrzańskim Parkiem Narodowym (ponad 50%). Ryc. 45. Gotowość zamieszkania na terenie parku narodowego objaśnienia: 1 – tak, 2 – brak zdania, 3 – nie (źródło: opracowanie własne) Większą gotowością do zamieszkania w parku narodowym cechują się osoby zamieszkałe w gminach miejsko-wiejskich i wiejskich, niż w gminach miejskich (tab. 33). 92 Tabela 33. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? (kryterium: zamieszkanie w różnych typach gmin) Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? Typ gminy: wiejska liczebność udział % miejsko-wiejska liczebność udział % miejska liczebność udział % Ogółem liczebność udział % tak nie nie mam zdania 1344 37,3% 486 38,7% 222 28,0% 2052 1175 32,6% 357 28,4% 312 39,4% 1844 1089 30,2% 413 32,9% 258 32,6% 1760 Ogółem 3608 100,0% 1256 100,0% 792 100,0% 5656 36,3% 32,6% 31,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) 3.4. Percepcja parku narodowego – dyskusja wyników i konkluzje Analiza otrzymanych wyników pozwala stwierdzić, że parki narodowe w opinii lokalnej społeczności to przede wszystkim obszary ochrony cennej przyrody i krajobrazu oraz pole badań dla naukowców. Dla zdecydowanej większości badanych osób – zarówno władz gmin parkowych jak i mieszkańców tych gmin – są one też szansą na promocję regionu, w którym taki park się znajduje (ryc. 46). Wyniki badań w poszczególnych parkach pozwalają zauważyć znaczne – sięgające nawet kilkudziesięciu punktów procentowych – różnice wyobrażeń dotyczących istoty parku narodowego oraz pełnionej przez niego roli. Zauważalne różnice w postrzeganiu parku narodowego występują też między osobami pełnoletnimi i młodzieżą gimnazjalną. Otrzymane wyniki dotyczące postrzegania oraz roli parku narodowego w znacznej części są podobne do efektów cząstkowych badań innych autorów. Podobne rezultaty spotykamy m.in. u B. Bożętki (1997a, 1997b) na temat postrzegania Drawieńskiego Parku Narodowego oraz u K. Komorowskiej (2000) na temat świadomości górali podhalańskich i postaw wobec TPN-u. Bardzo podobne wyniki otrzymali również A. Górecki i in. (1998a, 2002) w badaniach o postrzeganiu Gorczańskiego Parku Narodowego oraz Pienińskiego Parku Narodowego przez mieszkańców otuliny, A. Górecki i in. (2007) na temat świadomości ekologicznej młodzieży zamieszkującej okolice wybranych parków narodowych, a także K. Królikowska (2007) na temat pięciu parków narodowych (Biebrzańskiego, Karkonoskiego, Pienińskiego, Słowińskiego i Wolińskiego) oraz E. Kozieł i M. Kozieł (2008) o relacjach człowiek – środowisko okolic Poleskiego Parku Narodowego. U B. Bożętki (1997a) około 65% respondentów utożsamiało „swój” park narodowy z działalnością ochronną, poza tym wiązało go z wypoczynkiem i turystyką (ok. 47% badanych), nikt nie ujmował parku narodowego jako czegoś niepotrzebnego, negatywnego. Zdaniem K. Komorowskiej (2000) dla 60% 93 ankietowanych górali podstawowym celem funkcjonowania parku narodowego jest ochrona przyrody, a „tylko” dla 20% – udostępnianie go dla turystów. 100 90 80 dorośli udział % odpowiedzi 70 60 młodzież 50 liderzy gmin 40 30 20 10 0 a b e c g f d h j i Ryc. 46. Rozkład odpowiedzi osób pełnoletnich, młodzieży gimnazjalnej oraz władz gmin parkowych na pytanie czym przede wszystkim jest park narodowy (kolejność wg częstości odpowiedzi) objaśnienia: a – obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu, b – szansa na promocję regionu, c – szansa na zdobycie funduszy unijnych, d – pracodawca, e – pole badań dla naukowców, f – bariera dla rozwoju regionu, g – utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności, bo są tam liczne zakazy, h – źródło konfliktów społecznych, i – pozostałość po minionym ustroju, j – instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew ludności miejscowej (źródło: opracowanie własne) Według A. Góreckiego i in. (2002) prawie połowa ankietowanych mieszkańców otuliny utożsamia park z unikalną przyrodą i pięknymi krajobrazami, zaś w badaniach A. Góreckiego i in. (2007) praktycznie wszyscy uczniowie biorący udział w badaniach kojarzą park narodowy przede wszystkim z przyrodą i koniecznością ochrony tego terenu. Natomiast u K. Królikowskiej (2007) ponad połowa (55,3%) ankietowanych osób postrzegała badane parki jako „szansę na ochronę cennej, rodzimej przyrody i krajobrazu”, 54,2% badanych – jako „szansę na promocję regionu”, 44,4% jako „szansę na czyste środowisko”, zaś co piąty (18,8%) jako „pole badań dla naukowców”. Według badań tej autorki, parki narodowe są też źródłem utrudnień w życiu miejscowej ludności (11,4%), barierą dla rozwoju regionu (7,9%) oraz źródłem konfliktów (5,6%). Wśród respondentów E. Kozieł i M. Kozieła (2008), w zależności od miejscowości, w której prowadzono badania, także bardzo dużo, bo od 63% do 80% ankietowanych osób istnienie parku narodowego wiąże z zachowaniem walorów środowiska, ale też z ograniczeniem działalności gospodarczej (40% – 52%), w niewielkim zaś stopniu z tworzeniem nowych miejsc pracy oraz poprawą warunków życia mieszkańców. 94 Należy również dodać, że w przeciwieństwie do badań B. Domańskiego (1991b) prowadzonych wśród mieszkańców kilku dużych miast, nie stwierdzono przewagi ambiwalentnych postaw wobec parków narodowych oraz postrzegania parków głównie jako obszarów wypoczynku, które powinny być w mniejszym lub większym stopniu zagospodarowane dla zaspokojenia potrzeb odwiedzających. W niniejszych badaniach porównanie ocen walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków narodowych między władzami gmin parkowych a miejscową ludnością wykazuje zauważalną rozbieżność wyników (ryc. 47). Grupa przedstawicieli władz samorządowych znacznie wyżej ocenia walory parków położonych w sąsiedztwie niż mieszkańcy tych gmin. Występują także różnice w ocenie walorów parków narodowych między młodzieżą szkolną a osobami pełnoletnimi. Wśród gimnazjalistów wyższy jest odsetek ocen „przeciętnych” walorów, zaś wśród osób dorosłych więcej wskazywało, że walory są „bardzo wysokie”. Ocena walorów przyrodniczych i krajobrazowych w poszczególnych parkach jest zróżnicowana. Badania pozwoliły zauważyć, że najwyższe oceny walorów najbliższego parku wyrażali respondenci, dla których przyroda jest bardzo ważna, najlepiej wykształceni, pracujący zawodowo, zamieszkali w parku narodowym, w gminach miejskich oraz osoby uczestniczące w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy. 60 udział % odpowiedzi 50 dorośli 40 młodzież 30 władze gmin 20 10 0 bardzo wysokie wysokie przeciętne niskie bardzo niskie Ryc. 47. Walory przyrodnicze i krajobrazowe parków narodowych w opinii osób pełnoletnich, gimnazjalistów oraz władz gmin parkowych (źródło: opracowanie własne) Ponad połowa respondentów jest zadowolona z zamieszkania w parku narodowym lub jego sąsiedztwie, a co piąta osoba jest z tego powodu nawet bardzo zadowolona. Poziom akceptacji zamieszkania w parku narodowym lub jego sąsiedztwie przez mieszkańców jest więc znaczny. Wynik ten stanowi potwierdzenie rezultatów wcześniejszych badań, prowadzonych m.in. przez B. Bożętkę (1997a), A. Góreckiego i in. (1997, 1998, 2002) oraz K. Komorowską (2000). Według A. Góreckiego (2002) wśród respondentów jest po około 30% osób cechujących się 95 pozytywnym oraz negatywnym stosunkiem względem parku narodowego oraz 23% obojętnych na fakt jego istnienia. Co ciekawe, postawy pozytywne związane są ze świadomością rosnących możliwości zarobienia na turystyce, wynikających ze zwiększenia atrakcyjności turystycznej regionu i zwiększenia dbałości o środowisko. Natomiast postawy negatywne spowodowane są wprowadzeniem przez park narodowy ograniczeń w różnych dziedzinach życia i przyjmowaniem przez społeczeństwo wszelkich zmian z niechęcią. Obecne badania pozwalają stwierdzić, że zadowolenie z sąsiedztwa z parkiem wzrasta wprost proporcjonalnie do poglądów prośrodowiskowych badanej populacji. Zdecydowana większość osób mieszkających w parku potwierdziła chęć dalszego zamieszkania w nim. Podobnie twierdzili uczestnicy badań zespołu A. Góreckiego (2002), gdzie aż 76,8% ankietowanych deklarowało, że zdecydowanie nie zamierza przenieść się do innej miejscowości. Może to świadczyć o istnieniu dużej więzi między parkiem a zamieszkującą go społecznością lub o słabym wpływie istnienia parku narodowego na utrudnienia odczuwane przez mieszkańców, nie bodźcujące do podjęcia decyzji o zmianie miejsca zamieszkania. Należy dodać, że wraz z odległością od granicy parku wzrasta odsetek osób, które stwierdziły, iż nie chciałyby mieszkać w parku narodowym. Porównując wyniki badań respondentów dotyczące więzi osoby ankietowanej z parkiem najbliższym miejsca zamieszkania, można dostrzec zróżnicowanie opinii i ocen. Oceny te zależą zarówno od przynależności do grupy dzieci lub osób dorosłych, postaw wobec ochrony przyrody, od udziału w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez parki narodowe, ale przede wszystkim od miejsca zamieszkania osoby ankietowanej względem granicy parku narodowego. Przedstawione w rozdziale wyniki badań na temat percepcji parku narodowego przez społeczność lokalną gmin parkowych pozwalają na sformułowanie następujących prawidłowości oraz wniosków: - w przypadku niektórych cech i funkcji parków narodowych występują istotne różnice ich wyobrażeń wśród respondentów, co potwierdza odrębność i specyfikę postrzegania poszczególnych parków narodowych; - władze gmin parkowych znacznie wyżej niż ich mieszkańcy oceniają walory parków narodowych; - docenianie walorów polskich parków narodowych idzie w parze z lepszym wykształceniem oraz postawą prośrodowiskową respondentów, pracą zawodową, zamieszkaniem wewnątrz parku, a także z udziałem w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy; - osoby mieszkające w parku narodowym nie zamierzają opuścić miejsca swego zamieszkania, co może świadczyć o ich przywiązaniu do tego miejsca (pośrednio świadczy także o przywiązaniu do parku narodowego); - utrudnienia odczuwane przez mieszkańców, związane z istnieniem parku narodowego nie stanowią przyczyny do podjęcia decyzji o zmianie miejsca zamieszkania. 96 4. ZAGROŻENIA PARKU NARODOWEGO I JEGO OTOCZENIA W rozdziale omówiono główne zagrożenia parków narodowych oraz przedstawiono wyniki badań respondentów dotyczące: a/ własności gruntów, na których należy tworzyć parki narodowe, b/ stałych mieszkańców parku narodowego, c/ dostępu turystów do parku, d/ rozwoju bazy turystycznej w sąsiedztwie parku narodowego oraz e/ ograniczeń budowlanych i komunikacyjnych w otulinie parku narodowego. 4.1. Zagrożenia parków narodowych w świetle materiałów źródłowych i opinii ich dyrektorów Parki narodowe narażone są na wiele różnych zagrożeń antropogenicznych. Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. w art. 5. wymienia zagrożenia wynikające z działalności człowieka, dzieląc je na wewnętrzne i zewnętrzne w stosunku do granic obszaru chronionego. Zagrożenia wewnętrzne to czynniki mogące wywołać niekorzystne zmiany cech fizycznych, chemicznych lub biologicznych zasobów, tworów i składników chronionej przyrody, walorów krajobrazowych oraz przebiegu procesów przyrodniczych, spowodowane działalnością człowieka w granicach parku narodowego. Natomiast zagrożenia zewnętrzne to czynniki, których źródło znajduje się poza granicami parku, tzn. w jego bezpośrednim sąsiedztwie: na terenach otulin parków narodowych lub w bliższym bądź dalszym sąsiedztwie zewnętrznych granic stref ochronnych (Ustawa, 2004). Szczegółowe opisy zawierające identyfikację i ocenę istniejących oraz potencjalnych zagrożeń wraz ze sposobami ich eliminacji lub ograniczania zamieszczone są w planach ochrony poszczególnych parków narodowych, a w przypadku braku takich planów (jak to ma miejsce obecnie w zdecydowanej większości parków) w tzw. zadaniach ochronnych, planowanych zwykle na okres jednego roku lub dwóch lat (ryc. 48, zał. 6). Przegląd rocznych zadań ochronnych parków narodowych pozwala na określenie głównych antropogenicznych zagrożeń w polskich parkach. Są to: lokalna emisja zanieczyszczeń do atmosfery, ścieki bytowe, pożary, turystyka, niekontrolowana penetracja parków przez mieszkańców lub turystów w miejscach nieudostępnianych, rozwój osadnictwa, sieć dróg i tranzytowy ruch drogowy, zmiana tradycyjnych form gospodarowania, gospodarka na gruntach obcej własności oraz rolnictwo i gospodarka leśna w sąsiedztwie parków narodowych. Za M. Zgorzelskim (2005) należy dodać, że istotne są także zagrożenia, które wynikają z organizacji przestrzennej, formalnej i technicznej danego parku narodowego. Zalicza się do nich: wielkość chronionego obszaru, kształt parku i długość jego granic, charakter bezpośredniego sąsiedztwa obszaru chronionego, stopień izolacji parku, enklawy obcej własności w obrębie parku, enklawy parku pośród innych terenów, strukturę własnościową gruntów na terenie parku, formy użytkowania gruntów prywatnych, udział obszarów ochrony biernej (ścisłej) oraz sposób 97 wyznaczenia obszarów ochrony biernej (Zgorzelski, 2005). Ponadto na ilość, rodzaj oraz wielkość zagrożeń obok współczesnej działalności gospodarczej (w parku i jego otulinie) istotny wpływ mogą mieć także: rok utworzenia parku narodowego, tradycje ochrony przyrody w regionie oraz historia użytkowania obszaru parku i jego otoczenia. Nie bez znaczenie jest też nazbyt często zmieniający się stan prawny, będący podstawą funkcjonowania parków narodowych. Ryc. 48. Antropogeniczne zagrożenia występujące w polskich parkach narodowych objaśnienia: A – zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb, odpady, hałas, B – zagrożenia pożarowe, C – turystyka i jej konsekwencje, D – niekontrolowana penetracja parku przez mieszkańców lub turystów w miejscach nieudostępnianych, E – presja budowlana w parku i jego sąsiedztwie, F – szlaki komunikacyjne przecinające park lub biegnące w jego sąsiedztwie, G – zmiana tradycyjnych form gospodarowania w parku, H – grunty obce w parku, I – zmiana stosunków, J – izolacja terenu od sąsiednich obszarów i zabudowa korytarzy ekologicznych, K – przestępcze korzystanie z walorów parku (np. kłusownictwo), L – linie energetyczne, wiatraki, słupy telefonii komórkowej, M – rolnictwo, hodowla, N – gospodarka leśna w sąsiedztwie parku (źródło: opracowanie własne na podstawie rocznych zadań ochronnych parków narodowych w 2010 r.) 98 Poniżej dokonano skrótowej charakterystyki wybranych zagrożeń występujących w polskich parkach narodowych. Intensyfikacja tych zagrożeń może mieć duży wpływ na stan relacji między administracją danego parku narodowego a podmiotami odpowiedzialnymi za ich generowanie. Grunty obce w parkach narodowych W polskich parkach narodowych znajdują się zarówno grunty państwowe jak i prywatne. Grunty nie będące w zarządzie parków narodowych (ponad 51 tys. ha) stanowią 16% ich powierzchni, z czego aż 81% zajmują grunty stanowiące własność prywatną. Proporcje te w poszczególnych parkach są zróżnicowane (tab. 34). Największy odsetek gruntów prywatnych znajduje się w parkach: Narwiańskim (72%), Biebrzańskim (40,6%), Pienińskim i Ojcowskim (po 31%), a najmniejszy (poniżej 0,01%) w parkach: Wolińskim, Białowieskim, Bieszczadzkim i Karkonoskim. Tabela 34. Udział gruntów prywatnych w parkach narodowych – stan na 31 XII 2008 r. Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Park Narodowy Babiogórski Białowieski Biebrzański Bieszczadzki Bory Tucholskie Drawieński Gorczański Gór Stołowych Kampinoski Karkonoski Magurski Narwiański Ojcowski Pieniński Poleski Roztoczański Słowiński1 Świętokrzyski Tatrzański Ujście Warty Wielkopolski Wigierski Woliński2 Razem Powierzchnia ogółem w ha Grunty prywatne pow. w ha % pow. ogólnej 3390,2 10517,3 59223,0 29176,5 4613,0 11342,0 7031,0 6340,4 38548,5 5580,5 19439,0 7350,0 2145,6 2346,2 9764,0 8482,8 21572,9 7626,4 21197,4 8074,0 7583,9 14999,5 8133,1 21,2 0,3 24076,0 1,3 1,8 29,0 363,0 71,6 5143,0 0,5 12,0 5293,0 656,6 729,0 1247,0 91,6 104,5 120,2 360,5 149,1 706,2 2656,9 0,2 0,60 0,003 40,60 0,004 0,04 0,20 5,20 1,10 13,30 0,009 0,06 72,00 30,60 31,10 12,80 1,10 0,50 1,60 1,70 1,80 9,30 17,70 0,002 314477,2 41834,5 13,30 Bez wód przybrzeżnych Morza Bałtyckiego, których powierzchnia wynosi 11171 ha 2 Bez powierzchni Zatoki Pomorskiej 2804 ha (źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 2009) 1 99 Wszelkie grunty prywatne w parkach narodowych podlegają jedynie ochronie krajobrazowej. Art. 5 pkt. 8 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody stwierdza, że ochrona krajobrazowa oznacza zachowanie „cech charakterystycznych danego krajobrazu”. Jest to niestety sformułowanie bardzo nieprecyzyjne, ani w ustawie, ani w innych aktach wykonawczych do niej, nie zdefiniowano bliżej jego znaczenia. Obecność gruntów obcych stanowi zagrożenie nie tylko dla chronionej tam przyrody, ale jest potencjalnym źródłem konfliktów między ich właścicielem a administracją parku narodowego. O ile grunty państwowe, objęte ścisłą lub częściową ochroną, charakteryzują się niewielkimi przekształceniami środowiska, to na terenach prywatnych znajdujących się na obszarze parków narodowych, w miejscach atrakcyjnych dla inwestycji, wywierane są duże naciski na zmiany użytkowania ziemi. W przypadku gruntów rolnych obcych w obrębie parku narodowego, zanik dotychczasowych form rolnictwa, sprzyja powstawaniu nowych zagrożeń: następuje masowe zjawisko przekwalifikowywania gruntów z rolnych i leśnych na budowlane, ich parcelacja i sprzedaż, czasami przeznaczenie na sezonowe punkty małej gastronomii, stragany z pamiątkami, pola namiotowe oraz parkingi. Zmiana dotychczasowego przeznaczenia nie tylko może zmieniać krajobraz, ale powoduje istotne zaburzenia funkcjonowania systemu przyrodniczego. Prowadzi to często do sporów na tle interesów między właścicielami gruntów a administracją parków narodowych. Dodatkowo, znaczna część tych konfliktów wywołana jest niejasnością i niespójnością różnych aktów prawnych (Solon, 2005). Niestety, jak podkreśla M. Zgorzelski (2005), w Polsce brak jest mechanizmów prawnych i ekonomicznych, które by sprzyjały bezkonfliktowej koegzystencji parku narodowego i innych właścicieli na jego terenie. W niektórych parkach narodowych (np. Biebrzańskim, Kampinoskim i Ojcowskim) prowadzone są wykupy prywatnych gruntów (Partyka, 1981, 2005; Lenartowicz, Markowski, 2004). Jednak z powodu braku środków finansowych ich realizacja jest znacznie opóźniona, a jest bardzo prawdopodobne, że ze względu na zachodzące procesy suburbanizacyjne, zamiary te nie zostaną do końca zrealizowane (Markowski, 2009; Hibszer, Markowski, 2010). Organizacja przestrzenna (wewnętrzna) parków narodowych Teoretycznie najlepszym zabezpieczeniem cennych ekosystemów przed skutkami antropopresji są wyznaczone w parkach strefy ochrony ścisłej (biernej). Zgodnie z Instrukcją sporządzania planów ochrony parków narodowych (1994) wydziela się je w celu ochrony naturalnych procesów przyrodniczych, a sama ochrona polega na całkowitym zaniechaniu ingerencji człowieka. Im wyższy jest wskaźnik udziału stref ochrony ścisłej w ogólnej powierzchni parku narodowego, tym mniejsze jest zagrożenie przyrody danego parku. Według danych GUS pod tym względem najkorzystniejsze warunki (największy udział powierzchni ochrony ścisłej) występują w parkach: Bieszczadzkim (63,4%), Tatrzańskim (58,7%) i Białowieskim (54,4%), a najmniej korzystne w Narwiańskim (0%), Poleskim (1,2%) i Wigierskim 100 (4,1%). Nie bez znaczenia jest także wielkość strefy ochrony biernej. Nie ma jej tylko w jednym parku narodowym – Narwiańskim. Najmniejszą powierzchnię (116 ha) wyznaczono w Poleskim Parku Narodowym. Największa powierzchnia tego typu ochrony (ponad 18 tys. ha) występuje w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Średnia powierzchnia ochrony ścisłej w polskich parkach narodowych wynosi 2941,8 ha. Niestety w wielu parkach dyskusyjny jest także sposób wyznaczenia strefy ochrony ścisłej: częstą praktyką była formalna zmiana nazwy rezerwatów przyrody, których zadaniem była ochrona osobliwości przyrody lub ochrona gatunkowa, a nie ochrona struktury funkcjonalnej oraz przestrzennej ekosystemu. Ważne jest zachowanie całych systemów ekologiczno-krajobrazowych zamiast koncentrowania się jedynie na poszczególnych osobliwościach przyrody (Richling, Solon, 2011). Oczywista wydaje się zależność między wielkością parku narodowego i rozmiarem zagrożeń, jakim park może podlegać. Im większa jest powierzchnia parku, tym mniejsze są zagrożenia przyrody w nim chronionej. M. Zgorzelski (2005) stwierdza, że tak jest w przypadku objętych ochroną obszarów o wysokiej naturalności. Duża powierzchnia chroniona może łagodzić skutki izolacji parku, ale równocześnie osłabia i rozciąga w czasie proces degradacji genetycznej gatunków. Pod tym względem najkorzystniejsza jest sytuacja w parkach dużych: Biebrzańskim, Kampinoskim i Bieszczadzkim; najtrudniejsza w najmniejszych: Ojcowskim, Pienińskim i Babiogórskim. Według T. Wilgata (1991, 2002) i M. Zgorzelskiego (2005) kształt parku, długość jego granic oraz sąsiedztwo to kolejne czynniki mogące mieć wpływ na wielkość zagrożeń przyrody w parkach narodowych. Im terytorium jest bardziej zwarte, a długość jego granic jest proporcjonalnie mniejsza do powierzchni, tym słabszy jest wpływ zagrożeń pochodzących z terenów otaczających. Słabiej zabezpieczona jest przyroda w parkach, które składają się z kilku obszarów oddzielonych od siebie lub połączonych wąskimi korytarzami, a także w parkach, w których występują enklawy terenów nie podlegających ochronie. Skomplikowany przebieg granic parków utrudnia między innymi proces uzgodnień, optymalnego z punktu widzenia ochrony przyrody parkowej sposobu użytkowania tych terenów, a w szczególności usytuowania zabudowy lub uciążliwych dla parku form działalności gospodarczej. Granice parków mogą być szczelne dla migracji, gdy wyznaczają je drogi o utwardzonej nawierzchni (najbardziej przenikliwe są granice leśno-leśne). W przypadku sąsiedztwa, najbardziej uciążliwymi dla przyrody parków są tereny przemysłowe, komunikacyjne i zurbanizowane (w mniejszym stopniu obszary rolnicze oraz wiejskie). Relatywnie najmniej zagrożeń powstaje na terenie lasów państwowych (Lubczyński, 1988, 1989; Wilgat, 1991). Uwzględniając te czynniki najtrudniejsza jest sytuacja w parkach: Wielkopolskim oraz Słowińskim i Poleskim. Natomiast brak tego typu zagrożeń w parkach górskich (z wyjątkiem Tatrzańskiego) oraz w Świętokrzyskim, Narwiańskim, Biebrzańskim, Borów Tucholskich oraz Drawieńskim (Zgorzelski, 2005). Duża grupa zagrożeń – być może nawet najliczniejsza – ma swe źródła na terenach otulin lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Ponieważ obszary te nie są 101 częścią parku narodowego, plany ochrony ich nie obejmują. Tam też nie obowiązują przepisy ochrony środowiska i przyrody dotyczące parków narodowych. Głównymi zagrożeniami przyrody parków narodowych, mającymi swe źródła w otulinach, zdaniem M. Zgorzelskiego (2005), są przede wszystkim: lokalna emisja gazów do atmosfery, zrzut ścieków do wód powierzchniowych, gruntu i do wód podziemnych; złe gospodarowanie przestrzenią (zagęszczenie zabudowy, ekspansja zabudowy w pobliże granic parku narodowego, system komunikacyjny sprzyjający izolacji parku, zmiany tradycyjnego układu przestrzennego prowadzące do zanikania zadrzewień i zakrzewień śródpolnych lub przydrożnych oraz miedz, także do zmiany tradycyjnego przeznaczenia gruntów), wprowadzanie obcych gatunków roślin, stosowanie środków chemicznych w rolnictwie i w lasach. Za największe zagrożenie dla przyrody parków narodowych uznaje się postępującą izolację parku w obrębie otuliny. Tworzenie enklaw przyrody chronionej pośród terenów bardzo intensywnie zagospodarowanych musi sukcesywnie doprowadzić do jej całkowitej zagłady (z powodu braku wymiany puli genowej). Pochodną izolacji są też przegęszczenia populacji gatunków np. zwierzyny płowej, czego skutkiem są zniszczenia w ekosystemach leśnych parku (Zgorzelski, 2005). Turystyka i zagospodarowanie turystyczne w parkach narodowych Zgodnie z art. 12 ust. 1 Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. parki narodowe udostępniane są do celów turystycznych i rekreacyjnych w sposób, który nie wpływa negatywnie na przyrodę. Miejsca udostępniane oraz maksymalna liczba osób mogących przebywać jednocześnie w danym miejscu są określane w planie ochrony parku narodowego, a do czasu jego ustanowienia w zadaniach ochronnych sporządzanych na okres 1 – 2 lat. Jednocześnie szczegółowe zasady udostępniania parku narodowego dla celów turystycznych określa dyrektor parku narodowego w wydawanym zarządzeniu w sprawie zasad udostępniania parku. W parkach narodowych dopuszcza się uprawianie turystyki pieszej, rowerowej, konnej, wodnej (spływy kajakowe), narciarskiej po specjalnie wyznaczonych w tym celu szlakach. Możliwe jest także udostępnienie do celów wspinaczkowych (taternictwo) oraz speleologii. Według R. Olaczka (2008) uznanie jakiegoś obszaru za park narodowy skutkuje zwiększeniem ruchu turystycznego. Najbardziej popularną formą uprawiania turystyki w parkach narodowych jest turystyka piesza. Aby ułatwić poruszanie się po obszarze parków wyznaczone zostały szlaki piesze, rowerowe, konne oraz ścieżki edukacyjne. Według danych GUS z 2010 r. najdłuższe szlaki turystyczne znajdują się w Biebrzańskim Parku Narodowym (463,5 km), tak jak największa liczba ścieżek dydaktycznych (15), a najdłuższe nartostrady w Karkonoskim Parku Narodowym (19,7 km) (tab. 35). Ponadto w parkach pobudowano szereg obiektów służących turystyce i rekreacji. 102 Tabela 35. Infrastruktura turystyczna w parkach narodowych w 2010 r. Lp. Park Narodowy Szlaki turystyczne Ścieżki dydaktyczne (km) (szt.) 1 Babiogórski 2 Białowieski 44,0 4 3 Biebrzański 463,5 15 4 Bieszczadzki 140,0 12 5 Bory Tucholskie 75,0 4 6 Drawieński 170,0 7 Gorczański 155,3 8 Gór Stołowych 164,0 4 9 Kampinoski 560,0 10 Karkonoski 117,6 11 Magurski 98,0 2 12 Narwiański 55,0 3 13 Ojcowski 39,7 3 14 Pieniński 15 Poleski 16 Roztoczański 17 Słowiński 18 Świętokrzyski 53,0 8 Schroniska Domy wcza- (szt.) sowe (szt.) 1 Kempin- Schrony Kolejki Wyciągi gi, przeciw- linowe (szt.) biwaki deszczo- (szt.) (szt.) we (szt.) 1 11 4 6 3 17 5 6 1 10 2 3 7 1 53 9 10 11 6 1 3 1 4 26 4 10 19,7 1 8 3,0 5 19 29,0 3 30,5 9 6 144,3 6 33 37,5 5 2 1 3 8 2 13,3 4 21 Wielkopolski 215,0 5 22 Wigierski 245,4 6 23 Woliński 50,1 7 20 Ujście Warty 0,3 8 275,0 19 Tatrzański 1 3 10 35,0 6,0 2 2 135,5 Nartostrady (km) Razem 3316,9 137 27 (źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 2011) 5 4 1 15 3 20 70 6 51 287 8 Walory przyrodnicze i krajobrazowe parków narodowych sprawiają, że są one licznie odwiedzane przez turystów. W 1995 r. liczba odwiedzających 20 istniejących wówczas parków wynosiła ponad 9 mln osób. Liczba turystów 5 lat później wynosiła już ponad 10 mln osób rocznie, a w kolejnych latach utrzymała się na podobnym poziomie – ponad 10 mln (tab. 36). Najwięcej turystów odwiedza górskie parki narodowe (Tatrzański, Karkonoski). Licznie odwiedzane są też parki położone w pobliżu dużych miast (Woliński, Wielkopolski i Kampinoski). Najmniej turystów przybywa do parków, które odwiedza się głównie ze względu na możliwość obserwacji ptaków: Ujście Warty i Narwiański. Biorąc pod uwagę powierzchnię parków, to najbardziej „zdeptane” są parki: Karkonoski, Pieniński, Ojcowski, Wielkopolski i Woliński. 103 Tabela 36. Liczba turystów w parkach narodowych w wybranych latach (w tys.) Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Park Narodowy 1995 Babiogórski 40 Białowieski 71 Biebrzański 10 Bieszczadzki 300 Bory Tucholskie Drawieński 11 Gorczański 40 Gór Stołowych 300 Kampinoski 500 Karkonoski 2200 Magurski 10 Narwiański Ojcowski 230 Pieniński 400 Poleski 7 Roztoczański 100 Słowiński 294 Świętokrzyski 400 Tatrzański 2600 Ujście Warty Wielkopolski 1300 Wigierski 75 Woliński 550 Razem 9438 (źródło: Rocznik Statystyczny GUS, 2011) 2000 2005 2010 67 95 26 237 20 24 60 275 1000 1500 45 5 350 705 9 100 365 350 2900 1200 60 1500 10893 74 240 36 215 60 14 50 350 1000 1500 50 5 350 644 17 90 328 154 2528 20 1200 100 1500 10525 54 170 31 280 60 22 60 319 1000 2000 50 12 400 603 24 100 311 145 2002 10 1200 110 1500 10464 Dynamiczny rozwój turystyki, towarzyszące jej nowe inwestycje poszerzające infrastrukturę turystyczną oraz wzrastający ruch samochodowy stały się jednym ze źródeł antropopresji wobec środowiska przyrodniczego. Niszczenie szaty roślinnej, fauny, gleby, form skalnych i jaskiń, zanieczyszczenia, hałas, pożary, zmiany mikroklimatu to tylko niektóre negatywne skutki w przyrodzie parków narodowych. Według D. Ptaszyckiej-Jackowskiej (2007) najbardziej znaczące przeobrażenia środowiska naturalnego zachodzą w parkach narodowych obejmujących obszary górskie, gdzie ruch turystyczny nie podlega istotnym wahaniom sezonowym i trwa praktycznie przez cały rok ze zróżnicowanym natężeniem. Turystyka piesza i narciarska może mieć charakter zarówno bezpośredni (np. rozdeptanie szlaków, niszczenie roślin, hałas) jak i pośredni, poprzez zwiększanie lub zmniejszanie prawdopodobieństwa wystąpienia jakiegoś zjawiska (np. wzrost procesów erozyjnych, zmniejszanie prawdopodobieństwa lęgu niektórych gatunków ptaków). Istotnym skutkiem turystyki jest wzmożona eutrofizacja wód zbiorników wodnych położonych w okolicach schronisk lub pensjonatów. Niekorzystny wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze ma miejsce głównie w pobliżu schronisk oraz wyciągów krzesełkowych i orczykowych. W zwielokrotniony sposób przyrodzie szkodzą nowe i agresywne formy turystyki: 104 rajdy quadami po dzikich terenach i narciarstwo ekstremalne (Partyka, 2008). Oprócz pogorszenia jakości środowiska, często dochodzi do utraty wartości estetycznych krajobrazu. Obniżają się też wartości naukowe i dydaktyczne parków narodowych, a w dalszej kolejności również walory turystyczne (Sokołowski, 1981). Intensywność oddziaływań ruchu turystycznego w poszczególnych parkach jest zróżnicowana. Znaczącym tego miernikiem jest liczba turystów na 1 ha lub na 1 km szlaku (tab. 37). Tabela 37. Turystyka w parkach narodowych Lp. Park Narodowy A B 1995 A B 2000 A B 2005 A B 2010 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Babiogórski 1,3 23,1 1,4 20,0 1,4 22,0 1,0 16,0 Białowieski 17,8 13,3 4,3 9,0 6,2 23,0 3,9 17,0 Biebrzański 0,1 0,2 0,1 0,4 0,1 0,6 0,1 0,5 Bieszczadzki 2,2 11,1 1,1 8,0 0,8 7,4 2,0 9,6 Bory Tucholskie 0,2 4,2 0,5 13,0 0,8 13,0 Drawieński 0,2 1,2 0,3 2,2 0,1 1,2 0,1 1,9 Gorczański 0,6 5,9 0,8 8,5 0,7 0,1 0,4 8,6 Gór Stołowych 3,0 47,8 2,7 43,4 2,9 55,2 1,9 50,0 Kampinoski 1,4 13,7 2,9 25,9 2,8 25,9 1,8 26,0 Karkonoski 11,0 395,5 13,4 269,0 12,7 269,0 17,0 358,0 Magurski 0,1 0,5 0,6 2,3 0,6 2,5 0,5 2,6 Narwiański 0,8 0,1 0,7 0,2 1,7 Ojcowski 10,0 121,7 15,2 163,0 15,2 163,0 10,1 186,4 Pieniński 12,1 179,2 20,1 300,0 18,6 275,0 17,2 257,0 Poleski 0,1 0,7 0,1 0,9 0,5 1,7 0,2 2,5 Roztoczański 3,8 11,8 2,0 12,0 1,5 10,5 3,3 11,8 Słowiński 2,1 15,8 2,6 19,0 2,3 15,2 2,2 14,4 Świętokrzyski 16,7 67,6 8,5 45,9 3,8 20,2 3,9 19,0 Tatrzański 10,6 122,8 11,8 137,0 10,3 119,5 7,3 94,0 Ujście Warty 1,6 2,5 0,7 1,2 Wielkopolski 16,0 220,8 13,7 158,0 5,6 158,2 5,6 158,2 Wigierski 0,5 5,0 0,3 4,0 0,5 6,7 0,4 7,3 Woliński 12,8 110 34,1 137,0 33,3 137,0 29,9 137,0 Średnia 4,6 34,9 4,3 35,0 3,6 33,2 3,1 33,3 objaśnienia: A – liczba turystów na 1 km szl. turyst. (w tys./rok), B – liczba turystów na 1 ha (na rok) (źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS) Posługując się oryginalnym spojrzeniem na przestrzeń turystyczną parków narodowych oraz klasyfikacją parków według stopnia intensywności użytkowania turystycznego S. Liszewskiego (2009) można wyróżnić cztery klasy parków: - klasa A – parki o niskiej intensywności użytkowania turystycznego (Biebrzański, Drawieński, Narwiański, Poleski, Magurski, Ujście Warty); - klasa B – parki o średniej intensywności użytkowania turystycznego (Białowieski, Gorczański, Roztoczański, Babiogórski, Bory Tucholskie, Świętokrzyski, Słowiński, Wigierski, Bieszczadzki, Kampinoski); - klasa C – parki o dużej intensywności użytkowania turystycznego (Ojcowski, Woliński, Gór Stołowych, Tatrzański, Wielkopolski); 105 - klasa D – parki o bardzo dużej intensywności użytkowania turystycznego (Karkonoski i Pieniński). Nadmierny ruch turystyczny w parkach narodowych stanowi oczywiste zagrożenie dla przyrody, a także potencjalne źródło konfliktów między jego uczestnikami a stroną odpowiedzialną za ochronę przyrody. Problematyka ta wielokrotnie była podejmowana w literaturze m.in. przez B. Mielnicką (1991), R. Prędkiego (1996), A. Stasiaka (1997), R. Kapuścińskiego (2002), J. Partykę (2002, 2008), P. Pawlaczyka (2002), J. Potockiego (2003), D. Matuszewską (2003), R. Olaczka (2008) i innych. W niniejszym opracowaniu nie stanowi ona przedmiotu rozważań autora, gdyż praca nie dotyczy relacji park narodowy – turyści. Z drugiej strony, turystyka jest istotnym źródłem dochodu dla miejscowej ludności. Jej rozwój w parkach narodowych może jednak prowadzić do wynaturzeń, jeśli zachwiane zostaną proporcje między zdroworozsądkową równowagą a zyskiem za wszelką cenę. Przejawem tego są kolejki linowe w parkach narodowych, drogi samochodowe dla „Rajdów Tatrzańskich” w sercu gór, zabudowane brzegi jezior i innych pięknych miejsc, wreszcie zamęt wokół „kolorowego zawrotu głowy”1 z lat 80. XX w. w Bieszczadach (Olaczek, 1987). Doświadczenia niektórych parków narodowych wskazują, że turystyka stanowi dla parku narodowego tym większe zagrożenia, im mniejszy wpływ na jej organizację ma dyrektor parku. Presja firm żyjących z turystyki oraz lokalnych samorządów zainteresowanych coraz większymi wpływami z tego rodzaju działalności na dyrekcje parków narodowych, kończy się często ustępstwami wobec zgłaszających żądania. Tego rodzaju konflikty dotyczą głównie najbardziej atrakcyjnych turystycznie parków – górskich i nadmorskich (Kapuściński, 2002). Zmiany przepisów stanowiących podstawę prawną funkcjonowania parków narodowych Sytuacje konfliktowe obserwowane w polskiej przestrzeni często warunkowane są brakiem jednoznacznych norm prawnych i ich różną interpretacją w zakresie rozwiązań praktycznych (Burger, 1990). Obecnie najważniejsze prawne podstawy funkcjonowania parków narodowych w Polsce zawarte są w Ustawie o ochronie przyrody (2004) z późniejszymi zmianami (2007, 2008, 2011, 2012), Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie planów ochrony dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych (2005a), Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie opłat za wstęp do parków narodowych (2005b) oraz w Ustawie o udostępnianiu informacji 1 Kolorowy zawrót głowy – cykl programów telewizyjnych w Telewizji Polskiej w latach 80., prowadzonych przez red. Janusza Zielonackiego. Promowały one powstanie w Bieszczadach kompleksu sportów zimowych łącznie z wybudowaniem wyciągów narciarskich z bogatą infrastrukturą w rejonie Wołosatego. Infrastruktura miała być czynna również w okresie letnim. Plany wywołały liczne protesty i po pewnym czasie je zarzucono. 106 o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska i ocenach oddziaływania na środowisko (2008). Nie bez znaczenia dla działalności parków narodowych jest także Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003). Wpływ obywateli na działania związane z ochroną przyrody został znacznie zwiększony dzięki ratyfikowaniu przez Polskę Konwencji z Aarhus (2003) i odpowiednim wdrożeniu przepisów europejskich do polskiego prawa. Zmiany uwarunkowań społecznych i politycznych po 1989 r. oraz wejście naszego kraju do Unii Europejskiej w 2004 r., spowodowały konieczność przebudowy systemu prawnego ochrony przyrody i zarządzania środowiskiem. Według J. Solona (2005) początkiem tej przebudowy była już ustawa z 1991 roku, która uznała ochronę przyrody za część polityki ekologicznej państwa oraz za obowiązek każdego obywatela i podmiotu prawnego. W ustawie tej zawarto wiele nowych zapisów, choć od początku system ochrony przyrody został skażony źle określonymi relacjami między władzami samorządowymi a służbami ochrony przyrody. Zgodnie z aktualnie obowiązującą Ustawą o ochronie przyrody z 2004 r. utworzenie parku narodowego, zmiana jego granic lub likwidacja może nastąpić po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo organami uchwałodawczymi jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze działania planuje się powyższe zmiany...” (art. 10 pkt 2). Jednocześnie za wyłączny warunek zmniejszenia obszaru parku narodowego lub jego likwidacji przyjmuje się bezpowrotną utratę wartości przyrodniczych i kulturowych jego obszaru” (art. 10 pkt. 1). Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. wprowadziła dodatkowo nowe rozwiązania prawne (wynikające w znacznej mierze ze zobowiązań międzynarodowych) oraz istotnie zmodyfikowała wcześniej określone relacje między podmiotami zajmującymi się ochroną przyrody. Pod adresem tej ustawy można jednak przedstawić liczne zarzuty, szczególnie wyraźnie widoczne w przypadku przepisów regulujących funkcjonowanie parków narodowych. Według J. Solona (2005) można je ująć w cztery główne grupy: (a) fatalne rozwiązania systemowe i propozycje merytoryczne, (b) wewnętrzne sprzeczności i niekonsekwencje, (c) niejasne sformułowania, dopuszczające zupełnie bezsensowne interpretacje, (d) brak powiązań z aktami prawnymi i programami działań realizowanymi przez inne resorty. W obowiązującej ustawie o ochronie przyrody (2004) po raz pierwszy pojawił się niebezpieczny zapis o możliwości likwidacji parku. Zniknął natomiast paragraf, mówiący, że wszelkie działania, ich zakres i sposób oddziaływania muszą być dostosowane do potrzeb i celów ochrony. Prawne i logiczne błędy zawarte w ustawie o ochronie przyrody wpływają z jednej strony na efektywność zarządzania parkiem narodowym, a z drugiej – na powstawanie i możliwości rozwiązywania konfliktów wynikających ze sprzeczności między potrzebami ochrony przyrody, a innymi formami użytkowania terenu i interesami poszczególnych grup społecznych. Plan ochrony parku narodowego wymaga uzgodnienia z samorządami wszystkich ustaleń – w odniesieniu do nieruchomości nie będących własnością Skarbu Państwa – dotyczących infrastruktury technicznej, zagospodarowania 107 turystycznego, sposobu użytkowania gruntów, eliminacji lub ograniczania zagrożeń zewnętrznych oraz ustaleń do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (art. 19 pkt. 2). Z drugiej strony projekty studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania w części dotyczącej parku narodowego i otuliny wymagają uzgodnienia z dyrektorem parku narodowego jedynie w zakresie tych ustaleń, które mogą mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody parku narodowego (art. 10 pkt. 6). Spornym zagadnieniem w ustawie jest otulina parku narodowego (Radecki, 2007). Obowiązująca ustawa o ochronie przyrody lakonicznie definiuje otulinę jako „strefę ochronną graniczącą z daną formą ochrony przyrody”. Zgodnie z poprzednią ustawą z 1991 r. otulina miała sens planistyczny, gdyż w odniesieniu do niej niezbędne było uzgodnienie z dyrektorem parku narodowego projektów miejscowych planów zagospodarowania (bez precyzowania, że chodzi wyłącznie o ustalenia mogące mieć negatywny wpływ na przyrodę parku). Poprzedni zapis umożliwiał więc – w sposób mniej lub bardziej jawny – formułowanie zaleceń mogących wzmocnić rolę otuliny w ochronie przyrody, szczególnie z punktu widzenia pełnionej roli korytarza ekologicznego. Na podstawie obecnie obowiązującej ustawy jest to niemożliwe. Problemów gospodarowania przestrzenią otuliny nie rozwiązują również inne akty prawne. Na podstawie art. 53 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wymagane jest uzgodnienie inwestycji z dyrektorem parku, ale tylko w odniesieniu do ustalenia lokalizacji tzw. inwestycji celu publicznego. Dodatkowo, w prawie ochrony środowiska zapisano konieczność uwzględnienia w planie miejscowym ograniczeń wynikających z ustanowienia otuliny. Ale jeśli ustawa o ochronie przyrody nie formułuje żadnych kryteriów, warunków ani ograniczeń dotyczących otuliny, to jednocześnie nie ma niczego, co można uwzględniać w planie miejscowym. W ten sposób otulina parku narodowego stała się tworem fikcyjnym, nie mającym praktycznie żadnego znaczenia ochronno-planistycznego. W pełni należy zgodzić się z J. Solonem (2005), który zauważa, że konsekwencje takich zapisów ustawowych mogą być następujące: - pojawia się kłopotliwe pytanie, kto określa, co może mieć negatywny wpływ na przyrodę parku? Czy gminy same ustalają ten zakres i czy przekazują do uzgodnienia tylko część projektu planu, czy też decyduje o tym dyrektor parku? Ponadto jak należy rozumieć termin „negatywny wpływ” i jak go mierzyć? - wyraźnie zmalała rola ochronna otuliny parku narodowego. Jest to tym bardziej niepokojące, że wszystkie parki narodowe zostały zakwalifikowane jako ostoje Natura 2000, a dyrektywa siedliskowa zakłada, że ostoje będą tworzyć spójną sieć ekologiczną, m.in. dzięki powiązaniom o charakterze korytarzy ekologicznych. Oczywiste jest, że obniżenie roli otuliny leży w sprzeczności z przyszłym tworzeniem rzeczywistej, funkcjonującej sieci takich korytarzy; - nowe rozwiązania prawne bardzo silnie wzmacniają rolę samorządu (poprzednia ustawa po nowelizacji z 2000 r. wymagała jedynie zaopiniowania przez samorządy 108 ustaleń do studiów uwarunkowań i planów) oraz wprowadzają wyraźną nierówność stron w trakcie negocjacji (dyrektor parku musi uzgodnić wszystko, natomiast gminy – jedynie to, co może mieć negatywny wpływ). W rezultacie Państwo rezygnuje w rzeczywistości z możliwości aktywnego i wydajnego sterowania siecią obszarów chronionych i pozostawia to dobrej woli samorządów. Takie rozwiązanie jest złe z merytorycznego punktu widzenia, choć formalnie i na pierwszy rzut oka zgodne z ogólnoeuropejską tendencją (zapisaną także w dyrektywach UE) wzmacniania roli społeczności lokalnych w procesie planowania i zarządzania ochroną środowiska i rozwojem zrównoważonym. Ponadto z zapisów ustawy wyraźnie wynika nadrzędność interesu lokalnego nad interesem ogólnospołecznym (Solon, 2005). Artykuł 15 ustawy o ochronie przyrody formułuje cały szereg słusznych i potrzebnych zakazów, obowiązujących na obszarze parku narodowego. Niestety, zakazy te mają jedynie zastosowanie w odniesieniu do gruntów Skarbu Państwa i nie mogą być stosowane w przypadku gruntów prywatnych, objętych tylko ochroną krajobrazową. Taki zapis (powtórzony zresztą z poprzedniej ustawy) uniemożliwia racjonalne i kompleksowe zarządzanie ochroną ekosystemów, szczególnie łąkowych, torfowiskowych i bagiennych. W dodatku – co jest bardzo konfliktogenne – te ograniczenia w stosowalności zakazów dotyczą tylko i wyłącznie parków narodowych i rezerwatów, gdyż w stosunku do innych form ochrony obszarowej ustawa dopuszcza wprowadzanie licznych zakazów i nakazów, odnoszących się również do gruntów prywatnych i to bez zgody ich właściciela, np. art. 17 pkt. 1, na podstawie którego w parku krajobrazowym mogą być wprowadzone m.in. następujące zakazy: likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, pozyskiwania do celów gospodarczych skał, wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, dokonywania zmian stosunków wodnych, budowania nowych obiektów kubaturowych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, przekształcania zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych, itd. Niezależnie od niekonsekwencji zapisów ustawowych, dyskryminujących parki narodowe, większość problemów dotyczących gospodarowania gruntami prywatnymi na obszarach parków narodowych jest związana z pojęciem ochrony krajobrazowej. Art. 5 pkt. 8 obowiązującej ustawy o ochronie przyrody stwierdza, że ochrona krajobrazowa oznacza zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu. Jest to sformułowanie bardzo ogólne i nie wyjaśnione w szczegółach. Ani w ustawie, ani w innych aktach wykonawczych do niej nie sprecyzowano, co powinno oznaczać powyższe stwierdzenie. Ponadto ochrona krajobrazowa w ujęciu ustawowym oznacza wyłącznie „zachowanie”, a nie „kształtowanie”. Przy takim zapisie często za bezprawne należy uważać działania zmierzające do szeroko pojętej rehabilitacji krajobrazu kulturowego (np. tworzenie zadrzewień lub zalesień, renaturalizacja zbiorowisk roślinnych, zmiana funkcji terenu itd.). Taka interpretacja, choć niewątpliwie logiczna, jest oczywiście niezgodna i z duchem ustawy, i z ogólnie przyjętymi zasadami kształtowania zrównoważonych krajobrazów wiejskich. 109 Konflikty występujące między dyrekcją parku a turystami dotyczą w szczególności: zasad udostępniania parku dla ruchu turystycznego (w tym m.in. rowerowego czy turystyki konnej), możliwości organizacji imprez masowych, dopuszczalności i zakresu pozyskiwania roślin i zwierząt. W art. 15 obowiązującej ustawy zamieszczono kilka zakazów, które mogą doprowadzić do kolejnych sporów i nieporozumień. Dotyczy to m.in. zakazu wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie ochrony (w poprzedniej ustawie nie przewidywano wyznaczenia specjalnych miejsc, a psy należało prowadzić na smyczy i w kagańcu) oraz zakazu palenia wyrobów tytoniowych, z wyjątkiem miejsc wyznaczonych przez dyrektora parku narodowego (zakaz powtórzony z poprzedniej wersji ustawy znowelizowanej w grudniu 2000 r.). Ustawa o ochronie przyrody w żaden sposób nie odnosi się do możliwości korzystania z gruntów prywatnych przez osoby odwiedzające park, pozostawiając te kwestie kodeksowi cywilnemu i prawu zwyczajowemu. Niemniej jednak na tym tle też powstają – przynajmniej w niektórych parkach – konflikty z turystami. Mogą one dotyczyć, w zależności od specyfiki parku, takich zagadnień jak: pobieranie opłat przy wejściu na grunty prywatne, organizowaniu prywatnych parkingów i miejsc biwakowych, blokowaniu przejść, itp. (Solon, 2005). Ocena zagrożeń w parkach narodowych przez ich dyrektorów Za największe antropogeniczne zagrożenie dla walorów przyrodniczych parków narodowych dyrektorzy parków uznali postępującą urbanizację. Dyrektorzy aż dziewięciu parków (Białowieskiego, Biebrzańskiego, Borów Tucholskich, Kampinoskiego, Ojcowskiego, Pienińskiego, Słowińskiego, Świętokrzyskiego i Tatrzańskiego) ocenili to zagrożenie za „bardzo duże” przyznając mu maksymalną liczbę 4 punktów w pięciopunktowej skali od 0 do 4 (tab. 38). Podkreślić należy, iż z wymienionych parków tylko w Tatrzańskim Parku Narodowym nie ma stałych mieszkańców, a w pozostałych szacunkowe dane mówią, że jest ich tam od ok. 30 do ok. 3000. Z pewnością, zagrożenie urbanizacją nie wynika z rozbudowy domostw stałych mieszkańców parku, ale raczej z chęci budowy nowych domów w atrakcyjnych miejscach przez osoby z zewnątrz, na gruntach pozyskanych od dotychczasowych właścicieli. Kolejnym i równocześnie ściśle związanym z presją urbanizacyjną czynnikiem stanowiącym aktualnie zagrożenie dla parków narodowych, jest w opinii ich dyrektorów zmiana użytkowania rolniczego ziemi oraz przekwalifikowanie gruntów z rolnych/leśnych na budowlane. Aż w 7 parkach (Białowieskim, Biebrzańskim, Borów Tucholskich, Kampinoskim, Ojcowskim, Roztoczańskim oraz Słowińskim) czynnik ten uzyskał maksymalną liczbę 4 punktów. Za trzecie największe zagrożenie dyrektorzy parków narodowych uznali dwa czynniki: nadmierny ruch turystyczny oraz związaną z nim presję na inwestowanie w infrastrukturę turystyczną w parkach i ich sąsiedztwie (5 maksymalnych wskazań: Bory Tucholskie, Karkonoski, Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański) oraz szlaki komunikacyjne (istniejące lub planowane drogi lub linie 110 kolejowe) przecinające park lub biegnące w jego sąsiedztwie (4 maksymalne wskazania: Biebrzański, Kampinoski, Roztoczański i Woliński). Kolejne miejsce w tej klasyfikacji zagrożeń zajęły zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb, odpady (maksymalne wskazania tylko w Biebrzańskim P.N.) oraz występujące w sąsiedztwie parków zakłady przemysłowe (w tym przypadku aż 5 wskazań po 0 punktów, czyli zdaniem dyrektorów pięciu parków narodowych ten czynnik nie stanowi dla parku żadnego zagrożenia). Dodatkowo, dyrektorzy parków narodowych wymienili następujące zagrożenia: strukturę własności i grunty obce w parku (Biebrzański, Pieniński, Ojcowski), penetrację parku przez wędkarzy lub grzybiarzy i inne osoby (Biebrzański, Świętokrzyski), penetracja terenów parku pojazdami mechanicznymi – quady (Gorczański); zaniechanie użytkowania polan, w wyniku tego zmniejszenie różnorodności biologicznej (Babiogórski, Gorczański), kłusownictwo (Biebrzański, Bieszczadzki) i kradzież drewna (Świętokrzyski), izolacja terenu od sąsiednich obszarów (Pieniński) i zabudowa korytarzy ekologicznych (Kampinoski), kanały odwadniające siedliska bagienne (Biebrzański), niejasny sposób finansowania parków, np. propozycja likwidacji gospodarstw pomocniczych (Ojcowski), grodzenie terenów betonowymi płotami (Kampinoski), obecność napowietrznych linii energetycznych, planowane inwestycje z zakresu energetyki wiatrowej (Biebrzański), zagospodarowanie Morza Bałtyckiego (Słowiński), pożary (Biebrzański), duże fermy hodowlane w otulinie parku (Narwiański), hałas i zanieczyszczenia „świetlne” (Tatrzański). Wymienione powyżej czynniki zagrożeń przyrody polskich parków narodowych, z jednej strony ilustrują specyfikę poszczególnych parków, z drugiej zaś pokazują najważniejsze obecnie problemy, z którymi borykają się wszystkie parki narodowe. Szczegółową ocenę dotyczącą stopnia aktualnych antropogenicznych zagrożeń parków narodowych przez dyrektorów poszczególnych parków zamieszczono w tab. 38. Często, większym od bezpośredniego oddziaływania człowieka na przyrodę i krajobraz, zagrożeniem parku, są czynniki zewnętrzne, wpływające na sposób jego zarządzania. Do takich dyrektorzy parków zaliczyli: - źle skonstruowane przepisy prawne dotyczące ochrony przyrody (zwłaszcza w zakresie zarządzania przestrzenią – zbyt liberalną ustawę o zagospodarowaniu przestrzennym, obniżenie rangi otuliny parku w najnowszej ustawie o ochronie przyrody, która przestaje pełnić rolę strefy buforowej), - brak jednostki koordynującej działalność parków narodowych na szczeblu centralnym (dawniej: Krajowy Zarząd Parków Narodowych – organ funkcjonujący w latach 1990-2004), - zbyt duży udział gruntów prywatnych w granicach parków narodowych, - niewystarczające fundusze na działalność parków narodowych (np. za niskie kwoty przekazane z budżetu na wykup gruntów obcych w parkach, niskie zarobki – niższe niż w lasach państwowych) i zbyt mało etatów pracowniczych, - niezrozumienie w społeczeństwie celów działalności parków narodowych i wynikające z tego niestandardowe oczekiwania względem administracji parków. 111 Tabela 38. Ocena antropogenicznych zagrożeń parków narodowych przez ich dyrektorów Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Park Narodowy A B C D E F G H I J K L M suma średnia Babiogórski 3 0 2 3 2 2 3 15 2,5 Białowieski 2 1 4 2 2 4 15 2,5 Biebrzański 1 1 4 4 4 4 4 3 3 4 3 2 37 3,1 Bieszczadzki 3 1 1 2 2 0 3 12 2,0 Bory Tucholskie 4 0 4 2 1 4 15 3,0 Drawieński 1 2 2 1 1 3 10 1,7 Gorczański 1 1 2 0 1 1 3 4 13 1,9 Gór Stołowych 3 0 3 2 2 2 12 2,4 Kampinoski 2 2 4 4 3 4 4 3 26 3,2 Karkonoski 4 1 3 2 2 1 13 2,2 Magurski 1 1 2 2 1 2 9 1,5 Narwiański 1 1 1 2 1 1 2 9 1,3 Ojcowski 3 1 4 2 3 4 3 3 23 2,9 Pieniński 3 1 4 2 3 3 4 4 24 3,0 Poleski 0 1 2 1 1 2 7 1,4 Roztoczański 2 2 3 4 2 4 17 2,8 Słowiński 4 0 4 0 3 4 3 18 3,6 Świętokrzyski 4 1 4 3 2 3 3 3 23 2,9 Tatrzański 4 0 4 3 3 1 2 3 20 2,9 Ujście Warty 1 3 1 2 2 1 10 1,7 Wielkopolski 3 1 2 3 2 3 14 2,3 Wigierski 1 1 3 3 2 2 12 2,0 Woliński 3 3 2 4 1 0 13 2,6 4: 5 0 9 4 1 7 2 0 1 0 2 1 0 0 3: 7 2 4 5 5 4 1 3 1 3 0 0 4 1 2: 3 3 7 10 10 5 0 0 0 0 0 0 2 1 1: 7 13 3 2 7 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0: 1 5 0 2 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 objaśnienia: 0 – brak zagrożenia, 1 – niewielkie zagrożenie, 2 – średnie zagrożenie, 3 – duże zagrożenie, 4 – bardzo duże zagrożenie, A – nadmierny ruch turystyczny oraz związana z nim presja na inwestowanie w infrastrukturę turystyczną w parku i jego sąsiedztwie, B – zakłady przemysłowe w sąsiedztwie parku, C – postępująca urbanizacja – presja budowlana w parku i sąsiedztwie, D – szlaki komunikacyjne (istniejące lub planowane drogi lub linie kolejowe) przecinające park lub biegnące w jego sąsiedztwie, (propozycja utworzenia nowego przejścia granicznego), E – zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb, odpady, F – zmiana użytkowania rolniczego ziemi, przekwalifikowanie gruntów z rolnych/leśnych na budowlane, G – struktura własności, grunty obce w parku, H – penetracja parku przez wędkarzy lub grzybiarzy albo inne osoby, penetracja terenów parku pojazdami mechanicznymi, I – zaniechanie użytkowania polan, w wyniku tego zmniejszenie różnorodności biologicznej, J – kłusownictwo i kradzież drewna, K – izolacja terenu od sąsiednich obszarów i zabudowa korytarzy ekologicznych, L – kanały odwadniające siedliska bagienne; M – inne: niejasny sposób finansowania parków, np. propozycja likwidacji GP (Ojcowski), grodzenie terenów betonowymi płotami (Kampinoski), obecność napowietrznych linii energetycznych, planowane inwestycje z zakresu energetyki wiatrowej (Biebrzański 3), zagospodarowanie Morza Bałtyckiego (Słowiński), pożary (Biebrzański 2), duże fermy hodowlane w otulinie parku (Narwiański), hałas (Tatrzański 3), zanieczyszczenia „świetlne” (Tatrzański 2) (źródło: opracowanie własne) 112 4.2. Ocena zagrożeń środowiska przyrodniczego w parkach narodowych i w ich sąsiedztwie przez władze gmin parkowych Stan środowiska przyrodniczego obszaru gminy, na terenie której znajduje się park narodowy, w opinii zdecydowanej większości przedstawicieli władz gmin parkowych postrzegany jest bardzo pozytywnie: przez prawie 80% oceniany jest jako „dobry”, a przez kolejnych 17% jako „bardzo dobry”. Niewielka grupa ankietowanych osób uważa ten stan za „niezadawalający”. Uwzględniając informację o respondentach („liderzy” gmin, inspektorzy ds. ochrony środowiska) można wnioskować, że stan środowiska w sąsiedztwie parków narodowych faktycznie jest „zadawalający”. Można też domniemywać, że tak wysoka ocena stanu miejscowego środowiska wyrażana przez respondentów jest poniekąd oceną skuteczności ich własnej pracy. Jako główne źródła zagrożeń, negatywnie wpływające na przyrodę obszaru własnej gminy, wskazane zostały odpady i ścieki (I miejsce, wskazane przez prawie 90% respondentów), transport samochodowy (II miejsce, prawie 50% wskazań) oraz lokalne i docierające z zewnątrz zanieczyszczenia powietrza (III miejsce, przez około 30% ankietowanych). Kolejne zagrożenia przyrody, takie jak: postępująca urbanizacja, działalność rolnicza oraz turyści, zostały wskazane przez mniejszą grupę ankietowanej populacji (od ok. 12% do 9%) (tab. 39). Podobne wyniki przynosi odpowiedź na pytanie o intensywność zagrożeń parku narodowego, znajdującego się na obszarze gmin parkowych. Zdaniem respondentów największym antropogenicznym zagrożeniem parku narodowego także są odpady, a w dalszej kolejności: zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb, zmiany użytkowania rolniczego ziemi i przekwalifikowanie gruntów z rolnych na budowlane oraz postępująca urbanizacja (ryc. 49). Tabela 39. Rozkład odpowiedzi władz gmin na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy parkowej (n = 112) Liczba wskazań % a – inwestycje przemysłowe 6 5,4 b – transport samochodowy 54 48,2 Czynniki wypływające najbardziej negatywnie na przyrodę c – budowa nowych domów i rozbudowa zabudowy 14 12,5 d – odpady i ścieki, 97 86,6 e – lokalne zanieczyszczenia powietrza 31 27,7 f – zanieczyszczenia powietrza docierające spoza obszaru gminy 30 26,8 g – turyści 10 8,9 h – rolnictwo 12 10,7 i – hałas 4 3,6 j – inne 6 5,4 (źródło: opracowanie własne) 113 100% brak zagrożenia 90% 80% niewielkie zagrożenie 70% 60% średnie zagrożenie 50% 40% duże zagrożenie 30% 20% 10% bardzo duże zagrożenie zmiana użytkowania rolniczego ziemi śmieci zanieczyszczenie powietrza, wód i gleby szlaki komunikacyjne postępujący rozwój zabudowy mieszkalnej inwestycje przemysłowe presja na inwestowanie w infrastrukturę turystyczną 0% Ryc. 49. Rozkład odpowiedzi władz gmin parkowych na pytanie o ocenę antropogenicznych zagrożeń parków narodowych (źródło: opracowanie własne) Tak mocno podkreślana przez samorządowców potrzeba rozbudowy infrastruktury rekreacyjno-turystycznej, jako priorytetu rozwojowego gmin, nie przekłada się na dostrzeganie zagrożenia walorów przyrodniczych parku narodowego. Ten czynnik zagrożeń (presja na inwestowanie w infrastrukturę turystyczną) w opinii władz gmin znalazł się dopiero na szóstym miejscu (w bezpośrednim sąsiedztwie zagrożeń wynikających z inwestycji przemysłowych oraz szlaków komunikacyjnych przecinających park lub biegnących w jego sąsiedztwie). Prawie 66% ankietowanych osób uważa, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych. Równocześnie prawie 60% akceptuje obecność stałych mieszkańców w parku narodowym i mniej więcej tyle samo (60,7%) jest przeciwna poborowi opłat od turystów za wstęp do parku narodowego. Ponadto turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodem i autobusem do parku narodowego, powinni oni dochodzić pieszo z parkingów usytuowanych poza jego obszarem (uważa tak 76% ankietowanych władz samorządowych). Wypowiadając się w sprawie zagospodarowania turystycznego w otulinie parku narodowego przestrzennie powiązanego z daną gminą, prawie 80% respondentów było zdania, że w otulinie parku powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe, powinno też być więcej kwater prywatnych dla turystów (zdaniem 82% ankietowanych) (ryc. 50). Wyniki te potwierdzają wcześniejsze obserwacje, według których rozwój infrastruktury turystycznej jest głównym priorytetem rozwojowym wielu gmin parkowych. Chociaż ponad 70% respondentów nie zgadza się z obowiązującymi restrykcyjnymi przepisami budowlanymi i komunikacyjnymi, to prawie tyle samo (69,6%) uważa, że w otulinie powinny być jakieś ograniczenia budowlane dla osób z zewnątrz, które kupują działki budowlane i chcą tu zamieszkać, a także (zdaniem 56% ankietowanych) 114 ograniczenia budowlane dla osób mieszkających tu od dawna. Ponadto mieszkańcy otuliny powinni budować nowe domy tylko w „tradycyjnym” stylu (według opinii 64,3% respondentów), zaś ludzie „z zewnątrz” powinni móc budować w otulinie parku narodowego domki letniskowe (zgoda 54% respondentów). 100% 80% 60% 40% 20% 0% a b tak c d e nie f g h i j brak danych Ryc. 50. Rozkład odpowiedzi władz gmin parkowych na pytanie dotyczące zagospodarowania przestrzennego oraz użytkowania parku narodowego i jego otuliny objaśnienia: a – w Parku Narodowym (PN) nie powinno być stałych mieszkańców, b – w otulinie PN powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe, c – w otulinie PN powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów, d – wstęp turystów na teren PN powinien być płatny, e – mieszkańcy otuliny powinni budować nowe domy tylko w „tradycyjnym” stylu, f – ludzie z zewnątrz powinni móc budować w otulinie PN domki letniskowe, g – turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodem i autobusem do PN, powinni dochodzić pieszo z parkingów usytuowanych poza jego obszarem, h – w otulinie PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób mieszkających tu od dawna, i – w otulinie PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób z zewnątrz, które kupują działki budowlane i chcą tu zamieszkać, j – w otulinie PN powinny obowiązywać restrykcyjne (surowe) przepisy budowlane i komunikacyjne (źródło: opracowanie własne) 4.3. Ocena zagrożeń środowiska przyrodniczego w parkach narodowych i w ich sąsiedztwie (w gminach parkowych) przez miejscową ludność Celem pełniejszego poznania opinii miejscowej ludności na temat zagrożeń środowiska przyrodniczego w parku narodowym i jego sąsiedztwie (w gminie zamieszkania respondenta) zostaną przedstawione: a/ ocena aktualnego stanu środowiska w gminie parkowej, b/ ocena czynników najbardziej negatywnie wpływających na przyrodę w gminie, w której znajduje się park narodowy, c/ stanowisko respondentów w sprawie własności gruntów, na których należy tworzyć parki narodowe, d/ stanowisko respondentów w sprawie stałych mieszkańców na terenie parku, e/ stanowisko respondentów w sprawie dostępu turystów do parku narodowego, 115 f/ stanowisko respondentów w sprawie rozwoju bazy turystycznej w sąsiedztwie parku narodowego (w tym w jego otulinie), g/ stanowisko respondentów w sprawie ograniczeń budowlanych i komunikacyjnych w sąsiedztwie parku narodowego (w tym w jego otulinie). Ocena aktualnego stanu środowiska w gminie parkowej Prawie 70% respondentów ocenia stan środowiska przyrodniczego gminy, w której znajduje się park narodowy jako „dobry”, a dalsze 12% nawet jako bardzo dobry (tab. 40). Niezadowolona ze stanu środowiska we własnej gminie jest tylko co piąta osoba. Obserwuje się duże podobieństwo opinii w tej sprawie wśród osób dorosłych i wśród młodzieży gimnazjalnej. Ze stanu środowiska w gminie parkowej najbardziej zadowolone są osoby pracujące zawodowo – ponad 80% ocenia stan środowiska we własnej gminie jako bardzo dobry i dobry (tab. 41). Natomiast największy odsetek niezadowolonych ze stanu środowiska przyrodniczego jest wśród studentów (ponad 25%) i uczniów (ponad 20%). Tabela 40. Opinia młodzieży i osób dorosłych o stanie środowiska przyrodniczego gminy, w której znajduje się park narodowy Stan środowiska Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % bardzo dobry 383 12,8% 310 10,9% 693 11,8% (źródło: opracowanie własne) dobry 1949 64,9% 1985 69,6% 3934 niezadawalający 601 20,0% 500 17,5% 1101 zły 69 2,3% 59 2,1% 128 Ogółem 3002 100,0% 2854 100,0% 5856 67,2% 18,8% 2,2% 100,0% Tabela 41. Opinia o stanie środowiska w gminie wśród osób o różnym statusie zawodowym Stan środowiska Status zawodowy: uczeń liczebność bardzo dobry 383 dobry 1949 niezadawalający 601 zły 69 Ogółem 3002 udział % liczebność udział % osoba liczebność pracująca udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/ liczebność rencista udział % Ogółem liczebność 12,8% 13 13,7% 236 11,4% 37 8,0% 12 10,4% 681 64,9% 58 61,1% 1439 69,6% 337 72,5% 79 68,7% 3862 20,0% 19 20,0% 357 17,3% 78 16,8% 22 19,1% 1077 2,3% 5 5,3% 37 1,8% 13 2,8% 2 1,7% 126 100,0% 95 100,0% 2069 100,0% 465 100,0% 115 100,0% 5746 11,9% 67,2% 18,7% 2,2% 100,0% student udział % (źródło: opracowanie własne) 116 Uwzględniając miejsce zamieszkania respondentów względem parku narodowego, najwyższe oceny stanu środowiska w gminie, w której znajduje się park (najwięcej ocen bardzo dobrych i najmniej złych) wyrazili respondenci mieszkający w parku narodowym (tab. 42). Tabela 42. Opinia o stanie środowiska w gminie parkowej (kryterium: zamieszkanie respondenta w różnej odległości od parku narodowego) Stan środowiska Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność bardzo dobry 33 dobry 86 niezadawalający 18 zły 2 Ogółem 139 udział % liczebność udział % 23,7% 433 61,9% 2377 12,9% 701 1,4% 89 100,0% 3600 12,0% 220 66,0% 1421 19,5% 367 2,5% 35 100,0% 2043 liczebność 10,8% 686 69,6% 3884 18,0% 1086 1,7% 126 100,0% 5782 udział % 11,9% 67,2% 18,8% 2,2% 100,0% w sąsiedztwie granic PN/ otulinie w dalszej odległości od PN Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Natomiast zdecydowanie gorzej oceniły stan środowiska własnej gminy osoby zamieszkałe w gminach miejskich – odsetek niezadowolonych z obecnego stanu środowiska przyrodniczego przekracza tam 30% (tab. 43). Tabela 43. Opinia o stanie środowiska w gminie parkowej (kryterium: zamieszkanie respondentów w różnych typach gmin) Stan środowiska Typ gminy: wiejska liczebność bardzo dobry 468 dobry 2455 niezadawalający 605 zły 78 Ogółem 3606 udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność 13,0% 150 11,9% 55 7,0% 673 68,1% 851 67,7% 497 62,9% 3803 16,8% 235 18,7% 216 27,3% 1056 2,2% 21 1,7% 22 2,8% 121 100,0% 1257 100,0% 790 100,0% 5653 udział % 11,9% 67,3% 18,7% 2,1% 100,0% miejskowiejska miejska Ogółem (źródło: opracowanie własne) Porównanie ocen stanu środowiska gminy, w której znajduje się park narodowy w poszczególnych parkach pozwala dostrzec istotne różnice w opinii respondentów. Na przykład najwyższe oceny stanu środowiska własnej gminy zostały wystawione przez mieszańców gmin parkowych z parków: Bieszczadzkiego, 117 Białowieskiego i Wigierskiego, a najniższe przez Tatrzańskiego, Wolińskiego i Gorczańskiego (ryc. 51). respondentów parków: Ryc. 51. Opinia respondentów o stanie środowiska gmin parkowych w poszczególnych parkach narodowych objaśnienia: 1 – bardzo dobry, 2 – dobry, 3 – niezadawalający, 4 – zły (źródło: opracowanie własne) Ocena czynników najbardziej negatywnie wpływających na przyrodę gminy, w której znajduje się park narodowy W poszczególnych parkach oceny czynników zagrożeń nieznacznie się różnią. Jednak różnice te generalnie nie odbiegają od ogólnych (średnich) ocen czynników zagrożeń przyrody w gminie parkowej (tab. 44). 118 Tabela 44. Rozkład odpowiedzi (w %) respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy, w której znajduje się park narodowy (pytanie wielokrotnego wyboru, osoby ankietowane mogły wskazać 3 czynniki, stąd suma w wierszu nie równa się 100%, n = 5944) Czynniki wpływające najbardziej negatywnie na przyrodę obszaru gminy, w której znajduje się park narodowy Park Narodowy a b c d e f g h i j k Babiogórski 50,6 13,3 85,2 21,7 17,1 5,3 18,6 0,0 0,4 3,0 0,0 Białowieski 49,4 1,3 70,9 19,0 21,5 0,0 16,5 0,0 0,0 7,6 0,8 Biebrzański 43,0 3,1 69,6 20,5 7,8 22,9 16,7 0,3 0,3 4,4 6,3 Bieszczadzki 41,4 6,9 82,8 10,3 43,1 5,2 5,2 0,0 0,0 3,4 1,0 Bory Tucholskie 52,7 17,2 67,2 20,4 24,2 4,3 15,1 0,5 2,7 3,2 3,1 Drawieński 50,0 10,2 76,6 18,6 15,3 8,4 18,6 0,7 0,0 2,2 3,4 Gorczański 41,2 10,6 88,4 28,2 18,6 6,6 20,3 2,0 0,3 0,7 0,4 Gór Stołowych 61,1 22,9 79,5 16,7 18,1 4,2 12,2 1,0 0,7 3,1 0,5 Kampinoski 45,4 23,8 76,0 25,3 10,4 5,3 14,2 2,1 1,2 5,3 2,0 Karkonoski 61,1 26,3 83,7 18,9 23,7 1,9 15,9 0,0 0,4 7,0 0,2 Magurski 50,0 7,3 85,4 22,5 9,0 14,0 14,9 0,6 0,3 2,0 1,5 Narwiański 41,5 8,2 79,6 30,3 4,1 16,7 10,9 4,1 0,3 2,0 0,8 Ojcowski 60,8 17,5 84,2 31,3 9,6 6,3 16,7 0,8 0,8 3,8 0,3 Pieniński 44,9 18,9 81,9 20,5 26,8 7,5 11,8 5,9 2,8 1,6 2,1 Poleski 48,2 11,6 73,5 27,7 16,9 15,7 13,3 0,8 0,8 3,6 2,9 Roztoczański 48,4 7,7 82,7 19,4 13,7 5,6 21,4 0,0 0,0 2,8 1,2 Słowiński 37,5 14,2 82,1 19,3 23,6 7,4 10,5 2,7 1,0 2,0 1,2 Świętokrzyski 52,4 15,2 82,7 24,7 13,4 11,3 16,0 0,0 0,4 3,9 0,0 Tatrzański 54,4 32,6 84,1 17,7 36,2 2,6 11,5 2,1 0,5 2,1 1,3 Ujście Warty 52,3 18,4 72,4 26,4 6,9 10,9 19,0 0,6 0,0 3,4 1,4 Wielkopolski 48,9 30,8 75,3 29,7 5,5 4,9 23,1 3,8 0,5 1,1 0,9 Wigierski 44,7 12,2 60,6 25,0 29,3 11,7 18,1 0,5 1,1 4,3 1,3 Woliński 45,2 31,9 77,7 19,1 36,2 2,7 15,4 1,1 2,7 3,2 0,5 Ogółem 48,9 16,6 79,1 22,6 17,7 8,2 15,3 1,4 0,8 3,2 1,2 objaśnienia: a – transport samochodowy, b – urbanizacja, c – odpady i ścieki, d – zanieczyszczenia powietrza spoza obszaru gminy, e – turyści, f – rolnictwo, g – hałas, h - lokalne zanieczyszczenia powietrza, i – mieszkańcy, j – inne, k – brak wskazań (źródło: opracowanie własne) Głównymi źródłami zagrożeń, negatywnie wpływających na przyrodę najbliższego otoczenia, według wskazań respondentów są: odpady i ścieki, transport samochodowy oraz zanieczyszczenia powietrza docierające z zewnątrz. Dalsze miejsca zajmują: turyści, urbanizacja oraz hałas (wszystkie powyżej 15% wskazań) i rozwój zabudowy mieszkalnej (tab. 45). Wśród osób pełnoletnich wartości procentowe z reguły są nieznacznie niższe od wskazań młodzieży. Wyższe wskazania wśród dorosłych występują tylko w przypadku transportu samochodowego, lokalnych zanieczyszczeń powietrza oraz grupy innych czynników. Najwyższe różnice między dwoma grupami respondentów (młodzieży i osób dorosłych), sięgające kilku procent, dotyczą wskazania transportu samochodowego (odpowiednio 44,7% i 53,1%) oraz rolnictwa (odpowiednio 10,9% 119 i 5,3%), jako czynników wpływających negatywnie na przyrodę obszaru gminy parkowej. Tabela 45. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy, w której znajduje się park narodowy (pytanie wielokrotnego wyboru, respondenci mogli wskazać 3 czynniki, stąd suma w kolumnie nie równa się 100%, n = 5944) Źródło zagrożenia przyrody w gminie, w której znajduje się park narodowy a – transport samochodowy b – urbanizacja c – odpady i ścieki, d – zanieczyszczenia powietrza spoza obszaru gminy e – turyści f – rolnictwo g – hałas h – lokalne zanieczyszczenia powietrza i – mieszkańcy j – inne liczba wskazań młodzieży 1354 512 2422 737 k – brak wskazań (źródło: opracowanie własne) 602 329 494 30 30 80 34 udział % liczba wskazań udział % 44,7 16,9 80,0 24,3 dorośli 1550 472 2279 607 19,9 10,9 16,3 1,0 451 156 416 55 15,5 5,3 14,3 1,9 1,0 2,6 1,1 15 111 37 0,5 3,8 1,3 53,1 16,2 78,1 20,8 liczba wskazań ogółem 2904 984 4701 1344 1053 485 910 85 45 191 71 udział % 48,9 16,6 79,2 22,6 17,8 8,3 15,3 1,4 0,8 3,2 1,2 Tabela 46. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy, w której znajduje się park narodowy (pytanie wielokrotnego wyboru, respondenci mogli wskazać 3 czynniki, stąd suma w kolumnie nie równa się 100%, n = 5867), (kryterium oceny: miejsce zamieszkania respondentów względem parku narodowego) Źródło zagrożenia przyrody w gminie, w której znajduje się park narodowy Zamieszkanie względem parku narodowego w PN w otulinie dalej od PN udział % udział % udział % a – transport samochodowy 39,7 45,7 54,9 48,8 b – urbanizacja 7,8 17,6 15,6 16,7 c – odpady i ścieki, 68,1 80,1 78,1 79,1 d – zanieczyszczenia powietrza spoza obszaru gminy 24,8 22,0 23,9 22,8 e – turyści f – rolnictwo 20,6 7,1 19,7 7,6 13,9 9,3 17,7 8,2 g – hałas 11,3 14,7 16,6 15,3 h – lokalne zanieczyszczenia powietrza 0,0 1,7 1,1 1,4 i – mieszkańcy 0,0 0,8 0,7 0,7 j – inne 9,2 3,4 2,5 3,2 k – brak wskazań (źródło: opracowanie własne) 2,1 1,8 1,1 1,2 120 Ogółem Uwzględniając miejsce zamieszkania respondenta względem granicy parku narodowego, jako kryterium różnicujące ocenę czynników wpływających najbardziej negatywnie na przyrodę obszaru gminy parkowej (tab. 46), można zauważyć, że wskazania poszczególnych czynników przez ludność zamieszkałą w parku narodowym są prawie zawsze niższe od wskazań ludności spoza parku (wyjątkiem jest wskazanie dwóch źródeł zagrożeń: turystów i emisji zanieczyszczeń spoza obszaru gminy). Stanowisko respondentów w sprawie własności gruntów, na których należy tworzyć park narodowy Większość ankietowanych osób (58,6%) uważa, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych. Sądzi tak 66,6% osób dorosłych i 51,2% młodzieży (tab. 47). Można zatem wnioskować, że wśród pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych istnieje większy opór do tworzenia parków na gruntach nie będących w gestii skarbu państwa. Młodzież jest w tym przypadku bardziej otwarta na zajmowanie gruntów prywatnych dla dobra chronionej przyrody lub obejmowanie takich gruntów prawną ochroną. Tabela 47. Rozkład odpowiedzi respondentów na stwierdzenie, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych Parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych Respondenci: młodzież dorośli Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % nie 1359 48,8% 846 33,4% 2205 tak 1428 51,2% 1689 66,6% 3117 Ogółem 2787 100,0% 2535 100,0% 5322 41,4% 58,6% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Wśród osób reprezentujących stanowisko „prośrodowiskowe” tzn. uznających, że przyroda jest dla nich „ważna” i „bardzo ważna”, prawie 60% uważa, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych (tab. 48). Wśród osób reprezentujące stanowisko bardziej obojętne wobec przyrody, przeważają osoby nie podzielające takiego poglądu. 121 Tabela 48. Rozkład odpowiedzi osób o różnym stosunku do przyrody na stwierdzenie, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych Parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % nie 900 40,6% 1208 41,4% 86 51,5% 2194 tak 1318 59,4% 1708 58,6% 81 48,5% 3107 Ogółem 2218 100,0% 2916 100,0% 167 100,0% 5301 41,4% 58,6% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Największy odsetek osób akceptujących istnienie parków narodowych wyłącznie na gruntach państwowych występuje wśród osób zamieszkałych na obszarze parku (62,5%) (tab. 49). Wraz z oddaleniem miejsca zamieszkania respondenta względem parku narodowego spada odsetek osób twierdzących, że parki narodowe powinny być tworzone wyłącznie na gruntach państwowych. Tabela 49. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na stwierdzenie, że parki powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/otulinie udział % w dalszej liczebność odległości od PN udział % Ogółem liczebność udział % Parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych nie 45 37,5% 1366 41,0% 774 42,7% 2185 41,5% tak 75 62,5% 1962 59,0% 1039 57,3% 3076 58,5% Ogółem 120 100,0% 3328 100,0% 1813 100,0% 5261 100,0% (źródło: opracowanie własne) Największy opór w stosunku do tworzenia parków narodowych na gruntach nie będących we władaniu skarbu państwa stwierdzono wśród respondentów z parków: Babiogórskiego (64,6%), Białowieskiego (64,6%), Wigierskiego (63,3%), Poleskiego (61,4%), Pienińskiego (60,6%) i Bieszczadzkiego (60,3%) (ryc. 52). Ma to zatem miejsce w gminach, w których grunty prywatne znajdują się w granicach parku narodowego (z wyjątkiem parków Białowieskiego i Bieszczadzkiego). Natomiast największa akceptacja dla takich działań została stwierdzona wśród respondentów parków: Karkonoskiego (48,9%), Świętokrzyskiego (47,2%), Biebrzańskiego (46,4%), Narwiańskiego (46,3%) oraz Roztoczańskiego (45,2%). 122 100% 80% 60% 40% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Poleski Roztoczański Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Gorczański Gór Stołowych Kampinoski Biebrzański Bieszczadzki Bory Tucholskie Drawieński Białowieski Babiogórski 0% Pieniński 20% brak danych Ryc. 52. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy parki narodowe powinny być tworzone i istnieć wyłącznie na gruntach państwowych (źródło: opracowanie własne) Stanowisko respondentów w sprawie stałych mieszkańców w parku narodowym Specyfiką większości polskich parków narodowych jest obecność na ich obszarze stałych mieszkańców. Ponad 60% ankietowanej populacji (57,9% wśród młodzieży i 64,9% wśród osób pełnoletnich) akceptuje zamieszkiwanie ludzi w parku narodowym (tab. 50). Tabela 50. Rozkład odpowiedzi na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym Akceptacja zamieszkania stałych mieszkańców w parku narodowym Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % tak 1694 57,9% 1742 64,9% 3436 nie 1232 42,1% 943 35,1% 2175 Ogółem 2926 100,0% 2685 100,0% 5611 61,2% 38,8% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Największa akceptacja takiego stanu została stwierdzona wśród respondentów parków: Białowieskiego (79,7%) – choć może to dziwić, ponieważ w tym parku narodowym nie ma stałych mieszkańców; następnie Ojcowskiego (77,1%) i Kampinoskiego (73,1%). Zaś za stwierdzeniem, że w parkach narodowych nie 123 powinno być stałych mieszkańców opowiedziała się ponad połowa respondentów tylko z gmin dwóch parków narodowych: Karkonoskiego (59,3%) i Tatrzańskiego (54,9%). W trzech kolejnych parkach (Gorczańskim, Wielkopolskim i Ujście Warty) liczba osób nie akceptujących stałej obecność ludności w parku przeważa nad liczbą osób wyrażających na to zgodę (ryc. 53). 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Ojcowski Pieniński Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie Białowieski Biebrzański Babiogórski 0% brak danych Ryc. 53. Rozkład odpowiedzi na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym (źródło: opracowanie własne) Badania wykazały, że im większe oddalenie od granicy parku narodowego, tym mniejsza akceptacja dla zamieszkania stałych mieszkańców na terenie parków narodowych (tab. 51). Grupą respondentów, która jest najbardziej przychylna zamieszkaniu ludzi w parku narodowym, są osoby mieszkające tam obecnie. Tabela 51. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/otulinie udział % w dalszej liczebność odległości od PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 124 Akceptacja zamieszkania stałych mieszkańców w parku narodowym tak 114 89,1% 2170 62,8% 1110 56,5% 3394 nie 14 10,9% 1285 37,2% 853 43,5% 2152 Ogółem 128 100,0% 3455 100,0% 1963 100,0% 5546 61,2% 38,8% 100,0% Zdecydowanie większa akceptacja dla stałych mieszkańców w parku narodowym występuje wśród osób, których rodziny mają tam swoje grunty (tab. 52). Tabela 52. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym Czy rodzina jest właścicielem gruntów w parku narodowym? nie liczebność udział % tak liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Akceptacja zamieszkania stałych mieszkańców w parku narodowym tak 864 61,0% 248 76,1% 1112 nie 553 39,0% 78 23,9% 631 Ogółem 1417 100,0% 326 100,0% 1743 63,8% 36,2% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Stanowisko respondentów w sprawie dostępu turystów do parku narodowego W wielu parkach za wejście na teren parku narodowego pobierana jest opłata. Wśród badanej populacji dało się zauważyć, że ponad 60% ankietowanych osób jest temu przeciwna (tab. 53). Większą akceptację dla pobierania opłat stwierdzono wśród osób dorosłych (ok. 42%) niż wśród młodzieży (ok. 33%). Tabela 53. Rozkład odpowiedzi na pytanie o pobieranie opłat od turystów za wejście do parku Respondenci: młodzież dorośli Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % Wstęp turystów na teren parku narodowego powinien być płatny nie tak 1966 973 66,9% 33,1% 1598 1163 57,9% 42,1% 3564 2136 62,5% 37,5% Ogółem 2939 100,0% 2761 100,0% 5700 100,0% (źródło: opracowanie własne) Badania pozwoliły także zauważyć, że wraz z odległością miejsca zamieszkania od parku narodowego wzrasta opór w sprawie pobierania opłat za wejście do parku narodowego. Opłaty za wejście do parku najbardziej akceptują mieszkańcy parku narodowego (tab. 54). Nie może to dziwić, gdyż ta grupa respondentów jest z reguły zwolniona z opłat za wstęp do parku, zaś osoby spoza jego granic i najbliższej okolicy zobowiązane są do uiszczania opłat, jeśli takie istnieją. 125 Tabela 54. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie o pobieranie opłat od turystów za wejście do parku Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/otulinie udział % w dalszej liczebność odległości od PN udział % Ogółem liczebność udział % Wstęp turystów na teren parku narodowego powinien być płatny nie 77 61,1% 2188 62,2% 1258 63,3% 3523 tak 49 38,9% 1329 37,8% 729 36,7% 2107 Ogółem 126 100,0% 3517 100,0% 1987 100,0% 5630 62,6% 37,4% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Natomiast większy sprzeciw w sprawie pobierania opłat za wejście turystów do parku narodowego stwierdzono wśród osób, których rodziny mają tam swoje grunty, niż wśród osób nieposiadających gruntów w parku (tab. 55). Tabela 55. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie o pobieranie opłat od turystów za wejście do parku narodowego Czy rodzina jest właścicielem gruntów? nie liczebność udział % tak liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Wstęp turystów na teren parku narodowego powinien być płatny nie 819 56,6% 213 63,6% 1032 tak 628 43,4% 122 36,4% 750 Ogółem 1447 100,0% 335 100,0% 1782 57,9% 42,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Akceptacja poboru opłat od turystów została stwierdzona u połowy lub większej ilości respondentów z parków: Tatrzańskiego (64,9%), Karkonoskiego (60,4%), Pienińskiego (50%) i Bieszczadzkiego (50%). Najwięcej osób nie akceptujących poboru opłat stwierdzono wśród respondentów z parków: Kampinoskiego (75,7%), Ojcowskiego (75%), Wielkopolskiego (74,2%) i Bory Tucholskie (71,5%) (ryc. 54). Mieszkańcy gmin parkowych, będąc w większości przeciwnikami poboru opłat za wejście turystów do parku narodowego, okazali się być bardzo restrykcyjni w sprawie sposobu poruszania się po parku. Ponad 80% respondentów stwierdziło, że turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodem i autobusem na teren parku narodowego, powinni oni dochodzić pieszo z parkingów usytuowanych poza jego obszarem. W tej sprawie można zauważyć wyjątkową zgodność poglądów ankietowanych osób zamieszkałych w gminach wszystkich parków narodowych (ryc. 55). 126 nie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty nie Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański tak Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Gorczański Drawieński Bory Tucholskie tak Bieszczadzki Biebrzański Białowieski Babiogórski Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Gorczański Drawieński Bory Tucholskie Bieszczadzki Biebrzański Białowieski Babiogórski 100% 80% 60% 40% 20% 0% brak danych Ryc. 54. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy wstęp turystów na teren parku narodowego powinien być płatny (źródło: opracowanie własne) 100% 80% 60% 40% 20% 0% brak danych Ryc. 55. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodami i autobusami na obszar parku narodowego (źródło: opracowanie własne) 127 Stanowisko respondentów w sprawie rozwoju bazy turystycznej w sąsiedztwie parku narodowego (w tym w jego otulinie) Analizując opinie miejscowej ludności dotyczące dalszego zagospodarowania przestrzeni wokół parków narodowych obiektami infrastruktury turystycznej, można zauważyć znaczną akceptacją tego typu działań w bezpośrednim sąsiedztwie parków. Zdaniem ponad 60% respondentów (64,9% wśród dorosłych i 60,2% wśród młodzieży) w otulinie parku powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe i domy wycieczkowe (tab. 56), powinno też być więcej kwater prywatnych dla turystów (54,3% ankietowanych). Dalszy rozwój kwater prywatnych jest bardziej akceptowany wśród dorosłych (64%) niż wśród młodzieży gimnazjalnej (45%) (tab. 57). Tabela 56. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe i domy wycieczkowe W otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % nie 1167 39,8% 969 35,1% 2136 tak 1764 60,2% 1794 64,9% 3558 Ogółem 2931 100,0% 2763 100,0% 5694 37,5% 62,5% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 57. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów W otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % nie 1602 54,9% 970 35,9% 2572 tak 1315 45,1% 1735 64,1% 3050 Ogółem 2917 100,0% 2705 100,0% 5622 45,7% 54,3% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Akceptacja dla powstawania ośrodków wypoczynkowych, domów wycieczkowych oraz prywatnych kwater w otulinie parku narodowego jest większa wśród mieszkańców parku, niż wśród osób zamieszkałych poza jego granicami; odpowiednio dla domów wycieczkowych: PN – 73,6%, sąsiedztwo i dalsze zamieszkanie od PN – 62% (tab. 58) i dla kwater prywatnych: PN – 64,3%, sąsiedztwo – 53,1% i dalsze zamieszkanie od PN – 55,3% (tab. 59). 128 Tabela 58. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie czy w otulinie parku powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe i domy wycieczkowe Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN /otulinie udział % w dalszej liczebność odległości od PN udział % Ogółem liczebność udział % W otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe nie tak 34 26,4% 1338 95 73,6% 2181 Ogółem 129 100,0% 3519 38,0% 742 37,5% 2114 62,0% 1238 62,5% 3514 100,0% 1980 100,0% 5628 37,6% 62,4% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 59. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie czy w otulinie parku powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN /otulinie udział % w dalszej liczebność odległości od PN udział % Ogółem liczebność udział % W otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów nie 45 35,7% 1630 tak 81 64,3% 1846 Ogółem 126 100,0% 3476 46,9% 874 44,7% 2549 53,1% 1081 55,3% 3008 100,0% 1955 100,0% 5557 45,9% 54,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) 129 Wśród osób, których rodziny mają grunty w parku narodowym, zdecydowanie większa jest akceptacja dla powstawania ośrodków wypoczynkowych, domów wycieczkowych oraz prywatnych kwater w otulinie parku narodowego (tab. 60, tab. 61). Tabela 60. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe i domy wycieczkowe Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? nie liczebność udział % tak liczebność udział % Ogółem liczebność udział % W otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe nie 510 35,2% 85 25,2% 595 tak 938 64,8% 252 74,8% 1190 Ogółem 1448 100,0% 337 100,0% 1785 33,3% 66,7% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 61. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? nie liczebność udział % tak liczebność udział % Ogółem liczebność udział % W otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów nie 512 36,1% 83 25,4% 595 tak 907 63,9% 244 74,6% 1151 Ogółem 1419 100,0% 327 100,0% 1746 34,1% 65,9% 100,0% (źródło: opracowanie własne) W poszczególnych parkach odpowiedzi ankietowanych osób na pytanie w sprawie rozwoju bazy turystycznej okazały się dosyć podobne tzn. przeważała opinia respondentów akceptujących w większości rozbudowę infrastruktury turystycznej (ośrodków wypoczynkowych, domów wypoczynkowych i kwater prywatnych) w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego (ryc. 56, ryc. 57). Odmienne zdanie stwierdzono u większości respondentów w obu parkach nadmorskich (Słowińskim i Wolińskim) oraz dwóch parkach wysokogórskich – Tatrzańskim i Karkonoskim. Ponadto w parkach: Ojcowskim i Wielkopolskim większość respondentów nie opowiedziała się za dalszą rozbudową prywatnych kwater dla turystów. 130 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Ojcowski Pieniński Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Drawieński Gorczański Bory Tucholskie Bieszczadzki Białowieski Biebrzański Babiogórski 0% brak danych Ryc. 56. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe (źródło: opracowanie własne) 100% 80% 60% 40% 20% nie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bory Tucholskie tak Bieszczadzki Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 57. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów (źródło: opracowanie własne) Stanowisko respondentów w sprawie ograniczeń budowlanych i komunikacyjnych w otulinie parku narodowego Ponad 60% respondentów (66,4% młodzieży i 63,8% osób pełnoletnich) zgadza się z obowiązującymi w otulinie parku narodowego restrykcyjnymi przepisami 131 budowlanymi i komunikacyjnymi (tab. 62). Akceptacja dla tych przepisów wzrasta wraz z odległością od granic parku (tab. 63). Najmniejsza akceptacja restrykcyjnych przepisów (35,9%) występuje wśród osób zamieszkałych na terenie parku narodowego, znacznie większa (64,4%) wśród respondentów mieszkających w sąsiedztwie granic parku, a największa (68,6%) wśród osób zamieszkałych w dalszej odległości od granic parku narodowego. Tabela 62. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne W otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne Respondenci: młodzież dorośli Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % nie 965 33,6% 980 36,2% 1945 tak 1907 66,4% 1726 63,8% 3633 Ogółem 2872 100,0% 2706 100,0% 5578 34,9% 65,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 63. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie czy w otulinie parku powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/otulinie udział % w dalszej liczebność odległości od PN udział % Ogółem liczebność udział % W otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne nie 82 64,1% 1225 35,6% 612 31,4% 1919 tak 46 35,9% 2215 64,4% 1335 68,6% 3596 Ogółem 128 100,0% 3440 100,0% 1947 100,0% 5515 34,8% 65,2% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Różnica w akceptacji ograniczeń budowlanych i komunikacyjnych jest znaczna w zależności od posiadania przez rodzinę gruntów w parku (tab. 64). Wśród osób mających tam swoje grunty jest ona znacznie niższa (43,9%) niż wśród tych, którzy gruntów w parku narodowym nie posiadają (67,2%). Ponadto, im większe jest nastawienie „pro środowiskowe” respondentów, tym wyższa akceptacja ograniczeń budowlanych i komunikacyjnych (tab. 65). Osoby o obojętnym stosunku wobec przyrody w najmniejszym stopniu (57,8%) akceptują rygorystyczne ograniczenia w otulinie parku narodowego. 132 Tabela 64. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? nie liczebność udział % tak liczebność udział % Ogółem liczebność udział % W otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne nie 468 32,8% 185 56,1% 653 tak 958 67,2% 145 43,9% 1103 Ogółem 1426 100,0% 330 100,0% 1756 37,2% 62,8% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 65. Rozkład odpowiedzi osób o różnym stosunku do przyrody na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % W otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne nie tak 728 30,9% 1136 37,4% 70 42,2% 1934 1629 69,1% 1899 62,6% 96 57,8% 3624 Ogółem 2357 100,0% 3035 100,0% 166 100,0% 5558 34,8% 65,2% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Porównując między sobą wyniki badań w poszczególnych parkach narodowych, można zauważyć, że największa akceptacja obowiązujących w otulinie parku narodowego restrykcyjnych przepisów budowlanych i komunikacyjnych jest wśród respondentów związanych z parkami narodowymi: Karkonoskim – 78,9% i Tatrzańskim – 76,4%. Jedynym parkiem, w którego gminach osoby ankietowane w większości były przeciwne takim przepisom okazał się Białowieski Park Narodowy (ryc. 58). Wydaje się, że przyczyn takiego wyniku badań można szukać w głośnych sporach związanych z poszerzeniem parku w czasie przeprowadzenia badań ankietowych. Wśród większości respondentów ze wszystkich parków narodowych przeważa opinia nie akceptująca braku ograniczeń budowlanych w otulinach dla osób z zewnątrz, które kupują działki budowlane i chcą tam zamieszkać. Średnio ok. 64% respondentów uważa, że w otulinach parków narodowych powinny być ograniczenia budowlane dla takiej grupy inwestorów (ryc. 59). Mniejsza (45% 133 badanej populacji) jest natomiast akceptacja ograniczeń budowlanych dla osób mieszkających od dawna na obszarze stref ochronnych parków narodowych. W większości parków, w takich przypadkach przeważała grupa przeciwników ograniczeń. Najwięcej (ponad 60% respondentów) w parkach: Wigierskim, Babiogórskim, Białowieskim i Gorczańskim (ryc. 60). 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Poleski Roztoczański Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Gorczański Drawieński Bory Tucholskie Bieszczadzki Białowieski Biebrzański Babiogórski 0% brak danych Ryc. 58. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne (źródło: opracowanie własne) 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 59. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób z zewnątrz, które kupują tam działki budowlane i chcą tam zamieszkać (źródło: opracowanie własne) 134 100% 80% 60% 40% 20% tak nie Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gór Stołowych Drawieński Gorczański Bory Tucholskie Bieszczadzki Białowieski Biebrzański Babiogórski 0% brak danych Ryc. 60. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób mieszkających tam od dawna (źródło: opracowanie własne) Większość respondentów (63%) przeciwna jest pomysłom, aby mieszkańcy otuliny musieli budować nowe domy tylko w dawnym – „tradycyjnym” stylu. Pomysł ten akceptuje większość ankietowanych osób z parków: Tatrzańskiego (58,5%) i Karkonoskiego (51,1%) (ryc. 61). Mieszkańcy gmin tych dwóch parków są także najbardziej przeciwni budowie w otulinie parku narodowego domków letniskowych przez ludzi „z zewnątrz” – ponad 70% osób (ryc. 62). 100% 80% 60% 40% 20% nie Woliński Wigierski Wielkopolski Ujście Warty Tatrzański Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Pieniński Ojcowski Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bory Tucholskie tak Bieszczadzki Białowieski Biebrzański Babiogórski 0% brak danych Ryc. 61. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego mieszkańcy otuliny powinni budować nowe domy tylko w dawnym – tradycyjnym stylu (źródło: opracowanie własne) 135 100% 80% 60% 40% 20% nie Woliński Wigierski Wielkopolski Tatrzański Ujście Warty Świętokrzyski Słowiński Roztoczański Poleski Ojcowski Pieniński Narwiański Magurski Karkonoski Kampinoski Gorczański Gór Stołowych Drawieński Bieszczadzki Bory Tucholskie tak Biebrzański Białowieski Babiogórski 0% brak danych Ryc. 62. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy ludzie z zewnątrz powinni móc budować w otulinie parku narodowego domki letniskowe (źródło: opracowanie własne) 4.4. Zagrożenia parków narodowych – dyskusja wyników i konkluzje Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, że ankietowani mieszkańcy gmin parkowych bardzo pozytywnie ocenili stan środowiska przyrodniczego gminy, w której znajduje się park narodowy. Zaobserwowano duże podobieństwo opinii w tej sprawie wśród osób pełnoletnich i młodzieży gimnazjalnej. Porównując te wyniki do ocen stanu środowiska, wyrażonych przez władze gmin, można zauważyć, że są one nieznacznie niższe. Przekonanie o dobrym stanie miejscowej przyrody uzależnione jest od miejsca zamieszkania względem parku narodowego. Najwyższe oceny wyrażały osoby zamieszkałe w parku, najniższe zaś osoby zamieszkałe w pewnym oddaleniu od jego granic. Znamienne jest, iż występują diametralne różnice w ocenie stanu przyrody wśród respondentów powiązanych z poszczególnymi parkami narodowymi. Należy zauważyć, iż w porównaniu z badaniami innych autorów (np. B. Domańskiego i J. Partyki (1992); A. Góreckiego, 2002; E. Kozieł i M. Kozieła, (2008)) ocena stanu środowiska w sąsiedztwie parków narodowych jest zdecydowanie pozytywna. Można zgodzić się z wnioskami innych badaczy, że w powszechnym przekonaniu wielu mieszkańców gmin parkowych stan środowiska w naszym kraju ulega poprawie. Według E. Kozieł i M. Kozieła (2008) w opinii ponad połowy respondentów w ostatnich latach zanieczyszczenie środowiska zmniejszyło się, co z pewnością wiąże się podejmowanymi przez mieszkańców działaniami na rzecz poprawy stanu środowiska w ich najbliższej okolicy (jest to przede wszystkim segregacja odpadów, wytwarzanie kompostu, wyrzucanie odpadów do kontenerów oraz sprzątanie lasu). 136 Otrzymane wyniki korespondują także z rezultatami ostatnich badań A. Bołtromiuka i T. Burgera (2008) nad świadomością ekologiczną Polaków. Według autorów wspomnianych badań istnieje przestrzenne zróżnicowanie ocen stanu środowiska w Polsce. Najlepiej oceniają stan miejscowego środowiska mieszkańcy Polski północno-wschodniej, najgorzej – osoby zamieszkałe w centrum kraju. Analiza porównawcza opinii poszczególnych grup respondentów na temat zagrożeń środowiska w gminach parkowych pozwala dostrzec różnice dotyczące głównych antropogenicznych źródeł zagrożeń parków narodowych. Dyrektorzy parków, za największe zagrożenie dla przyrody parku narodowego uznali postępującą urbanizację, zmiany użytkowania gruntów z rolnych na budowlane oraz nadmierny ruch turystyczny i związaną z nim presję na inwestowanie w infrastrukturę turystyczną w parku i jego sąsiedztwie Identyczne wyniki otrzymał A. Ginalski (2008), który przeprowadził badania nad aktualnymi problemami zarządzania polskimi parkami narodowymi. W przypadku władz samorządowych i miejscowej ludności w/w zagrożenia parków znalazły się na dalszych miejscach. Natomiast w przypadku dostrzeganych przez władze gmin i miejscową ludność różnego rodzaju zanieczyszczeń (odpadów, lokalnych bądź zewnętrznych zanieczyszczeń powietrza) – w opinii dyrektorów parków znalazły się one na dalszych pozycjach listy zagrożeń antropogenicznych. W wyjaśnieniu tych różnic pomocna może być zróżnicowana perspektywa spojrzenia na problem zagrożeń parku narodowego i jego otoczenia. Na przykład, uwzględniając jako kryterium oceny zamieszkanie respondenta względem granicy parku narodowego, można zauważyć że osoby, które są mieszkańcami parków w mniejszym stopniu niż pozostali respondenci, źródeł zagrożeń miejscowej przyrody dostrzegają w czynnikach wewnętrznych (urbanizacja, rolnictwo, transport, lokalne zanieczyszczenia powietrza, mieszkańcy). Natomiast jako przyczyny zagrożeń środowiska obszaru gminy parkowej w większym stopniu niż pozostałe grupy respondentów uznają oni czynniki zewnętrzne, tzn. turystów i zanieczyszczenia spoza obszaru gminy. Warto dodać, że choć oceny czynników wpływających na przyrodę sąsiedztwa parków narodowych wśród osób pełnoletnich i młodzieży są bardzo zbliżone, to wśród uczniów gimnazjów wartości procentowe wskazań z reguły są nieznacznie wyższe od wskazań osób pełnoletnich. W porównaniu z wynikami innych badaczy można dostrzec dużą zgodność ocen, dotyczących postrzegania przez respondentów źródeł antropogenicznych zagrożeń, wpływających na przyrodę parków narodowych i ich okolicy. Np. respondenci z Poleskiego Parku Narodowego za najbardziej uciążliwe zagrożenie przyrody tego parku uznali odpady komunalne i rolnicze oraz ścieki z gospodarstw rolnych (Kozieł, Kozieł, 2008). Natomiast z badań A. Góreckiego i in. (2007), prowadzonych wśród uczniów w szkołach sąsiadujących z czterema parkami narodowymi wynika, że w Ojcowskim PN powodem zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego jest motoryzacja i odprowadzanie ścieków do rzek (po 34% wskazań wśród ankietowanych osób), zaś w okolicach Babiogórskiego PN – wyrzucanie odpadów (wskazało tak aż 60% respondentów). Natomiast według wszystkich 137 uczniów szkół okolic parków Bieszczadzkiego i Magurskiego, czynnikiem najbardziej szkodliwym dla środowiska w miejscu zamieszkania są ścieki. Ponadto, autorzy tych badań zwrócili uwagę na niepokojący fakt obojętności – braku zainteresowania problematyką jakości środowiska. Znaczna część uczniów nie biorących udziału w działaniach edukacyjnych prowadzonych przez parki narodowe, wskazywała na brak przyczyn zanieczyszczeń ich okolicy lub nie udzieliła żadnej odpowiedzi. W niniejszych badaniach nie potwierdzono tak ambiwalentnego stosunku młodzieży do spraw miejscowej przyrody. Większość ankietowanych osób uważa, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych. Wśród respondentów pełnoletnich istnieje większy opór do tworzenia parków na gruntach nie będących w gestii skarbu państwa, zaś młodzież jest w tym przypadku bardziej otwarta na obejmowanie prawną ochroną takich gruntów. Stanowisko władz samorządowych gmin parkowych w tej sprawie pokrywa się z opinią osób pełnoletnich. Największy opór w stosunku do tworzenia parków narodowych na gruntach nie będących we władaniu skarbu państwa stwierdzono przede wszystkim wśród mieszkańców tych parków, których grunty prywatne znajdują się w granicach parku narodowego. Dla porównania warto dodać, że wśród uczestników badań E. Kozieł i M. Kozieła (2008), którzy także w większości (62%) twierdzili, że parki narodowe powinny być tworzone tylko na gruntach państwowych, aż 38% ankietowanych uważała, że powinny one powstawać na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych bez względu na formę własności tych obszarów. Ponadto aż 57% respondentów zgodziłoby się na utworzenie na własnej ziemi obszaru chronionego, gdyby wymagały tego względy ochrony, z pełną świadomością, że mogłoby to wiązać się z pewnymi ograniczeniami w sposobie gospodarowania takim obszarem. Ponad połowa ankietowanej populacji akceptuje zamieszkiwanie ludzi w parku narodowym. Największa akceptacja dla osadnictwa i stałych mieszkańców w parku narodowym występuje wśród osób, których rodziny mają tam swoje grunty. Akceptacja ta maleje wraz z oddaleniem się od granic parków narodowych (tzn. znacznie większa jest w samym parku, mniejsza w jego sąsiedztwie, a najmniejsza w dalszej odległości od granicy parku). Za stwierdzeniem, że w parkach narodowych nie powinno być stałych mieszkańców, opowiedziała się ponad połowa respondentów tylko z dwóch parków narodowych: Karkonoskiego i Tatrzańskiego. Stanowisko władz gmin parkowych, akceptujących obecność stałych mieszkańców w parku narodowym również pokrywa się ze stanowiskiem mieszkańców. Wśród badanej populacji, zarówno mieszkańców jak i władz samorządowych stwierdzono, że są oni zwolennikami dostępu turystów do parku narodowego, czemu służyć ma m.in. likwidacja opłat za wejście do parku (co wcale nie dziwi, gdyż z opłat tych czerpie korzyści głównie park a nie gmina i jej mieszkańcy). Łatwiejszy dostęp do parku może zaś przyciągnąć turystów i zwiększyć zyski gmin oraz miejscowej ludności. Mieszkańcy gmin parkowych są bardzo restrykcyjni w sprawie sposobu poruszania się po parku. Około 80% mieszkańców jak i liderów 138 gmin stwierdziło, że turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodem i autobusem na teren parku narodowego, powinni oni dochodzić pieszo z parkingów usytuowanych poza jego obszarem. W tej sprawie można zauważyć wyjątkową zgodność poglądów ankietowanych osób zamieszkałych w gminach wszystkich parków narodowych. Potwierdzają to także wyniki wcześniejszych badań np. A. Góreckiego (2002). Można przypuszczać, że takie stanowisko mieszkańców, nie tyle jest uwarunkowane dbałością o przyrodę parku narodowego, co potencjalnym zyskiem z usług dla turystów, świadczonych przed wejściem na obszar parku narodowego. Według władz gmin parkowych rozwój infrastruktury turystycznej jest głównym priorytetem rozwojowym gmin, funkcjonalnie powiązanych z parkami narodowymi. Stąd też wypowiadając się w sprawie zagospodarowania turystycznego w sąsiedztwie parku narodowego prawie 80% przedstawicieli administracji gminnej było zdania, że w otulinie parku powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe, a zdaniem 82% ankietowanych samorządowców powinno też być więcej kwater prywatnych dla turystów. Opinie władz gmin parkowych korespondują z opiniami ich mieszkańców. Ponad połowa miejscowej ludności (nieznacznie więcej wśród osób pełnoletnich niż wśród młodzieży) akceptuje tego typu działania odnośnie ośrodków wypoczynkowych, domów wycieczkowych i kwater prywatnych dla turystów. Dalszy rozwój kwater prywatnych akceptuje zdecydowanie więcej osób pełnoletnich niż młodzieży. Prawie identyczne wyniki przyniosły badania A. Góreckiego i in. (2002), według których około 80% mieszkańców opowiedziało się za rozbudową bazy turystycznej na terenie otuliny. Godząc się z przepisami ochrony przyrody, respondenci zdecydowanie opowiedzieli się (ok. 70%) przeciw budowaniu tego typu obiektów na terenie parku. Chociaż ponad 70% przedstawicieli władz lokalnych nie zgadza się z obowiązującymi restrykcyjnymi przepisami budowlanymi i komunikacyjnymi, to prawie tyle samo uważa, że w otulinie powinny być jakieś ograniczenia budowlane dla osób z zewnątrz, które kupują działki budowlane i chcą tam zamieszkać, a także – zdaniem ponad połowy respondentów – powinny istnieć ograniczenia budowlane dla osób mieszkających na tym terenie od dawna. Porównując te opinie do stanowiska mieszkańców, można zauważyć znaczne różnice poglądów: ponad połowa respondentów (prawie tyle samo wśród osób dorosłych jak i młodzieży) zgadza się z obowiązującymi w otulinie parku narodowego restrykcyjnymi przepisami budowlanymi i komunikacyjnymi. Podobna grupa osób ankietowanych uważa, że w otulinie powinny być ograniczenia budowlane dla inwestorów zewnętrznych, którzy kupują działki budowlane i chcą tam zamieszkać. Natomiast mniej niż połowa badanej populacji akceptuje ograniczenia budowlane dla osób mieszkających od dawna na obszarze stref ochronnych parków narodowych. W większości parków w takich przypadkach przeważała grupa przeciwników ograniczeń. Zasadnicza różnica opinii między mieszkańcami gmin parkowych a władzami tych gmin dotyczy budowania domów 139 w dawnym „tradycyjnym” stylu. O ile - zdaniem władz gmin - mieszkańcy otuliny powinni budować nowe domy tylko w „tradycyjnym” stylu, zaś ludzie „z zewnątrz” powinni móc budować w otulinie parku narodowego domki letniskowe, to większość respondentów wśród ludności (ponad 60%) przeciwna jest takim pomysłom. Podsumowując rozważania zawarte w niniejszym rozdziale, można wyprowadzić następujące prawidłowości i wnioski: - społeczność lokalna jest przekonana, że środowisko przyrodnicze w gminie parkowej jest w bardzo dobrym stanie; - występujące podobieństwo opinii mieszkańców i władz gmin w sprawie antropogenicznych zagrożeń parków narodowych wyraźnie różni się od opinii dyrektorów parków narodowych na ten temat; - zarówno wśród władz samorządowych gmin, jak i mieszkańców gmin parkowych, brak powszechnej akceptacji dla tworzenia parków narodowych na gruntach prywatnych; - wśród społeczności lokalnej istnieje akceptacja dla zamieszkania w parku narodowym stałych mieszkańców; - społeczność lokalna jest zwolennikiem ułatwiania turystom dostępu do parków narodowych (m.in. opowiada się za rezygnacją z opłat za wstęp turystów do parku narodowego), co może prowadzić do różnych sytuacji konfliktowych między władzami gminy a dyrekcją parku; - mieszkańcy i władze gmin parkowych są zwolennikami rozbudowy bazy turystycznej w sąsiedztwie parków narodowych, co pokrywa się z jednym z głównych priorytetów rozwojowych wielu gmin, nie zawsze jednak idzie w parze z dobrem przyrody, chronionej w parku. Takie stanowisko miejscowej ludności świadczy o chęci osiągnięcia korzyści finansowych z rozwoju turystyki; - zgoda na ograniczenia budowlane i komunikacyjne w otulinie nie pokrywa się z akceptacją tych ograniczeń dla stałych mieszkańców. 140 5. WARTOŚCIOWANIE PRZESTRZENI PARKU NARODOWEGO I JEGO OTOCZENIA – KORZYŚCI I UTRUDNIENIA WYNIKAJĄCE Z SĄSIEDZTWA PARKU DLA LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI W rozdziale przedstawiono wyniki badań dotyczących korzyści i utrudnień dla mieszkańców, wynikających z sąsiedztwa parku narodowego. W ocenie zostały uwzględnione następujące czynniki: wiek, wykształcenie i status zawodowy respondentów, miejsce zamieszkania, posiadanie gruntów w parku, stosunek do przyrody oraz udział w zajęciach edukacyjnych. 5.1. Korzyści i utrudnienia z sąsiedztwa parku narodowego w świetle materiałów źródłowych i opinii ich dyrektorów Park narodowy na terenie danej gminy, jest najczęściej jej najważniejszym obiektem z punktu widzenia społecznego i ekonomicznego (Andrzejewski, 2002). Wynika to z rangi, jaką parkom narodowym nadają społeczeństwa całego świata ze względu na przechowywane w nich „skarby” przyrody. Zdaniem J. Radziejowskiego (2006) obecność parku narodowego w gminie bywa uznawana za rodzaj kapitału warunkującego lokalny rozwój, a nawet traktowana jako cenna marka sprzyjająca promocji obszaru i pomocna w sprzedaży lokalnych produktów. Często przynosi to korzyści o charakterze ekonomicznym. Sprzyja rozwojowi ekologicznego rolnictwa w związku z zapotrzebowaniem na produkcję zdrowej żywności. Chęć zwiedzania parku narodowego powoduje napływ bardziej lub mniej zorganizowanych miłośników przyrody, sprzyja rozwojowi turystyki. Napływ turystów powoduje konieczność ich obsługi bytowej: zaspokojenia potrzeb pokarmowych, noclegowych i wielu innych, co przyczynia się do rozwoju agroturystyki (nawet ekoagroturystyki). Może także mieć wpływ na rozwój przyrodolecznictwa lub lecznictwa uzdrowiskowego w sąsiedztwie parku. W gminie parkowej często rozwija się pamiątkarstwo i rękodzielnictwo. Taki stan zwiększa zatrudnienie oraz dochód miejscowej ludności. Ponadto może zwiększyć się mobilność lokalnej społeczności poprzez tworzenie miejsc pracy dorywczej, służyć tworzeniu innowacyjnych miejsc pracy. Obok korzyści w znaczeniu ekonomicznym, istnienie parku narodowego daje mieszkańcom okolicznych miejscowości korzyści pozaekonomiczne. A. Zielińska (2008) zalicza do nich: - komfort życia w „czystszym” środowisku, wśród pięknych krajobrazów; - pobudzenie partycypacji obywatelskiej na rzecz obszarów chronionych, wspieranie obywatelskich inicjatyw w dziedzinie turystyki i rolnictwa, co wpływa na zwiększenie atrakcyjności tych obszarów zarówno dla turystów, jak i rolników; - pobudzenie aktywności środowisk lokalnych w procesie przygotowania koncepcji rozwoju obszarów chronionych; - promowanie aktywnego wypoczynku i zdrowego stylu życia; 141 - wykorzystanie unijnych źródeł finansowania na projekty, inicjatywy społeczne dotyczące działań szkoleniowych, informacyjno-promocyjnych oraz doradczych; - tworzenie oraz wspieranie regionalnych oraz lokalnych ośrodków dziedzictwa kulturowego, poprzez pielęgnowanie tradycji i zwyczajów; - realizacja lokalnych, strategicznych dokumentów zrównoważonego rozwoju, upowszechnianie idei i zasad zrównoważonego rozwoju; - podnoszenie poziomu edukacji ekologicznej, zwiększenie świadomości ekologicznej (szerzenie wiedzy o walorach środowiska przyrodniczego i możliwościach gospodarczego ich wykorzystania). Istotną zaletą wynikającą z istnienia parku narodowego w gminie jest możliwość pozyskania środków finansowych z funduszy unijnych dla społeczności lokalnej (rolników, przedsiębiorców), władz samorządowych i organizacji pozarządowych. W ograniczonym zakresie, zwłaszcza w parkach, w których są grunty rolne, możliwe jest korzystanie z następujących funduszy: Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego – Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko”, Europejski Fundusz Społeczny (EFS) oraz programy rolnośrodowiskowe. Umiejętne ich wykorzystanie w połączeniu z walorami środowiska przyrodniczego może przyczynić się do zwiększenia dobrobytu miejscowej ludności. W latach 2008-2011 tylko ze środków unijnych (z Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko”) dofinansowanie otrzymało aż 17 parków narodowych: Babiogórski, Biebrzański, Bieszczadzki, Drawieński, Gorczański, Kampinoski, Karkonoski, Magurski, Narwiański, Poleski, Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański, Ujście Warty, Wielkopolski, Wigierski i Woliński (www.ckps.pl). W rozwiązaniu lokalnych problemów z jakością środowiska mogą też pomóc dopłaty unijne stosowane na obszarach Natura 2000, będących jednocześnie parkami narodowymi (ReferowskaChodak, 2009). Z obecnością parku narodowego wiążą się także różnego rodzaju ograniczenia, które w pierwszej kolejności dotyczą ludności mieszkającej na obszarze parku, w dalszej także tej zamieszkałej w jego sąsiedztwie – głównie w strefie ochronnej parku. Fakt zachowania przyrody objętej ochroną w formie parku narodowego wynika w pewnej mierze z akceptacji przez mieszkańców gminy pewnych wyrzeczeń i respektowania przez nich zasad ochrony przyrody. Przede wszystkim stosowania się do nakazów i zakazów, zapisanych w ustawie o ochronie przyrody (Ustawa, 2004). Do tego dochodzi zmniejszenie zakresu kompetencji lokalnych władz samorządowych, co komplikuje procesy decyzyjne (przykładem jest tworzenie i funkcjonowanie obszarów Natura 2000). Społeczność lokalna i władze samorządowe zmuszone są również do wprowadzania nowych, kosztowniejszych rozwiązań ochronnych. Obecność parku narodowego w gminie to także konieczność wspólnego rozwiązywania problemów z samorządem gminnym i lokalną społecznością. Ważnym elementem wzajemnych relacji jest współpraca między parkiem narodowym a władzami gminy i jej mieszkańcami. W ostatnich latach tylko w siedmiu parkach narodowych (Białowieskim, Karkonoskim, Ojcowskim, Pienińskim, Poleskim, 142 Słowińskim i Wolińskim) nie odnotowano, podejmowanych wspólnie z samorządami gmin parkowych, inicjatyw na rzecz mieszkańców. W większości parków narodowych (16) takie działania były realizowane. Z informacji uzyskanych od dyrektorów parków wynika, że miały one charakter inwestycyjny oraz szkoleniowy i edukacyjny. Działania inwestycyjne obejmowały realizację projektów przynoszących wymierne korzyści finansowe dla miejscowej ludności. Stanowiąc trwały wkład w rozwój infrastruktury komunalnej i turystyczno – rekreacyjnej gmin, służą one zarówno mieszkańcom jak też turystom. Warto tu wymienić współpracę przy budowie wodociągu w Gorczańskim PN (woda udostępniona z obszaru Parku), przekazanie na rzecz gminy studni głębinowej do zaopatrzenia w wodę wsi w Wigierskim PN oraz budowę gazociągów, wodociągów, oczyszczalni ścieków i zbiornika retencyjnego w Kampinoskim PN. Wokół Biebrzańskiego PN działa Związek Komunalny „Biebrza”, który wybudował segregatornie odpadów dla gmin parkowych. Do grupy takich inwestycji należy również budowa dróg, poprawa ich stanu i utrzymanie na terenie parku (Bieszczadzki PN, Kampinoski PN, Magurski PN). Kolejna grupa wspólnych inicjatyw to tworzenie ścieżek edukacyjnych i poprawa stanu już istniejących (Babiogórski PN), budowa kładek edukacyjnych (Narwiański PN), szlaków rowerowych (PN Bory Tucholskie, PN Gór Stołowych, PN Ujście Warty, Wielkopolski PN), projektowanie tras narciarstwa biegowego (PN Gór Stołowych), lokalizacja szlaków konnych, infrastruktury turystycznej (Wielkopolski PN) i wspólne opracowanie projektu budowy muzeum przyrodniczego (PN Ujście Warty). Do współpracy inwestycyjnej z samorządem na rzecz mieszkańców gminy i turystów można też zaliczyć współudział w renowacji i rewitalizacji zabytkowej części Zwierzyńca w Roztoczańskim PN, współfinansowanie przez Tatrzański PN rewitalizacji zespołu dworsko-parkowego w Kuźnicach, który służy jako przestrzeń rekreacyjna oraz przygotowywanie wystaw plenerowych dla turystów i mieszkańców Zakopanego. Ponadto pomoc przy likwidacji szkód ekstremalnych warunków pogodowych w Magurskim PN. Parki narodowe (bez udziału finansowego) uczestniczyły też w projektach takich jak: zacieśnienie polsko-niemieckiego partnerstwa gmin przez budowę centrum kultury i sportu w Człopie (Drawieński PN), czy wspieranie inicjatyw gmin służących poprawie czystości wód (Słowiński PN). Świętokrzyski PN jest członkiem założycielem Związku Gmin Świętokrzyskich, wspiera inicjatywy Związku Gmin – m.in. jest wskazywany we wnioskach jako podmiot, na terenie którego lub w otulinie realizowane są inwestycje dotyczące oczyszczania ścieków, budowy kanalizacji, wodociągów, dróg itp. Działania o charakterze szkoleniowo-edukacyjnym to np. pozyskiwanie środków w ramach programów unijnych: działalność Lokalnej Grupy Działania „Fundacja Biebrzańska” skupionej wokół Biebrzańskiego PN, wsparcie dla samorządów w poszukiwaniu środków finansowych na działania proekologiczne w otulinie PN Gór Stołowych, pomoc w sporządzeniu wniosków o dofinansowanie 143 kanalizacji i wodociągów w Wigierskim PN, wdrażanie programów rolnośrodowiskowych w PN Bory Tucholskie. Zaś działania typowo edukacyjne obejmują zajęcia w ramach edukacji ekologicznej dla uczniów i mieszkańców w wielu parkach oraz np. promowanie zrównoważonego modelu rozwoju turystycznego – projekt EDEN w PN Ujście Warty, czy też wspólne z parkiem prowadzenie Ośrodka Edukacji Przyrodniczej „Trzyrzeczki” przez Związek Gmin „Kumiałka-Biebrza” utworzony w rejonie Biebrzańskiego PN. Z takim charakterem działalności ściśle związana jest promocja parku narodowego. Ma ona miejsce np. podczas uroczystego otwarcia sezonu turystycznego w Bieszczadach. Do prawnych obowiązków administracji parkowej w naszym kraju należy zapewnienie właściwej obsługi ruchu turystycznego. Ze względu na liczbę odwiedzających parki narodowe, turystyka należy do najpoważniejszych problemów, przed którymi stoją pracownicy parków. Wymaga ona współpracy między administracją parków a ludnością miejscową i reprezentującymi ją samorządami. Te ostatnie są szczególnie zainteresowane rozwojem turystyki ze względu na jej stale wzrastającą rolę w gospodarce. W wielu parkach, ze względu na długie tradycje obsługi turystyki, dochody z niej są znaczącym elementem lokalnej gospodarki. Znaczny odsetek ludności gmin parkowych żyje już wyłącznie z obsługi ruchu turystycznego – od świadczenia usług noclegowych, poprzez wyżywienie, organizację pobytu, handel – po różne specjalne usługi techniczne dla turystyki. Miejscowe władze posiadają wizję rozwoju, w której sektor turystyczny odgrywa znaczącą rolę. Parki narodowe, posiadając wyspecjalizowany personel oraz możliwości promocji, czasami podejmują z samorządami działania, których celem jest rozbudzenie wśród miejscowej ludności zainteresowania aktywnością gospodarczą, na przykład na polu agroturystyki. Są jednak miejsca, gdzie brak jest tradycji turystycznych, istnieją duże trudności by zachęcić ludność do włączenia się w obsługę turystów (np. w obrębie Polski północno-wschodniej), a parki narodowe przejmują na siebie znaczną część obowiązków organizatorów turystyki. Istnieje też coraz bardziej masowy ruch na rzecz „ekoturystyki” jako formy turystyki przyjaznej środowisku, a przynoszącej konkretne korzyści społecznościom lokalnym (Radziejowski, 2006). Przywołać należy także słowa R. Andrzejewskiego (2002), który opisując relacje lokalnej społeczności z parkami narodowymi stwierdził, że współzależność między parkiem narodowym a społecznością gminy jest procesem, trwającym i zmieniającym się w czasie. W odpowiedzi na pytania o ocenę korzyści – zysków dla mieszkańców gmin parkowych oraz utrudnień (barier) – strat, jakie ponosi lokalna społeczność w związku z istnieniem w sąsiedztwie parku narodowego, dyrektorzy dwudziestu parków narodowych jako największe korzyści wskazali te, które przynoszą zysk finansowy, tzn. miejsca pracy w samym parku oraz miejsca pracy powstałe w związku z istnieniem parku narodowego (także rozwój handlu, różnych usług np. gastronomicznych, przewodnickich itp.), a także rozwój agroturystyki i wynajmu noclegów. W opinii dyrektorów sześciu parków korzyścią dla ludności jest podnoszenie atrakcyjności turystycznej terenu, co z pewnością przyczynia się do 144 rozwoju różnych form turystyki (w czterech kolejnych parkach). Zdaniem czterech dyrektorów, do korzyści należy zaliczyć dotacje unijne na ochronę środowiska, promocję i rolnictwo, a według dalszych trzech wykorzystywanie obecności parku narodowego na obszarze gminy do promocji gminy i regionu (np. na targach turystycznych), a także edukację ekologiczną poprzez wydawnictwa i imprezy. Zauważono także, iż sprzężone z obecnością parku narodowego w sąsiedztwie są: rozwój rolnictwa ekologicznego oraz wzrost cen gruntów wokół parku. Tylko jeden z dyrektorów (Wielkopolskiego PN) stwierdził, że sąsiedztwo parku narodowego nie przynosi dla lokalnej społeczności żadnych korzyści, uzasadniając przy okazji, że zadaniem parku narodowego nie jest generowanie korzyści dla miejscowej ludności (tab. 66, ryc. 63). Babiogórski x Białowieski x Biebrzański x Bieszczadzki Bory Tucholskie x Drawieński x Gorczański x Gór Stołowych Kampinoski x Karkonoski x Magurski x Narwiański x Ojcowski x Pieniński x Poleski x Roztoczański x Słowiński x Świętokrzyski x Tatrzański x Ujście Warty x Wielkopolski Wigierski x Woliński x SUMA: 20 (źródło: opracowanie własne) x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x brak korzyści wzrost cen gruntów wokół PN rozwój rolnictwa ekologicznego promocja regionu, gminy edukacja ekologiczna rozwój różnych form turystyki dotacje unijne na ochronę środowiska, promocję i rolnictwo podnoszenie atrakcyjności (turystycznej) terenu Park Narodowy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 rozwój agroturystyki i wynajem noclegów Lp. miejsca pracy w parku i w związku z istnieniem parku Tabela 66. Korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców miejscowości, położonych w obrębie parku lub w jego sąsiedztwie według dyrektorów parków narodowych x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 20 x 6 4 4 3 3 1 1 1 145 brak korzyści wzrost cen gruntów wokół PN rozwój rolnictwa ekologicznego wykorzystanie PN do promocji regionu edukacja ekologiczna rozwój różnych form turystyki dotacje unijne na ochronę środowiska, promocję i rolnictwo podniesienie atrakcyjności (turystycznej) terenu miejsca pracy w PN lub w związku z istnieniem PN rozwój agroturystyki, wynajem noclegów udział % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Ryc. 63. Korzyści z istnienia parku narodowego dla lokalnej społeczności według dyrektorów parków narodowych (źródło: opracowanie własne) Trzy główne utrudnienia dla mieszkańców miejscowości, położonych w obrębie parków narodowych lub w ich sąsiedztwie według dyrektorów parków narodowych to: ograniczenia budowlane (wskazane przez dyrektorów 17 parków), brak swobody w poruszaniu się po parku (wskazane przez 14 dyrektorów) oraz zakaz lub ograniczenie zbierania runa leśnego (12. wskazań). Do utrudnień zostały także zaliczone: wyłączenie obszaru z polowania lub wędkowania, utrudnienia komunikacyjne (oba po trzy razy), a także: podtopienia gruntów i szkody łowieckie (po jednym) (ryc. 64). Tylko dyrektorzy dwóch parków (Bieszczadzkiego i Słowińskiego) stwierdzili, że sąsiedztwo parku narodowego nie stwarza utrudnień dla mieszkańców sąsiadujących z nim miejscowości. 80 70 udział % 60 50 40 30 20 10 brak utrudnień szkody łowieckie podtopienia gruntów wyłączenie obszaru z polowania lub wędkowania utrudnienia komunikacyjne zakaz (ograniczenie) zbierania runa leśnego brak swobody w poruszaniu się po PN utrudnienia budowlane 0 Ryc. 64. Utrudnienia dla lokalnej społeczności związane z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie według dyrektorów parków narodowych (źródło: opracowanie własne) 146 5.2. Korzyści i utrudnienia w ocenie przedstawicieli władz samorządowych Przyglądając się korzyściom z istnienia parku narodowego dla lokalnej społeczności, większość władz gmin parkowych wskazała na pierwszym miejscu rozwój agroturystyki (77%), ponadto: miejsca pracy w parku lub w związku z istnieniem parku narodowego (41% respondentów), rozwój turystyki (8%) oraz promocję gminy, w której znajduje się park narodowy (7%) (ryc. 65). Kilku respondentów zwróciło także uwagę na wyższe dopłaty dla rolników w ramach programów rolnośrodowiskowych za grunty położone na terenie parku narodowego oraz związany z obecnością parku lepszy stan środowiska w gminie. Na brak korzyści wskazało 12% ankietowanych osób. 90 80 70 udział % 60 50 40 30 20 10 brak korzyści dotacje unijne na ochronę środowiska, promocję i rolnictwo podniesienie atrakcyjności (turystycznej) terenu (ze względu na ochronę przyrody, czystsze powietrze) wykorzystanie PN do promocji regionu rozwój różnych form turystyki miejsca pracy w PN lub w związku z istnieniem PN (w tym rozwój handlu, usług gastronomicznych i przewodnickich) rozwój agroturystyki, wynajem noclegów 0 Ryc. 65. Korzyści dla lokalnej społeczności z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie według władz gmin parkowych (źródło: opracowanie własne) Wśród utrudnień, jakie stwarza mieszkańcom gminy położenie w sąsiedztwie parku narodowego, samorządowcy na pierwszym miejscu wskazali ograniczenia budowlane (66%), a następnie brak swobody w poruszaniu się po terenie parku (39%), zakaz zbierania runa leśnego (38%) i trudności komunikacyjne (18%) (ryc. 66). Na inne utrudnienia np. ograniczenia inwestycyjne w turystyce, agrotechniczne w rolnictwie, a także niszczenie upraw przez dzikie zwierzęta, wskazało łącznie 8% ankietowanych. Zdaniem 7% respondentów z położenia w sąsiedztwie parku narodowego nie wynikają utrudnienia dla mieszkańców gminy. 147 70 60 udział % 50 40 30 20 10 0 utrudnienia komunikacyjne utrudnienia budowlane brak swobody w poruszaniu się po PN (poza miejscami wyznaczonymi) zakaz (ograniczenie) zbierania runa leśnego inne brak utrudnień Ryc. 66. Utrudnienia związane z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie według władz gmin parkowych (źródło: opracowanie własne) 5.3. Korzyści i utrudnienia w ocenie miejscowej ludności Korzyści z sąsiedztwa parku narodowego według mieszkańców gmin parkowych Ponad 10% ankietowanych uważa, że obecność parku narodowego w sąsiedztwie nie przynosi mieszkańcom gmin parkowych żadnych korzyści (12,6% wśród uczniów gimnazjów i 13,9% wśród osób dorosłych). Jednak prawie 85% mieszkańców z sąsiedztwa z parkiem narodowym dostrzega korzyści. Zarówno młodzież gimnazjalna, jak i respondenci pełnoletni wśród korzyści na pierwszym miejscu wskazywali: rozwój agroturystyki (odpowiednio 56,9% i 65,2%), a następnie: wiele różnych korzyści (46,2% i 33,5%) oraz miejsca pracy w parku lub w związku z istnieniem parku narodowego (33,6% i 37,3%) (ryc. 67). 70 60 młodzież udział % 50 dorośli 40 30 20 10 0 wiele różnych korzyści rozwój miejsca pracy w PN podniesienie agroturystyki, lub w związku z atrakcyjności (turystycznej) wynajem noclegów istnieniem PN (w tym rozwój handlu, terenu (ze względu usług na ochronę gastronomicznych i przyrody, czystsze przewodnickich) powietrze) brak korzyści Ryc. 67. Korzyści z istnienia parku narodowego według mieszkańców gmin parkowych (źródło: opracowanie własne) 148 Rozwój agroturystyki oraz miejsca pracy jako dostrzegane korzyści z istnienia parku narodowego w największym stopniu zostały wskazywane przez respondentów pełnoletnich z wykształceniem wyższym (odpowiednio 70,1% i 39,5%). „Wiele różnych korzyści” zostało wskazywane najczęściej przez osoby z wykształceniem podstawowym (34,5%). Natomiast na brak korzyści najbardziej zwracały uwagę osoby słabo wykształcone (po około 17% z wykształceniem podstawowym i zawodowym) (tab. 67). Tabela 67. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów (n = 2869) Wykształcenie: podstawowe liczebność udział % zawodowe liczebność udział % średnie liczebność udział % wyższe liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Wiele różnych korzyści 67 34,5% 253 33,6% 317 31,7% 306 33,3% 943 32,9% Rozwój agroturystyki 112 57,7% 459 60,9% 627 62,6% 645 70,1% 1843 62,2% Miejsca pracy 62 32,0% 255 33,8% 359 35,9% 363 39,5% 1039 36,2% Brak korzyści 33 17,0% 126 16,7% 156 15,6% 75 8,2% 390 13,6% Uwzględniając status zawodowy badanej populacji jako kryterium oceny poszczególnych korzyści, na rozwój agroturystyki w największym stopniu zwracały uwagę osoby pracujące zawodowo (66,6%), w pozostałych grupach na tę korzyść zwracało uwagę od 53% do 59% ankietowanych (tab. 68). Tabela 68. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od statusu zawodowego respondentów (n = 5830) Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Wiele różnych korzyści 1382 45,7% 35 36,8% 689 32,5% 151 32,1% 41 34,2% 2343 39,4% Rozwój agroturystyki 1703 56,3% 51 53,7% 1409 66,6% 278 59,0% 64 53,3% 3572 60,1% Miejsca pracy 992 32,8% 40 42,1% 797 37,6% 142 30,1% 43 35,8% 2043 34,4% Brak korzyści 377 12,5% 14 14,7% 248 11,7% 89 18,9% 26 21,7% 776 13,1% 149 Na wiele różnych korzyści w największym stopniu zwracała uwagę młodzież ucząca się i studiująca (odpowiednio 45,7% i 36,8%), zaś postrzeganie miejsc pracy jako korzyści z parku najpełniej uwidoczniło się wśród studentów (42,1%). Najwyższy odsetek osób twierdzących, że nie ma korzyści z parku narodowego zanotowano w grupie emerytów i osób niepracujących (po około 20%). Uwzględniając stosunek respondentów do przyrody jako kryterium postrzegania korzyści z parku dla mieszkańców, można w tym przypadku zauważyć zależność wprost proporcjonalną: im bardziej pozytywne jest nastawienie respondentów do przyrody tym w większym stopniu postrzegane są poszczególne rodzaje korzyści (tab. 69). Brak korzyści w największym stopniu podkreślają osoby, które twierdzą, że przyroda jest im obojętna. Również osoby, które deklarowały udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy w znacznie większym stopniu dostrzegały poszczególne rodzaje korzyści z parku, niż osoby nie uczestniczące w takich zajęciach (tab. 70). Ponadto ta grupa respondentów dwukrotnie rzadziej wyrażała opinię o braku korzyści z istnienia parku narodowego, niż osoby, które nie uczestniczyły w takich zajęciach. Tabela 69. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od stosunku respondentów do przyrody (n = 5921) Przyroda dla respondenta Wiele różnych jest: korzyści bardzo ważna liczebność 1080 udział % 43,1% ważna liczebność 1212 udział % 37,5% obojętna liczebność 42 udział % 23,0% Ogółem liczebność 2334 udział % 39,4% (źródło: opracowanie własne) Rozwój agroturystyki 1566 62,6% 1923 59,4% 70 38,30% 3559 60,1% Miejsca pracy 876 35,0% 1101 34,0% 58 31,7% 2035 34,4 Brak korzyści 254 10,1% 451 13,9% 65 35,5% 770 13,0% Tabela 70. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park (n = 5755) Czy uczestniczył w Wiele różnych zajęciach edukacyjnych? korzyści tak liczebność 1192 udział % 43,5% nie liczebność 857 udział % 35,0% nie wiem liczebność 220 udział % 38,9% Ogółem liczebność 2269 udział % 39,4% (źródło: opracowanie własne) 150 Rozwój agroturystyki 1722 62,8% 1467 60,0% 293 51,8% 3482 60,5% Miejsca pracy 1042 38,0% 797 32,6% 157 27,7% 1996 34,7% Brak korzyści 231 8,4% 411 16,8% 101 17,8% 743 12,9% W poszczególnych parkach narodowych spojrzenie respondentów na główne rodzaje korzyści dla mieszkańców miejscowości sąsiadujących z parkiem, okazało się dosyć zróżnicowane (ryc. 68). Na wiele różnych korzyści w największym stopniu zwracali uwagę mieszkańcy gmin Wielkopolskiego PN (48,9%), a w najmniejszym – Bieszczadzkiego PN (22,4%). Ryc. 68. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych objaśnienia: 1 – wiele różnych korzyści, 2 – rozwój agroturystyki, 3 – miejsca pracy, 4 – brak korzyści (źródło: opracowanie własne) Rozwój agroturystyki w największym stopniu podkreślali mieszkańcy Białowieskiego PN (73,4%), a w najmniejszym – Wielkopolskiego PN (33,5%). Na miejsca pracy w największym stopniu zwracali uwagę mieszkańcy Bieszczadzkiego PN (48,3%), a w najmniejszym – Narwiańskiego (27,2%). Mieszkańcy gmin 151 Kampinoskiego PN w największym stopniu spośród wszystkich parków wskazali, że park nie przynosi żadnych korzyści (21,9% respondentów). Natomiast osoby ankietowane w gminach Świętokrzyskiego PN w stopniu najmniejszym wyrazili taką opinię – tylko 5,2% respondentów. Uwzględniając kryterium odległości od granic parku narodowego, na wiele różnych korzyści z sąsiedztwa parku (40,6%) oraz na rozwój agroturystyki (61,2%) w największym stopniu zwracały uwagę osoby mieszkające w strefie ochronnej parku (tab. 71). Z kolei na brak korzyści (27%) – osoby mieszkające wewnątrz parku narodowego. Natomiast miejsca pracy jako korzyść z istnienia parku, wszystkie grupy zauważały w prawie równym stopniu – około 35%. Tabela 71. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej (n = 5867) Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie granic liczebność PN/ otulinie udział % w dalszej odległości liczebność od granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % Wiele różnych korzyści Rozwój agroturystyki Miejsca pracy Brak korzyści 38 27,0% 1482 40,6% 800 38,6% 2320 75 53,2% 2236 61,2% 1217 58,7% 3528 50 35,5% 1239 33,9% 726 35,0% 2015 38 27,0% 450 12,3% 276 13,3% 764 39,5% 60,1% 34,3% 13,0% (źródło: opracowanie własne) Przyjmując typ gminy za kryterium oceny korzyści z sąsiedztwa parku narodowego, badania pozwalają zauważyć, że na wiele różnych korzyści z parku narodowego (45,8%) oraz na miejsca pracy (38,4%), w największym stopniu zwracały uwagę osoby mieszkające w gminach miejskich, zaś na rozwój agroturystyki (61,5%) oraz brak korzyści (13,9%) mieszkańcy gmin wiejskich (tab. 72). Tabela 72. Dostrzeganie poszczególnych korzyści z istnienia PN dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od typu gminy (n = 5731) Typ gminy: wiejska liczebność udział % miejsko-wiejska liczebność udział % miejska liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 152 Wiele różnych korzyści 1363 37,3% 544 42,8% 368 45,8% 2275 Rozwój agroturystyki 2248 61,5% 763 60,1% 442 55,0% 3453 Miejsca pracy 1229 33,6% 429 33,8% 309 38,4% 1967 Brak korzyści 510 13,9% 154 12,1% 81 10,1% 745 39,7% 60,2% 34,3% 13,0% Osoby, których rodzina posiada grunty w parku w znacznie mniejszym stopniu dostrzegają poszczególne rodzaje korzyści, oraz prawie dwukrotnie częściej wskazują brak korzyści, niż osoby, które takich gruntów nie mają (tab. 73). Tabela 73. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę gruntów w parku (n = 1869) Czy rodzina jest właścicielem gruntów w parku narodowym? tak liczebność udział % nie liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Wiele różnych korzyści 99 28,0% 527 34,8% 626 33,5% Rozwój agroturystyki 222 62,9% 993 65,50% 1215 65,0% Miejsca pracy 99 28,0% 555 36,60% 654 35,0% Brak korzyści 81 22,9% 180 11,9% 261 14,0% (źródło: opracowanie własne) Spośród trzech kategorii gmin, wyróżnionych w oparciu o ich dochody, osoby mieszkające w gminach zamożniejszych w najmniejszym stopniu twierdziły, że brak jest korzyści z parku narodowego dla mieszkańców (tab. 74). Mieszkańcy gmin zamożniejszych w największym stopniu dostrzegali wiele różnych korzyści z parku narodowego. W gminach uboższych najbardziej dostrzegano rozwój agroturystyki. Natomiast na postrzeganie korzyści w postaci miejsc pracy w parku i w związku z jego istnieniem zwracało około 1/3 respondentów z każdej grupy. Tabela 74. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania w gminach o różnej zamożności (n = 5726) Zamożność gminy: poniżej liczebność średniej udział % średnia liczebność udział % powyżej liczebność średniej udział % Ogółem liczebność udział % Wiele różnych korzyści 1219 38,4% 763 40,6% 292 43,7% 2274 39,7% Rozwój agroturystyki 2017 63,5% 1080 57,4% 353 52,8% 3450 60,2% Miejsca pracy 1076 33,9% 656 34,9% 233 34,9% 1965 34,3% Brak korzyści 340 12,6% 272 14,5% 71 10,6% 683 11,9% (źródło: opracowanie własne) Utrudnienia z sąsiedztwa parku narodowego według mieszkańców gmin parkowych Wśród utrudnień, jakie stwarza położenie parku narodowego w sąsiedztwie, na pierwszym miejscu zostały wskazane ograniczenia budowlane (43,5% wśród młodzieży i 43,4% wśród dorosłych), dalej: brak swobody w poruszaniu się po jego terenie, poza miejscami wyznaczonymi (40,5% wśród dorosłych i 35,5% wśród młodzieży), trudności komunikacyjne (28,2% wśród dorosłych i 27,7% wśród 153 młodzieży) oraz dużo różnych utrudnień (17,3% wśród młodzieży i 16,4% wśród dorosłych). Podobnie, jak w przypadku korzyści, także na brak utrudnień dla miejscowej ludności w związku z istnieniem parku narodowego wskazało około 10% respondentów (ryc. 69). 50 udział % odpowiedzi 45 40 35 młodzież 30 dorośli 25 20 15 10 5 brak utrudnień inne brak swobody w poruszaniu się po PN budowlane komunikacyjne wiele różnych utrudnień 0 Ryc. 69. Utrudnienia związane z obecnością parku narodowego według ludności gmin parkowych (źródło: opracowanie własne) Wśród osób pełnoletnich na utrudnienia budowlane najbardziej zwracały uwagę osoby z wykształceniem średnim (39,8%) i wyższym (38,3%), na komunikacyjne – osoby z wykształceniem zawodowym (26,7%) (tab. 75). Natomiast na ograniczenia swobody w poruszaniu się po parku i na dużo różnych utrudnień – osoby słabiej wykształcone (odpowiednio 38,1% i 16,7% z wykształceniem zawodowym oraz 36,6% i 19,1% z wykształceniem podstawowym). Brak utrudnień w największym stopniu dostrzegały osoby z wykształceniem wyższym (11,2% respondentów). Tabela 75. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów (n = 2869) Wykształcenie: podstawowe liczebność udział % zawodowe liczebność udział % średnie liczebność udział % wyższe liczebność udział % Ogółem liczebność Dużo różnych utrudnień 37 19,1% 126 16,7% 148 14,8% 101 11,0% 412 udział % 14,4% (źródło: opracowanie własne) 154 Brak swobody Utrudnienia Utrudnienia w poruszaniu Brak komunikacyjne budowlane się po parku utrudnień 46 67 71 11 23,7% 34,5% 36,6% 5,7% 201 272 287 68 26,7% 36,1% 38,1% 9,0% 244 398 355 92 24,4% 39,8% 35,5% 9,2% 220 352 307 103 23,9% 38,3% 33,4% 11,2% 711 1089 1020 274 24,8% 38,0% 35,5% 9,5% Przyjmując jako kryterium oceny utrudnień status zawodowy respondenta, zauważa się, że na utrudnienia budowlane najbardziej zwracała uwagę młodzież ucząca się i studiująca – po ponad 40% w obu grupach respondentów, w pozostałych grupach na to utrudnienie zwracało uwagę 32,9-38,9% osób (tab. 76). Problemy związane ze swobodnym poruszaniem się po parku w największym stopniu były dostrzegane przez osoby niepracujące i emerytów (po ponad 40% ankietowanych), a powiązane z nimi utrudnienia komunikacyjne były postrzegane we wszystkich grupach respondentów w prawie jednakowym stopniu (po około 24%). Na dużo różnych utrudnień w największym stopniu zwracały uwagę osoby niepracujące (około 19%), a najmniej studenci (tylko 4%), którzy z kolei są liderami wśród osób, które stwierdziły, że istnienie parku narodowego wiąże się z brakiem utrudnień. Tabela 76. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od statusu zawodowego respondentów (n = 5830) Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/ liczebność rencista udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Dużo różnych utrudnień 486 16,1% 4 4,2% 285 13,5% 90 19,1% 18 15,0% 883 15,1% Utrudnienia komunika- Utrudnienia cyjne budowlane 777 1221 25,7% 40,3% 22 39 23,2% 41,1% 514 823 24,3% 38,9% 122 155 25,9% 32,9% 28 44 23,3% 36,7% 1463 2282 25,1% 39,1% Brak swobody w poruszaniu się po parku 998 33,0% 36 37,9% 710 33,5% 191 40,6% 48 40,0% 1983 Brak utrudnień 260 8,6% 15 15,8% 202 9,5% 45 9,6% 11 9,2% 533 34,0% 9,1% Badanie pozwoliło zauważyć, że osoby o obojętnym stosunku do przyrody dostrzegają dużo różnych utrudnień oraz brak swobody w poruszaniu się po parku w dużo większym stopniu niż osoby, dla których przyroda jest ważna lub bardzo ważna (tab. 77). Natomiast osoby, dla których przyroda jest bardzo ważna twierdzą, że z parkiem nie są związane utrudnienia dla lokalnej społeczności prawie trzykrotnie częściej, niż osoby obojętne na przyrodę. Osoby, które nie uczestniczyły w zajęciach edukacyjnych, w większym stopniu niż osoby w nich uczestniczące twierdziły, że z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie miejsca zamieszkania wiąże się dużo różnych utrudnień dla mieszkańców. Natomiast osoby, które deklarowały udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy w większym stopniu dostrzegały poszczególne rodzaje utrudnień związanych z parkiem (z wyjątkiem braku swobody w poruszaniu się po parku), niż osoby nie uczestniczące w takich zajęciach (tab. 78). Ponadto 155 uczestnicy zajęć edukacyjnych częściej twierdzili, że brak jest utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego. Tabela 77. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od stosunku respondentów do przyrody (n = 5921) Przyroda dla respondenta jest: bardzo liczebność ważna udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność Dużo różnych utrudnień 357 14,3% 499 15,4% 41 22,4% 897 udział % 15,1% (źródło: opracowanie własne) Utrudnienia Utrudnienia komunikacyjne budowlane 607 907 24,3% 36,2% 839 1338 25,9% 41,4% 43 72 23,5% 39,3% 1489 2317 25,1% 39,1% Brak swobody w poruszaniu się po parku 818 32,7% 1138 35,2% 70 38,3% 2026 Brak utrudnień 289 11,5% 243 7,5% 8 4,4% 540 34,2% 9,1% Tabela 78. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park (n = 5755) Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych w PN? tak liczebność Dużo różnych utrudnień Utrudnienia Utrudnienia komunikacyjne budowlane Brak swobody w poruszaniu się po parku Brak utrudnień 357 13,0% 415 17,0% 98 17,3% 870 693 25,3% 616 25,2% 145 25,6% 1454 1149 41,9% 926 37,9% 197 34,8% 2272 914 33,3% 881 36,0% 185 32,7% 1980 273 10,0% 215 8,8% 42 7,4% 530 udział % 15,1% (źródło: opracowanie własne) 25,3% 39,5% 34,4% 9,2% udział % nie liczebność udział % nie wiem liczebność udział % Ogółem liczebność Spojrzenie respondentów na rodzaje utrudnień dla mieszkańców miejscowości sąsiadujących z parkiem, w poszczególnych parkach narodowych okazało się dosyć zróżnicowane. Na dużo różnych utrudnień w największym stopniu zwracali uwagę mieszkańcy gmin Babiogórskiego PN (21,7%), a w najmniejszym – Wielkopolskiego PN (8,2%). W czterech parkach (Białowieskim, Ojcowskim, Pienińskim i Wigierskim) utrudnienia budowlane zostały podkreślane przez ponad połowę respondentów, natomiast w najmniejszym stopniu te utrudnienia były zauważane w gminach Drawieńskiego PN (24,1%). Na brak swobody w poruszaniu się po parku narodowym w największym stopniu zwracali uwagę mieszkańcy Białowieskiego PN (59,5,%), a w najmniejszym – Ojcowskiego (19,6%). Utrudnienia komunikacyjne były zauważane przez około 1/3 respondentów – w największym stopniu – w parkach Świętokrzyskim i Tatrzańskim, a w najmniejszym (przez około 16% respondentów) 156 w parkach Pienińskim i Ujście Warty. Mieszkańcy gmin Karkonoskiego PN w największym stopniu spośród wszystkich parków wskazali, że park nie stwarza utrudnień (15,9% respondentów). Natomiast osoby ankietowane w gminach Wigierskiego PN w stopniu najmniejszym wyrazili taką opinię – tylko 2,7% (ryc. 70). Ryc. 70. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w poszczególnych parkach objaśnienia: 1 – brak utrudnień, 2 – brak swobody w poruszaniu się po PN, 3 – utrudnienia budowlane, 4 – utrudnienia komunikacyjne, 5 – dużo różnych utrudnień (źródło: opracowanie własne) Uwzględniając kryterium odległości od granic parku narodowego, na utrudnienia budowlane wynikające z sąsiedztwa parku (59,6%) oraz na dużo różnych utrudnień (22%) w największym stopniu zwracały uwagę osoby mieszkające wewnątrz parku, zaś na brak swobody w poruszaniu się po parku (36%) – osoby 157 mieszkające w jego bezpośrednim sąsiedztwie (tab. 79). Na brak utrudnień (11,4%) – respondenci mieszkający w dalszej odległości od granicy parku narodowego. Natomiast na utrudnienia komunikacyjne – wszystkie grupy w prawie równym stopniu – około 25%. Tabela 79. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku (n = 5867) Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN w sąsiedztwie granic PN/ otulinie w dalszej odległości od granicy PN Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Dużo różnych utrudnień 31 22,0% 562 15,4% 299 14,4% 892 Utrudnienia komunikacyjne 35 24,8% 916 25,1% 526 25,4% 1477 Utrudnienia budowlane 84 59,6% 1463 40,0% 762 36,8% 2309 15,2% 25,2% 39,4% Brak swobody w poruszaniu Brak się po parku utrudnień 48 5 34,0% 3,5% 1317 289 36,0% 7,9% 640 237 30,9% 11,4% 2005 531 34,2% 9,0% Przyjmując za kryterium oceny utrudnień typ gminy, można zauważyć, że utrudnienia budowlane, brak swobody w poruszaniu się po parku oraz dużo różnych utrudnień były najbardziej dostrzegane w gminach wiejskich (tab. 80). Zaś mieszkańcom gmin miejskich w największym stopniu doskwierają utrudnienia komunikacyjne związane z istnieniem parku narodowego. W grupie mieszkańców miast jest też najwięcej osób, które nie widzą utrudnień związanych z parkiem narodowym (13,2%). Tabela 80. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od typu gminy (n = 5731) Typ gminy: wiejska miejskowiejska miejska Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność Dużo różnych utrudnień 564 15,4% 191 15,0% 114 14,2% 869 udział % 15,2% (źródło: opracowanie własne) 158 Utrudnienia Utrudnienia komunikacyjne budowlane 894 1489 24,4% 40,7% 322 495 25,4% 39,0% 219 279 27,2% 34,7% 1435 2263 25,0% 39,5% Brak swobody w poruszaniu się po parku 1301 35,6% 413 32,5% 250 31,1% 1964 Brak utrudnień 293 8,0% 121 9,5% 106 13,2% 520 34,3% 9,1% Osoby, których rodzina posiada grunty w parku dostrzegają utrudnienia budowlane, oraz dużo różnych utrudnień w znacznie większym stopniu niż osoby, które takich gruntów tam nie mają. Natomiast utrudnienia związane z ograniczeniem swobody poruszania się po parku i utrudnienia komunikacyjne są wyraźniej dostrzegane przez osoby nie posiadające tam swoich gruntów. W tej grupie respondentów jest też dwa razy więcej osób twierdzących, że nie ma utrudnień dla mieszkańców w związku z istnieniem parku narodowego (tab. 81). Tabela 81. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od posiadania przez rodzinę gruntów w parku (n = 1869) Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % Ogółem liczebność Dużo różnych utrudnień 82 23,2% 192 12,7% 274 udział % 14,7% (źródło: opracowanie własne) Utrudnienia Utrudnienia komunikacyjne budowlane 71 170 20,1% 48,2% 375 496 24,7% 32,7% 446 666 23,9% 35,6% Brak swobody w poruszaniu się po parku 120 34,0% 548 36,1% 668 Brak utrudnień 18 5,1% 166 10,9% 184 35,7% 9,8% W gminach podzielonych w oparciu o dochody, osoby mieszkające w gminach uboższych najbardziej dostrzegały utrudnienia budowlane (40,8%) oraz dużo różnych utrudnień (15,5%) (tab. 82). Natomiast osoby zamieszkałe w gminach zamożniejszych w najmniejszym stopniu twierdziły, że są utrudnienia komunikacyjne (22,2%) dla mieszkańców w związku z sąsiedztwem parku narodowego, a także w największym stopniu potwierdzały brak utrudnień (12,3%). Tabela 82. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności (n = 5726) Zamożność gminy: poniżej liczebność średniej udział % średnia liczebność udział % powyżej liczebność średniej udział % Ogółem liczebność Dużo różnych utrudnień 493 15,5% 279 14,8% 97 14,5% 869 udział % 15,2% (źródło: opracowanie własne) Utrudnienia Utrudnienia komunikacyjne budowlane 809 1298 25,5% 40,8% 477 719 25,4% 38,2% 148 246 22,2% 36,8% 1434 2263 25,0% 39,5% Brak swobody w poruszaniu się po parku 1050 33,0% 689 36,6% 223 33,4% 1962 Brak utrudnień 267 8,4% 171 9,1% 82 12,3% 520 34,3% 9,1% 159 Osobiste utrudnienia i osobiste korzyści związane z obecnością parku narodowego w sąsiedztwie według ludności gmin parkowych Na tle przedstawionych powyżej badań postrzegania korzyści i utrudnień dla mieszkańców gmin parkowych, warto także przyjrzeć się wynikom dotyczącym osobistych korzyści – zysków i osobistych utrudnień (barier) – strat dla respondenta, które są pochodną sąsiedztwa parku narodowego. W badanej populacji mieszkańców gmin parkowych tylko co dziesiąta osoba doznała osobistych utrudnień (10,7%). Należy dodać, że odsetek ankietowanych, którzy doznali osobistych utrudnień był prawie dwukrotnie większy wśród osób pełnoletnich niż wśród młodzieży (odpowiednio 14% i 7,6%) (tab. 83). Tabela 83. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie przez młodzież i osoby pełnoletnie Doznawanie osobistych utrudnień Respondenci: młodzież dorośli Ogółem liczebność nie 2669 tak 220 Ogółem 2889 udział % liczebność udział % liczebność 92,4% 2379 86,0% 5048 7,6% 387 14,0% 607 100,0% 2766 100,0% 5655 udział % 89,3% 10,7% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Nieco mniejsza jest grupa osób (8,8%), które twierdziły, że istnienie w sąsiedztwie miejsca zamieszkania parku narodowego przyniosło im korzyści (tab. 84). W tym przypadku wartości dla osób dorosłych (10,4%) są również wyższe niż wśród młodzieży (7,3%). Tabela 84. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie przez młodzież i osoby pełnoletnie Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność nie 2638 92,7% 2422 89,6% 5060 tak 209 7,3% 281 10,4% 490 Ogółem 2847 100,0% 2703 100,0% 5550 udział % (źródło: opracowanie własne) 91,2% 8,8% 100,0% Uwzględniając kryterium wykształcenia, można zauważyć, że im wyższe wykształcenie, tym większy odsetek osób, które doznały osobistych utrudnień – odpowiednio od 9% w grupie osób z wykształceniem podstawowym do 16% w grupie osób z wykształceniem wyższym (tab. 85). 160 Tabela 85. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów Doznawanie osobistych utrudnień Wykształcenie: podstawowe zawodowe średnie wyższe Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność nie 162 90,5% 617 87,3% 821 86,3% 743 84,0% 2343 tak 17 9,5% 90 12,7% 130 13,7% 142 16,0% 379 Ogółem 179 100,0% 707 100,0% 951 100,0% 885 100,0% 2722 udział % 86,1% 13,9% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Najwyższy odsetek osób, które doznały osobistych korzyści z faktu istnienia parku narodowego w sąsiedztwie, zanotowano wśród osób lepiej wykształconych (z wykształceniem wyższym – 18,2%, z wykształceniem średnim – 8,4%), zaś z wykształceniem podstawowym i zawodowym tylko po 5% (tab. 86). Podsumowując te obserwacje, można zaryzykować twierdzenie, że osoby lepiej wykształcone są bardziej świadome zarówno korzyści, jak i utrudnień spowodowanych sąsiedztwem parku narodowego. W kontekście wcześniej zaprezentowanych wyników (tab. 67, 75) można też wnioskować, że osoby słabiej wykształcone w mniejszym stopniu dostrzegają utrudnienia, spowodowane obecnością parku narodowego, one też w mniejszym stopniu widzą korzyści z tego sąsiedztwa. Tabela 86. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści Wykształcenie: podstawowe zawodowe średnie wyższe Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % nie 170 95,0% 664 95,0% 854 91,6% 695 81,8% 2383 tak 9 5,0% 35 5,0% 78 8,4% 155 18,2% 277 Ogółem 179 100,0% 699 100,0% 932 100,0% 850 100,0% 2660 89,6% 10,4% 100,0% (źródło: opracowanie własne) 161 Przy uwzględnieniu statusu zawodowego jako kryterium odczuwanych utrudnień, można zauważyć, że osobiste utrudnienia były odczuwane najbardziej wśród emerytów/rencistów (16,5%), a najmniej wśród uczniów (7,6%) (tab. 87). Tabela 87. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od statusu zawodowego respondentów Doznawanie osobistych utrudnień Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba niepracująca liczebność udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) nie 2669 92,4% 83 91,2% 1723 85,8% 387 87,0% 96 83,5% 4958 89,3% tak 220 7,6% 8 8,8% 286 14,2% 58 13,0% 19 16,5% 591 10,7% Ogółem 2889 100,0% 91 100,0% 2009 100,0% 445 100,0% 115 100,0% 5549 100,0% Natomiast osobiste korzyści najbardziej były odczuwane wśród osób pracujących zawodowo (12,1%), niewiele mniej wśród emerytów/rencistów (10,7%), a najmniej wśród osób niepracujących (4,4%) (tab. 88). Tabela 88. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od statusu zawodowego respondentów Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 162 nie 2638 92,7% 85 92,4% 1722 87,9% 415 95,6% 100 89,3% 4960 tak 209 7,3% 7 7,6% 236 12,1% 19 4,4% 12 10,7% 483 Ogółem 2847 100,0% 92 100,0% 1958 100,0% 434 100,0% 112 100,0% 5443 91,1% 8,9% 100,0% W podziale respondentów według stosunku do przyrody okazało się, że największy odsetek tych, którzy doznali osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego, był wśród osób cechujących się obojętnym stosunkiem do przyrody (17,4%) (tab. 89). Najmniej utrudnień doznały zaś osoby, dla których przyroda jest bardzo ważna (10%). Tabela 89. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od stosunku respondentów do przyrody Doznawanie osobistych utrudnień Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Ogółem nie 2108 88,8% 2778 90,0% 142 82,6% 5028 tak 265 11,2% 310 10,0% 30 17,4% 605 2373 100,0% 3088 100,0% 172 100,0% 5633 89,3% 10,7% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Osoby, dla których przyroda jest bardzo ważna w największym stopniu doznały też osobistych korzyści w związku z sąsiadowaniem parku – prawie dwukrotnie więcej niż wśród osób, dla których przyroda jest ważna lub którym przyroda jest obojętna (tab. 90). Tabela 90. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od stosunku respondentów do przyrody Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Ogółem nie 2028 81,0% 2850 88,1% 162 88,5% 5040 tak 279 11,1% 198 6,1% 12 6,6% 489 2503 100,0% 3235 100,0% 183 100,0% 5921 85,1% 8,3% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Osoby, które uczestniczyły w zajęciach edukacyjnych w niewiele mniejszym stopniu niż osoby nie uczestniczące w zajęciach deklarowały doznawanie osobistych utrudnień, niż te, które w takich zajęciach nie uczestniczyły. Różnica wynosiła około dwa punkty procentowe (tab. 91). 163 Tabela 91. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % nie wiem liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Doznawanie osobistych utrudnień nie 2391 89,9% 2052 87,5% 501 94,0% 4944 tak 268 10,1% 293 12,5% 32 6,0% 593 Ogółem 2659 100,0% 2345 100,0% 533 100,0% 5537 89,3% 10,7% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Natomiast uczestnictwo miejscowej ludności w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy miało duży wpływ na postrzeganie korzyści związanych z istnieniem parku. Ci respondenci, którzy uczestniczyli w takich zajęciach ponad dwukrotnie częściej deklarowali doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego, niż ci, którzy w takich zajęciach nie uczestniczyli (tab. 92). Tabela 92. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % nie wiem liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści nie 2262 87,4% 2208 94,8% 500 94,3% 4970 tak 327 12,6% 120 5,2% 30 5,7% 477 Ogółem 2589 100,0% 2328 100,0% 530 100,0% 5447 91,2% 8,8% 100,0% (źródło: opracowanie własne) W poszczególnych parkach odczuwanie przez mieszkańców osobistych utrudnień, wynikających z sąsiedztwa parku jest zróżnicowane. Najwyższe – w Kampinoskim PN przez 17,6% respondentów, a najniższe w Narwiańskim PN – przez 3,6% ankietowanych osób (ryc. 71). 164 Ryc. 71. Doznawanie wśród respondentów osobistych utrudnień związanych z sąsiedztwem parku narodowego objaśnienia: 1 – utrudnienia są doznawane, 2 – utrudnienia nie są doznawane (źródło: opracowanie własne) Osobiste korzyści z sąsiedztwa parku są odczuwane najbardziej przez respondentów z gmin Karkonoskiego Parku Narodowego (23,5%), a najmniej Ojcowskiego Parku Narodowego (4,4%) (ryc. 72). Osobiste korzyści doznawane przez co najmniej 10% respondentów zostały jeszcze wskazane w następujących parkach narodowych: Gór Stołowych – 14%, Tatrzańskim – 13,2%, Poleskim – 12,2% i Drawieńskim – 10,9%. 165 Ryc. 72. Doznawanie wśród respondentów osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie objaśnienia: 1 – korzyści są doznawane, 2 – korzyści nie są doznawane (źródło: opracowanie własne) Przyjmując za kryterium porównania miejsce zamieszkania względem parku narodowego, można zauważyć, że utrudnienia najbardziej podkreślają osoby mieszkające w parku narodowym. W tej grupie respondentów odsetek osób, które doznały osobistych utrudnień jest trzykrotnie wyższy niż wśród osób mieszkających w sąsiedztwie parku a czterokrotnie wyższy niż w grupie osób zamieszkałych w dalszej odległości od parku narodowego (tab. 93). Osobistych korzyści z sąsiedztwa parku narodowego doznali w największym stopniu mieszkańcy parku narodowego. Jednak różnice między pozostałymi grupami ankietowanych w tej kategorii respondentów nie są zbyt duże (tab. 94). W podziale respondentów według zamieszkania w różnych typach gmin, różnice między odsetkiem osób, które 166 doznały osobistych utrudnień są niewielkie (rzędu 2,5%). Największy odsetek (11,2%) stwierdzono wśród osób zamieszkałych w gminach wiejskich (tab. 95). Oznacza to, że w badanej populacji co dziesiąty mieszkaniec gminy wiejskiej dostrzega utrudnienia spowodowane obecnością parku narodowego w sąsiedztwie. Wśród mieszkańców gmin miejskich dostrzeganie utrudnień jest najrzadsze. Tabela 93. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie granic liczebność PN/ otulinie udział % w dalszej odległości liczebność od granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Doznawanie osobistych utrudnień nie 82 65,1% 3086 88,6% 1820 92,0% 4988 89,3% tak 44 34,9% 396 11,4% 158 8,0% 598 10,7% Ogółem 126 100,0% 3482 100,0% 1978 100,0% 5586 100,0% Tabela 94. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/ otulinie udział % w dalszej odległości liczebność od granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści nie 115 89,8% 3089 90,4% 1798 92,8% 5002 91,2% tak 13 10,2% 328 9,6% 140 7,2% 481 8,8% Ogółem 128 100,0% 3417 100,0% 1938 100,0% 5483 100,0% Tabela 95. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od typu gminy Doznawanie osobistych utrudnień Typ gminy: wiejska miejsko-wiejska miejska Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) nie 3095 88,8% 1085 90,0% 703 91,3% 4883 tak 391 11,2% 121 10,0% 67 8,7% 579 Ogółem 3486 100,0% 1206 100,0% 770 100,0% 5462 89,4% 10,6% 100,0% 167 Wśród osób, które doznały osobistych korzyści – ułatwień z faktu sąsiadowania z parkiem narodowym, stwierdzono ponad dwukrotnie większy odsetek wśród osób mieszkających w gminach miejskich niż w gminach wiejskich (tab. 96). W kontekście wcześniejszego wniosku, można stwierdzić, że mieszkańcy gmin wiejskich rzadziej dostrzegają korzyści, a częściej zauważają utrudnienia spowodowane zamieszkaniem w sąsiedztwie parku narodowego. Tabela 96. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od typu gminy Typ gminy: wiejska liczebność udział % miejsko-wiejska liczebność udział % miejska liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści nie tak 3175 239 93,0% 7,0% 1085 102 91,4% 8,6% 631 127 83,2% 16,8% 4891 468 91,3% 8,7% Ogółem 3414 100,0% 1187 100,0% 758 100,0% 5359 100,0% (źródło: opracowanie własne) Wśród osób, których rodziny posiadają grunty w parku narodowym, ponad jedna czwarta odczuła utrudnienia wynikające z sąsiedztwa parku. Odpowiednie wartości wśród osób, nie będących właścicielami gruntów w parku są zdecydowanie niższe – tylko około 12% ankietowanych doznało takich utrudnień (tab. 97). Natomiast wśród osób z gruntami rodzinnymi w parku narodowym, do dostrzegania osobistych ułatwień przyznało się tylko 7% respondentów, tzn. mniej, niż wśród osób nie mających swoich gruntów w parku (tab. 98). Tabela 97. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Doznawanie osobistych utrudnień nie 243 73,6% 1272 88,1% 1515 tak 87 26,4% 171 11,9% 258 Ogółem 330 100,0% 1443 100,0% 1773 85,4% 14,6% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Wśród mieszkańców gmin ocenionych jako zamożniejsze, dostrzeganie osobistych utrudnień z faktu istnienia parku narodowego w sąsiedztwie, było nieznacznie wyższe niż w gminach uboższych (tab. 99). Natomiast wśród mieszkańców gmin uboższych pod względem dochodu na 1 mieszkańca, wyższy jest 168 odsetek osób, które doznały osobistych korzyści związanych z sąsiedztwem parku narodowego (tab. 100). Jednak różnice w zależności od zamożności nie są większe ni ż 3% Tabela 98. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści nie tak 305 23 93,0% 7,0% 1253 152 89,2% 10,8% 1558 175 89,9% 10,1% Ogółem 328 100,0% 1405 100,0% 1733 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 99. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności Doznawanie osobistych utrudnień Zamożność gminy: poniżej średniej liczebność udział % średnia liczebność udział % powyżej średniej liczebność udział % Ogółem liczebność udział % nie 2709 89,6% 1610 89,6% 559 88,0% 4878 tak 316 10,4% 187 10,4% 76 12,0% 579 Ogółem 3025 100,0% 1797 100,0% 635 100,0% 5457 89,4% 10,6% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 100. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności Doznawanie osobistych ułatwień/ korzyści Zamożność gminy: poniżej średniej liczebność udział % średnia liczebność udział % powyżej średniej liczebność udział % liczebność Ogółem udział % nie 2687 90,7% 1619 91,5% 582 93,6% 4888 tak 276 9,3% 150 8,5% 40 6,4% 466 Ogółem 2963 100,0% 1769 100,0% 622 100,0% 5354 91,3% 8,7% 100,0% (źródło: opracowanie własne) 169 5.4. Korzyści i utrudnienia z sąsiedztwa parku narodowego – dyskusja wyników i konkluzje Społeczności gmin parkowych (zarówno władze samorządowe, jak i mieszkańcy tych gmin), są świadome korzyści płynących z istnienia na ich terenie parku narodowego. W poszczególnych grupach respondentów opinie na temat korzyści z istnienia parku narodowego różnią się. Wśród dyrektorów parków narodowych i przedstawicieli władz gmin parkowych przeważa dostrzeganie wielu różnych korzyści, rozwoju agroturystyki oraz miejsc pracy. Dla miejscowej ludności najbardziej zauważalny jest rozwój agroturystyki i wynajem noclegów. Najszerszy wachlarz korzyści dla lokalnej społeczności, dostrzega nie sama ludność gmin parkowych, ale dyrektorzy parków. W każdej grupie respondentów są osoby, które twierdzą, że obecność parku narodowego w sąsiedztwie nie przynosi żadnych korzyści (kolumna „k” na ryc. 73). Najwyższy odsetek (około 13%) respondentów tak twierdzących jest w grupie mieszkańców gmin parkowych. 100 90 udział % 80 dyrektorzy PN 70 60 władze gmin 50 ludność 40 30 20 10 0 a b c d e f g h i j k Ryc. 73. Korzyści z parku narodowego w opinii różnych grup respondentów, objaśnienia: a – wiele różnych korzyści, b – rozwój agroturystyki, wynajem noclegów, c – miejsca pracy w PN lub w związku z istnieniem PN (w tym rozwój handlu, usług gastronomicznych i przewodnickich), d – podniesienie atrakcyjności (turystycznej) terenu (ze względu na ochronę przyrody, czystsze powietrze), e – dotacje unijne na ochronę środowiska, promocję i rolnictwo, f – rozwój różnych form turystyki, g – edukacja ekologiczna, h – wykorzystanie PN do promocji regionu, i – rozwój rolnictwa ekologicznego, j – wzrost cen gruntów wokół PN, k – brak korzyści (źródło: opracowanie własne) Dla porównania z wynikami badań innych autorów, można przywołać pracę K. Komorowskiej (2000), z której wynika, że połowa górali podhalańskich objętych badaniami przyznała, że z istnienia Tatrzańskiego Parku Narodowego wypływają korzyści (w tym 38% stwierdziła, że są one „duże”), zauważając, że dzięki jego istnieniu mają „gości”, i „dutki” – a więc środki utrzymania. Żadnych korzyści z TPN-u nie dostrzegł wówczas co piąty ankietowany (a więc znacznie więcej niż 170 w obecnych badaniach, co może świadczyć o korzystnych zmianach w tym zakresie). Natomiast respondenci uczestniczący w badaniach A. Góreckiego (2002) za korzyści (zalety) z zamieszkania w sąsiedztwie parku narodowego w największym stopniu wskazywali piękno krajobrazu, czyste powietrze (38%) oraz korzyści finansowe ze zwiększonego ruchu turystycznego (35%). Do czerpania korzyści finansowych płynących z funkcjonowania parku narodowego przyznały się też osoby badane w rejonie Poleskiego Parku Narodowego (Kozieł, Kozieł, 2008). Wyniki badań K. Królikowskiej (2007) pozwalają zauważyć, że istnienie parku narodowego przynosi bezpośrednie korzyści dla ludności miejscowej (stwierdziło tak około 90% respondentów w pięciu badanych przez nią parkach), oraz dla przyjezdnych (od około 35% wskazań w Karkonoskim PN do ponad 60% w Wielkopolskim PN, średnio 40% takich odpowiedzi osób ankietowanych w pięciu parkach). Do najistotniejszych korzyści według badanych mieszkańców zaliczono: czyste powietrze, piękny krajobraz, cenną przyrodę, szansę na promocję oraz obecność turystów. W kontekście powyższych wyników, interesująco prezentuje się ich porównanie z osobistymi korzyściami osób mieszkających w sąsiedztwie parku narodowego. W badanej populacji tylko co dziesiąta osoba odczuła takie korzyści, a więc kilka razy mniej niż wśród osób deklarujących, że sąsiedztwo to przynosi jakiekolwiek korzyści dla mieszkańców gmin parkowych. Takich osób było nieznacznie więcej wśród respondentów pełnoletnich niż wśród młodzieży. Najwyższy odsetek osób, które osobiście skorzystały na fakcie istnienia parku narodowego, zanotowano wśród respondentów lepiej wykształconych, pracujących zawodowo oraz tych, dla których przyroda jest bardzo ważna. Na postrzeganie osobistych korzyści związanych z parkiem miało duży wpływ uczestnictwo w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy. Ci respondenci, którzy uczestniczyli w takich zajęciach ponad dwukrotnie częściej deklarowali doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego, niż ci, którzy w takich zajęciach nie uczestniczyli. W poszczególnych parkach poziom osobistych korzyści był zróżnicowany i wahał się od 5,4% do 23,5%. W największym stopniu doznawały je osoby mieszkające w parku narodowym. Wśród osób, które doznały osobistych korzyści, stwierdzono ponad dwukrotnie większy odsetek mieszkających w gminach miejskich, niż w gminach wiejskich. Natomiast wśród osób z gruntami rodzinnymi w parku narodowym, do osobistych korzyści przyznało się mniej respondentów niż wśród osób nie mających swoich gruntów w parku. Dodatkowo, im gmina bogatsza, tym mniejszy odsetek osób przyznających się do osobistych korzyści czerpanych z faktu sąsiedztwa z parkiem narodowym. W porównaniu z wynikami badań K. Królikowskiej (2007) można zauważyć, że na osobiste korzyści (ułatwienia) wskazało wówczas więcej ankietowanych osób, bo aż 23% (w obecnych badaniach tylko 9%), a wartości dla poszczególnych parków również były zróżnicowane (od 16% w Wielkopolskim do 35% w Biebrzańskim). Do tego typu zysków najczęściej zaliczono: organizowanie przez park zajęć dla dzieci (36,4% wskazań), możliwość zarobienia na turystach, których przyciąga fakt istnienia 171 parku (34% wskazań) oraz dostarczanie materiałów i informacji na temat okolicznej przyrody (32% wskazań). Głównym utrudnieniem związanym z obecnością parku narodowego według wszystkich grup respondentów były problemy z budową lub rozbudową budynków mieszkalnych. Na brak swobody w poruszaniu się po parku w największym stopniu uwagę zwracali dyrektorzy, zaś władze gmin parkowych i ich mieszkańcy w znacznie mniejszym, choć podobnym stopniu. Zauważalny był niski poziom wskazań zakazu zbierania runa leśnego przez mieszkańców. Powodem może być ograniczona karalność za tego typu przewinienie w większości parków lub zaznaczenie przez osobę ankietowaną alternatywnej odpowiedzi, tzn. trudności w swobodnym poruszaniu się po parku. Istotnym utrudnieniem dla mieszkańców były ograniczenia komunikacyjne, które z kolei przez dyrektorów parków zostały wskazywane dopiero na dalszej pozycji. W każdej grupie respondentów około 10% osób stwierdziło, że obecność parku narodowego w sąsiedztwie nie stwarza utrudnień (ryc. 74). 80 70 60 dyrektorzy PN udział % 50 władze gmin 40 ludność 30 20 10 brak utrudnień inne zakaz (ograniczenie) zbierania runa leśnego brak swobody w poruszaniu się po PN (poza miejscami wyznaczonymi) budowlane komunikacyjne 0 Ryc. 74. Utrudnienia związane z sąsiedztwem parku narodowego w opinii różnych grup respondentów (źródło: opracowanie własne) Porównując również te wyniki do badań innych autorów, np. do wyników badań A. Góreckiego i in. (2002), prowadzonych wśród mieszkańców otulin niektórych polskich parków narodowych można zauważyć m.in. duże podobieństwo wskazań głównych utrudnień (wad) zamieszkania w sąsiedztwie parku narodowego. Na przykład mieszkańcy otuliny Pienińskiego Parku Narodowego zaliczają do nich: różne zakazy (24% respondentów), ograniczenia budowlane (23% 172 wskazań), nadmierny ruch turystyczny (9% wskazań) oraz inne utrudnienia (27%) – w tym: brak możliwości decydowania o swojej własności, niedoinformowanie, problemy z wodą. Równocześnie wspomniane wyniki badań znacząco odbiegającej od niniejszych pod względem wartości wskazań, wśród osób które nie widzą żadnych osobistych (rodzinnych) utrudnień wynikających z istnienia parku narodowego (87,5% – dawniej, około 10% – obecnie). Zdaniem autorów opracowania sprzed dziesięciu lat, wysoki odsetek osób, które nie odpowiedziały na pytanie o utrudnienia związane z zamieszkaniem w sąsiedztwie parku narodowego, może świadczyć o obawach respondentów przed uzewnętrznieniem poglądów lub niedostrzeganiu utrudnień. Również wśród osób z Poleskiego PN, objętych badaniami przez E. Kozieł i M. Kozieła (2008), większość nie odczuwała żadnych utrudnień związanych z zamieszkaniem w okolicy tego parku. Za najważniejsze problemy związane z funkcjonowaniem PPN respondenci uznali negatywny wpływ dzików, saren i żurawi na uprawy rolne (27% wskazań). Wśród badanych niemile widziane były też różnego rodzaju ograniczenia: zakazy zbierania runa leśnego i drewna (wskazane przez 8%), ograniczenie dostępu do lasu – płatne wejścia (6%), zakazy wędkowania (4%) oraz brak zainteresowania losem ludzi ze strony władz parku (4%). Podobnie prezentowały się wyniki K. Komorowskiej (2000) dla TPN-u: górale najbardziej żałują, że nie można zbierać runa leśnego (28%), budować tego co się chce i gdzie się chce (26%), nie ma gdzie wypasać owiec (24%), zaś na trudności komunikacyjne zwracało uwagę 12% ankietowanych. Natomiast żadnych utrudnień ze strony TPN-u nie dostrzegła prawie jedna czwarta górali. Z badań K. Królikowskiej (2007) wynika, że średnio 27% respondentów dostrzega zagrożenia i straty dla ludności miejscowej wynikające z faktu istnienia parku narodowego. Zaliczono do nich: „zabranie pola przez park”, „gnijące drzewo w lesie”, „zwierzynę robiąca szkody”, „ograniczenia w budownictwie”, „za dużo zakazów” itp. Porównując otrzymane w niniejszych badaniach wyniki postrzeganych utrudnień do wyników dotyczących osobistych utrudnień, doznanych przez ludność rejonu parku narodowego, można zauważyć diametralne różnice w odpowiedziach. O ile około 90% badanej populacji mieszkańców gmin parkowych twierdziło, że z sąsiedztwem parku narodowego związane są jakieś utrudnienia, to tylko co dziesiąta osoba doznała osobistych utrudnień. Osób takich było dwukrotnie więcej wśród respondentów pełnoletnich niż wśród młodzieży. Zdziwienie budzi fakt, iż świadomość doznania osobistych utrudnień zależała od wykształcenia: była ona tym wyższa im wyższe było wykształcenie osób ankietowanych (możliwe jest też, iż osoby z niższym wykształceniem nie potrafiły nazwać tych utrudnień). Osobiste utrudnienia najbardziej odczuwali emeryci oraz osoby o obojętnym stosunku do przyrody, a najmniej uczniowie oraz osoby, dla których przyroda jest bardzo ważna. W poszczególnych parkach odczuwanie utrudnień z sąsiedztwa parku było zróżnicowane i wahało się od 3,6% do 17,6% respondentów. Im bliższe było miejsce zamieszkania respondentów względem parku narodowego, tym większe było postrzeganie osobistych utrudnień. W badanej populacji co dziesiąty mieszkaniec gminy wiejskiej dostrzegał utrudnienia spowodowane obecnością parku 173 narodowego w sąsiedztwie, a wśród mieszkańców gmin miejskich dostrzeganie utrudnień było najrzadsze. Ponadto, dostrzeganie utrudnień było zdecydowanie większe wśród osób, których rodzina posiadała grunty w parku: ponad jedna czwarta respondentów odczuła utrudnienia wynikające z istnienia parku. A wśród osób, nie będących właścicielami gruntów w parku, utrudnienia dostrzegał tylko co dziesiąty ankietowany. Także wśród mieszkańców gmin uznanych za zamożniejsze dostrzeganie osobistych utrudnień ze względu na istnienie parku narodowego było wyższe niż w gminach uboższych. W powyższej kwestii istnieje także możliwość porównania wyników z informacjami zebranymi przez K. Królikowską (2007). Według niej prawie 70% mieszkańców badanych parków narodowych (a więc nieznacznie mniej niż w obecnych badaniach) nigdy nie spotkało się z żadnymi osobistymi trudnościami związanymi z działalnością tych parków (dane dla poszczególnych parków wahają się od 62% dla Wielkopolskiego PN do 80% dla Pienińskiego PN). Spośród podanych w ankiecie utrudnień, wg K. Królikowskiej (2007) najczęściej wskazywane były ograniczenia w swobodnym poruszaniu się po drogach parkowych (41,2% wskazań), zakaz zbioru owoców leśnych i grzybów (około 30% wskazań) oraz po około 20% wskazań na zakaz pozyskiwania drewna na opał i zakaz połowu ryb. Ponadto 23% osób skarżyło się na szkody powodowane przez zwierzynę parkową, a około 17% na ograniczenia w zakresie budownictwa. Wyniki badań, przedstawione w niniejszym rozdziale, pozwalają na sformułowanie następujących prawidłowości i wyprowadzenie wniosków: a/ głównym utrudnieniem związanym z obecnością parku narodowego według każdej grupy respondentów są problemy z budową lub rozbudową zabudowy mieszkalnej; b/ szczegółowe analizy opinii mieszkańców gmin parkowych na temat poszczególnych rodzajów korzyści z sąsiedztwa parku narodowego pozwoliły zauważyć, że: - na wiele różnych korzyści najbardziej zwracała uwagę młodzież ucząca się i studiująca; wśród respondentów pełnoletnich – osoby z wykształceniem podstawowym; głównie mieszkańcy gmin miejskich, zamożniejszych, mieszkający w sąsiedztwie granic parku narodowego, których rodziny nie mają tam swoich gruntów, a także respondenci, dla których przyroda jest bardzo ważna i którzy uczestniczyli w zajęciach edukacyjnych w parku; - rozwój agroturystyki i wynajem noclegów w największym stopniu był dostrzegany przez osoby lepiej wykształcone, pracujące zawodowo, wśród ludności zamieszkałej w gminach wiejskich, uboższych, w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego, nie posiadającej tam własnych gruntów; ta grupa respondentów w większości uczestniczyła w zajęciach edukacyjnych i charakteryzuje się bardzo pozytywnym stosunkiem do przyrody; - miejsca pracy jako korzyść z obecności parku narodowego najmocniej podkreślali 174 studenci i osoby z wyższym wykształceniem, pracujące zawodowo, uczestniczące w zajęciach edukacyjnych, dla których przyroda jest bardzo ważna; byli to mieszkańcy gmin miejskich, niezależnie od zamieszkania względem granic parku; zaś rodziny tych osób nie mają gruntów w parku, pochodzą z gmin średniozamożnych i zamożnych; - natomiast na brak korzyści najbardziej zwracali uwagę respondenci słabiej wykształceni, emeryci i osoby niepracujące, zamieszkali w gminach średniozamożnych, na wsi i w parku narodowym, mający tam swoje grunty; były to osoby o obojętnym stosunku do przyrody, które nie uczestniczyły w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park. c/ analizy zależności postrzegania poszczególnych rodzajów utrudnień przez mieszkańców gmin parkowych pozwoliły zauważyć, że: - na utrudnienia budowlane najbardziej zwracała uwagę młodzież ucząca się i studiująca; wśród respondentów pełnoletnich – osoby lepiej wykształcone. Byli to głównie mieszkańcy gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich, gmin średnio lub mniej zamożnych, mieszkający w parku narodowym i mający tam swoje grunty, a także respondenci, którzy uczestniczyli w zajęciach edukacyjnych w parku narodowym, niezależnie od swojego stosunku do przyrody. W mniejszym stopniu ten rodzaj utrudnień był dostrzegany przez osoby niepracujące, słabiej wykształcone, pochodzące z bogatszych gmin miejskich, osoby zamieszkałe w dalszej odległości od granicy parku narodowego, nie posiadające tam swoich gruntów i nie uczestniczące w zajęciach edukacyjnych; - problemy związane ze swobodnym poruszaniem się po parku w największym stopniu były dostrzegane przez osoby niepracujące i emerytów oraz osoby słabiej wykształcone. Ta grupa respondentów to głównie ludność zamieszkała w gminach wiejskich, średniozamożnych, w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego, niezależnie od tego czy mają tam własne grunty czy ich nie posiadają. W większości nie uczestniczyli oni w zajęciach edukacyjnych i charakteryzują się obojętnym stosunkiem do przyrody; - utrudnienia komunikacyjne związane z parkiem narodowym były postrzegane we wszystkich grupach respondentów. W największym stopniu dostrzegały je osoby zamieszkałe w gminach miejskich, nie posiadające gruntów w parku, zaś w najmniejszym osoby o obojętnym stosunku względem przyrody oraz mieszkańcy gmin zamożniejszych; - na wiele różnych utrudnień w największym stopniu zwracały uwagę osoby niepracujące, słabiej wykształcone, mieszkające w uboższych gminach, głównie wiejskich, osoby zamieszkałe w parku narodowym, których rodziny posiadają tam swoje grunty. Byli to respondenci, którzy nie uczestniczyli w zajęciach edukacyjnych i cechowali się obojętnym stosunkiem do przyrody; - brak utrudnień podkreślały zaś w największym stopniu osoby z wykształceniem wyższym i będące jeszcze studentami, zamieszkałe w gminach miejskich, uznanych za bogatsze. Respondenci ci mieszkali w gminach parkowych, ale w dalszej odległości od parku narodowego. Były to osoby nie posiadające gruntów na obszarze parku, ale uczestniczące w zajęciach edukacyjnych, dla których przyroda jest bardzo ważna. 175 6. KONFLIKTY W PARKACH NARODOWYCH I SPOSOBY ICH ROZWIĄZYWANIA W rozdziale przedstawiono wyniki badań dotyczących postrzegania przyczyn sytuacji konfliktowych między społecznością lokalną a parkiem narodowym. Zamieszczono również opinie poszczególnych grup respondentów na temat pożądanych sposobów rozwiązywania konfliktów. 6.1. Konflikty w parkach, ich przyczyny oraz sposoby rozwiązywania według dyrektorów parków narodowych Antropogeniczne zagrożenia parków narodowych oraz istniejące ograniczenia dla lokalnych społeczności spowodowane sąsiedztwem parku, a zwłaszcza rozmiar faktycznych lub domniemanych strat, przyczyniają się do powstania sytuacji spornych między parkiem narodowym reprezentowanym przez jego dyrekcję a różnymi podmiotami społecznymi funkcjonującymi w parku i w jego otoczeniu. Spory te niejednokrotnie rozwijają się do postaci konfliktów. Ich intensywność zależna jest od przedmiotu sporu. Na podstawie szczegółowego przeglądu literatury oraz badań empirycznych na temat konfliktów w polskich parkach narodowych, dokonanego przez K. Królikowską (2007) można wnioskować, że w Polsce istnieją dwa główne aspekty konfliktów społecznych w parkach narodowych: ekonomiczny i kulturowy. Pierwszy z nich sprowadza się do sprzeczności interesów ekonomicznych oraz przekonań o negatywnym wpływie parku narodowego na gospodarczy rozwój regionów i dochody ich mieszkańców. Natomiast aspekt kulturowy może przejawiać się w konflikcie „swoi – obcy”, czy też „miejscowi – przybysze” lub w konflikcie między tradycyjnym stylem życia a metodami nowoczesnej ochrony przyrody. Czynnikiem wzmacniającym spory są niedostatki dialogu społecznego lub jego całkowity brak, czego wynikiem są: dezinformacja i wzajemna nieufność. Konflikty społeczne w parkach narodowych można rozpatrywać ze względu na: a) pola konfliktów (problematykę, której dotyczą spory); b) uczestniczące w nich strony (kategorie uczestników: dyrekcja parku [park], władze samorządowe [gmina], właściciele gruntów [głównie społeczność lokalna] oraz osoby korzystające [turyści]); c) umiejscowienie w czasie (konflikty zaistniałe dawno, konflikty obecne [aktualne], konflikty potencjalne [przyszłe]). W ocenie specjalistów do spraw mediacji – konflikty w parkach narodowych, zwłaszcza dotyczące tworzenia parków lub powiększania ich granic, należą do kategorii najbardziej złożonych i trudnych do rozwiązania problemów społecznych. Szczególnie trudnym wyzwaniem jest zminimalizowanie negatywnych skutków takich sporów oraz kwestia podziału kompetencji pomiędzy poszczególnych uczestników tego procesu, 176 a także ocena warunków uczestnictwa wspólnot lokalnych reprezentowanych przez władze samorządowe w procedurze tworzenia parków (Książek, Grudziecka, 2007). W obecnych rozważaniach ograniczono się do ukazania konfliktów z perspektywy relacji między różnymi stronami sporów, przez porównanie postrzegania ich przyczyn oraz sposobów rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Dyrektorzy parków narodowych dostrzegli wiele przyczyn konfliktów w parkach (ryc. 75). Ich oceny wyrażone w skali od 0 do 4 pozwoliły sporządzić ranking przyczyn konfliktów w parkach narodowych (tab. 101). 100 90 80 udział % 70 60 50 40 30 20 10 0 A B C D E F G H I J K Ryc. 75. Główne źródła konfliktów w parkach narodowych w opinii dyrektorów parków objaśnienia: A – problemy własnościowe, B – rozwój zabudowy i budowa nowych domów (presja urbanizacyjna), C – niejasny podział zakresu władzy między dyrekcją PN a samorządem lokalnym, D – ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku, E – problemy z udostępnieniem parku do użytkowania przez ludność miejscową (np. zbiór runa leśnego), F – dostępność PN dla turystów i zagospodarowanie turystyczne parku, G – sposób wykonywania zadań przez Służbę Parku, H – sprzeczności między zapisami planu ochrony Parku Narodowego a dokumentami dotyczącymi rozwoju gmin (m.in. określającymi kierunki zagospodarowania gmin), I – wpływ wykonywanych na terenie parku zadań ochronnych na gospodarkę rolną, leśną lub łowiecką prowadzoną w sąsiedztwie parku narodowego, J – obecność gruntów obcych w parku, K – złe (niespójne, sprzeczne z innymi) przepisy prawne dotyczące funkcjonowania parków narodowych (źródło: opracowanie własne) Według tego zestawienia trzy najważniejsze przyczyny konfliktów to: presja urbanizacyjna, udostępnianie parku do użytkowania przez ludność miejscową oraz dostępność i zagospodarowanie turystyczne parku. Kolejne trzy miejsca w rankingu zajęły: ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku narodowego, złe (niespójne, sprzeczne z innymi) przepisy prawne dotyczące funkcjonowania parków narodowych oraz związane z tym czynnikiem sprzeczności między założeniami planu ochrony parku a dokumentami określającymi kierunki rozwoju i zagospodarowania gmin parkowych (np. strategią rozwoju gminy, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin lub miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego). Wymienione przez dyrektorów przyczyny konfliktów ściśle korespondują z omówionymi wcześniej zagrożeniami parków narodowych. Należy zauważyć, że w zestawieniu ukazane są subiektywne odczucia dyrektorów parków dotyczące wszystkich możliwych 177 przyczyn konfliktów w poszczególnych parkach. W niektórych parkach ich intensywność jest znaczna, w innych – nie występują w ogóle. W efekcie w otrzymanym rankingu parki o najgłośniejszych medialnie konfliktach (ale o jednej do trzech maksymalnie „wycenionych” przyczynach) tj. Tatrzański PN zajmuje 6 pozycję, a Białowieski PN jest „dopiero” na 8 miejscu. Inne parki o mniej „medialnych” przyczynach sporów, ale o większej ich liczbie „oszacowanych” jako „bardzo duży konflikt”, znalazły się na wyższym miejscu sporządzonego rankingu (na przykład parki narodowe: Kampinoski, Biebrzański i Ojcowski). Tabela 101. Przyczyny konfliktów w parkach narodowych według ich dyrektorów Przyczyny konfliktów I J K suma miejsce Park Narodowy A B C D E F G H Babiogórski 2 4 0 1 2 4 2 0 1 1 1 18 9 Białowieski 2 2 0 4 2 1 1 2 3 1 2 20 8 Biebrzański 4 4 4 4 1 1 1 4 3 4 2 32 3 Bieszczadzki 1 1 0 1 2 1 1 1 1 0 3 12 14 Bory Tucholskie 0 0 0 0 2 2 0 1 1 1 0 7 19 Drawieński 0 2 1 1 2 2 1 0 1 1 3 14 12 Gorczański 0 0 1 1 1 1 0 0 1 2 7 21 Gór Stołowych 0 1 1 2 0 0 1 2 1 0 1 9 16 Kampinoski 1 2 4 4 3 4 3 2 3 4 3 33 1 Karkonoski 0 1 0 2 1 4 0 0 0 0 0 8 18 Magurski 0 0 1 2 1 1 0 1 0 1 0 7 19 Narwiański 0 1 2 0 0 2 0 0 1 2 1 9 16 Ojcowski 3 4 4 4 3 3 2 3 2 3 2 33 1 Pieniński 2 3 4 4 3 1 1 4 1 4 2 29 4 Poleski 0 1 0 2 2 1 1 2 1 3 0 13 13 Roztoczański 1 3 2 3 2 2 2 2 2 1 2 22 7 Słowiński 1 2 0 2 2 0 1 1 0 0 1 10 15 Świętokrzyski 2 3 1 3 3 1 2 3 0 2 4 24 5 Tatrzański 1 2 4 4 3 4 1 2 0 1 1 23 6 Ujście Warty 1 0 0 1 3 0 0 0 1 0 0 6 22 Wielkopolski 3 4 0 3 1 1 0 1 2 0 2 17 10 Wigierski 1 1 0 3 2 0 0 2 0 2 2 15 11 Woliński 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 1 4 23 suma: 25 41 29 52 42 37 20 33 24 32 35 Miejsce w rankingu: 9 3 8 1 2 4 11 6 10 7 5 objaśnienia: 0-4 – skala intensywności, gdzie 0 – brak konfliktu, 4 – bardzo duży konflikt, A – niejasny podział kompetencji między dyrekcją parku narodowego a samorządem lokalnym, B – ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku narodowego, C – problemy własnościowe w parku narodowym, D – presja urbanizacyjna, E – udostępnienie parku narodowego do użytkowania przez ludność miejscową, F – dostępność i zagospodarowanie turystyczne parku, G – sposób wykonywania zadań ochronnych przez Służbę Parku, H – sprzeczność między założeniami planu ochrony parku a dokumentami określającymi kierunki rozwoju i zagospodarowania gmin, I – wpływ wykonywanych na terenie parku zadań ochronnych na gospodarkę rolną, leśną lub łowiecką prowadzoną w sąsiedztwie parku narodowego, J – obecność gruntów obcych w parku, K – złe przepisy prawne dotyczące funkcjonowania parków narodowych (źródło: opracowanie własne) Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 178 Zdaniem dyrektorów parków narodowych wymienione powyżej konflikty w zdecydowanej większości parków (15) występowały zarówno przed wprowadzeniem obecnie obowiązującej ustawy o ochronie przyrody, jak i po jej wprowadzeniu (ryc. 76). W trzech parkach (Karkonoskim, Słowińskim i Wolińskim) konflikty występowały przed wprowadzeniem wspomnianej ustawy, ale obecnie już nie występują. Można zaryzykować twierdzenie, że obowiązująca ustawa nie przyczyniła się do powstania nowych konfliktów. Warto dodać, że zdaniem pięciu dyrektorów parków narodowych (Bieszczadzkiego, Gorczańskiego, Narwiańskiego, Pienińskiego i Ujście Warty) w ich parkach konflikty nie występują. przed jej wprowadzeniem nie było, obecnie nie ma 21,8% były przed jej wprowadzeniem, obecnie nie występują 13,0% były przed jej wprowadzeniem i są obecnie 65,2% Ryc. 76. Odpowiedzi dyrektorów parków narodowych na pytanie czy konflikty występowały w przeszłości (przed wprowadzeniem Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r.) lub czy występują obecnie (źródło: opracowanie własne) W rozważaniach na temat konfliktów istotne miejsce zajmuje otulina parku narodowego. Z założeń ustawy o ochronie przyrody, obecność otuliny jako strefy buforowej między parkiem narodowym a obszarem intensywnie użytkowanym gospodarczo, winna ograniczyć negatywny wpływ czynników antropogenicznych na przyrodę parku. Ponieważ nie jest to forma ochrony, w której obowiązują rygorystyczne przepisy, bywa ona miejscem sporów dotyczących jej funkcji. Badania ankietowe pokazały, że strefa ochronna parku narodowego według dziewięciu dyrektorów pełni funkcję ochronną dla parku, ale też jest źródłem różnych konfliktów (ryc. 77). Niewielu mniej (7) dyrektorów uważa, że pełni ona swoją rolę ochronną i nie jest źródłem konfliktów. Kilku dyrektorów (3) uważa, że nie pełni ona wymaganej prawem roli, a mimo to jest źródłem konfliktów (tab. 102). Zestawienie najostrzejszych sporów w strefie ochronnej parku narodowego, sporządzone w oparciu o informacje uzyskane od dyrektorów parków, zamieszczono w tab. 103. 179 otulina nie pełni roli ochronnej i jest źródłem konfliktów 13,0% otulina pełni rolę ochronną dla PN i nie jest źródłem konfliktów 30,4% otulina nie pełni wymaganej prawem roli ochronną ale też nie jest źródłem konfliktów 17,4% otulina pełni rolę ochronną dla PN ale jest źródłem konfliktów 39,1% Ryc. 77. Odpowiedzi dyrektorów parków narodowych na pytanie o znaczenie strefy ochronnej parku narodowego (źródło: opracowanie własne) Tabela 102. Znaczenie otuliny (strefy ochronnej) dla parku narodowego według ich dyrektorów Otulina pełni rolę Otulina pełni rolę Otulina nie pełni Otulina nie pełni roli ochronnej ochronną dla PN ochronną dla PN wymaganej i nie jest źródłem ale jest źródłem prawem roli, ale też i jest źródłem nie jest źródłem konfliktów Park Narodowy konfliktów konfliktów konfliktów 1 Babiogórski x 2 Białowieski x 3 Biebrzański x 4 Bieszczadzki x 5 Bory Tucholskie x 6 Drawieński x 7 Gorczański x 8 Gór Stołowych x 9 Kampinoski x 10 Karkonoski x 11 Magurski x 12 Narwiański x 13 Ojcowski x 14 Pieniński x 15 Poleski x 16 Roztoczański x 17 Słowiński x 18 Świętokrzyski x 19 Tatrzański x 20 Ujście Warty x 21 Wielkopolski x 22 Wigierski x 23 Woliński x SUMA: 7 9 4 3 (źródło: opracowanie własne) Lp. 180 Tabela 103. Najostrzejsze konflikty w otulinie parku narodowego według dyrektorów parków (stan w latach 2009 – 2010) Lp. 1 2 3 4 5 Park Narodowy Przykłady brak przykładów Babiogórski 1. Polowania. Białowieski 1. Presja właścicieli i gmin na przeznaczenie terenów pod budownictwo letniskowe. Biebrzański 2. Ustawianie urządzeń łowieckich tuż przy granicy parku. 3. Wypadki ze zwierzętami na drogach przecinających park. brak konfliktów Bieszczadzki Bory Tucholskie 1. Problemy z uchwaleniem Planu Ochrony dla parku, szczególnie z zapisami zał. 7. 6 Drawieński 7 Gorczański 8 Gór Stołowych 9 Kampinoski 10 11 12 13 14 Karkonoski Magurski Narwiański Ojcowski Pieniński 15 Poleski 16 Roztoczański 17 Słowiński 18 Świętokrzyski 2. Spory związane z zagospodarowaniem przestrzennym (dlatego, że 90% inwestycji uzgadnianych jest na podstawie decyzji o warunkach zabudowy). 1. Zlokalizowanie w odległości niespełna 1 km od granic parku bezściółkowej fermy trzody chlewnej POLDANOR. 1. Dążenie jednej z gmin w otulinie parku narodowego do budowy wyciągu narciarskiego w ważnej przyrodniczo części otuliny, ale odstąpiono na razie od tego pomysłu po wysłuchaniu argumentów dyrekcji parku. 1. Uzgadnianie z parkiem narodowym inwestycji w otulinie, szczególnie tych, które są uciążliwe dla środowiska (telekomunikacyjne, wysypiska śmieci). 1. Konflikty z samorządami i społecznością lokalną o zasięg (wyznaczenie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego) zabudowy. 2. Konflikt z rolnikami o wysokość odszkodowań łowieckich. 3. Konflikt z rolnikami o odszkodowania za zalane tereny rolne. brak konfliktów brak przykładów brak konfliktów 1. Konflikty z właścicielami posesji i Urzędem Gminy o grunty. 1. Plany budowy masztu telefonii komórkowej (strony: Gmina Czorsztyn, PPN, społeczność lokalna). 2. Budowa stacji benzynowej w terenie będącym szlakiem migracji (strony: PPN, miasto Szczawnica). 3. Budowa zagrody w terenie będącym szlakiem migracji (strony: PPN – inwestor). 4. Budowa kładki pieszo-rowerowej (PPN – Gmina Krościenko). 1. Park narodowy dążył do utworzenia strefy ochronnej zwierząt łownych na części obszaru otuliny. Zamiar ten wzbudził sprzeciw ludzi związanych z prowadzeniem na tych terenach gospodarki łowieckiej (dzierżawcy obwodów łowieckich – koła łowieckie), w efekcie prace zostały wstrzymane. 1. Nie uzgadnianie projektów decyzji lokalizacji inwestycji w kontekście niekorzystnego oddziaływania na przyrodę parku narodowego. 2. Nie opiniowanie zmian i projektów w studium zagospodarowania przestrzennego w kontekście niekorzystnego oddziaływania na przyrodę parku narodowego. 1. Przegradzanie rzek (elektrownie wodne, budowa ośrodków hodowli ryb łososiowatych). 2. Zmiany sposobu użytkowania gruntów prowadzące do fragmentacji siedlisk występujących w parku narodowym. 1. Zalewanie gruntów rolnych przez wodę opadową spływającą rowem melioracyjnym (rolnicy kontra ŚPN – sprawa w sądzie). 1. Nielegalne budownictwo. 19 Tatrzański 20 Ujście Warty 21 Wielkopolski 22 Wigierski 23 Woliński (źródło: opracowanie własne) brak konfliktów brak przykładów brak konfliktów brak konfliktów 181 Większość dyrektorów uważa, że w strefie ochronnej konflikty między dyrekcją parku narodowego a jej mieszkańcami lub innymi podmiotami występowały w przeszłości lub występują obecnie (ryc. 78). Według nich w otulinach siedmiu parków narodowych (Bieszczadzkim, Gorczańskim, Karkonoskim, Magurskim, Ujście Warty, Wigierskim i Wolińskim) sporów nie ma i nie było. Natomiast zachodzące tam konflikty, podobnie jak w samych parkach, miały różne przyczyny. kiedyś nie było, obecnie nie ma 30,4% kiedyś nie było, obecnie są 4,3% były kiedyś i są obecnie 56,5% były kiedyś, obecnie nie występują 8,7% Ryc. 78. Odpowiedzi dyrektorów parków narodowych na pytanie o występowanie konfliktów w strefie ochronnej parku narodowego (źródło: opracowanie własne) Analiza pozyskanych informacji pozwala zauważyć, że najczęstszym przedmiotem sporów w strefie ochronnej są sprawy dotyczące odmiennych wizji jej zagospodarowania przestrzennego. Decyzje lokalizacyjne związane z zamiarem budowy lub budową różnych obiektów (w tym zabudowy mieszkalnej) bardzo często mają wpływ na stan relacji między administracją parku narodowego a ludnością miejscową lub innymi działającymi tam podmiotami. Dyrektorzy parków narodowych poproszeni o wskazanie trzech najważniejszych – ich zdaniem – najbardziej skutecznych sposobów rozwiązywania, ograniczania lub zażegnywania konfliktów między parkiem narodowym a innymi stronami uczestniczącymi w takich sporach, wyraźnie wskazali kilka rozwiązań (ryc. 79). Najwięcej – 16 dyrektorów – uznało za takie rozwiązanie kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności. Wybrali oni narzędzie kształtowania relacji z parkiem, którego rezultaty są trudne do zweryfikowania w krótkim okresie, ale powszechnie stosowane w innych krajach. Drugi najbardziej pożądany sposób rozwiązywania oraz zapobiegania sporom to według 13 dyrektorów rekompensata finansowa Państwa (rządu) dla miejscowej ludności za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego. Ci dyrektorzy dostrzegli, że istnienie parku narodowego jest przyczyną różnych utrudnień dla lokalnej społeczności i konieczna jest finansowa rekompensata ponoszonych przez nią strat. Z komentarzy niektórych respondentów wynika, że uważają oni iż Państwo (rząd), które jest odpowiedzialne za ochronę dziedzictwa przyrodniczego, musi być świadome, że ochrona przyrody 182 kosztuje. Nie wystarczy podjąć decyzji o powołaniu parku narodowego. Trzeba umieć zadbać o jego funkcjonowanie oraz stworzyć warunki (m.in. prawne i finansowe) do jego akceptacji w środowisku, w którym został założony. Trzecie miejsce na liście sposobów rozwiązywania konfliktów (dzięki głosom 11 dyrektorów), zajęły: jasny podział kompetencji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi (tzn. jednoznaczne przepisy prawne i ich przestrzeganie) oraz współuczestnictwo społeczności lokalnej w realizacji statutowych funkcji parku. Tymi głosami wpisali się w światowe trendy, mówiące o konieczności włączenia społeczności lokalnej we współzarządzanie obszarami chronionymi (Castro, Nielsen, 2001; Stoll-Kleemann, 2001a; Nepal, 2002; Philips, 2003; Colchester, 2004; Mose, 2007). Pozostałe sposoby rozwiązywania problemów między miejscową ludnością a parkiem narodowym zostały wskazane od 1 do 6 razy. Najrzadziej bo tylko przez dyrektora Tatrzańskiego PN zostało podkreślone prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży. 90 80 70 udział % 60 50 40 30 20 10 0 A B C D E F G H I J K Ryc. 79. Sposoby rozwiązywania, ograniczania oraz zażegnywania sporów (trzy najważniejsze) między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów według dyrektorów parków objaśnienia: A – rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym i w jego otulinie, C – prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, D – jasny podział kompetencji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi tzn. jednoznaczne przepisy prawne i ich przestrzeganie, E – wysiedlenie ludności zamieszkującej park narodowy, F – uregulowanie ruchu turystycznego w parku narodowym, G – współuczestnictwo społeczności lokalnej w realizacji statutowych funkcji parku narodowego, H – umożliwienie prowadzenia w parku działalności gospodarczej np. gastronomicznej, I – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją parku narodowego a społecznością lokalną, J – kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności, K - inne: kampanie społeczne uświadamiające wartość przyrody i wzorce zachowań w parkach (TPN, RPN) konkursy wiedzy o Tatrach (TPN), budowa 3 km nowej drogi (z Sąspowa do Pieskowej Skały w OPN) (źródło: opracowanie własne) 183 Porównując wyniki badań dotyczących sposobów rozwiązywania konfliktów w poszczególnych parkach zauważyć można duże zróżnicowanie i rozrzut wskazań strategii rozwiązywania sporów (tab. 104). Tabela 104. Sposoby rozwiązywania, ograniczania oraz zażegnywania sporów (najczęściej po trzy najważniejsze w każdym parku) między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów według dyrektorów parków Sposoby rozwiązywania konfliktów Park Narodowy A B C D E F G H I J K Babiogórski x x x Białowieski x x x Biebrzański x x x Bieszczadzki x x x Bory Tucholskie x x x Drawieński x x x Gorczański x x x Gór Stołowych x x Kampinoski x x x Karkonoski x x x Magurski x x Narwiański x x x Ojcowski x x x Pieniński x x x Poleski x x x Roztoczański x x x x Słowiński x x x Świętokrzyski x x x Tatrzański x x x x x x Ujście Warty x x x Wielkopolski x x x x Wigierski x x x x Woliński x x x suma: 13 0 1 11 2 4 11 3 6 16 2 ranking (miejsce) 2 8 3 7 5 3 6 4 1 7 objaśnienia: A – rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem PN, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w PN i w jego otulinie, C – prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją PN a władzami gmin, na których on leży, D – jasny podział kompetencji między dyrekcją PN a władzami samorządowymi tzn. jednoznaczne przepisy prawne i ich przestrzeganie, E – wysiedlenie ludności zamieszkującej PN, F – uregulowanie ruchu turystycznego w PN, G – współuczestnictwo społeczności lokalnej w realizacji statutowych funkcji PN, H – umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej np. gastronomicznej, I – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją PN a społecznością lokalną, J – kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej, np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności, K – inne: kampanie społeczne uświadamiające wartość przyrody i wzorce zachowań w parkach (TPN, RPN) konkursy wiedzy o Tatrach (TPN), budowa nowej drogi (z Sąspowa do Pieskowej Skały w OPN) (źródło: opracowanie własne) Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 184 Uwzględniając częstość wystąpienia tych samych propozycji, to po dwa te same rozwiązania (I – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją parku narodowego a społecznością lokalną i J – kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej oraz J – kształtowanie świadomości ekologicznej i D – jasny podział kompetencji między dyrekcją parku a władzami samorządowymi), występują siedmiokrotnie. Natomiast sześciokrotnie są proponowane kolejne dwie strategie, tj. A – rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego i G – współuczestnictwo społeczności lokalnej w realizacji jego statutowych funkcji. 6.2. Przyczyny konfliktów w parkach oraz sposoby ich rozwiązywania według administracji gmin parkowych Z przeprowadzonych badań wynika, że najwięcej (44%) przedstawicieli władz gminnych jest zdania, iż konflikty między administracją parku narodowego a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami (np. inwestorami) miały miejsce zarówno w przeszłości, jak i występują obecnie (ryc. 80). To, że takie konflikty były tylko w przeszłości, ale obecnie nie występują, sądzi 18% ankietowanych, a dalsze 5% – że istnieją aktualnie, chociaż w przeszłości ich nie było. Jedna trzecia osób ankietowanych uważa, że konflikty między wspomnianymi stronami nie miały miejsca w przeszłości i obecnie także nie występują. w przeszłości konfliktów nie było, obecnie nie ma 32,2% w przeszłości konfliktów nie było, obecnie są 5,5% konflikty były w przeszłości i są obecnie 44,0% konflikty były w przeszłości, obecnie nie ma 18,3% Ryc. 80. Odpowiedzi przedstawicieli władz gmin parkowych na pytanie czy konflikty występowały w przeszłości lub czy występują obecnie (źródło: opracowanie własne) Głównymi źródłami konfliktów dostrzeganych przez władze gmin są: rozwój zabudowy i budowa nowych domów (39%), problemy z udostępnieniem parku do użytkowania przez ludność miejscową (28%), dostępność i zagospodarowanie turystyczne parku (20%), negatywny wpływ dzikich zwierząt na uprawy rolne (20%) 185 oraz ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku (19%) (ryc. 81). W dalszej kolejności należą do nich: niejasny podział zakresu władzy między dyrekcją parku narodowego a samorządem lokalnym (15%), brak rozmów oraz brak zainteresowania losem mieszkańców ze strony administracji parku (14%), sprzeczności między zapisami planu ochrony parku narodowego a dokumentami dotyczącymi rozwoju gmin, m.in. określającymi kierunki zagospodarowania gmin (13%), problemy własnościowe (12%), sposób wykonywania zadań przez Służbę Parku (6%) i inne (5%). Analiza odpowiedzi respondentów dotyczących głównych przyczyn konfliktów pozwala zauważyć, że pokrywają się one z częścią utrudnień, które wynikają z obecności w sąsiedztwie tej formy ochrony przyrody. Można wnioskować, że część dostrzeganych utrudnień, prowadzi do powstania sytuacji konfliktowych. Najlepszym przykładem takiej sytuacji są problemy z budową i rozbudową domów. Według przedstawicieli władz gmin parkowych jest to najmocniej odczuwane utrudnienie z sąsiedztwa parku narodowego i równocześnie główne źródło konfliktów między parkiem a lokalną społecznością. 45 40 udział % 35 30 25 20 15 10 5 0 A B C D E F G H I J Ryc. 81. Główne źródła konfliktów w opinii władz gmin parkowych objaśnienia: A – problemy własnościowe, B – rozwój zabudowy i budowa nowych domów, C – niejasny podział zakresu władzy między dyrekcją PN a samorządem lokalnym, D – ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku, E – problemy z udostępnieniem parku do użytkowania przez ludność miejscową (np. zbiór runa leśnego), F – dostępność PN dla turystów i zagospodarowanie turystyczne parku, G – sposób wykonywania zadań przez Służbę Parku, H – sprzeczności między zapisami planu ochrony Parku Narodowego a dokumentami dotyczącymi rozwoju gmin (m.in. określającymi kierunki zagospodarowania gmin), I – brak rozmów oraz brak zainteresowania losem mieszkańców ze strony PN, J – negatywny wpływ dzikich zwierząt na uprawy rolne (źródło: opracowanie własne) Połowa ankietowanych samorządowców z gmin parkowych (55) uznała, że najlepszym sposobem rozwiązywania sporów z parkiem narodowym jest rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego (ryc. 82). Niewielu mniej (49) przedstawicieli tej grupy respondentów rozwiązanie zaistniałych konfliktów i zapobieganie nowym sporom 186 widzi w jasnym podziale kompetencji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi, tzn. w jednoznacznych przepisach prawnych i ich przestrzeganiu. Według 40 przedstawicieli władz gmin narzędziami tymi są: kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej, np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności oraz zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne, m.in. znoszące zakazy i ograniczenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku i w jego otulinie. O ile trzy pierwsze sposoby rozwiązywania konfliktów, wskazane przez władze gmin parkowych, pokrywają się ze wskazaniami dyrektorów parków narodowych, to różnica polega na wskazaniu ostatniego sposobu: zmiany przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku i w jego otulinie. Postulat ich zniesienia stoi w ewidentnej sprzeczności z założeniami ochrony przyrody. Potwierdza on wcześniejsze wyniki badań mówiące, że presja urbanizacyjna jest jednym z głównych źródeł konfliktów w parkach narodowych i wokół nich. Wskazanie tego rozwiązania przez władze gmin ukazuje także krótkowzroczność (a może nawet dwulicowość?) władz lokalnych, które w łagodzeniu przepisów widzą szansę na rozwiązanie problemu. 60 50 udział % 40 30 20 10 0 A B C D E F G H I J K Ryc. 82. Sposoby rozwiązywania, ograniczania oraz zażegnywania sporów między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów (trzy najważniejsze – najlepsze, najbardziej skuteczne sposoby) według władz gmin parkowych objaśnienia: A – rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem PN, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w PN i w jego otulinie, C – prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją PN a władzami gmin, na których on leży, D – jasny podział kompetencji pomiędzy dyrekcją PN a władzami samorządowymi tzn. jednoznaczne przepisy prawne i ich przestrzeganie, E – wysiedlenie ludności zamieszkującej PN (np. poprzez wykupy gruntów), F – uregulowanie ruchu turystycznego w PN, G – współuczestnictwo społeczności lokalnej w realizacji statutowych funkcji PN, H – umożliwienie prowadzenia w PN działalności gospodarczej np. gastronomicznej, I – dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna, J – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją PN a społecznością lokalną, K – kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności (źródło: opracowanie własne) 187 Prawie każdy z pozostałych sposobów rozwiązywania, ograniczania lub zażegnywania konfliktów został wskazany przez około 20% respondentów. Najrzadziej zostało wskazane wysiedlenie ludności zamieszkującej park (np. poprzez wykupy gruntów), bo tylko przez przedstawicieli czterech gmin. 6.3. Przyczyny konfliktów w parkach oraz sposoby ich rozwiązywania według mieszkańców gmin Wiedza respondentów na temat występowania konfliktów Badanie poglądów mieszkańców gmin parkowych na temat konfliktów między parkiem narodowym a lokalną społecznością wykazało, że wiedza ludności w tym zakresie jest stosunkowo ograniczona. Ponad połowa respondentów (zarówno wśród dorosłych, jak i młodzieży) nie była w stanie odpowiedzieć na pytanie „Czy Pani/Pana zdaniem w X Parku Narodowym dochodziło w przeszłości do konfliktów między ludnością miejscową a dyrekcją PN?” Odpowiedzi „tak” udzieliło około 38% respondentów, a „nie” niespełna 10%. Wartości procentowe wśród odpowiedzi osób pełnoletnich i młodzieży były porównywalne, z niewielkim wskazaniem na gimnazjalistów jako grupę respondentów, która w większym stopniu dostrzega konflikty (tab. 105). Tabela 105. Opinie młodzieży i osób pełnoletnich na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością Czy były konflikty w PN? Respondenci: młodzież liczebność dorośli Ogółem udział % liczebność udział % liczebność tak 1160 38,4% 1073 37,1% 2233 nie 270 8,9% 268 9,3% 538 nie wiem 1590 52,6% 1549 53,6% 3139 Ogółem 3020 100,0% 2890 100,0% 5910 udział % 37,8% 9,1% 53,1% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Uwzględniając kryterium wykształcenia zauważa się, że im wyższe wykształcenie, tym wyższy odsetek odpowiedzi „nie wiem” (tab. 106). Najwięcej odpowiedzi na „tak” padło wśród osób z wykształceniem podstawowym (ponad 40%), a najmniej z wykształceniem średnim (ok. 36%). Warto jednak zauważyć, że wykształcenie respondentów nie jest kryterium, które w znaczący sposób różnicuje odpowiedzi na pytanie, czy konflikty występowały w parku narodowym. O występowaniu konfliktów w parku narodowym w największym stopniu byli przekonani emeryci/ renciści (47,1%), a w najmniejszym studenci (23,9%) (tab. 107). Być może na powyższy wynik wpłynął wiek respondentów. Osoby starsze, z reguły bardziej doświadczone, pamiętają więcej: także – czasami ostre – sytuacje konfliktowe z przeszłości. 188 Tabela 106. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów Czy były konflikty w PN? Wykształcenie: podstawowe zawodowe średnie wyższe Ogółem liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność tak 79 41,8% 279 37,3% 357 35,9% 338 37,0% 1053 nie 18 9,5% 82 11,0% 97 9,8% 62 6,8% 259 nie wiem 92 48,7% 386 51,7% 540 54,3% 514 56,2% 1532 Ogółem 189 100,0% 747 100,0% 994 100,0% 914 100,0% 2844 udział % 37,0% 9,1% 53,9% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Tabela 107. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od statusu zawodowego respondentów Czy były konflikty w PN? Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) tak 1160 38,4% 22 23,9% 780 37,2% 164 35,0% 56 47,1% 2182 37,6% nie 270 8,9% 8 8,7% 186 8,9% 53 11,3% 9 7,6% 526 9,1% nie wiem 1590 52,6% 62 67,4% 1132 54,0% 252 53,7% 54 45,4% 3090 53,3% Ogółem 3020 100,0% 92 100,0% 2098 100,0% 469 100,0% 119 100,0% 5798 100,0% Również osoby dla których przyroda jest bardzo ważna lub ważna w większości nie wiedziały czy konflikty park narodowy – miejscowa ludność występowały w ich gminie (tab. 108). Jedynie w niewielkiej grupie osób, charakteryzujących się obojętnym stosunkiem do przyrody, ponad połowa respondentów stwierdziła, że takie konflikty miały miejsce. Wiedzę o występowaniu omawianych konfliktów w nieznacznym stopniu zwiększa udział ankietowanych osób w zajęciach edukacyjnych w parku narodowym. Wiedza ta jest większa wśród osób, które uczestniczyły w zajęciach prowadzonych przez park (39,6%), niż wśród osób nie uczestniczących w takich zajęciach (35,6%) (tab. 109). 189 Tabela 108. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od stosunku respondentów do przyrody Czy były konflikty w PN? Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) tak 956 38,4% 1174 36,5% 96 53,0% 2226 37,8% nie 259 10,4% 271 8,4% 8 4,4% 538 9,1% nie wiem 1273 51,2% 1773 55,1% 77 42,5% 3123 53,0% Ogółem 2488 100,0% 3218 100,0% 181 100,0% 5887 100,0% Tabela 109. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % nie wiem liczebność udział % Ogółem liczebność udział % Czy były konflikty w PN? tak 1084 39,6% nie 252 9,2% nie wiem 1400 51,2% Ogółem 2736 100,0% 865 35,6% 203 35,9% 2152 227 9,3% 38 6,7% 517 1339 55,1% 324 57,3% 3063 2431 100,0% 565 100,0% 5732 37,5% 9,0% 53,4% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Świadomość występowania konfliktów, zachodzących w sąsiedztwie parku narodowego (m.in. w jego strefie ochronnej) okazała się jeszcze słabsza niż w samym parku. Na pytanie czy w przeszłości miały miejsce lub obecnie występują konflikty w sąsiedztwie parku (w strefie ochronnej) między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, władzami samorządowymi oraz innymi podmiotami (np. inwestorami), prawie ¾ respondentów nie było w stanie udzielić odpowiedzi zaznaczając opcję „nie wiem” (ryc. 83). Wśród osób pełnoletnich było to 76%, a wśród młodzieży nieznacznie mniej – 73,3%. Spośród osób, które udzieliły pozytywnej odpowiedzi, najwięcej stwierdziło, że konflikty te były kiedyś i występują również obecnie (12%). Około 7% odpowiedziało, że konflikty były w przeszłości, ale obecnie już nie występują, około 4%, że kiedyś ich nie było i nie ma aktualnie, a najmniej (3%), że kiedyś ich nie było, ale obecnie występują. Niestety, bardzo duża grupa respondentów (prawie 90%) nie udzieliła odpowiedzi na pytanie o przyczyny konfliktów w sąsiedztwie parku, stąd w dalszej części analizy nie dokonano prezentacji wyników w tym zakresie. 190 były kiedyś, obecnie nie ma 6,8% były kiedyś, są obecnie 12,2% kiedyś nie było, obecnie nie ma 3,9% kiedyś nie było, obecnie są 2,5% nie wiem 74,7% Ryc. 83. Struktura odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie: „Czy w sąsiedztwie parku narodowego dochodziło do konfliktów między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami?” (źródło: opracowanie własne) Największy odsetek osób twierdzących, że konflikty w sąsiedztwie parku między różnymi podmiotami były dawniej i zachodzą obecnie był wśród osób lepiej wykształconych (ponad 30%), zaś najwięcej tych, którzy uważają, że konfliktów nie było ani dawniej ani nie ma obecnie – wśród osób słabiej wykształconych (około 6%). W grupie osób słabiej wykształconych jest też więcej tych, którzy przyznają się do niewiedzy na ten temat (tab. 110). Tabela 110. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku między parkiem narodowym a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów Konflikty w sąsiedztwie PN z innymi podmiotami: były kiedyś, obecnie Wykształcenie: nie ma podstawowe liczebność 14 udział % 7,4% zawodowe liczebność 21 udział % 2,8% średnie liczebność 33 udział % 3,3% wyższe liczebność 53 udział % 5,8% Ogółem liczebność 121 udział % 4,3% (źródło: opracowanie własne) były kiedyś, są obecnie 27 14,2% 82 11,0% 162 16,4% 136 14,9% 407 14,4% kiedyś nie było, obecnie nie ma 6 3,2% 24 3,2% 34 3,4% 23 2,5% 87 3,1% kiedyś nie było, obecnie są 1 0,5% 24 3,2% 19 1,9% 17 1,9% 61 2,2% nie wiem 142 74,7% 594 79,7% 738 74,8% 681 74,8% 2155 76,1% Ogółem 190 100,0% 745 100,0% 986 100,0% 910 100,0% 2831 100,0% 191 Uwzględniając sytuację zawodową respondentów zauważono, że największy odsetek osób twierdzących, iż konflikty w sąsiedztwie parku między różnymi podmiotami były dawniej i zachodzą obecnie, występuje wśród emerytów (16,7%), zaś tych, którzy uważają, że konfliktów nie było ani dawniej ani nie ma obecnie – najwięcej było wśród młodzieży uczącej się i studiującej (po ponad 4%) (tab. 111). Tabela 111. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku między parkiem narodowym a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od statusu zawodowego respondentów Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Konflikty w sąsiedztwie PN z innymi podmiotami: były kiedyś nie kiedyś nie kiedyś, były było, było, obecnie kiedyś, są obecnie obecnie nie ma obecnie nie ma są nie wiem 275 301 137 85 2195 9,2% 10,1% 4,6% 2,8% 73,3% 5 11 4 0 73 5,4% 11,8% 4,3% 0,0% 78,5% 87 305 63 37 1597 4,2% 14,6% 3,0% 1,8% 76,4% 22 62 16 17 349 4,7% 13,3% 3,4% 3,6% 74,9% 5 20 5 4 86 4,2% 16,7% 4,2% 3,3% 71,7% 394 699 225 143 4300 6,8% 12,1% 3,9% 2,5% 74,6% Ogółem 2993 100,0% 93 100,0% 2089 100,0% 466 100,0% 120 100,0% 5761 100,0% Natomiast zważając na miejsce zamieszkania respondenta względem parku narodowego, można zauważyć, że świadomość tych konfliktów jest największa wśród osób zamieszkałych w parku (59,4%), zaś najniższa wśród tych respondentów, którzy mieszkają w sąsiedztwie granic parku narodowego (33,5%) (tab. 112). Tabela 112. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem granic parku Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwo granic PN/ liczebność otulinie udział % w dalszej odległości od liczebność granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 192 Czy były konflikty w PN? tak 82 59,4% 692 33,5% 1434 39,5% 2208 37,8% nie 16 11,6% 178 8,6% 335 9,2% 529 9,1% nie wiem 40 29,0% 1194 57,8% 1864 51,3% 3098 53,1% Ogółem 138 100,0% 2064 100,0% 3633 100,0% 5835 100,0% Świadomość występowania konfliktów park – mieszkańcy w poszczególnych parkach jest bardzo zróżnicowana. W większości parków ponad połowa ankietowanych osób nie wiedziała, czy konflikty między społecznością lokalną a parkiem miały miejsce. Tylko w czterech parkach narodowych (Tatrzańskim, Pienińskim, Wigierskim i Wolińskim) większość respondentów stwierdziła, że w ich parku w przeszłości dochodziło do konfliktów między parkiem a miejscową ludnością (ryc. 84). Ryc. 84. Opinie respondentów na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w poszczególnych parkach objaśnienia: 1 – nie było konfliktów, 2 – nie wiem, 3 – tak, były konflikty (źródło: opracowanie własne) 193 Badanie wykazało, że największy odsetek osób, które twierdzą, że w ich parku narodowym miały miejsce konflikty dyrekcja parku – miejscowa ludność, mieszka w gminach miejskich (41%), a najmniej w miejsko-wiejskich (34%) (tab. 113). Tabela 113. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania respondentów w różnych typach gmin Czy były konflikty w PN? Typ gminy: wiejska miejsko-wiejska miejska Ogółem tak 1389 38,2% 432 34,2% 332 41,4% 2153 37,8% liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % liczebność udział % nie 327 9,0% 135 10,7% 57 7,1% 519 9,1% nie wiem 1921 52,8% 696 55,1% 412 51,4% 3029 53,1% Ogółem 3637 100,0% 1263 100,0% 801 100,0% 5701 100,0% (źródło: opracowanie własne) Kryterium odległości zamieszkania od granicy parku narodowego miało istotny wpływ na dostrzeganie konfliktów w sąsiedztwie parku. Osoby zamieszkałe najdalej od granicy parku w największym stopniu wykazały się niewiedzą na temat zachodzących wokół parku narodowego konfliktów, zaś wśród mieszkańców parku ta „niewiedza” jest najniższa. Osoby mieszkające w parku narodowym w największym stopniu wyraziły przekonanie, że konflikty były kiedyś i występują także teraz, a także, iż kiedyś ich nie było oraz obecnie również nie występują (tab. 114). Tabela 114. Opinie respondentów na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem granic parku Konflikty w sąsiedztwie PN z innymi podmiotami Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwo granic liczebność PN/ otulinie udział % w dalszej odległości liczebność od granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 194 były kiedyś, obecnie nie ma 12 8,8% 260 7,2% 122 6,0% 394 6,8% były kiedyś, są obecnie 46 33,6% 474 13,1% 187 9,1% 707 12,2% kiedyś nie było, obecnie nie ma 12 8,8% 155 4,3% 59 2,9% 226 3,9% kiedyś nie było, obecnie są 5 3,6% 95 2,6% 45 2,2% 145 2,5% nie wiem 62 45,2% 2628 72,8% 1635 79,8% 4325 74,6% Ogółem 137 100,0% 3612 100,0% 2048 100,0% 5797 100,0% W parkach: Tatrzańskim, Kampinoskim i Pienińskim największy odsetek respondentów stwierdził, że konflikty w sąsiedztwie parku między różnymi podmiotami były dawniej i zachodzą obecnie, zaś w Biebrzańskim najwięcej było takich, którzy uważają, że konfliktów nie było ani dawniej ani nie ma obecnie (prawie co dziesiąty ankietowany) (ryc. 85). Ryc. 85. Opinie respondentów na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w poszczególnych parkach objaśnienia: 1 – kiedyś nie było, obecnie nie ma, 2 – były kiedyś, obecnie nie ma, 3 – nie wiem, 4 – kiedyś nie było, obecnie są, 5 – były kiedyś, są obecnie (źródło: opracowanie własne) 195 Przyjmując za kryterium dostrzegania konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego typ gminy, badania pozwalają zauważyć, że osoby mieszkające w gminach miejskich w największym stopniu sądzą, że konflikty były i są obecnie, zaś w gminach miejsko-wiejskich, że konfliktów między parkiem a innymi podmiotami nie ma (tab. 115). Tabela 115. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od typu gminy, w której mieszka osoba ankietowana Konflikty w sąsiedztwie PN z innymi podmiotami były kiedyś, były kiedyś nie kiedyś nie obecnie nie kiedyś, są było, obecnie było, Typ gminy: ma obecnie nie ma obecnie są nie wiem wiejska liczebność 251 457 142 98 2674 udział % 6,9% 12,6% 3,9% 2,7% 73,9% miejsko- liczebność 93 112 55 29 960 wiejska udział % 7,4% 9,0% 4,4% 2,3% 76,9% miejska liczebność 40 115 25 14 597 udział % 5,1% 14,5% 3,2% 1,8% 75,4% Ogółem liczebność 384 684 222 141 4231 udział % 6,8% 12,1% 3,9% 2,5% 74,7% (źródło: opracowanie własne) Ogółem 3622 100,0% 1249 100,0% 791 100,0% 5662 100,0% Znacznie większe jest dostrzeganie konfliktów zachodzących w parkach narodowych między dyrekcją parku a ludnością miejscową wśród respondentów, których rodzina posiada grunty w parku (47%), niż wśród tych, którzy gruntów w parku nie mają (34%) (tab. 116). Tabela 116. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę respondenta gruntów w parku narodowym Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 196 Czy były konflikty w PN? tak 165 47,0% 508 33,9% 673 36,4% nie 45 12,8% 137 9,1% 182 9,8% nie wiem 141 40,2% 855 57,0% 996 53,8% Ogółem 351 100,0% 1500 100,0% 1851 100,0% Zamieszkanie w gminach o różnej zamożności w nieznaczny sposób różnicuje dostrzeganie konfliktów mieszkańców z parkiem. Najwyższe jest ono wśród osób zamieszkałych w gminach bogatszych (wynosi 40%), a najniższe w gminach uznanych za biedniejsze (36,4%) (tab. 117). Tabela 117. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności Czy były konflikty w PN? Zamożność gminy: poniżej średniej liczebność udział % średnia liczebność udział % powyżej średniej liczebność udział % Ogółem liczebność udział % tak 1149 36,4% 737 39,3% 267 40,3% 2153 37,8% nie 287 9,1% 179 9,5% 53 8,0% 519 9,1% nie wiem 1721 54,5% 961 51,2% 342 51,7% 3024 53,1% Ogółem 3157 100,0% 1877 100,0% 662 100,0% 5696 100,0% (źródło: opracowanie własne) Świadomość dawnych i obecnych konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego wśród osób, których rodzina posiada grunty w parku jest znacznie wyższa, niż wśród osób nieposiadających tam swoich gruntów. Równocześnie w tej grupie respondentów odsetek sądzących, że konflikty tego typu były i są, jest ponad dwukrotnie wyższy niż w drugiej grupie ankietowanych (tab. 118). Tabela 118. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od posiadanych przez rodzinę gruntów w parku narodowym Konflikty w sąsiedztwie PN z innymi podmiotami Czy rodzina jest były kiedyś, właścicielem gruntów obecnie nie w PN? ma tak liczebność 19 udział % 5,5% nie liczebność 74 udział % 4,9% Ogółem liczebność 93 udział % 5,0% (źródło: opracowanie własne) były kiedyś, są obecnie 85 24,4% 180 12,0% 265 14,4% kiedyś nie było, obecnie nie ma 21 6,0% 41 2,7% 62 3,4% kiedyś nie było, obecnie są 17 4,9% 21 1,4% 38 2,1% nie wiem Ogółem 206 348 59,2% 100,0% 1180 1496 78,9% 100,0% 1386 1844 75,2% 100,0% Spośród trzech kategorii gmin, wyróżnionych w oparciu o ich dochody, osoby mieszkające w gminach zamożniejszych w największym stopniu twierdziły, że konflikty w sąsiedztwie parku narodowego między dyrekcją parku a różnymi podmiotami występowały i nadal mają miejsce (tab. 119). 197 Tabela 119. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od zamożności gminy, w której mieszka osoba ankietowana Konflikty w sąsiedztwie PN z innymi podmiotami były kiedyś, były kiedyś nie kiedyś nie Zamożność gminy: obecnie nie kiedyś, są było, obecnie było, Ogółem ma obecnie nie ma obecnie są nie wiem poniżej liczebność 220 360 124 69 2362 3135 średniej udział % 6,9% 11,3% 3,9% 2,2% 74,3% 100,0% średnia liczebność 132 235 73 56 1367 1863 udział % 7,0% 12,5% 3,9% 3,0% 72,7% 100,0% powyżej liczebność 32 90 24 16 497 659 średniej udział % 4,8% 13,5% 3,6% 2,4% 74,4% 100,0% Ogółem liczebność 384 685 221 141 4226 5657 udział % 6,7% 12,0% 3,8% 2,5% 73,7% 100,0% (źródło: opracowanie własne) Przyczyny konfliktów między miejscową ludnością a parkiem narodowym Jako główne przyczyny konfliktów między miejscową ludnością a parkiem narodowym respondenci wskazali problemy z powiększaniem zabudowy i wznoszeniem nowych domów – 17,9% ankietowanych (16,1% odpowiedzi dorosłych i 19,6% młodzieży) oraz problemy własnościowe – 15,9% (15,3% odpowiedzi dorosłych i 16,5% uczniów). Kolejne miejsca na liście przyczyn konfliktów zajęły: ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku (13%), problemy z udostępnianiem parku do użytkowania przez ludność miejscową (12%), niejasny podział kompetencji między dyrekcją parku narodowego a samorządami lokalnymi, sposób wykonywania zadań przez Służbę Parku i dyrekcję parku narodowego (6,4%) oraz zagospodarowanie turystyczne (6%) (tab. 120). Bardzo duża grupa respondentów (około 75%) nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie. 198 454 15,0% 325 11,1% 779 13,1% 355 11,7% 365 12,5% 720 12,1% 220 7,3% 139 4,8% 359 6,0% Wykonywanie zadań przez służbę i dyrekcję PN 286 9,4% 225 7,7% 511 8,6% Zagospodarowanie turystyczne PN Problemy z udostępnianiem PN dla miejscowej ludności 594 19,6% 470 16,1% 1064 17,9% Ograniczenie działalności gospodarczej w PN młodzież liczebność 499 udział % 16,5% dorośli liczebność 446 udział % 15,3% Ogółem liczebność 945 udział % 15,9% (źródło: opracowanie własne) Niejasny podział kompetencji między dyrekcją PN a władzami samorządowymi Respondenci: Budowa i rozbudowa domów Problemy własnościowe Tabela 120. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii młodzieży i pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych 200 6,6% 183 6,3% 383 6,4% Postrzeganie głównych przyczyn konfliktów między miejscową ludnością a parkiem narodowym nieznacznie uzależnione jest od wykształcenia respondentów. Na przykład osoby z wykształceniem podstawowym wśród przyczyn konfliktów w równym stopniu (po około 13% wskazań) za najważniejsze uznają aż trzy przyczyny. W ich opinii są to: problemy z powiększaniem istniejącej zabudowy i wznoszeniem nowych domów, problemy własnościowe oraz problemy z udostępnianiem terenu parku dla ludności. Natomiast największy odsetek respondentów z wykształceniem wyższym wskazało problemy własnościowe (tab. 121). Ograniczenia działalności gospodarczej w PN Problemy z udostępnianiem PN dla miejscowej ludności Zagospodarowanie turystyczne w PN Wykonywanie zadań przez służbę i dyrekcję PN 26 13,4% 106 14,1% 178 17,8% 152 16,5% 462 12 6,2% 37 4,9% 78 7,8% 96 10,4% 223 17 8,8% 75 9,9% 110 11,0% 116 12,6% 318 26 13,4% 70 9,3% 131 13,1% 134 14,6% 361 11 5,7% 20 2,7% 47 4,7% 61 6,6% 139 14 7,2% 44 5,8% 59 5,9% 65 7,1% 182 udział % 15,1% (źródło: opracowanie własne) 15,8% 7,6% 10,9% 12,4% 4,8% 6,2% Wykształcenie: podstawowe liczebność udział % zawodowe liczebność udział % średnie liczebność udział % wyższe liczebność udział % Ogółem liczebność Budowa i rozbudowa domów 26 13,4% 103 13,7% 146 14,6% 165 17,9% 440 Problemy własnościowe Niejasny podział kompetencji między dyrekcją PN a władzami samorządowymi Tabela 121. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych według wykształcenia Uwzględniając status zawodowy respondentów (tab. 122) można zauważyć, że opinie niektórych grup ankietowanym w większym lub mniejszym stopniu odbiegają od wartości dla ogółu ankietowanych. Na przykład studenci i osoby niepracujące w znacznie mniejszym stopniu niż pozostałe grupy zauważają ograniczenia dla działalność gospodarczej. Natomiast emeryci i renciści są znacznie bardziej uwrażliwieni na wszystkie przyczyny konfliktów (z wyjątkiem zagospodarowania turystycznego parku), niż pozostałe grupy osób ankietowanych. 199 Niejasny podział kompetencji między dyrekcją PN a władzami samorządowymi Ograniczenia Działalności gospodarczej w PN Problemy z udostępnianiem PN dla miejscowej ludności 594 19,6% 13 13,7% 346 16,3% 62 13,2% 24 20,0% 1039 286 9,4% 5 5,3% 166 7,8% 25 5,3% 14 11,7% 496 454 15,0% 4 4,2% 247 11,7% 35 7,4% 18 15,0% 758 355 11,7% 8 8,4% 268 12,7% 55 11,7% 21 17,5% 707 220 7,3% 4 4,2% 102 4,8% 19 4,0% 6 5,0% 351 200 6,6% 6 6,3% 126 6,0% 29 6,2% 11 9,2% 372 udział % 15,6% (źródło: opracowanie własne) 17,6% 8,4% 12,8% 11,9% 5,9% 6,3% Wykonywanie zadań przez służbę i dyrekcję PN Budowa i rozbudowa domów 499 16,5% 7 7,4% 331 15,6% 64 13,6% 21 17,5% 922 Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność Zagospodarowanie turystyczne w PN Problemy własnościowe Tabela 122. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych według statusu zawodowego Rozkład odpowiedzi na pytanie o główne przyczyny konfliktów w poszczególnych parkach okazał się bardzo zróżnicowany. Na presję urbanizacyjną wskazało od 8% respondentów w Drawieńskim PN do 36,2% w Wigierskim PN (ryc. 86). Na problemy własnościowe od 6% ankietowanych w Bieszczadzkim PN do 45,4% w Tatrzańskim. Na ograniczenia działalności gospodarczej – od 6,2% respondentów w Magurskim PN do 22,1% w Tatrzańskim PN. Na problemy z udostępnianiem parku dla miejscowej ludności od 2,1% w Narwiańskim PN do 21,5% w Białowieskim PN. Na niejasny podział kompetencji między dyrekcją parku a władzami samorządowymi – od 2,6% w Bieszczadzkim PN do 17,9% ankietowanych w Tatrzańskim PN. Na sposób wykonywania zadań przez Służbę Parku i jego dyrekcję od 2,5% w Białowieskim PN do 11,2% w Wolińskim. Na zagospodarowanie turystyczne od 2% respondentów w Narwiańskim PN do 11,9% w Karkonoskim PN. Zdaniem respondentów z gmin parkowych, presja urbanizacyjna jest najważniejszą przyczyną konfliktów w parkach: Biebrzańskim, Bieszczadzkim, Bory Tucholskie, Kampinoskim, Magurskim, Ojcowskim, Pienińskim, Roztoczańskim, Świętokrzyskim, Wielkopolskim, Wigierskim i Wolińskim. Problemy własnościowe jako najważniejsza przyczyna konfliktów według mieszkańców występują w parkach: Babiogórskim, Gorczańskim, Narwiańskim, Poleskim i Tatrzańskim. Ograniczenia działalności gospodarczej w parku są najważniejszą przyczyną konfliktów, zdaniem ludności gmin związanych przestrzennie z parkami: Gór Stołowych, Karkonoskim, Ujście Warty i Słowińskim. Problemy z udostępnianiem 200 parku dla miejscowej ludności, jako główna przyczyna konfliktów została wskazana przez respondentów parków: Białowieskiego i Drawieńskiego. Ryc. 86. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w poszczególnych parkach objaśnienia: 1 – problemy własnościowe, 2 – budowa i rozbudowa domów, 3 – niejasny podział kompetencji między dyrekcją PN a władzami samorządowymi, 4 – ograniczenia działalności gospodarczej w PN, 5 – problemy z udostępnieniem parku dla miejscowej ludności, 6 – zagospodarowanie turystyczne, 7 – sposób wykonywania zadań przez służbę i dyrekcję PN (źródło: opracowanie własne) Problemy z budową lub rozbudową domów (presja urbanizacyjna) zostały wskazane przez największy odsetek respondentów jako główna przyczyna konfliktów w parkach, niezależnie od typu gminy w której mieszkała osoba ankietowana (tab. 123). Na dalszych miejscach znalazły się: problemy własnościowe, 201 ograniczenia działalności gospodarczej oraz problemy z udostępnianiem parku dla miejscowej ludności. Wymienione źródła konfliktów w najwyższym stopniu były dostrzegane przez mieszkańców gmin miejskich. Natomiast konflikty spowodowane wykonywaniem zadań przez dyrekcję parku, przez brak rozmów i zainteresowania losem ludzi oraz negatywnym wpływem dzikich zwierząt w największym stopniu postrzegali mieszkańcy gmin wiejskich. Różnice odpowiedzi między poszczególnymi typami gmin sięgały 6,5 punktu procentowego. Tabela 123. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w zależności od typu gminy, w której mieszka osoba ankietowana Typ gminy: A B C D E wiejska liczebność 609 698 301 476 462 udział % 16,7% 19,1% 8,2% 13,0% 12,6% miejsko- liczebność 157 175 101 153 128 wiejska udział % 12,4% 13,8% 8,0% 12,0% 10,1% miejska liczebność 138 162 92 132 102 udział % 17,2% 20,1% 11,4% 16,4% 12,7% Ogółem liczebność 904 1035 494 761 692 F 201 5,5% 75 5,9% 72 9,0% 348 G 245 6,7% 75 5,9% 53 6,6% 373 H 206 5,6% 56 4,4% 47 5,8% 309 I 341 9,3% 93 7,3% 60 7,5% 494 J 422 11,5% 82 6,5% 40 5,0% 544 udział % 15,8% 18,1% 8,6% 13,3% 12,1% 6,1% 6,5% 5,4% 8,6% 9,5% objaśnienia: A – problemy własnościowe, B – budowa i rozbudowa domów, C – niejasny podział kompetencji między dyrekcją PN a władzami samorządowymi, D – ograniczenia działalności gospodarczej w PN, E – problemy z udostępnieniem parku dla miejscowej ludności, F – zagospodarowanie turystyczne, G – sposób wykonywania zadań przez służbę i dyrekcję PN, H – sprzeczności założeń dokumentów PN – gmina parkowa, I – brak rozmów i zainteresowania losem ludzi , J – negatywny wpływ dzikich zwierząt (źródło: opracowanie własne) Tabela 124. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność w sąsiedztwie granic PN/ otulinie w dalszej odległości od granicy PN Ogółem A 28 B 59 C 24 D 24 E 31 F 8 H 22 I 39 J 38 udział % 19,9% 41,8% 17,0% 17,0% 22,0% 5,7% 17,0% 15,6% 27,7% 27,0% liczebność 629 674 341 507 472 231 248 192 320 345 udział % 17,2% 18,4% 9,3% 13,9% 12,9% 6,3% 6,8% 5,3% 8,8% 9,4% liczebność 273 324 142 243 206 118 105 99 151 170 udział % 13,2% 15,6% 6,9% 11,7% 9,9% 5,7% 5,1% 4,8% 7,3% 8,2% liczebność 930 1057 507 774 709 357 377 313 510 553 udział % 15,9% 18,0% 8,6% 13,2% 12,1% 6,1% objaśnienia jak w tabeli 123 (źródło: opracowanie własne) 202 G 24 6,4% 5,3% 8,7% 9,4% Badania wykazały również wyraźne dysproporcje w postrzeganiu przyczyn konfliktów między respondentami zamieszkałymi w różnych miejscach gminy parkowej. Głównymi problemami dla osób zamieszkałych w parku narodowym, oprócz presji urbanizacyjnej (41%) był brak rozmów i zainteresowania losem ludzi oraz negatywny wpływ dzikich zwierząt, a w następnej kolejności problemy z udostępnianiem parku lub kwestie własnościowe. Dla mieszkańców bliższego bądź dalszego sąsiedztwa parku najistotniejszymi źródłami konfliktów były spory na tle budowlanym, własnościowym i spowodowane ograniczeniami działalności gospodarczej (tab. 124). Osoby, których rodziny posiadały grunty w parku w znacznie wyższym stopniu dostrzegały poszczególne przyczyny konfliktów, niż osoby nie posiadające gruntów. Dla tych pierwszych najistotniejsze były konflikty związane z budową lub rozbudową domu oraz negatywnym wpływem dzikich zwierząt na uprawy rolne, a następnie problemy własnościowe oraz brak rozmów i zainteresowania losem ludzi (tab. 125). Tabela 125. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w zależności od posiadanych przez rodzinę gruntów w parku narodowym Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? tak liczebność G 47 H 30 20,4% 22,9% 11,6% 14,4% 17,6% 5,7% 251 210 111 154 179 56 16,6% 13,9% 7,3% 10,2% 11,8% 3,7% 323 291 152 205 241 76 13,3% 85 5,6% 132 8,5% 55 3,6% 85 19,0% 22,9% 94 123 6,2% 8,1% 161 204 udział % 17,3% 15,6% 8,1% 11,0% 12,9% 4,1% objaśnienia jak w tabeli 123 (źródło: opracowanie własne) 7,1% 4,5% 8,6% udział % liczebność udział % Ogółem liczebność nie A 72 B 81 C 41 D 51 E 62 F 20 I 67 J 81 10,9% Sposoby rozwiązywania konfliktów w opinii społeczności zamieszkałej w gminach parkowych Na pytanie o sposoby rozwiązywania konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością odpowiedziało prawie 90% respondentów. Poszczególne rozwiązania sytuacji konfliktowych wybrało ponad 20% ankietowanej populacji (ryc. 87). Jedynie jedno z nich – umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej, np. gastronomicznej – wskazało mniej osób (ok. 7%). Według około 30% respondentów najlepszym ze sposobów rozwiązywania konfliktów oraz zażegnywania sporów między dyrekcją parku narodowego a ludnością miejscową jest kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej, np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla ludności, a nieznacznie mniej (ok. 27%) lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami. 203 35 30 udział % 25 20 15 10 5 0 A B C D E F G Ryc. 87. Najważniejsze sposoby rozwiązywania konfliktów oraz ograniczania lub zażegnywania sporów między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów według ludności gmin parkowych (n = 5290) objaśnienia: A – rekompensata finansowa rządu za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące indywidualnego budownictwa w parku narodowym, C – prawne zobowiązanie do współpracy pomiędzy dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, D – lepszy niż obecnie przepływ informacji pomiędzy dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, E – kształtowanie świadomości ekologicznej miejscowej społeczności np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne w parku dla ludności, F – umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej np. gastronomicznej, G – dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna, wędkowania (źródło: opracowanie własne) Porównując odpowiedzi dwóch podstawowych grup respondentów tj. młodzieży gimnazjalnej i osób pełnoletnich można zauważyć wyraźne zróżnicowanie jedynie w przypadku dwóch sposobów: B i G (opis jak w objaśnieniach do tab. 126). Zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne (m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym) jest w większym stopniu wskazywana przez młodzież, natomiast wśród osób dorosłych aż prawie 10% więcej respondentów wskazuje umożliwienie dostępu do lasu oraz zbierania runa leśnego i drewna, wędkowania. Różnice we wskazywaniu pozostałych sposobów są nieznaczne (około 2%). W przypadku czterech strategii rozwiązywania konfliktów (A, C, D, E – opis jak w objaśnieniach do tab. 126), ich postrzeganie przez lokalną społeczność zależne jest wprost proporcjonalnie od wykształcenia pełnoletnich respondentów, tzn. im wyższe wykształcenie tym większy odsetek osób wskazujących na dany sposób (tab. 127). Ponadto, zmianę przepisów prawnych na bardziej łagodne, m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym (sposób B), najczęściej wskazywały osoby z wykształceniem średnim (18,8%), umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej (sposób F) – z wykształceniem zawodowym (7,8%), a dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna, wędkowania (sposób G) – z wykształceniem podstawowym (34%). 204 Tabela 126. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5290) Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów Respondenci: A B C D E F G młodzież liczebność 652 635 596 698 816 183 451 udział % 21,5% 21,0% 19,7% 23,1% 27,0% 6,0% 14,9% dorośli liczebność 565 447 607 773 757 196 689 udział % 19,4% 15,3% 20,8% 26,5% 26,0% 6,7% 23,6% Ogółem liczebność 1217 1082 1203 1471 1573 379 1140 udział % 20,5% 18,2% 20,2% 24,7% 26,5% 6,4% 19,2% objaśnienia: A – rekompensata finansowa rządu za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym, C – prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, D – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, E – kształtowanie świadomości ekologicznej miejscowej społeczności np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne w parku dla ludności, F – umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej np. gastronomicznej, G – dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna, wędkowania (źródło: opracowanie własne) Tabela 127. Rozkład odpowiedzi pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5527), (kryterium oceny: wykształcenie respondentów) Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów Wykształcenie: podstawowe A B C liczebność 30 31 26 udział % 15,5% 16,0% 13,4% zawodowe liczebność 126 100 143 udział % 16,7% 13,3% 19,0% średnie liczebność 193 188 192 udział % 19,3% 18,8% 19,2% wyższe liczebność 207 118 236 udział % 22,5% 12,8% 25,7% Ogółem liczebność 556 437 597 udział % 19,4% 15,2% 20,8% objaśnienia – jak w tabeli 126 (źródło: opracowanie własne) D 35 18,0% 188 24,9% 255 25,5% 286 31,1% 764 26,6% E 36 18,6% 157 20,8% 251 25,1% 302 32,8% 746 26,0% F 10 5,2% 59 7,8% 70 7,0% 53 5,8% 192 6,7% G 66 34,0% 209 27,7% 244 24,4% 163 17,7% 682 23,8% Uwzględniając status zawodowy respondentów (tab. 128), można zauważyć duże zróżnicowanie wskazań przez poszczególne grupy osób poddanych badaniu. Np. rekompensata finansowa rządu za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego w znacznie większym stopniu była wskazywana przez uczniów, studentów i osoby pracujące, niż osoby niepracujące i emerytów. Zmianę przepisów prawnych na bardziej łagodne, m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym, najrzadziej wskazywali emeryci. Prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin najrzadziej postulowali studenci, którzy z kolei najczęściej postulowali poprawę przepływu informacji między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami. Z wyjątkiem emerytów i osób niepracujących, kształtowanie świadomości 205 ekologicznej miejscowej społeczności było prawie jednakowo wskazywane przez pozostałe grupy. Natomiast emeryci okazali się największymi zwolennikami umożliwienia prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej, np. gastronomicznej oraz ułatwienia dostępu do lasu i umożliwienia zbierania runa leśnego oraz drewna i wędkowania. Tabela 128. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5308), (kryterium oceny: status zawodowy) Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów Status zawodowy: A B C uczeń liczebność 652 635 596 udział % 21,5% 21,0% 19,7% student liczebność 22 16 15 udział % 23,2% 16,8% 15,8% osoba pracująca liczebność 430 317 463 zawodowo udział % 20,3% 15,0% 21,9% osoba liczebność 70 84 85 niepracująca udział % 14,9% 17,8% 18,0% emeryt/ liczebność 18 15 26 rencista udział % 15,0% 12,5% 21,7% Ogółem liczebność 1192 1067 1185 udział % 20,4% 18,3% 20,3% objaśnienia – jak pod ryc. 88 (źródło: opracowanie własne) D 698 23,1% 30 31,6% 558 26,4% 119 25,3% 33 27,5% 1438 24,7% E 816 27,0% 26 27,4% 580 27,4% 106 22,5% 23 19,2% 1551 26,6% F 183 6,0% 6 6,3% 129 6,1% 36 7,6% 13 10,8% 367 6,3% G 451 14,9% 12 12,6% 457 21,6% 147 31,2% 43 35,8% 1110 19,0% W przypadku trzech strategii rozwiązywania konfliktów (C, D i E) można zauważyć, że wraz ze wzrostem obojętności wobec przyrody zmniejsza się odsetek respondentów uznających je za ważne (tab. 129). W przypadku propozycji rekompensat finansowych za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego (sposób A) zależność od stosunku wobec przyrody jest odwrotnie proporcjonalna. W przypadku pozostałych trzech sposobów brak ewidentnego zróżnicowania wskazań w zależności od stosunku do przyrody. Tabela 129. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5292), (kryterium oceny: stosunek do przyrody) Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów Przyroda dla respondenta jest: A B C D E F bardzo ważna liczebność 467 408 555 630 771 167 udział % 18,7% 16,3% 22,2% 25,2% 30,8% 6,7% ważna liczebność 684 634 610 796 771 193 udział % 21,1% 19,6% 18,9% 24,6% 23,8% 6,0% obojętna liczebność 61 33 32 38 27 17 udział % 33,3% 18,0% 17,5% 20,8% 14,8% 9,3% Ogółem liczebność 1212 1075 1197 1464 1569 377 udział % 20,5% 18,2% 20,2% 24,7% 26,5% 6,4% objaśnienia – jak pod ryc. 88 (źródło: opracowanie własne) 206 G 528 21,1% 562 17,4% 48 26,2% 1138 19,2% Ocena sposobów rozwiązywania konfliktów w poszczególnych parkach jest bardzo zróżnicowana, a różnice między nimi sięgają ponad 40 punktów procentowych (ryc. 88). Np. dostęp do lasu w Białowieskim PN wskazało ponad 44% respondentów, a w Ojcowskim PN żadna z ankietowanych osób nie wybrała takiej odpowiedzi. Kształtowanie świadomości ekologicznej w Karkonoskim PN wskazała prawie połowa ankietowanych (48,5%), zaś w Białowieskim – niecałe 8%. Ryc. 88. Rozkład odpowiedzi mieszkańców poszczególnych parków na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność objaśnienia: A – rekompensata finansowa rządu za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym, C – prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, D – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, E – kształtowanie świadomości ekologicznej miejscowej społeczności, np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne w parku dla ludności, F – umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej, np. gastronomicznej, G – dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna, wędkowania (źródło: opracowanie własne) 207 Zamieszkanie respondentów w różnych typach gmin znajduje odzwierciedlenie w postrzeganiu niektórych sposobów rozwiązywaniu konfliktów (tab. 130). Na przykład w gminach wiejskich odsetek osób wskazujących strategie A, B, F i G był wyższy niż w pozostałych typach gmin. Osoby zamieszkałe w gminach miejskich w największym stopniu wskazywały potrzebę kształtowania świadomości ekologicznej miejscowej społeczności. Wskazanie prawnego zobowiązania do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin i lepszego niż obecnie przepływu informacji między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami były zbliżone, niezależnie od typu miejscowości zamieszkania respondenta. Tabela 130. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5332), (kryterium oceny: zamieszkanie respondenta w różnych typach gmin) Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów Typ gminy: A B C D E F G wiejska liczebność 817 740 737 909 927 251 759 udział % 22,3% 20,2% 20,2% 24,9% 25,3% 6,9% 20,8% miejskoliczebność 240 213 278 318 308 76 241 wiejska udział % 18,9% 16,8% 21,9% 25,0% 24,3% 6,0% 19,0% miejska liczebność 120 94 150 200 298 39 108 udział % 14,9% 11,7% 18,7% 24,9% 37,1% 4,9% 13,4% Ogółem liczebność 1177 1047 1165 1427 1533 366 1108 udział % 20,5% 18,3% 20,3% 24,9% 26,7% 6,4% 19,3% objaśnienia: A – rekompensata finansowa rządu za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym, C – prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, D – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, E – kształtowanie świadomości ekologicznej miejscowej społeczności np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne w parku dla ludności, F – umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej np. gastronomicznej, G – dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna, wędkowania (źródło: opracowanie własne) Tabela 131. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5314), (kryterium oceny: zamieszkanie respondenta w różnych miejscach gminy parkowej względem granicy parku) Zamieszkanie względem parku narodowego: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/ otulinie udział % w dalszej odległości od PN Ogółem Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów A 31 22,0% B 63 44,7% C 23 16,3% D 26 18,4% E 20 14,2% F 14 9,9% G 36 25,5% liczebność udział % liczebność 738 20,2% 432 20,8% 1201 678 18,6% 330 15,9% 1071 753 20,6% 418 20,2% 1194 949 26,0% 483 23,3% 1458 971 26,6% 567 27,4% 1558 250 6,8% 112 5,4% 376 753 20,6% 341 16,5% 1130 udział % 20,5% 18,3% 20,4% 24,9% 26,6% 6,4% 19,3% objaśnienia – jak w tabeli 130 (źródło: opracowanie własne) 208 W przypadku trzech sposobów rozwiązywania konfliktów (A, G, a zwłaszcza B), widoczne są wyraźnie wyższe odsetki wskazań wśród osób zamieszkałych w parku narodowym (tab. 131). W przypadku trzech kolejnych metod – C, D i E – odpowiednie wartości dla mieszkańców parku narodowego są zdecydowanie niższe. Wskazania umożliwienia prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej (sposób F) są odwrotnie proporcjonalne od odległości zamieszkania względem parku narodowego. W prawie wszystkich przypadkach (za wyjątkiem sposobu E) osoby, których rodziny posiadają grunty w parku w znacznie większym stopniu wskazywały poszczególne strategie rozwiązywania konfliktów, niż osoby, których rodziny nie posiadały tam swoich gruntów (tab. 132). Tabela 132. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5676), (kryterium oceny: posiadania przez rodzinę respondenta gruntów w parku narodowym) Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? A B C D E F tak liczebność 86 95 78 96 77 37 udział % 24,4% 26,9% 22,1% 27,2% 21,8% 10,5% nie liczebność 307 188 312 402 410 90 udział % 20,3% 12,4% 20,6% 26,5% 27,0% 5,9% Ogółem liczebność 393 283 390 498 487 127 udział % 21,0% 15,1% 20,9% 26,6% 26,1% 6,8% objaśnienia – jak w tabeli 130 (źródło: opracowanie własne) G 112 31,7% 358 23,6% 470 25,1% Odsetek wskazań rekompensat finansowych (sposób A) i kształtowania świadomości ekologicznej (sposób E) był znacznie wyższy wśród osób uczestniczących w zajęciach edukacyjnych w porównaniu z tymi respondentami, którzy w takich zajęciach nie brali udziału (tab. 133). Odwrotnie było w przypadku wskazania dostępu do lasu. W pozostałych przypadkach różnice wskazań nie były uzależnione od udziału w zajęciach edukacyjnych. Tabela 133. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5414), (kryterium oceny: udział w zajęciach edukacyjnych) Czy uczestniczył w Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów zajęciach edukacyjnych A B C D E F prowadzonych w PN? tak liczebność 642 488 600 691 830 154 udział % 23,4% 17,8% 21,9% 25,2% 30,3% 5,6% nie liczebność 454 438 467 603 584 179 udział % 18,6% 17,9% 19,1% 24,7% 23,9% 7,3% Ogółem liczebność 1096 926 1067 1294 1414 333 udział % 21,1% 17,8% 20,6% 24,9% 27,2% 6,4% objaśnienia – jak w tabeli 130 (źródło: opracowanie własne) G 454 16,6% 576 23,5% 1030 19,8% 209 Uwzględniając zamożność gminy, zależność obserwowana jest tylko w przypadku rekompensat za utrudnienia: im mniejsza zamożność gmin tym większy odsetek osób wskazujących ten sposób zapobiegania konfliktom (tab. 134). Tabela 134. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5334), (kryterium oceny: zamieszkanie w gminach o różnej zamożności) Najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów Zamożność gminy: A B C poniżej liczebność 712 578 641 średniej udział % 22,4% 18,2% 20,2% średnia liczebność 359 383 387 udział % 19,1% 20,4% 20,6% powyżej liczebność 106 85 137 średniej udział % 15,9% 12,7% 20,5% Ogółem liczebność 1177 1046 1165 udział % 20,6% 18,3% 20,3% objaśnienia – jak w tabeli 130 (źródło: opracowanie własne) D 802 25,2% 473 25,2% 152 22,8% 1427 24,9% E 834 26,2% 496 26,4% 201 30,1% 1531 26,7% F 215 6,8% 117 6,2% 34 5,1% 366 6,4% G 597 18,8% 398 21,2% 112 16,8% 1107 19,3% 6.4. Konflikty w parkach narodowych – dyskusja wyników i konkluzje Przeprowadzone badania pozwoliły dostrzec znaczne różnice dotyczące percepcji przyczyn konfliktów między poszczególnymi grupami respondentów. Najbardziej istotna różnica polega na niskiej świadomości konfliktów wśród ludności gmin parkowych, średniej – wśród przedstawicieli władz samorządowych gmin i bardzo wysokiej wśród dyrektorów parków narodowych. Uwzględniając przyczyny konfliktów, należy zauważyć, że dyrektorzy zwracają uwagę głównie na niespójność przepisów, problemy dotyczące udostępniania parku do użytkowania przez ludność miejscową i utrudnienia budowlane. Władze gmin – na utrudnienia budowlane i udostępnianie parku do użytkowania. Natomiast mieszkańcy – na problemy budowlane i własnościowe (ryc. 89). Wiedza ludności na temat konfliktów między parkiem narodowym a lokalną społecznością jest ograniczona: aż ponad połowa respondentów (zarówno wśród osób dorosłych jak i młodzieży gimnazjalnej) nie była w stanie odpowiedzieć na pytanie o konflikty zachodzące w przeszłości między ludnością miejscową a parkiem narodowym reprezentowanym przez jego dyrekcję. Konflikty te były dostrzegane przez niespełna 40% respondentów. Odpowiedzi wśród osób pełnoletnich i młodzieży były porównywalne. Dla porównania: w badaniach E. Kozieł i M. Kozieła (2008) wśród mieszkańców Poleskiego Parku Narodowego, świadomość występowania takich konfliktów miało przeszło 65% respondentów. Natomiast z badań K. Komorowskiej (2000) wynika, że wiele ankietowanych osób nie potrafiło ustosunkować się do konfliktów wokół Tatrzańskiego Parku Narodowego, z czego wnioskowano, iż tak naprawdę mieszkańców konflikty nie obchodzą, chyba, że dotyczą ich bezpośrednio. U K. Królikowskiej (2007) konflikty park narodowy – mieszkańcy dostrzegało średnio około 20% respondentów, ale wartości dla badanych 210 pięciu parków były zróżnicowane, od ok. 10% w Wielkopolskim PN do 33% w Pienińskim PN. Głównymi źródłami wspomnianych konfliktów był9y: utrudnienia, zakazy, ograniczenia (40% wskazań) oraz postawy lokalnych liderów (rozgrywki polityczne i personalne) (również 40% wskazań). Znacznie więcej, bo 37% badanej populacji zauważało konflikty między parkiem narodowym a samorządami. W tym przypadku także występowało duże zróżnicowanie wyników w poszczególnych parkach (od 4,8% w Biebrzańskim PN do 66,7% w Słowińskim PN). Natomiast głównymi źródłami konfliktów w tym przypadku były: infrastruktura turystyczna (41% odpowiedzi), przebieg granic parku i otuliny (14% wskazań), ograniczenia w korzystaniu z zasobów przez ludność miejscową (12% wskazań) (Królikowska, 2007). 100 dyrektorzy PN władze gmin 80 ludność udział % 60 40 20 0 a b c d e f g h i j k Ryc. 89. Główne źródła konfliktów w parkach narodowych w opinii różnych grup respondentów objaśnienia: a – problemy własnościowe, b – rozwój zabudowy i budowa nowych domów, c – niejasny podział kompetencji między dyrekcją PN a samorządem lokalnym, d – ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie PN, e – problemy z udostępnieniem parku do użytkowania przez ludność miejscową (np. zbiór runa leśnego), f – dostępność PN dla turystów i zagospodarowanie turystyczne parku, g – sposób wykonywania zadań przez Służbę PN, h – sprzeczności między zapisami planu ochrony PN a dokumentami dotyczącymi rozwoju gmin (m.in. określającymi kierunki zagospodarowania gmin), i – brak rozmów oraz brak zainteresowania losem mieszkańców ze strony PN, j – negatywny wpływ dzikich zwierząt na uprawy rolne, k – złe (niespójne, sprzeczne z innymi) przepisy prawne dotyczące funkcjonowania parków narodowych (źródło: opracowanie własne) Badania wskazały na emerytów jako grupę najbardziej przekonaną o występowaniu konfliktów, a studentów – w najmniejszym stopniu. Wykształcenie respondentów nie stanowi kryterium, które w znaczący sposób różnicuje odpowiedzi na pytanie o to czy konflikty występowały w parku narodowym. Również osoby cechujące się pozytywnym stosunkiem do przyrody, w większości nie wiedziały czy konflikty park narodowy – miejscowa ludność występowały w ich gminie. Świadomość występowania konfliktów była wyższa wśród osób, które 211 uczestniczyły w zajęciach prowadzonych przez park, niż wśród osób nie uczestniczących w takich zajęciach. Świadomość występowania konfliktów między parkiem a miejscową ludnością w poszczególnych parkach jest bardzo zróżnicowana. Tylko w czterech parkach (Tatrzańskim, Pienińskim, Wigierskim i Wolińskim) większość respondentów stwierdziła, że w ich parku w przeszłości dochodziło do takich konfliktów. Świadomość konfliktów była największa wśród osób mieszkających w parku narodowym, zaś najniższa wśród tych respondentów, którzy mieszkają w sąsiedztwie granic parku narodowego. Natomiast największy odsetek osób, które twierdziły, że w ich parku narodowym miały miejsce konflikty park – ludność, mieszka w gminach miejskich. Posiadanie gruntów w parku narodowym zwiększa świadomość występujących konfliktów: znacznie większe było dostrzeganie konfliktów wśród respondentów, których rodzina posiada grunty w parku, niż wśród tych, którzy gruntów w parku nie mają. Dostrzeganie konfliktów jest wyższe wśród osób zamieszkałych w gminach bogatszych, a najniższe w gminach uznanych za biedniejsze. Biorąc pod uwagę poszczególne przyczyny konfliktów, badania pozwoliły zauważyć, że na problemy z powiększaniem zabudowy i wznoszeniem nowych domów najbardziej zwracały uwagę osoby zamieszkałe w parku, których rodziny posiadają tam grunty. Były to osoby o obojętnym stosunku do przyrody, które nie uczestniczyły w zajęciach edukacyjnych. Na problemy własnościowe najbardziej zwracały uwagę osoby z wykształceniem wyższym, emeryci, osoby o obojętnym stosunku do przyrody, mieszkające w parku i posiadające tam grunty, oraz osoby z gmin uboższych. Ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku były postrzegane w największym stopniu przez młodzież i emerytów, przez respondentów z wyższym wykształceniem, o obojętnym stosunku do przyrody, przez osoby uczestniczące w zajęciach edukacyjnych, zamieszkałe w parku i posiadające tam swoje grunty, osoby z gmin bogatszych, miejskich. Natomiast na problemy z udostępnianiem parku do użytkowania przez ludność miejscową zwracały uwagę w największym stopniu osoby z wyższym wykształceniem, uczestniczące w zajęciach edukacyjnych, emeryci, ponadto osoby zamieszkałe w parku narodowym, których rodziny mają tam swoje grunty, oraz osoby z gmin bogatszych. Na zagospodarowanie turystyczne jako przyczynę konfliktów zwracali uwagę respondenci z wyższym wykształceniem, o obojętnym stosunku do przyrody, posiadający w parku grunty, osoby z gmin miejskich średniozamożnych. Wykonywanie zadań przez służbę i dyrekcję parku narodowego jako przyczynę konfliktów dostrzegali głównie emeryci i renciści, osoby nie uczestniczące w zajęciach edukacyjnych, o obojętnym stosunku do przyrody, osoby zamieszkałe w parku narodowym, których rodziny mają tam swoje grunty. Zarówno obecne badania, jak też wyniki innych badaczy pokazują, że świadomość konfliktów oraz ich przyczyny w poszczególnych parkach narodowych są bardzo zróżnicowane. W znacznej mierze są one uzależnione od specyfiki obszaru oraz indywidualnych relacji wypracowanych między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością i władzami samorządowymi. 212 Zaprezentowane wyniki badań dotyczących postrzegania przyczyn sytuacji konfliktowych między społecznością lokalną a parkiem narodowym oraz pożądanych sposobów ich rozwiązywania pozwalają na sformułowanie następujących prawidłowości oraz wniosków: - poszczególne grupy respondentów różnią się świadomością postrzegania konfliktów zachodzących między parkiem a społecznością lokalną. Postrzeganie konfliktów zależne jest od zamieszkania względem parku i posiadania prywatnych gruntów w parku oraz od udziału w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy; - udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy zwiększa wiedzę ankietowanych o występowaniu konfliktów, jest ona największa wśród osób zamieszkałych w parku narodowym oraz wśród tych, którzy mają tam swoje grunty; - szczegółowa analiza przyczyn konfliktów pozwala zauważyć, że w znacznej mierze pokrywają się one z utrudnieniami, jakie wynikają z obecności w sąsiedztwie zamieszkania tej formy ochrony przyrody; - ocena sposobów rozwiązywania konfliktów w poszczególnych parkach jest dosyć mocno zróżnicowana; w większości przypadków ich postrzeganie przez lokalną społeczność zależne jest wprost proporcjonalnie od wykształcenia respondentów, posiadania przez rodzinę gruntów w parku, miejsca zamieszkania względem granic parku narodowego oraz zamieszkania w różnych typach gmin; - opinie osób pełnoletnich i młodzieży w sprawie sposobów kształtowania relacji ludność – park narodowy oraz rozwiązywania sporów między nimi są bardzo zbliżone. 213 7. OCENA RELACJI PARK NARODOWY – SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA PRZEZ RÓŻNE GRUPY RESPONDENTÓW W rozdziale przedstawiono wyniki badań dotyczących oceny relacji między parkiem narodowym a mieszkańcami i władzami samorządowymi gmin parkowych. W ocenie, wyrażonej przez mieszkańców gmin parkowych, uwzględniono trzy grupy czynników: społecznych, przestrzennych i ekonomicznych. 7.1. Relacje społeczność lokalna – park według dyrektorów parków narodowych Dyrektorzy parków narodowych w wypowiedziach dotyczących relacji parku z lokalną społecznością, władzami samorządowymi oraz innymi podmiotami działającymi w obrębie parku narodowego lub jego sąsiedztwie wyrażali na ten temat oceny zróżnicowane, ale w przeważającej części pozytywne (ryc. 90). 100% 90% złe 80% 70% obojętne 60% 50% dobre 40% 30% bardzo dobre 20% 10% 0% relacje park - ludność miejscow a relacje park samorząd lokalny relacje parki - różne podmioty działające na obszarze parku relacje park - różne podmioty działające w sąsiedztw ie parku Ryc. 90. Opinie dyrektorów parków o relacjach między parkiem narodowym, ludnością miejscową i samorządem w parkach i ich sąsiedztwie (źródło: opracowanie własne) Stosunki między parkiem narodowym reprezentowanym przez jego dyrekcję a ludnością miejscową tylko w dwóch parkach narodowych (Ojcowskim i Świętokrzyskim) zostały określone jako „obojętne”, aż w dziewiętnastu jako „dobre”, a w dwóch (Bieszczadzkim i Wolińskim) jako „bardzo dobre”. W odniesieniu do relacji parku z władzami samorządowymi gmin parkowych oceny te były jeszcze wyższe. Aż w czternastu parkach dyrektorzy uznali je za „dobre”, a w sześciu (Bieszczadzkim, Gorczańskim, Kampinoskim, Narwiańskim, Tatrzańskim i Wielkopolskim) – za bardzo dobre. Obojętne oceny relacji z władzami samorządowymi zanotowano tylko w trzech parkach narodowych: Bory Tucholskie, Ojcowskim i Świętokrzyskim. Ocena stosunków z innymi podmiotami działającymi na obszarze parku narodowego, wyrażona przez ich dyrektorów, w zdecydowanej większości była 214 „dobra” (w Babiogórskim nawet „bardzo dobra”). Jako „obojętne” relacje zostały określone w pięciu parkach narodowych: Białowieskim, Drawieńskim, Gór Stołowych, Magurskim i Ojcowskim. Tylko w jednym parku (Bory Tucholskie) zostały uznane za złe. Prawie identycznie przedstawia się opinia dyrektorów parków narodowych odnośnie relacji park narodowy – podmioty działające w jego sąsiedztwie (w tym w otulinie parku narodowego): w siedemnastu parkach relacje są dobre lub bardzo dobre, w pięciu parkach (Białowieskim, Gór Stołowych, Magurskim, Słowińskim i Wielkopolskim) – obojętne, a w Ojcowskim – za złe. Z pewnością tak duże zróżnicowanie ocen relacji ludzie – park przez dyrektorów parków narodowych jest wynikiem szeregu czynników, mających wpływ na stan relacji miejscowej ludności z parkiem. Są one odzwierciedleniem zarówno konfliktów, jakie zachodziły w parkach jak też współpracy dyrekcji parku ze społecznością lokalną. W kontekście powyższych wyników wypada zgodzić się ze stwierdzeniami I. Lewickiego (2006) – dyrektora Wolińskiego Parku Narodowego, że istotą działania parku narodowego w gminie (parkowej) jest nieustanne utrzymywanie dobrych relacji z władzami oraz mieszkańcami gminy. Nie może się to jednak odbywać w drodze ustępstw i kosztem przyrody. Dlatego tak ważne jest odnalezienie pewnej równowagi pomiędzy potrzebami człowieka a przyrody. Warunkiem harmonijnego współdziałania człowieka z przyrodą jest przede wszystkim to, by widzieć i przewidywać skutki prowadzonej działalności. Dyrektorzy parków narodowych są zwolennikami wprowadzenia zmian prawno-organizacyjnych, które w ich przekonaniu zmniejszyłyby zagrożenia funkcjonowania parków narodowych i znacząco poprawiły relacje z lokalną społecznością. Wśród przedstawionych propozycji są następujące: a/ wzmocnić pozycję parków narodowych w polskim systemie ochrony przyrody (propozycja dyrektora Słowińskiego PN) np. dokonując zmiany osobowości prawnej parków, która pozwoli im na wydawanie decyzji (obecnie organem decyzyjnym jest Minister Środowiska) (propozycja PN Ujście Warty) lub zmienić podległość parków narodowych na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (tak jak w USA, gdyż zadaniem Służby Parku jest pilnowanie majątku państwowego: chronionej przyrody, a nie gospodarowanie lasem) (propozycja Biebrzańskiego PN); b/ zapewnić stabilność ram prawnych parkom narodowym i ich bezwarunkowo przestrzegać (propozycje dyrekcji parków: Babiogórskiego, Bieszczadzkiego i Ojcowskiego); c/ zapewnić spójność i jednoznaczność przepisów wynikających z ustaw (Woliński PN, Biebrzański PN), a zwłaszcza: - w ustawie o ochronie przyrody wprowadzić wyraźne zapisy o zakazie jakiejkolwiek zabudowy w parkach (Kampinoski PN); - w ustawie o ochronie przyrody zapisać, że jednostki samorządu terytorialnego powinny jedynie opiniować, a nie uzgadniać kwestie utworzenia parku narodowego i zmiany jego granic (Pieniński PN); 215 - w ustawie o ochronie przyrody dokładniej zdefiniować pojęcia „otulina” oraz wprowadzić katalog zakazów (lub dopuszczalnych działań) w otulinie parku narodowego (Drawieński PN, Kampinoski PN, Tatrzański PN); - w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wprowadzić obowiązek wykonywania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w obszarach chronionych i wokół nich lub obowiązek zgodności UWZ ze studium (Kampinoski PN), a wydanie decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych dla przedsięwzięć realizowanych na terenie parku narodowego i jego otuliny powinno być uzgodnione z dyrektorem parku (Pieniński PN); d/ rozwiązać kwestię własności prywatnej w parkach narodowych, tzn. albo wykupić te tereny albo objąć inną formą ochrony przyrody, albo na takich obszarach nie powoływać parków narodowych, gdyż obszary te są objęte wyłącznie ochroną krajobrazową, a „przy obecnych zapisach ustawy o ochronie przyrody, z najwyższą ostrożnością trzeba podchodzić do ochrony krajobrazowej, ponieważ powoduje ona w praktyce zawieszenie wszystkich zakazów ochronnych, jakie obowiązują na terenie parku narodowego” (dyrektor Biebrzańskiego Parku Narodowego); e/ poprawić współpracę między parkami narodowymi oraz między parkami narodowymi a Ministerstwem Środowiska (Gorczański PN); f/ wprowadzić jasny podział kompetencji między parkami a innymi podmiotami (Wielkopolski PN, Świętokrzyski PN); g/ zmniejszyć intensywność urbanizacji terenów stanowiących korytarze ekologiczne wychodzące z parków (Tatrzański PN); h/ zapewnić zabezpieczenie finansowe ustawowej działalność parków narodowych (Gorczański PN, Magurski PN, Poleski PN, Słowiński PN); i/ stworzyć prawne mechanizmy pozwalające parkom na zatrzymanie przychodów na realizację zadań statutowych (Słowiński PN); j/ precyzyjnie określić kompetencje dyrektora parku, zwłaszcza w stosunku do obszarów Natura 2000 (Wigierski PN, Świętokrzyski PN) oraz znieść nadzór parków narodowych nad realizacją zadań ochronnych obszarów Natura 2000 poza granicami parków (PN Gór Stołowych). Powyższe propozycje, będące głosem osób odpowiedzialnych za ochronę przyrody w parkach narodowych, stanowią rozważną i dalekosiężną perspektywę, do której powinien zmierzać polski system ochrony przyrody. Wydaje się, że obecnie większość z tych propozycji ma charakter postulatywny, lecz świadomość potrzeby ochrony najcenniejszych obszarów przyrodniczych w Polsce powinna determinować jak najszybsze działania zmierzające w kierunku zapewnienia podstaw prawnych ich realizacji. 7.2. Relacje społeczność lokalna – park według przedstawicieli władz samorządowych gmin parkowych Przedstawiciele władz samorządowych gmin parkowych w przeważającej większości pozytywnie ocenili relacje z administracją parku narodowego. Ponad 60% 216 ankietowanych samorządowców określiło je jako „dobre”, a 20% jako „bardzo dobre” (ryc. 91). Nieco odmiennie przedstawia się opinia respondentów na temat relacji administracji parku narodowego z miejscową ludnością. Tylko połowa ankietowanych przedstawicieli władz gmin parkowych oceniła je dobrze i bardzo dobrze. Dla ponad dwa razy większej grupy niż w przypadku oceny stosunków park – samorząd, relacje administracji parku narodowego z ludnością były obojętne (39%) i złe (11%). 100% 90% 80% 70% bardzo złe 60% złe 50% obojętne dobre 40% bardzo dobre 30% 20% 10% 0% relacje park - lokalny samorząd relacje park - ludność miejscowa Ryc. 91. Opinie władz gmin parkowych o relacjach między parkiem narodowym a władzami samorządowymi gmin parkowych oraz między parkiem narodowym a miejscową ludnością (źródło: opracowanie własne) W sprawie ewentualnych zmian w funkcjonowaniu parków, które mogłyby mieć wpływ na stan relacji z mieszkańcami, zabrało głos 60% respondentów (ryc. 92). Przy czym 33% stwierdziło, że nie widzi potrzeby żadnych zmian, a nieznacznie mniej (27%) opowiedziało się za dokonaniem zmian. tak 27% nie wiem 40% nie 33% Ryc. 92. Odpowiedzi przedstawicieli władz gmin parkowych na pytanie czy powinny nastąpić zmiany w funkcjonowaniu parku narodowego (źródło: opracowanie własne) 217 Wśród propozycji postulujących wprowadzenie zmian, które według ankietowanych osób poprawiłyby relacje parku narodowego z miejscową ludnością, znalazły się następujące: - park narodowy powinien być bardziej przyjazny mieszkańcom, tzn. powinien być szerszy dostęp ludności miejscowej do parku; - poprawa przepływu informacji między parkiem narodowym a mieszkańcami gmin parkowych oraz zobowiązanie parku do zinstytucjonalizowania współpracy z lokalną społecznością; - prawne zobowiązania do współpracy parku narodowego z samorządami lokalnymi i jednoznaczny podział kompetencji między nimi; - większe powiązanie parku narodowego z samorządem lokalnym w zaspokajaniu praw i potrzeb społeczności lokalnych; - udział przedstawiciela gminy w zarządzaniu parkiem narodowym (np. w Radzie Parku powinna zasiadać taka sama liczba przedstawicieli mieszkańców jak naukowców); - jasny podział kompetencji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi (jednoznaczne przepisy prawne); - zmiana przepisów łagodzących ograniczenia i umożliwienie szerszego korzystania z jego zasobów przez społeczność lokalną; - umożliwienie prowadzenia działalności gospodarczej i inwestycji na terenie parku narodowego; - sprecyzowanie przepisów dotyczących uzgadniania przez samorządy powiększenia parku narodowego i wyznaczania otuliny; - park narodowy nie może być „państwem” w gminie, bo to narusza samorządność gminy; - rekompensaty dla ludności za obostrzenia budowlane i agrotechniczne; - udostępnienie mieszkańcom jezior; - ochrona nie może wpływać hamująco na rozwój lokalny; - współodpowiedzialność parku narodowego za szkody z powodu podtopień; - rządowe rekompensaty finansowe za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego; - systematyczny wykup gruntów od rolników po godziwej cenie; - racjonalizacja zatrudnienia w zależności od wielkości parku; - budowa tras spacerowych w parku narodowym; - uregulowanie ruchu turystycznego oraz większa otwartość parku narodowego dla turystów; - zwiększenie środków finansowych na utrzymanie parków narodowych i większa dbałość o infrastrukturę turystyczną. Z przytoczonych powyżej propozycji zmian funkcjonowania parków narodowych, oczekiwanych przez przedstawicieli władz gmin parkowych jasno wynika, że w większości mają one charakter roszczeniowy. Chociaż niektóre propozycje można uznać za słuszne i uzasadnione z punktu widzenia społeczności lokalnej, to wydaje się, że oczekiwania te są jednak nadmierne w stosunku do 218 posiadanych uprawnień. Ich pełna realizacja z pewnością zaszkodziłaby ochronie przyrody, generując nowe konflikty z parkiem. Są też one potwierdzeniem, że sprawa relacji między dyrekcją parku narodowego a lokalnym samorządem nie należy do łatwych. Obie strony w odmienny sposób patrzą na przestrzeń, w której funkcjonują. Ta odmienna perspektywa spojrzenia na obszar parku narodowego może prowadzić do nieporozumień, a w konsekwencji do konfliktów, w których chroniona przyroda jest przedmiotem sporów. 7.3. Relacje społeczność lokalna – park według mieszkańców gmin parkowych Ocena relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością Prawie połowa badanej populacji gmin parkowych uznała relacje między parkiem narodowym (reprezentowanym przez jego dyrekcję) a miejscową ludnością za obojętne (46,9%) (tab. 135). Wskazanie na to było wyższe wśród osób pełnoletnich (54,6%), niż wśród młodzieży (39,5%). Nieco mniej osób (około 44%) relacje te oceniło za dobre i bardzo dobre. Oceny relacji park – ludność wyrażone przez młodzież były zdecydowanie wyższe niż oceny osób pełnoletnich. Przedstawiały się one następująco: odsetek ocen „dobrych” u młodzieży wynosił 43,1%, a wśród dorosłych o prawie 10% mniej. Natomiast oceny „bardzo dobre” wyrażało 9% młodzieży oraz 3,3% dorosłych. Tabela 135. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w opinii młodzieży i osób pełnoletnich Obecne relacje PN – ludność miejscowa Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 73 2,4% 43 1,5% 116 2,0% złe 178 5,9% 199 6,9% 377 6,4% obojętne 1187 39,5% 1575 54,6% 2762 46,9% dobre 1297 43,1% 975 33,8% 2272 38,5% bardzo dobre 273 9,1% 94 3,2% 367 6,2% Ogółem 3008 100,0% 2886 100,0% 5894 100,0% Uwzględniając wykształcenie osób pełnoletnich jako kryterium oceny relacji park – ludzie, można zauważyć, że niezależnie od posiadanego przez respondentów wykształcenia, dominują oceny obojętne (tab. 136). Mieszczą się one w zakresie od 48% wśród osób z wykształceniem podstawowym do ponad 57% wśród osób z wykształceniem średnim. Osoby słabiej wykształcone, częściej niż osoby z wykształceniem wyższym, wyrażały opinie dobre i bardzo dobre o tych relacjach. 219 Tabela 136. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów Obecne relacje PN – ludność miejscowa Wykształcenie: podstawowe liczebność udział % zawodowe liczebność udział % średnie liczebność udział % wyższe liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 2 1,0% 5 0,7% 22 2,2% 11 1,2% 40 1,4% złe 14 7,3% 55 7,4% 72 7,3% 55 6,0% 196 6,9% obojętne 91 47,7% 393 52,7% 568 57,3% 506 55,4% 1558 54,8% dobre 77 40,3% 269 36,1% 301 30,3% 310 34,0% 957 33,7% bardzo dobre 7 3,7% 23 3,1% 29 2,9% 31 3,4% 90 3,2% Ogółem 191 100,0% 745 100,0% 992 100,0% 913 100,0% 2841 100,0% W ocenie relacji między parkiem a ludnością miejscową obojętna relacja dominuje także przy uwzględnieniu statusu zawodowego osób ankietowanych. Najwyższy odsetek ocen „obojętnych” (56,4%) zanotowano wśród osób pracujących zawodowo (tab. 137). Oceny bardzo dobre relacji PN – ludność miejscowa zostały wystawione przez młodzież uczącą się (9,1%) i studiującą (7,5%). Najbardziej krytycznie stosunki te ocenili emeryci – prawie 11% ankietowanych stwierdziło, że są one „złe” oraz 2,5%, że są „bardzo złe”. Tabela 137. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od statusu zawodowego respondentów Obecne relacje PN – ludność miejscowa Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 73 2,4% 0 0,0% 24 1,1% 10 2,2% 3 2,5% 110 1,9% złe 178 5,9% 7 7,5% 141 6,7% 30 6,4% 13 10,9% 369 6,4% obojętne 1187 39,5% 49 52,7% 1184 56,4% 232 49,9% 54 45,4% 2706 46,8% dobre 1297 43,1% 30 32,3% 694 33,1% 175 37,6% 45 37,8% 2241 38,7% bardzo dobre 273 9,1% 7 7,5% 56 2,7% 18 3,9% 4 3,4% 358 6,2% Ogółem 3008 100,0% 93 100,0% 2099 100,0% 465 100,0% 119 100,0% 5784 100,0% Gdy za kryterium oceny relacji park narodowy – miejscowa ludność przyjęto stosunek respondentów do przyrody można było zauważyć, że występuje zależność wprost proporcjonalna: im bardziej pozytywne jest nastawienie respondentów do przyrody tym wyższa ocena relacji park – ludność miejscowa (tab. 138). Ankietowani 220 twierdzący, że przyroda jest dla nich bardzo ważna, ocenili te relacje najwyżej (odsetek ocen bardzo dobrych i dobrych – ponad 47%). Odpowiedzi osób deklarujących obojętny stosunek do przyrody, cechowały się najwyższym odsetkiem bardzo złych ocen tych relacji – ponad 11%. Tabela 138. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od stosunku respondentów do przyrody Obecne relacje PN – ludność miejscowa Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 41 1,7% 53 1,6% 21 11,6% 115 1,9% złe 146 5,9% 210 6,5% 20 11,0% 376 6,4% obojętne 1121 45,3% 1540 47,9% 89 49,2% 2750 46,8% dobre 981 39,6% 1239 38,6% 44 24,3% 2264 38,6% bardzo dobre 186 7,5% 174 5,4% 7 3,9% 367 6,3% Ogółem 2475 100,0% 3216 100,0% 181 100,0% 5872 100,0% Istotnym kryterium uwzględnionym w trakcie oceny relacji park narodowy – miejscowa ludność, okazało się uczestnictwo respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy. Osoby, które wzięły udział w takich zajęciach, bardziej pozytywnie oceniły relacje park – miejscowa ludność niż te, które w takich zajęciach nie uczestniczyły. Ocenę dobrą i bardzo dobrą relacji zachodzących między parkiem a ludnością miejscową wystawiło ponad 50% uczestniczących w zajęciach edukacyjnych (tab. 139). Można zatem stwierdzić, że korzystanie z edukacji organizowanej w parku narodowym ma dobry wpływ na ocenę stosunków między parkiem a lokalną społecznością. Tabela 139. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park Obecne relacje PN – ludność miejscowa Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % nie wiem liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 25 0,9% 62 2,6% 19 3,4% 106 1,9% złe 147 5,4% 188 7,7% 26 4,6% 361 6,3% obojętne 1092 40,1% 1299 53,5% 303 53,6% 2694 47,1% dobre 1214 44,5% 798 32,9% 192 34,0% 2204 38,5% bardzo dobre 249 9,1% 79 3,3% 25 4,4% 353 6,2% Ogółem 2727 100,0% 2426 100,0% 565 100,0% 5718 100,0% 221 W poszczególnych parkach narodowych oceny relacji między parkiem narodowym a ludnością miejscową znacznie się różnią (ryc. 93). Aż w trzynastu parkach dominują oceny obojętne. Najwyższy odsetek takich ocen stwierdzono w Wolińskim Parku Narodowym (ponad 60%). Tylko w sześciu parkach narodowych przeważyły oceny pozytywne (zsumowane „bardzo dobre” i „dobre”). Najwięcej ocen pozytywnych zanotowano wśród mieszkańców gmin Świętokrzyskiego PN – prawie 70%. Natomiast najwyższy odsetek ocen „bardzo złych” zanotowano wśród mieszkańców gmin Kampinoskiego Parku Narodowego (5,7%), zaś „złych” w Białowieskim PN (19%), Tatrzańskim PN (13,7%) i Kampinoskim (11,0%). W żadnym parku narodowym większość ankietowanych osób nie stwierdziła, że relacje park – ludność miejscowa są negatywne. Ryc. 93. Ocena relacji park narodowy – ludność miejscowa przez mieszkańców gmin parkowych objaśnienia: 1 – negatywna, 2 – obojętna, 3 – pozytywna (źródło: opracowanie własne) 222 Zastanawiając się nad przyczynami takich ocen, należy zwrócić uwagę na wyniki badań zamieszczone w rozdziale dotyczącym korzyści i utrudnień wynikających z sąsiedztwa z parkiem (rozdz. 5). Pozwalają one stwierdzić, że każdy z parków narodowych o przeważającym odsetku pozytywnych ocen relacji między parkiem a miejscową ludnością cechuje się bardzo dobrą współpracą z lokalnym środowiskiem społecznym, zwłaszcza z samorządami większości gmin. Odzwierciedlenie w ocenie omawianych relacji ma również współpraca dyrekcji parków z gminami parkowymi, przejawiająca się podejmowaniem wspólnych inicjatyw inwestycyjnych na rzecz miejscowego środowiska przyrodniczego oraz działaniami szkoleniowo-edukacyjnymi dla ludności (przykłady opisane w rozdz. 5). Świętokrzyski PN, w którym stwierdzono najwyższy odsetek ocen pozytywnych (i równocześnie najniższy odsetek ocen obojętnych) wyróżnia się tym, że jest jednym z trzech parków (obok Tatrzańskiego i Roztoczańskiego), w którym według danych dyrekcji tych parków miejscowa ludność stanowi najwięcej, bo ponad 80% uczestników zajęć edukacyjnych prowadzonych przez park. Dwa pozostałe parki także należą do ścisłej czołówki parków o najwyższym odsetku pozytywnych ocen relacji park narodowy – ludność miejscowa. W parkach o najwyższych wskazaniach negatywnych ocen relacji park narodowy – społeczność lokalna (Białowieski, Kampinoski i Tatrzański) wyniki odzwierciedlają aktualny stan stosunków między miejscową ludnością a dyrekcją tych trzech parków. W Białowieskim Parku Narodowym okres przeprowadzenia badań (2009 rok) zbiegł się z ostrym sporem z mieszkańcami o powiększenie strefy ochronnej Puszczy Białowieskiej. Natomiast w Kampinoskim PN najbardziej prawdopodobną przyczyną takich ocen są nasilające się spory związane z presją urbanizacyjną oraz stosunkami własnościowymi wynikającymi z obecności gruntów obcych w parku. Powodują one, że ten park narodowy znalazł się na pierwszym miejscu w rankingu oceny intensywności przyczyn konfliktów w parkach, który został sporządzony w oparciu o opinie dyrektorów parków (rozdz. 6, tab. 101). Również wyniki ocen dla Tatrzańskiego Parku Narodowego są odzwierciedleniem ciągnących się tam od lat sporów społeczności lokalnej z dyrekcją parku. Tabela 140. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku Obecne relacje PN – ludność miejscowa Zamieszkanie względem PN: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie liczebność granic PN/ otulinie udział % w dalszej odległości liczebność od granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 17 12,2% 67 1,9% złe 28 20,2% 256 7,1% obojętne 36 25,9% 1560 43,0% dobre 46 33,1% 1497 41,3% bardzo dobre 12 8,6% 241 6,7% Ogółem 139 100,0% 3621 100,0% 31 1,5% 115 2,0% 92 4,5% 376 6,5% 1125 54,6% 2721 46,7% 700 34,0% 2243 38,5% 111 5,4% 364 6,3% 2059 100,0% 5819 100,0% 223 W badaniu stwierdzono, że im dalej od granicy parku narodowego, tym wyższa jest obojętność oceny relacji park – ludzie (tab. 140). Ponad połowa respondentów w grupie osób mieszkających w dalszej odległości od granicy parku narodowego oceniła relacje ludności z parkiem jako obojętne. Ponadto zauważono, że im dalej od granicy parku tym mniej ocen negatywnych tych stosunków. Spośród różnych typów gmin, w których położone są parki narodowe, najbardziej obojętna ocena relacji park – miejscowa ludność wystąpiła w gminach miejskich (56%) (tab. 141). Natomiast odsetek głosów obojętnych był najniższy w gminach wiejskich (43,1%). Największy odsetek głosów pozytywnych (bardzo dobrych i dobrych) oraz negatywnych (złych i bardzo złych) odnośnie relacji park – miejscowa ludność, zanotowano wśród mieszkańców gmin wiejskich (47,5% i 9,3%). Tabela 141. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w różnych typach gmin Typ gminy: wiejska liczebność udział % miejsko-wiejska liczebność udział % miejska liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Obecne relacje PN – ludność miejscowa bardzo bardzo złe złe obojętne dobre dobre 78 262 1565 1478 246 2,2% 7,2% 43,1% 40,7% 6,8% 17 49 641 476 80 1,3% 3,9% 50,8% 37,7% 6,3% 18 53 444 243 35 2,3% 6,7% 56,0% 30,6% 4,4% 113 364 2650 2197 361 2,0% 6,4% 46,6% 38,6% 6,4% Ogółem 3629 100,0% 1263 100,0% 793 100,0% 5685 100,0% Uwzględniając jako kryterium oceny posiadanie gruntów w parku narodowym przez rodzinę osób ankietowanych, można zauważyć, że w tej grupie respondentów przeważają pozytywne oceny relacji między parkiem a ludnością miejscową (43%) (tab. 142). Prawie co piąty ankietowany sądził, że relacje te są złe lub bardzo złe. Duża grupa respondentów będących właścicielami gruntów uważała, że stosunki między parkiem a ludnością są obojętne (prawie 40%), grupa ta jest mniejsza niż wśród osób nie będących właścicielami gruntów (ponad 56%). Tabela 142. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym Obecne relacje PN – ludność miejscowa Czy rodzina jest właścicielem gruntów? tak liczebność udział % nie liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 224 bardzo złe 19 5,4% 11 0,7% 30 1,6% złe 48 13,8% 78 5,2% 126 6,8% obojętne 132 37,8% 840 56,0% 972 52,5% dobre 137 39,3% 530 35,3% 667 36,1% bardzo dobre 13 3,7% 42 2,8% 55 3,0% Ogółem 349 100,0% 1501 100,0% 1850 100,0% W gminach zamożniejszych relacje park narodowy – społeczność lokalna ocenione zostały bardziej surowo: im bogatsza gmina tym mniej ocen dobrych i bardzo dobrych (tab. 143). Większy (niż w przypadku gmin zaliczonych do uboższych) odsetek osób tam mieszkających, uznało relacje między tymi dwiema stronami za obojętne (odpowiednio 49,7% i 46,1%). W gminach zaliczonych do zamożniejszych, w porównaniu z pozostałymi, stwierdzono też więcej ocen złych i bardzo złych kosztem ocen dobrych i bardzo dobrych. Tabela 143. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w gminach o różnej zamożności Obecne relacje PN – ludność miejscowa Zamożność gminy: poniżej średniej liczebność udział % średnia liczebność udział % powyżej średniej liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 45 1,4% 49 2,6% 18 2,7% 112 2,0% złe 174 5,5% 135 7,2% 55 8,3% 364 6,4% obojętne 1453 46,1% 865 46,4% 329 49,7% 2647 46,6% dobre 1279 40,6% 696 37,3% 222 33,5% 2197 38,7% bardzo dobre 202 6,4% 120 6,5% 38 5,8% 360 6,3% Ogółem 3153 100,0% 1865 100,0% 662 100,0% 5680 100,0% Ocena relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi Podobnie jak w przypadku omówionych powyżej relacji park – miejscowa ludność, także relacje między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi gmin parkowych zostały ocenione przez większość respondentów jako obojętne (56%) (tab. 144). Wskazanie to było wyższe wśród osób pełnoletnich (63,6%) niż wśród młodzieży (48,3%). Nieco mniej osób (około 38%) relacje te oceniło jako „dobre” i „bardzo dobre”. Oceny relacji park – samorząd wyrażone przez młodzież były zdecydowanie wyższe niż oceny osób pełnoletnich. Przedstawiały się one następująco: odsetek ocen „dobrych” u młodzieży wynosił 37,7%, a wśród dorosłych 28%. Natomiast oceny „bardzo dobre” wyrażało 7,2% młodzieży oraz 3,6% dorosłych. Tabela 144. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w opinii młodzieży i osób pełnoletnich Obecne relacje PN – władze samorządowe Respondenci: młodzież liczebność udział % dorośli liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 57 1,9% 24 0,8% 81 1,4% złe 148 4,9% 116 4,0% 264 4,5% obojętne 1447 48,3% 1825 63,6% 3272 55,8% dobre 1130 37,7% 803 28,0% 1933 32,9% bardzo dobre 215 7,2% 102 3,6% 317 5,4% Ogółem 2997 100,0% 2870 100,0% 5867 100,0% 225 Stosując kryterium wykształcenia wśród osób pełnoletnich stwierdzono, że oceny obojętne zawierały się w przedziale od 60,5% do 66% (tab. 145). Najwyższą obojętność – 66% stwierdzono wśród osób z wykształceniem zawodowym. Najwyższe oceny (dobre i bardzo dobre) relacji PN – władze samorządowe zanotowano wśród mieszkańców z wykształceniem podstawowym (ponad 33%) zaś najniższe (suma złych i bardzo złych) wśród respondentów z wykształceniem średnim (5,9% tej grupy ankietowanych). Tabela 145. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od wykształcenia osób pełnoletnich Obecne relacje PN – władze samorządowe Wykształcenie: podstawowe liczebność udział % zawodowe liczebność udział % średnie liczebność udział % wyższe liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 1 0,5% 2 0,3% 13 1,3% 6 0,6% 22 0,8% złe 10 5,3% 23 3,1% 45 4,6% 36 4,0% 114 4,0% obojętne 115 60,5% 487 66,0% 630 64,0% 571 62,7% 1803 63,8% dobre 60 31,6% 196 26,5% 270 27,4% 261 28,6% 787 27,9% bardzo dobre 4 2,1% 30 4,1% 27 2,7% 37 4,1% 98 3,5% Ogółem 190 100,0% 738 100,0% 985 100,0% 911 100,0% 2824 100,0% Uwzględniając status zawodowy respondentów można zauważyć, że najwyższy odsetek ocen obojętnych relacji park – władze samorządowe (64,4%) wystąpił w grupie osób pracujących zawodowo. Najwyższe oceny – prawie 45% oraz najniższe – około 7% zanotowano wśród uczniów (tab. 146). Tabela 146. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od statusu zawodowego respondentów Obecne relacje PN – władze samorządowe Status zawodowy: uczeń liczebność udział % student liczebność udział % osoba pracująca liczebność zawodowo udział % osoba liczebność niepracująca udział % emeryt/rencista liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) 226 bardzo złe 57 1,9% 1 1,1% 15 0,7% 4 0,9% 1 0,9% 78 1,4% złe 148 4,9% 4 4,3% 79 3,8% 24 5,2% 5 4,3% 260 4,5% obojętne 1447 48,3% 57 61,3% 1348 64,4% 288 62,7% 66 56,9% 3206 55,7% dobre 1130 37,7% 24 25,8% 585 28,0% 125 27,2% 37 31,9% 1901 33,0% bardzo dobre 215 7,2% 7 7,5% 65 3,1% 18 3,9% 7 6,0% 312 5,4% Ogółem 2997 100,0% 93 100,0% 2092 100,0% 459 100,0% 116 100,0% 5757 100,0% Gdy za kryterium oceny relacji między parkiem narodowym a władzami samorządowymi przyjęto stosunek respondentów do przyrody, można było zauważyć, że im stosunek do przyrody jest bardziej pozytywny tym wyższa, bardziej pozytywna jest ocena tych relacji (tab. 147). Uwzględniając uczestnictwo respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy w trakcie oceny relacji park narodowy – władze samorządowe, stwierdzono że osoby, które deklarowały udział w takich zajęciach bardziej pozytywnie oceniły relacje park – władze samorządowe niż te, które w takich zajęciach nie uczestniczyły (tab. 148). Tabela 147. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od stosunku respondentów do przyrody Obecne relacje PN – władze samorządowe Przyroda dla respondenta jest: bardzo ważna liczebność udział % ważna liczebność udział % obojętna liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 16 0,6% 47 1,5% 17 9,4% 80 1,4% złe 96 3,9% 149 4,7% 17 9,4% 262 4,5% obojętne 1363 55,3% 1789 56,0% 104 57,4% 3256 55,7% dobre 826 33,5% 1070 33,4% 34 18,8% 1930 33,0% bardzo dobre 166 6,7% 141 4,4% 9 5,0% 316 5,4% Ogółem 2467 100,0% 3196 100,0% 181 100,0% 5844 100,0% Tabela 148. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park Obecne relacje PN – władze samorządowe Czy uczestniczył w zajęciach edukacyjnych w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % nie wiem liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 25 0,9% 34 1,4% 14 2,5% 73 1,3% złe 107 3,9% 118 4,9% 28 5,0% 253 4,4% obojętne 1294 47,5% 1530 63,2% 377 66,7% 3201 56,0% dobre 1103 40,4% 657 27,1% 124 21,9% 1884 33,0% bardzo dobre 199 7,3% 83 3,4% 22 3,9% 304 5,3% Ogółem 2728 100,0% 2422 100,0% 565 100,0% 5715 100,0% Relacje między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w poszczególnych parkach są różnie oceniane przez ludność miejscową. W opinii respondentów prawie we wszystkich parkach przeważają oceny obojętne. Najwięcej takich ocen (ponad 70%) stwierdzono w Karkonoskim PN i Wolińskim PN. Tylko w dwóch parkach – Biebrzańskim i Świętokrzyskim, przeważyła ocena pozytywna (zsumowane oceny „bardzo dobre” i „dobre”). Ponad 10% ocen „bardzo dobrych” stwierdzono wśród mieszkańców gmin trzech parków narodowych: Biebrzańskiego, 227 Świętokrzyskiego i Babiogórskiego. Natomiast najwyższy odsetek ocen „bardzo złych” zanotowano wśród respondentów Kampinoskiego Parku Narodowego (3,6%). W żadnym parku narodowym większość mieszkańców nie stwierdziła, że relacje park – władze samorządowe są „złe” lub „bardzo złe” (ryc. 94). Ryc. 94. Ocena relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w poszczególnych parkach objaśnienia: 1 – negatywna, 2 – obojętna, 3 – pozytywna (źródło: opracowanie własne) Porównując opinie mieszkańców gmin parkowych na temat relacji parku narodowego z władzami samorządowymi, można zauważyć, że im dalsze było miejsce zamieszkania respondenta od granicy parku, tym większa obojętność w ocenie tych relacji (tab. 149). W grupie osób mieszkających w dalszej odległości od granicy parku narodowego oceny obojętne wyraziło aż 60% ankietowanych, zaś 228 wśród osób mieszkających w parku „tylko” 37,8% ankietowanych. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest fakt, iż wśród osób zamieszkałych w parku stwierdzono najwięcej ocen pozytywnych (dobrych i bardzo dobrych) – ponad 45% oraz najwięcej ocen negatywnych (złych i bardzo złych) – 16%. Tabela 149. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku Zamieszkanie względem PN: w PN liczebność udział % w sąsiedztwie granic liczebność PN/ otulinie udział % w dalszej odległości liczebność od granicy PN udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) Obecne relacje PN – władze samorządowe bardzo bardzo złe złe obojętne dobre dobre 8 15 51 49 12 5,9% 11,1% 37,8% 36,3% 8,9% 50 177 1930 1241 211 1,4% 4,9% 53,5% 34,4% 5,8% 23 71 1243 624 89 1,1% 3,5% 60,6% 30,4% 4,3% 81 263 3224 1914 312 1,4% 4,5% 55,6% 33,0% 5,4% Ogółem 135 100,0% 3609 100,0% 2050 100,0% 5794 100,0% Spośród trzech typów gmin, w których położone są parki narodowe, najbardziej obojętna ocena relacji park narodowy – władze samorządowe została stwierdzona w gminach miejskich (prawie 67% respondentów, o ponad 10 punktów procentowych wyżej niż średnio we wszystkich gminach parkowych) (tab. 150). Największy odsetek głosów pozytywnie oceniających te relacje stwierdzono w gminach wiejskich (ponad 40% ankietowanych), podobnie jak głosów negatywnych (6,7%). Tabela 150. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od zamieszkania w różnych typach gmin Obecne relacje PN – władze samorządowe Typ gminy: wiejska liczebność udział % miejsko-wiejska liczebność udział % miejska liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 48 1,3% 19 1,5% 10 1,3% 77 1,4% złe 196 5,4% 34 2,7% 24 3,0% 254 4,5% obojętne 1894 52,4% 722 57,5% 528 66,9% 3144 55,5% dobre 1252 34,6% 418 33,3% 203 25,7% 1873 33,1% bardzo dobre 226 6,3% 63 5,0% 24 3,0% 313 5,5% Ogółem 3616 100,0% 1256 100,0% 789 100,0% 5661 100,0% W grupie respondentów, których rodzina posiada grunty w parku narodowym, ponad połowa uważa, że stosunki te są obojętne. Odpowiedź ta wśród osób nie mających tam swoich gruntów jest bardziej częsta o ponad 10 punktów 229 procentowych. Oceny pozytywne oraz negatywne tych stosunków w grupie właścicieli gruntów są wyższe niż wśród osób nie posiadających tam swoich gruntów i wynoszą odpowiednio: 36,9% do 31,6% oraz 10,6% do 3,2% (tab. 151). Tabela 151. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym Obecne relacje PN – władze samorządowe Czy rodzina jest właścicielem gruntów w PN? tak liczebność udział % nie liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 9 2,6% 6 0,4% 15 0,8% złe 28 8,0% 42 2,8% 70 3,8% obojętne 183 52,4% 973 65,2% 1156 62,8% dobre 110 31,5% 424 28,4% 534 29,0% bardzo dobre 19 5,4% 48 3,2% 67 3,6% Ogółem 349 100,0% 1493 100,0% 1842 100,0% W gminach zamożniejszych odsetek osób oceniających relacje między parkiem narodowym a władzami samorządowymi jako obojętne był większy niż w gminach uboższych (odpowiednio 61,3% i 54,2%). Podobnie przedstawiają się wyniki dotyczące ocen bardzo złych i złych (w sumie odpowiednio 6,4% i 5,6%). W gminach zamożniejszych było zaś mniej ocen dobrych (25,9%) niż w mniej zamożnych (34,5%) (tab. 152). Tabela 152. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi zależności od zamieszkania w gminach o różnej zamożności Obecne relacje PN – władze samorządowe Zamożność gminy: poniżej średniej liczebność udział % średnia liczebność udział % powyżej średniej liczebność udział % Ogółem liczebność udział % (źródło: opracowanie własne) bardzo złe 34 1,1% 32 1,7% 11 1,7% 77 1,4% złe 142 4,5% 80 4,3% 31 4,7% 253 4,5% obojętne 1701 54,2% 1037 55,8% 404 61,3% 3142 55,6% dobre 1083 34,5% 618 33,2% 171 25,9% 1872 33,1% bardzo dobre 178 5,7% 92 4,9% 42 6,4% 312 5,5% Ogółem 3138 100,0% 1859 100,0% 659 100,0% 5656 100,0% W kontekście rozpatrywanych powyżej zagadnień interesującym uzupełnieniem są odpowiedzi mieszkańców dotyczące ich stosunku do dyrekcji parków narodowych oraz ewentualnych zmian w funkcjonowaniu parków, które poprawiłyby relacje parku narodowego z miejscową ludnością. Ponad połowa badanej populacji pozytywnie oceniła pracę dyrekcji najbliższego parku narodowego, a 7% negatywnie (ryc. 95). Około 40% respondentów wykazało się w tej sprawie obojętnością, odpowiadając „nie mam zdania”. 230 źlebardzo źle 4% 2% bardzo dobrze 15% obojętnie - nie mam zdania 38% dobrze 41% Ryc. 95. Odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o ocenę pracy dyrekcji najbliższego parku narodowego (n = 5850) (źródło: opracowanie własne) Odpowiadając na pytanie o ewentualne zmiany w funkcjonowaniu parków narodowych, także ponad połowa mieszkańców (57%) nie zajęła w tej sprawie stanowiska, stwierdzając „nie wiem” (ryc. 96). 20% mieszkańców chciałoby zmian, a 23% stwierdziło, że nie ma takiej potrzeby. tak 20% nie wiem 57% nie 23% Ryc. 96. Odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie czy powinny nastąpić zmiany w funkcjonowaniu parku narodowego, które poprawią relacje między parkiem a społecznością lokalną (n = 5840) (źródło: opracowanie własne) Osoby postulujące wprowadzenie zmian, które poprawiłyby relacje parku narodowego z miejscową ludnością, sformułowały następujące propozycje: złagodzenia przepisów, wprowadzenia obowiązku współpracy parku z miejscową ludnością oraz poprawy przepływu informacji między dyrekcją parku a mieszkańcami (ryc. 97). Ponieważ było to pytanie otwarte, największa grupa respondentów (ponad 80%) nie wymieniła zmian, których konkretnie oczekuje. 231 90 udział % odpowiedzi 80 70 60 50 40 30 20 10 0 inne (bez podania jakie) złagodzenie przepisów współpraca PN z miejscową ludnością poprawa przepływu informacji Ryc. 97. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o zmiany, jakie powinny zostać wprowadzone w funkcjonowaniu parku narodowego dla poprawy relacji parku ze społecznością lokalną (n=1161) (źródło: opracowanie własne) 7.4. Ocena relacji park narodowy – społeczność lokalna – dyskusja wyników i konkluzje Porównanie opinii trzech grup respondentów na temat relacji między parkiem narodowym a miejscową ludnością pozwala zauważyć, że w grupie dyrektorów oraz przedstawicieli władz gmin parkowych przeważają pozytywne oceny tych relacji (ryc. 98). Najwyższe oceny relacji społeczność lokalna – park narodowy występują wśród dyrektorów parków narodowych. Natomiast oceny wyrażane przez mieszkańców są w takim samym stopniu pozytywne oraz obojętne. Należy nadmienić, iż oceny wyrażone przez młodzież były zdecydowanie wyższe niż oceny osób pełnoletnich. Takie wyniki są potwierdzeniem wcześniejszych badań (m.in. E. Kozieł i M. Kozieła, 2008), w których zauważono, że osoby młode raczej pozytywnie postrzegają istnienie parku narodowego, na co zapewne ma wpływ ich wyższa świadomość ekologiczna, będąca wynikiem edukacji szkolnej. 90 udział % odpowiedzi 80 dyrektorzy PN 70 60 władze gmin 50 mieszkańcy 40 30 20 10 0 bardzo dobre dobre obojętne złe bardzo złe Ryc. 98. Obecne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii różnych grup respondentów (źródło: opracowanie własne) 232 W poszczególnych parkach oceny omawianych relacji między trzema grupami respondentów przedstawiają w sposób bardzo zróżnicowany (ryc. 99). Ryc. 99. Ocena relacji park narodowy – ludność miejscowa według różnych grup respondentów objaśnienia: 1 – dyrektorzy PN, 2 – władze gmin, 3 – mieszkańcy gmin parkowych, kolor żółty – ocena obojętna, kolor zielony - ocena pozytywna (źródło: opracowanie własne) Można wyróżnić parki, w których oceny tych relacji, wyrażone przez dyrektorów parków, władz gmin i ich mieszkańców są takie same. W dziesięciu parkach narodowych dyrektorzy uważają, że relacje z ludnością miejscową są pozytywne, natomiast społeczność lokalna, tzn. samorządowcy i mieszkańcy gmin, oceniają je jako obojętne. W ośmiu parkach narodowych ich dyrektorzy i przedstawiciele władz gmin pozytywnie oceniają relacje z mieszkańcami, natomiast miejscowa ludność uważa, że są one obojętne. W dwóch parkach (Biebrzańskim 233 i Babiogórskim) – wszystkie grupy respondentów pozytywnie oceniają relacje ludności z parkiem, w jednym (Ojcowskim) – wszystkie grupy uważają, że relacje te są obojętne. Natomiast w Świętokrzyskim Parku Narodowym opinia dyrekcji parku i władz gmin parkowych pokrywa się (jest obojętna), zaś mieszkańcy uważają, że relacje są pozytywne. W Roztoczańskim Parku Narodowym, dyrekcja i mieszkańcy pozytywnie oceniają wzajemne relacje, a samorządowcy uważają, że są one obojętne. Porównując oceny respondentów dotyczące relacji park narodowy – władze samorządowe, można zauważyć duże podobieństwo do ocen relacji między parkiem narodowym a ludnością miejscową. W tym przypadku również najwyższe oceny relacji między parkiem narodowym a samorządem wyrażają dyrektorzy parków (ryc. 100). Wśród przedstawicieli władz gminnych przeważają oceny dobre, natomiast ludność miejscowa zdecydowanie ocenia je obojętnie. 70 udział % odpowiedzi 60 dyrektorzy PN 50 władze gmin 40 30 mieszkańcy 20 10 0 bardzo dobre dobre obojętne złe bardzo złe Ryc. 100. Obecne relacje park narodowy – samorządy w opinii różnych grup respondentów (źródło: opracowanie własne) Rozkład przestrzenny ocen poszczególnych grup respondentów, dotyczących relacji między parkiem narodowym a samorządami lokalnymi w poszczególnych parkach przedstawia się następująco: w czterech parkach (Babiogórskim, Biebrzańskim, Tatrzańskim i Ojcowskim) oceny dyrektorów, władz gmin oraz mieszkańców są takie same, w dwóch parkach (Świętokrzyskim i Gorczańskim) oceny relacji wyrażone przez mieszkańców są identyczne z ocenami władz samorządowych gmin, natomiast we wszystkich pozostałych 17 parkach opinie przedstawicieli władz gmin pokrywają się z opiniami dyrektorów parków, i najczęściej są one pozytywne (ryc. 101). 234 Ryc. 101. Ocena relacji park narodowy – władze samorządowe według różnych grup respondentów objaśnienia: 1 – dyrektorzy PN, 2 – władze gmin, 3 – mieszkańcy gmin parkowych, kolor żółty – ocena obojętna, kolor zielony - ocena pozytywna (źródło: opracowanie własne) Przy ocenie relacji między parkiem a ludnością miejscową oraz parkiem a władzami samorządowymi można dostrzec zależności opinii respondentów od wybranych czynników społecznych, przestrzennych i ekonomicznych. W opiniach respondentów na temat stosunków park – ludzie i park – samorządy dominowały oceny obojętne. Obojętność w ocenie tych relacji była znacznie wyższa wśród osób pełnoletnich niż wśród młodzieży. We wszystkich parkach narodowych pozytywne oceny relacji wyrażane przez gimnazjalistów były wyższe niż oceny respondentów pełnoletnich (ryc. 102). 235 70 60 50 40 30 20 Ojcowski Woliński Karkonoski Białowieski Kampinoski Gorczański Wielkopolski Narwiański Bieszczadzki Słowiński Magurski Bory Tucholskie osoby pełnoletnie Drawieński Poleski Ujście Warty Wigierski Tatrzański Babiogórski Roztoczański Biebrzański Świętokrzyski 0 Gór Stołowych 10 Pieniński % pozytywnych relacji PN - ludność miejscowa 80 gimnazjaliści Ryc. 102. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób pełnoletnich i gimnazjalistów, w poszczególnych parkach (źródło: opracowanie własne) Jedną z przyczyn takiego wyniku jest z pewnością udział osób ankietowanych w edukacji ekologicznej, prowadzonej przez parki wśród ludności miejscowej. Jak wykazano w charakterystyce respondentów (rozdział 2, tab. 5) udział młodzieży w takich zajęciach jest znacznie wyższy niż osób pełnoletnich, stąd rezultat badań w postaci bardziej pozytywnej oceny stosunków społeczność miejscowa – park narodowy przez młodzież. W parkach: Białowieskim i Ujście Warty, w których oceny relacji między tymi grupami respondentów okazały się najbardziej zbliżone, ponad połowa wszystkich ankietowanych osób wzięła udział w zajęciach edukacyjnych (rozdział 2, ryc. 32). Na uwagę zasługuje sytuacja w parkach Świętokrzyskim i Pienińskim, w których większość ankietowanych brała udział w tego typu zajęciach i wystąpiły znaczne różnice w odpowiedziach między osobami dorosłymi a młodzieżą. Przyczynę zróżnicowania wyjaśnia struktura uczestników zajęć edukacyjnych – w tych parkach głównymi odbiorcami edukacji ekologicznej byli uczniowi (ponad 93% spośród ludności miejscowej). Natomiast w Ojcowskim Parku Narodowym, gdzie występuje największa różnica wyników między młodzieżą a osobami pełnoletnimi, udział w zajęciach edukacyjnych deklarowało mniej niż 40% ogółu ankietowanych. Uzupełnieniem stwierdzenia, iż udział w zajęciach edukacyjnych wpływa na lepsze postrzeganie relacji park narodowy – ludność miejscowa, są wyniki porównania pozytywnych ocen relacji parku z ludnością miejscową, wśród osób uczestniczących w zajęciach edukacyjnych, prowadzonych przez parki narodowe, a tymi respondentami, którzy w takich zajęciach nie uczestniczyli (ryc. 103). Z przeprowadzonego zestawienia wynika, że odsetek osób pozytywnie oceniających 236 relacje ludności z parkiem był wyższy wśród osób uczestniczących w zajęciach edukacyjnych niż wśród osób nieuczestniczących w takich zajęciach. Jedynym wyjątkiem był wynik dla Magurskiego Parku Narodowego. Można przypuszczać, że wynikało to z faktu, iż większość respondentów w tym parku stanowiły osoby z gmin parkowych zamieszkałe w dalszej odległości od granic parku narodowego, poza jego otuliną (rozdział 2, ryc. 24). Zebrane materiały oraz wnikliwa analiza dokumentów dotyczących aktualnych problemów stosunków miejscowej ludności z parkiem narodowym potwierdzają, że edukacja ekologiczna jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym pozytywnie na relacje między parkiem a lokalną społecznością. % pozytywnych relacji PN - ludność miejscowa 80 70 60 50 40 30 20 10 Woliński Białowieski Magurski Słowiński Bory Tucholskie Bieszczadzki Drawieński Narwiański Karkonoski Wigierski Wielkopolski Poleski Ojcowski osoby uczestniczące w zajęciach edukacyjnych Gór Stołowych Ujście Warty Tatrzański Kampinoski Gorczański Pieniński Roztoczański Biebrzański Babiogórski Świętokrzyski 0 osoby nieuczestniczące w zajęciach edukacyjnych Ryc. 103. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób uczestniczących i nieuczestniczących w edukacji ekologicznej prowadzonej przez parki narodowe (źródło: opracowanie własne) Uwzględniając dwie kolejne grupy respondentów: osoby lepiej wykształcone (zsumowana liczba osób z wykształceniem wyższym i średnim) oraz słabiej wykształcone (osoby z wykształceniem zawodowym i podstawowym) w poszczególnych parkach narodowych pozytywne oceny relacji między parkiem narodowym a ludnością miejscową przedstawiają się w sposób następujący. W większości parków narodowych osoby wykształcone słabiej lepiej oceniają stan relacji z parkiem niż osoby wyżej wykształcone (ryc. 104). W dziesięciu parkach narodowych odsetek ocen w obu grupach jest prawie identyczny lub bardzo zbliżony, tzn. że respondenci z obu grup mają podobne opinie na temat stanu stosunków ludności miejscowej z parkiem narodowym. Tylko w czterech parkach (Babiogórskim, Biebrzańskim, Ojcowskim i Wielkopolskim) odsetek osób, które pozytywnie oceniają relacje miejscowej ludności z parkiem narodowym, wśród osób 237 z wykształceniem wyższym jest znacznie wyższy niż wśród słabiej wykształconej ludności. Widoczna jest tu wyraźna, zdawałoby się trudna do wytłumaczenia sprzeczność wyników: w większości parków osoby lepiej wykształcone dostrzegają więcej korzyści, np. postrzegają park jako pracodawcę, jako szansę rozwoju agroturystyki, która przyniesie zysk (rozdział 5, tab. 67 i tab. 86), równocześnie jako osoby, które są bardziej wrażliwe na relacje PN – mieszkańcy, bardziej krytycznie oceniają stan relacji ludności miejscowej z parkiem. Jednak przyczyną tej pozornej sprzeczności jest fakt, iż postrzeganie korzyści nie przekłada się na ocenę relacji z parkiem. 60 50 40 30 20 Woliński Ojcowski Karkonoski Białowieski Kampinoski Drawieński Wigierski Gorczański Bory Tucholskie Magurski Narwiański Gór Stołowych lepiej w ykształceni Wielkopolski Pieniński Bieszczadzki Poleski Ujście Warty Tatrzański Roztoczański Babiogórski Biebrzański 0 Słowiński 10 Świętokrzyski % pozytywnych ocen relacji PN - ludność miejscowa 70 słabiej w ykształceni Ryc. 104. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii respondentów lepiej i słabiej wykształconych (źródło: opracowanie własne) Największe dysproporcje w ocenie relacji między tymi dwiema grupami respondentów (na korzyść osób z niższym wykształceniem), mające miejsce w parkach: Wigierskim oraz Drawieńskich, prawdopodobnie są efektem wdrażanych tam programów współpracy parku z lokalną społecznością (przykłady zostały opisane w rozdziale 5), których głównymi beneficjentami są osoby słabiej wykształcone, np. rolnicy. Osoby poddane badaniom ankietowym w tych parkach narodowych w znacznie większym stopniu niż średnio w innych parkach podkreślały korzyści wynikające z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie (rozdział 5, ryc. 68). W przypadku Drawieńskiego PN było to: wiele różnych korzyści oraz miejsca pracy dla mieszkańców gmin parkowych, zaś w Wigierskim PN – oprócz miejsc pracy – także rozwój agroturystyki. Opinie te znalazły potwierdzenie również wśród dyrektorów wspomnianych parków narodowych (rozdział 5, tab. 66). Z kolei w przypadku największych dysproporcji ocen relacji ludzie – park, ale na korzyść osób lepiej wykształconych, która ma miejsce w Biebrzańskim PN, przyczyn tak znacznych różnic może być wiele. Wyższe pozytywne relacje wśród osób lepiej wykształconych świadczyć mogą o bardzo dobrej współpracy dyrekcji 238 tego parku z otoczeniem społecznym (m.in. z władzami gmin parkowych poprzez wspólne inicjatywy środowiskowe, promowanie agroturystyki). Przejawia się to postrzeganiem przez ludność parku jako obiektu służącego promocji regionu oraz jako czynnika wspomagającego zdobycie funduszy unijnych. Osobom słabiej wykształconym prawdopodobnie trudniej dostrzec takie działania. Do tego z pewnością dochodzi znaczna powierzchnia gruntów prywatnych w tym parku oraz niska akceptacja obecności stałych mieszkańców na jego terenie, która ma miejsce wśród respondentów tego parku narodowego (rozdział 4, ryc. 53). Uwzględniając status zawodowy respondentów stwierdzono, że najbardziej pozytywne oceny wyrażała młodzież ucząca się i studiująca, a największą obojętność – osoby pracujące zawodowo. Stwierdzono wprost proporcjonalną zależność wyrażanej opinii od stosunku do przyrody: im bardziej pozytywne nastawienie do przyrody tym wyższa ocena relacji ludzie – park i władze samorządowe – park. Badanie zależności od czynnika przestrzennego (odległości miejsca zamieszkania respondenta od granicy parku) wykazało, że im dalej od parku tym wyższa była obojętność w ocenie relacji park – mieszkańcy i park – władze samorządowe oraz wyrażano mniej ocen negatywnych. W zdecydowanej większości parków narodowych, osoby zamieszkałe poza parkiem i jego strefą ochronną znacznie niżej oceniają relacje społeczności lokalnej z parkiem niż ludność, która mieszka w parku narodowym i jego otulinie (ryc. 105). % pozytywnych ocen relacji PN - ludność miejscowa 80 70 60 50 40 30 20 10 Słowiński Białowieski Bieszczadzki Karkonoski Narwiański Kampinoski Pieniński Magurski Woliński Gorczański Bory Tucholskie Ojcowski Drawieński Wielkopolski Gór Stołowych otulina + PN Poleski Wigierski Tatrzański Babiogórski Biebrzański Ujście Warty Roztoczański Świętokrzyski 0 dalej od PN Ryc. 105. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób zamieszkałych w parku narodowym i jego otulinie oraz poza tym obszarem (źródło: opracowanie własne) W kilku parkach odsetek pozytywnych ocen relacji lokalnej społeczności z parkiem, wyrażanych przez osoby nie związane z bezpośrednim sąsiedztwem 239 parku narodowego, jest nieznacznie wyższy (najbardziej w parkach: Karkonoskim i Pienińskim). Z przeprowadzonych badań wynika, że wyższe oceny relacji park narodowy – ludność miejscowa, wyrażane przez osoby zamieszkałe w otulinie, są efektem prowadzenia skutecznej edukacji ekologicznej właśnie wśród tej grupy ludności. Poza tym osoby zamieszkałe w parku i jego otulinie częściej upatrują park narodowy jako źródło osobistych utrudnień i równocześnie jako źródło osobistych korzyści (rozdział 5, tab. 93, 94). Drugie kryterium przestrzenne (typ gminy), pozwala stwierdzić, że najbardziej pozytywne relacje wyrażają mieszkańcy gmin wiejskich. Sądzić można, iż w większości gmin parkowych stosunki parku z mieszkańcami układają się poprawnie. Zaś wśród mieszkańców gmin miejskich są one najbardziej obojętne, co nie dziwi, gdyż ta grupa respondentów cechuje się najbardziej obojętnym stosunkiem do przyrody. Bardziej przestrzennie zróżnicowana ocena relacji lokalnej społeczności z parkiem narodowym występuje wśród mieszkańców związanych z parkiem prywatnymi gruntami, położonymi na jego terenie (ryc. 106). 60 50 40 30 20 10 rodzina nie posiada gruntów na terenie PN Narwiański Wielkopolski Gorczański Wigierski Słowiński Drawieński Kampinoski Pieniński Poleski Ujście Warty Gór Stołowych Babiogórski Tatrzański Biebrzański Roztoczański 0 Świętokrzyski % pozytywnych relacji PN - ludność miejscowa 70 rodzina posiada grunty na terenie PN Ryc. 106. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób, których rodziny posiadają lub nie posiadają gruntów w parku narodowych (źródło: opracowanie własne) Sytuacja taka dotyczy tylko 16 parków, gdyż w pozostałych brak takich gruntów. Za „normalną” można by uznać sytuację, w której osoby, nie posiadające własnych gruntów w parku narodowym oceniają wyżej relacje z parkiem (brak potencjalnych konfliktów wynikających z zagospodarowania takich gruntów), niż osoby będące właścicielami gruntów. Taka sytuacja ma miejsce w parkach: Świętokrzyskim, Roztoczańskim, Ujście Warty, Kampinoskim, Drawieńskim, Słowińskim i Gorczańskim. W ośmiu parkach narodowych (Wigierskim, 240 Narwiańskim, Babiogórskim, Tatrzańskim, Wielkopolskim, Pienińskim, Poleskim, Biebrzańskim) respondenci, których rodzina jest właścicielem gruntów na terenie parku, wyrażali wyższe oceny relacji z parkiem, niż osoby objęte badaniami ankietowymi, których rodziny nie miały tego typu związków z parkiem. Najbardziej jaskrawe dysproporcje wystąpiły w Wigierskim PN, w którym odsetek ten jest ponad dwukrotnie wyższy wśród właścicieli gruntów. Jest to park w którym suma pozytywnych ocen relacji jest niższa od sumy ocen obojętnych i negatywnych. Właściciele gruntów w parku stanowili niewielki odsetek respondentów, bardzo prawdopodobnie były to osoby zadowolone z relacji z parkiem m.in. ze względu na odczuwane większe korzyści z istnienia parku narodowego (rozdział 5, tab. 73). Porównując opinie respondentów w poszczególnych parkach, z uwzględnieniem ich zamieszkania w trzech kategoriach gmin, wyróżnionych w oparciu o dochody na jednego mieszkańca można zauważyć, że oceny relacji park – miejscowa ludność są również bardzo zróżnicowane (ryc. 107). Niższe oceny tych relacji występują głównie w gminach mniej zamożnych. Natomiast w prawie wszystkich gminach uznanych za zamożniejsze (występujących tylko w kilku parkach: Ujście Warty, Karkonoskim, Magurskim, Kampinoskim, Wolińskim, Bieszczadzkim), mieszkańcy tych gmin częściej pozytywniej oceniają relacje park narodowy – ludność miejscowa. Wyjątkiem jest sytuacja w parkach: Ojcowskim i Słowińskim, z którymi także są związane niektóre „bogatsze” gminy, co może oznaczać, że w tych parkach inne czynniki są istotniejsze dla określenia omawianych relacji. 70 60 50 40 30 20 10 Roztoczański Bieszczadzki Ojcowski Pieniński Woliński Białowieski Gór Stołowych Kampinoski Magurski Słowiński Wigierski Karkonoski Gorczański Drawieński Tatrzański średnia Bory Tucholskie poniżej Wielkopolski Narwiański Ujście Warty Babiogórski Poleski Biebrzański 0 Świętokrzyski % pozytywnych relacji PN - ludność miejscowa 80 powyżej Ryc. 107. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób, zamieszkałych w gminach uznanych za zamożne oraz w gminach mniej zamożnych (źródło: opracowanie własne) 241 Powyższe analizy pozwalają na sformułowanie następujących prawidłowości i wniosków: - opinie respondentów dotyczące relacji park narodowy – społeczność lokalna oraz park narodowy – władze samorządowe w większości parków są zróżnicowane, zaledwie w kilku parkach występuje zgodność opinii między dyrektorami parków, mieszkańcami i władzami gmin parkowych; - wśród dyrektorów parków narodowych oraz przedstawicieli władz gmin parkowych przeważają pozytywne oceny relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością oraz między parkiem a władzami samorządowymi; - najbardziej zbliżone do pozytywnych ocen relacji między parkiem narodowym a miejscową społecznością, wyrażanych przez dyrektorów parków, są opinie młodego pokolenia badanych mieszkańców gmin parkowych; - we wszystkich grupach respondentów relacje park narodowy – władze samorządowe oceniane są bardziej pozytywnie niż relacje parku z mieszkańcami; - na ocenę relacji między parkiem narodowym a mieszkańcami oraz władzami gmin parkowych w różnym stopniu ma wpływ szereg czynników społecznych, przestrzennych i ekonomicznych: pozytywne nastawienie do przyrody oraz udział respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park przekłada się na lepsze postrzeganie relacji park – mieszkańcy oraz park – władze samorządowe; ponadto ocena relacji parku narodowego z mieszkańcami i z władzami samorządowymi zależna jest od zamieszkania względem parku narodowego oraz czynników ekonomicznych, tzn. zamieszkanie dalsze od parku sprzyja wzrostowi ocen obojętnych oraz zmniejszeniu ocen negatywnych; zamożność gminy generuje zwiększenie ocen obojętnych relacji park – mieszkańcy i park - samorząd, zaś posiadanie prywatnych gruntów w parku sprzyja zmniejszeniu ilości lub udziału obojętnych ocen tych relacji; - szczegółowa analiza czynnika ekonomicznego pozwala zauważyć, że w gminach bogatszych ocena relacji park narodowy – ludność miejscowa oraz park narodowy – władze samorządowe jest bardziej obojętna, mniej też dobrych i bardzo dobrych ocen tych relacji. Ponadto, wśród właścicieli gruntów położonych w parkach mniej jest ocen obojętnych, a więcej dobrych (tych jest najwięcej) i złych. Wyniki te nie zaskakują, gdyż osoby posiadające grunty w parku, lepiej odczuwają skutki takiego „sąsiedztwa” np. dzięki właściwemu ułożeniu relacji z dyrekcją parku narodowego albo poprzez utrudnienia w swobodnym wykorzystaniu własnych gruntów; - oczekiwane przez mieszkańców i przedstawicieli władz gmin zmiany w funkcjonowaniu parków narodowych w większości mają charakter postulatywny; ich realizacja zaszkodziłaby ochronie przyrody, prawdopodobnie generując nowe konflikty wokół parku narodowego; - realizacja niektórych postulatów mieszkańców, np. intensyfikacji współpracy z dyrekcją parku narodowego, polepszenia przepływu informacji między parkiem a lokalną społecznością, mogłaby zwiększyć zainteresowanie działalnością parku, prowadząc do zapobiegania potencjalnym konfliktom między parkiem narodowym a miejscową ludnością. 242 8. SYNTEZA WYNIKÓW BADAŃ: PARK NARODOWY A SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA. MODEL RELACJI „SPOŁECZEŃSTWO – PARK” W rozdziale stanowiącym część syntezującą opracowania obok omówienia aktualnych formalno-prawnych zależności między parkiem narodowym a gminą parkową, przedstawiono główne instrumenty kształtowania relacji między parkiem a społecznością lokalną oraz zestawiono wyniki badań empirycznych dotyczące ich oceny przez respondentów. W podsumowaniu zaprezentowano model relacji społeczność lokalna – park narodowy według koncepcji „governance”. 8.1. Formalno-prawne zależności między gminą a parkiem narodowym Na arenie międzynarodowej zadania parków narodowych względem lokalnych społeczności zostały sprecyzowane w tzw. „Deklaracji z Caracas” na IV Światowym Kongresie Parków Narodowych, który odbył się w lutym 1992 r. w Wenezueli. Według opracowanej wówczas deklaracji „Obszary chronione a przyszłość ludzkości” przyjętej pod hasłem kongresu „Parki dla życia”, powołanie i skuteczne zarządzanie systemami parków narodowych powinno posiadać wysoki priorytet i uwzględniać potrzeby oraz zainteresowania miejscowej ludności. Parki narodowe, oprócz zapewnienia trwałości egzystencji wielu cennych obszarów, utrzymywania różnorodności ekosystemów i gatunków, są środowiskiem życia społeczności lokalnych z ich tradycyjną kulturą (Olaczek, 1994; Parks for Life, 1994, za J. Partyka, 2005). Również w naszym kraju odeszła w przeszłość jedynie konserwatorska funkcja parków narodowych, na temat której R. Olaczek (1988) pisał, że najważniejszym zadaniem parków jest ich ponadczasowa funkcja ochronna, a wszelkie formy ich użytkowania mają znaczenie drugorzędne; zaś J. Partyka (2005) twierdził, że parki narodowe na wzór „działań muzealnych” są wyłączane z otoczenia o zwykłej gospodarce i włączane do obiektów utrzymywanych przez Skarb Państwa. Obecnie, w myśl założeń nowego paradygmatu obszarów chronionych, na pierwszy plan wysuwa się ich modelową rolę jako obszaru zrównoważonego rozwoju, gdzie obok ochrony cennych ekosystemów, możliwy jest rozwój społeczno-ekonomiczny obszaru, uwzględniający lokalne społeczności i ich partycypację w korzyściach z ochrony przyrody (IUCN, 2003; Philips, 2003; Mose, 2007, Niedziałkowski, 2009). Według A. Mizgajskiego (2001) zmiana paradygmatu polegająca na włączeniu ochrony przyrody do ramowej koncepcji zrównoważonego rozwoju pozwala odejść od koncepcji „ochrony przyrody przed człowiekiem” na rzecz „ochrony przyrody dla człowieka”. Idea ta, z założenia bardzo słuszna i zweryfikowana w wielu krajach, zdaniem autora opracowania powinna być wdrożona także w naszym kraju. Niestety, co trzeba także zauważyć, może ona skutkować mniejszym rygoryzmem ochrony przyrody. 243 Aktualnie najważniejsze prawne podstawy funkcjonowania parków narodowych w Polsce zawarte są w ustawach: o ochronie przyrody (2004), o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003), o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (2008), oraz rozporządzeniach Ministra Środowiska: w sprawie planów ochrony dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych (2005a) i w sprawie opłat za wstęp do parków narodowych (2005b). Uwarunkowania formalno-prawne relacji gmina – park narodowy obejmują kilka następujących aspektów: a/ udział gminy przy powoływaniu parku narodowego lub zmiany jego granic; b/ udział gminy przy tworzeniu planu ochrony parku narodowego; c/ uwzględnianie parku narodowego przy planowaniu przestrzennym na obszarze gminy (studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego [suikzp] gminy – oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego [mpzp]); d/ udział społeczeństwa w procesie tworzenia suikzp i mpzp, planów ochrony oraz ocen oddziaływania na środowisko; e/ kompensacje przyrodnicze; f/ rekompensaty za utracone korzyści. Do utworzenia lub zmiany granic parku narodowego potrzebne są uzgodnienia i opinie właściwych rad gmin. Mówią o tym art. 7 ustawy, który brzmi: „Utworzenie lub powiększenie obszaru parku narodowego obejmujące obszary, które stanowią nieruchomości niebędące własnością Skarbu Państwa, następuje za zgodą właściciela, a w razie braku jego zgody – w trybie wywłaszczenia” i art. 10: „Utworzenie parku narodowego, zmiana jego granic lub likwidacja może nastąpić po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo organami uchwałodawczymi jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze działania planuje się powyższe zmiany, oraz po zaopiniowaniu przez zainteresowane organizacje pozarządowe”. Na mocy ustawy, sporządzany przez dyrektora parku narodowego plan ochrony musi być zaopiniowany przez władze gmin, bowiem plan zawiera wytyczne i ustalenia do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (suikzp) gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (mpzp), dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń wewnętrznych lub zewnętrznych. Podstawą prawną planowania przestrzennego w gminie jest Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [ustawa opizp]. Na jej mocy kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy, w tym uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (…), należy do zadań własnych gminy (art. 3 ustawy opizp). Art. 6 tej ustawy mówi, że każdy ma prawo, w granicach określonych ustawą, do zagospodarowania terenu, do którego ma tytuł prawny, zgodnie z warunkami ustalonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, jeżeli nie narusza to chronionego 244 prawem interesu publicznego oraz osób trzecich. Zgodnie z wykładnią – interes publiczny daje się potencjalnie odnieść do wielu niezindywidualizowanych adresatów traktowanych jako wspólny podmiot. Związany jest między innymi z realizacją celów uznanych za cele publiczne. Do celów publicznych należy m.in. utworzenie lub powiększenie obszaru parku narodowego lub rezerwatu przyrody (art. 7.1. ustawy o ochronie przyrody – [ustawy oop]) oraz ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt lub siedlisk przyrody (art. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami Dz. U. z 2004 r. nr 261, poz. 2603). Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (suikzp) gminy służy określeniu polityki przestrzennej gminy, w tym lokalnych zasad zagospodarowania przestrzennego. Ustalenia studium są wiążące dla organów gminy przy sporządzaniu planów miejscowych (art. 9 ustawy opizp). W studium uwzględnia się uwarunkowania wynikające w szczególności z występowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów odrębnych oraz wymogów ochrony przyrody, oraz określa się w szczególności obszary oraz zasady ochrony przyrody (art. 10 ustawy opizp). Oznacza to, że przy konstrukcji studium należy uwzględnić ustalenia do suikzp gmin, dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń wewnętrznych lub zewnętrznych w stosunku do parku narodowego, rezerwatu przyrody lub parku krajobrazowego, zawarte w planie ochrony parku narodowego (art. 20 ustawy oop). W miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (mpzp) określa się obowiązkowo między innymi: przeznaczenie terenów oraz linie rozgraniczające tereny o różnym przeznaczeniu lub różnych zasadach zagospodarowania, (…) zasady ochrony przyrody (art. 15 ustawy opizp). Oznacza to w szczególności, że w mpzp należy uwzględnić (podobnie jak przy konstrukcji suikzp) ustalenia do mpzp, dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń, zawarte w planie ochrony parku narodowego (art. 20 ustawy oop). Projekt suikzp wymaga także uzgodnienia z dyrektorem parku narodowego w części dotyczącej parku narodowego i jego otuliny, w zakresie ustaleń suikzp, mogących mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody parku narodowego (art. 10 ustawy oop). Wójt, burmistrz albo prezydent miasta (…) wprowadza zmiany wynikające z uzyskanych opinii i dokonanych uzgodnień (art. 11 ustawy opizp). Dodatkowo mpzp wymaga uzgodnienia z dyrektorem parku narodowego w części dotyczącej parku narodowego i jego otuliny, w zakresie ustaleń mpzp, mogących mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody parku narodowego (art. 10 ustawy oop). Wójt, burmistrz albo prezydent miasta wprowadza zmiany wynikające z uzyskanych opinii i dokonanych uzgodnień (art. 17 ustawy opizp). W przypadku braku planu miejscowego, zgodnie z art. 50 ustawy opizp inwestycja celu publicznego jest lokalizowana w drodze decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Zmiana zagospodarowania terenu, polegająca na budowie obiektu budowlanego lub wykonaniu innych robót budowlanych, a także zmiana sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części, wymaga ustalenia, w drodze decyzji, warunków zabudowy (art. 59 ustawy opizp). Wójt, burmistrz albo prezydent miasta wydają decyzje w sprawach ustalenia lokalizacji inwestycji celu publicznego (art. 51 ustawy opizp) oraz decyzje o warunkach zabudowy (art. 60 ustawy opizp) po 245 uzgodnieniu z dyrektorem parku narodowego – w odniesieniu do obszarów położonych w granicach parku i jego otuliny. Podstawę prawną udziału społeczeństwa w procesie tworzenia planów miejscowych, planów ochrony oraz ocen oddziaływania na środowisko stanowi ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko [ustawa oooś]. Należy dodać, że ustawa ta służy wdrożeniu kilku dyrektyw Wspólnot Europejskich. Na podstawie art. 11 ustawy opizp każdy obywatel może przedkładać wnioski do studium oraz uwagi do projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, które na co najmniej 21 dni zostaje wyłożone do publicznego wglądu i poddane publicznej dyskusji. Zaś na podstawie art. 17 i art. 18 ustawy opizp każdy może przedkładać wnioski do planu i uwagi do projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Każdy też może na podstawie art. 29-43 ustawy oooś składać uwagi i wnioski do strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (sporządzonej do suikzp i mpzp), do oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko oraz na podstawie art. 19 ustawy oop i art. 29-43 ustawy oooś do projektu planu ochrony parku narodowego. Czynności te stanowią podstawową formę komunikacji społecznej w procedurach planistycznych, świadczą o udziale społeczeństwa w procesach planowania przestrzennego. Na obszarze parku narodowego Minister Środowiska może wydać zgodę na realizację inwestycji liniowych celu publicznego ze wskazaniem obowiązku kompensacji. Podstawą prawną kompensacji przyrodniczej jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska [poś] (wg tekstu Dz. U. z 2008 r. nr 25, poz. 150, z późn. zm.). Kompensacja przyrodnicza to zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych (art. 3 poś). Na skutek zmian planów zagospodarowania i ograniczeń wynikających z przepisów o ochronie przyrody przysługuje rekompensata za utracone korzyści. Jeżeli, w związku z uchwaleniem planu miejscowego albo jego zmianą, korzystanie z nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe bądź istotnie ograniczone, właściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomości może żądać od gminy odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę albo wykupienia nieruchomości lub jej części. Realizacja roszczeń (…) może nastąpić również w drodze zaoferowania przez gminę właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu nieruchomości zamiennej (art. 36 ustawy opizp). Należy dodać, że nie przysługują roszczenia za utracone potencjalne korzyści. Brak jest dyspozycji prawnych na temat rekompensat dotyczących obszarów, na których użytkowanie ziemi musi ulec zmianie ze względu na konieczność kompensacji. 246 Obecny system prawny, dotyczący styku wymagań związanych z ochroną przyrody oraz funkcjonowaniem i rozwojem samorządnej gminy wprowadza kilka fundamentalnych zasad postępowania: - uzgadnianie, tam gdzie jest to możliwe, zasięgu form ochrony przyrody i zakresu niezbędnych działań, - wybieranie najlepszego (w wielu przypadkach – najmniej szkodzącego środowisku) rozwiązania inwestycyjnego z wielu analizowanych wariantów, - minimalizowanie możliwości podejmowania decyzji uznaniowych, natomiast posługiwanie się zobiektywizowanymi procedurami, bazującymi na najlepszej dostępnej wiedzy, - rekompensowanie utraconych korzyści i ograniczeń w użytkowaniu, - wspieranie finansowe działań nieszkodzących środowisku lub poprawiających jego stan. Obowiązujące aktualnie w Polsce rozwiązania prawne dotyczące styku gminy i parku narodowego, choć w większości zgodne z ogólnoświatową tendencją wzmacniania roli społeczności lokalnych w procesie planowania i zarządzania ochroną środowiska i rozwojem zrównoważonym, są mocno krytykowane (Radecki 2002; 2007; Solon, 2005). Głównie dlatego, że są one przyczyną konfliktów dotyczących zakresu władzy lub kompetencji. W przypadku nieporozumień między administracją parków narodowych a samorządami lokalnymi główna praprzyczyna leży w umocowaniach prawnych wynikających z ustawy o ochronie przyrody (Królikowska, 2007). J. Solon (2005) uważa, że rozwiązania prawne obowiązującej ustawy o ochronie przyrody bardzo silnie wzmacniają rolę samorządu (poprzednia ustawa po nowelizacji z 2000 r. wymagała jedynie zaopiniowania przez samorządy ustaleń do studiów uwarunkowań i planów) oraz wprowadzają wyraźną nierówność stron w trakcie negocjacji (dyrektor parku musi uzgodnić wszystko, natomiast gminy – jedynie to, co może mieć negatywny wpływ). Krytyka aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody wynika też z faktu, że na podstawie obowiązującej ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. nie doszło do żadnych zmian na mapie parków narodowych w Polsce. Mimo propozycji tworzenia nowych parków narodowych (co najmniej trzech: Turnickiego PN, Mazurskiego PN, Jurajskiego PN oraz powiększenia dwóch: Białowieskiego i Karkonoskiego) oraz przyjęcia przez rząd i Sejm tych postulatów w dokumentach: Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do 2016 r. (2008) oraz Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej (2007) – nie utworzono nowych parków, ani też znacząco nie powiększono obszaru istniejących. Skutecznie blokują je obowiązujące regulacje prawne. Przede wszystkim wymóg uzyskania zgody wszystkich zainteresowanych jednostek samorządu terytorialnego (władz gminnych, powiatowych i wojewódzkich). W tym kontekście w pełni uzasadniona jest opinia J. Solona (2008), który uważa, że aby przełamać ten impas, konieczna jest zmiana ustawy o ochronie przyrody, odbierająca samorządom prawo weta i zastępująca je prawem do opiniowania projektów tworzenia i powiększania parków. 247 Reasumując należy stwierdzić, że zgodnie z obowiązującym prawem kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy, należy do zadań własnych gminy. W przypadku obecności na terenie gminy parku narodowego lub jego otuliny, planowanie przestrzenne musi uwzględniać chroniony prawem interes publiczny, którym jest m.in. utworzenie lub powiększenie obszaru parku narodowego oraz ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt lub siedlisk przyrody. Zarówno nowo tworzone studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, jak i ustalenia warunków zabudowy dotyczące obszarów położonych w granicach parku i jego otuliny, muszą być uzgodnione z dyrektorem parku narodowego. 8.2. Instrumenty służące kształtowaniu relacji między parkiem narodowym a społecznością lokalną Stan stosunków między parkiem narodowym a lokalną społecznością wynika zarówno z bieżących uwarunkowań między różnymi podmiotami funkcjonującymi na obszarze parku i jego otoczenia, jak też z uwarunkowań, które miały miejsce w przeszłości, zwłaszcza w okresie tworzenia danego parku lub jego powiększania. Na jakość tych stosunków może mieć wpływ wiele czynników wynikających ze specyfiki miejsca, jak też oczekiwań lub interesów poszczególnych stron. Wiele też może być sposobów kształtowania tych relacji, zarówno w zakresie komunikacji społecznej między podmiotami, jak też w celu unikania potencjalnych sporów lub zapobiegania konfliktom. Najlepszym instrumentem zapobiegania sporom z pewnością byłyby dobre akty prawne, a zwłaszcza wynikający z ich zapisów jasny podział kompetencji między stronami działającymi w parku: mieszkańcami gmin parkowych, lokalną władzą a dyrekcją parku. Ponieważ na całym świecie ochrona przyrody jest kosztowna, być może relacje między parkami narodowymi a ich otoczeniem społecznym byłyby bardziej poprawne, gdyby działalność parków była lepiej finansowana, i objęłaby np. rządową rekompensatę dla miejscowej ludności za utrudnienia poniesione w związku z istnieniem parku i odpowiednią (godziwą) zapłatę za szkody spowodowane przez dzikie zwierzęta. Według M. Baranowskiej-Janoty i D. Ptaszyckiej-Jackowskiej (1993) instrumentami polityki eliminacji szkodliwych oddziaływań na parki narodowe i rozwiązywania konfliktów na ich obszarach są prawnie określone sposoby dostępne rządowi i władzom samorządowym, służące do sterowania procesami, w wyniku których następuje osiągnięcie pożądanych efektów. Zalicza się do nich instrumenty: prawne, planistyczne, ekonomiczne, informacyjne i negocjacyjne. Różne instrumenty mogą działać na różnych poziomach, a ich działanie niejednokrotnie nawzajem się przenika. Dla eliminacji szkodliwych oddziaływań na parki narodowe podstawowe znaczenie mają regulacje prawne i planistyczne oraz zbiory informacji o stanie przyrody. Instrumentami pomocniczymi są natomiast instrumenty ekonomiczne i informacyjno-edukacyjne. Z kolei do rozwiązywania konfliktów w obrębie parków 248 narodowych i ich otulin główną rolę odgrywają negocjacje, które powinny być poprzedzone wyczerpującą informacją i edukacją oraz powinny być wspomagane instrumentami ekonomicznymi i legislacyjnymi. Skuteczność działania w parkach narodowych zależy od doboru właściwych instrumentów, od warunków i sytuacji, a szczególnie uzależniona jest od kojarzenia różnych instrumentów ze względu na ich ścisłe powiązania i współzależności (Baranowska-Janota, Ptaszycka-Jackowska, 1993). Ryc. 108. Główne grupy narzędzi wdrażania ekorozwoju a sfery rozwoju, w których są one wykorzystywane (źródło: M. Kistowski, 2003) Warto w tym miejscu przywołać zaproponowane przez M. Kistowskiego (2003) instrumenty wdrażania ekorozwoju i ochrony środowiska na poziomie regionalnym. System metod i narzędzi wdrażania ekorozwoju obejmuje sfery: przyrodniczą, społeczną, gospodarczą i przenikającą je sferę przestrzenną (ryc. 108). Narzędzia edukacyjne, prowadzące do zwiększenia poziomu świadomości ekologicznej, skierowane są głównie na sferą społeczną, częściowo na kreatorów procesów gospodarczych. Narzędzia ekonomiczne, mające podstawowe znaczenie dla sfery gospodarczej, obejmują różne instrumenty finansowe, które powinny stymulować zmniejszanie presji na środowisko oraz tworzyć warunki sprawiedliwego dostępu do zasobów i walorów przyrodniczych. Metody kształtowania środowiska obejmują ochronę i pielęgnację wybranych obszarów, przekształcanie i przystosowywanie środowiska dla potrzeb działań człowieka sprzyjających zrównoważonemu rozwojowi. Natomiast narzędzia organizacyjne mają prowadzić do takiego sposobu organizacji życia społecznego, gospodarczego i przestrzeni kształtowanej przez człowieka, który będzie sprzyjać zmniejszaniu presji na środowisko, polepszaniu 249 jego jakości i intensyfikacji procesów ekorozwoju. Celem instrumentów planistyczno-lokalizacyjnych jest takie zaplanowanie i zrealizowanie lokalizacji określonych obiektów w przestrzeni geograficznej, które będzie w minimalnym stopniu kolidować ze strukturą i procesami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym oraz sprzyjać zrównoważonemu rozwojowi społecznemu. Z kolei narzędzia prawne obejmują stanowienie prawa regulującego zasady funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki oraz działań prowadzonych w przestrzeni geograficznej. Instrumenty technologiczne mają na celu taką konstrukcję urządzeń wytwarzanych przez człowieka, która sprzyjałaby minimalizacji zużycia energii i materiałów oraz transportochłonności w procesach produkcji i wytwarzania usług w gospodarce. Proponowane działania muszą zachować warunki ekoefektywności: energetycznej, materiałowej i transportowej (Kistowski, 2003). W nawiązaniu do powyższych propozycji w dalszej części opracowania przedstawiono najważniejsze narzędzia kształtowania relacji między parkami narodowymi a lokalną społecznością. Zaliczono do nich: - politykę własnościową obejmującą wykup prywatnych gruntów i wywłaszczenia z obszaru parku narodowego, - prawidłowe planowanie przestrzenne w gminach parkowych, - edukację ekologiczną miejscowej ludności. Z pewnością nie wyczerpują one wszystkich możliwych sposobów kształtowania interakcji ludzie – park w gminach parkowych. Trudno też któreś uznać za ważniejsze, a inne za podrzędne. Tylko ich jednoczesne stosowanie, uwarunkowane lokalnymi potrzebami i specyfiką poszczególnych parków, może przynieść sukces w postaci bezkonfliktowej koegzystencji miejscowej społeczności z obszarami o najwyższych walorach krajobrazowych objętych obszarową ochroną prawną w parku narodowym. 8.2.1. Polityka własnościowa w parkach narodowych: wykupy i wywłaszczenia gruntów Parki narodowe obejmują zarówno grunty państwowe, jak i prywatne. W wielu krajach tereny prywatne na obszarach chronionych są raczej normą, niż czymś nadzwyczajnym. A ich właściciele są traktowani jako partnerzy w dziele ochrony. Tworzenie rozmaitych systemów motywacji dla prywatnych właścicieli gruntów, budowa i realizacja planu komunikacji z nimi – to jedne z podstawowych elementów w pracy wielu parków narodowych na świecie. W naszym kraju, po latach ustroju ignorującego prawa własności i traktujących właścicieli jak przeszkodę w skutecznej ochronie przyrody, nadszedł czas przesady w drugą stronę. Panuje przeświadczenie, że ochrona przyrody na prywatnych gruntach nie jest możliwa i w zasadzie należałoby się „pozbyć” takich terenów z parków. Do głównych problemów istniejących na gruntach prywatnych w parkach narodowych A. Mizgajski (2001) zalicza nielegalne budownictwo rekreacyjne, pozyskiwanie drewna poza dopuszczalne limity oraz eutrofizację ekosystemów 250 w wyniku gospodarki rolnej. Natomiast według J. Solona (2007) w Polsce ze względu na niejasność i niespójność aktów prawnych na terenach prywatnych w parkach narodowych, zwłaszcza w miejscach atrakcyjnych dla inwestycji, występuje presja prowadząca do zmian w użytkowaniu ziemi. Prowadzi to często do konfliktu interesów między właścicielami gruntów a administracją parków narodowych. Traktowanie parków narodowych jako dobra publicznego sprawiało, że od początku ich istnienia w Polsce czynione były starania o wywłaszczenie ludności z obszaru parku lub wykup gruntów od prywatnych właścicieli. Czasami proces wykupu prywatnych gruntów pod planowany park poprzedzał fakt powołania danego parku. Tak np. było w przypadku Pienińskiego PN – jednego z najstarszych polskich parków. Już pod koniec lat 20. XX wieku zaczęły się wykupy prywatnych gruntów, którymi rozpoczęto przygotowania do utworzenia parku. W późniejszym okresie wykupy były stosowane także przed utworzeniem lub powiększeniem innych parków narodowych. Akcje wykupów najcenniejszych przyrodniczo terenów traktowane były bardzo często jako jedno z podstawowych zadań administracji parku narodowego (Partyka, 1981). Spośród wszystkich parków narodowych w Polsce, parkiem, w którym najszerzej została przeprowadzona akcja wykupu prywatnych gruntów jest Kampinoski Park Narodowy. Park ten został utworzony 16 stycznia 1959 r. (Dz. U. Nr 17, poz. 91) na powierzchni około 40700 ha. W powierzchni tej, prawie połowę, tj. 18500 ha stanowiły prywatne grunty rolne i leśne, zajmowane głównie przez drobne gospodarstwa rolne. Dyskusyjne korzyści dla rolnictwa ze strony prowadzonej od czasów międzywojennych melioracji obszaru, włączonego do parku narodowego, przyczyniły się do opracowania na początku lat 70. XX w. planu zagospodarowania przestrzennego, który m.in. przewidywał całkowite zlikwidowanie nieopłacalnej gospodarki rolnej i przejęcie tych terenów przez park narodowy. Uchwałą z 18 lipca 1975 r. Rada Ministrów podjęła decyzję w sprawie przejęcia przez państwo, w drodze wywłaszczenia, gruntów położonych w Kampinoskim Parku Narodowym. Zarządzeniem z 30 marca 1976 r. prezydent miasta stołecznego Warszawy zatwierdził „Program wykupów i wywłaszczeń na rzecz KPN w latach 1976–1985” (Markowski, 2009). W sumie program wykupów objął 12416 ha gruntów, a zarządzeniem prezydent Warszawy zlecił wykupienie dalszych 1426 ha lasów przyległych bezpośrednio do kompleksu głównego parku narodowego. Do 1980 r. udało się wykupić około 50% planowanych gruntów. W 1984 r. skorygowano program wykupów, wyłączając z niego kilka wsi leżących głównie na obrzeżach parku narodowego. Niestety, w trakcie realizacji programu zmieniły się przepisy dotyczące tworzenia i wykorzystywania funduszu leśnego, z którego finansowano wykupy, a w 1985 r. nastąpiła reorganizacja urzędów centralnych. Wprowadzone nowe przepisy dotyczące przedsiębiorstw uniemożliwiły dalsze finansowanie programu wykupu gruntów i w konsekwencji jego załamanie. W latach 1986–1993 wykupy prowadzono w zwolnionym tempie, wykorzystując doraźnie przyznawane środki finansowe, które pozwoliły wykupić około 550 ha. Do końca tego okresu wykupiono około 69% planowanej powierzchni, a pozostało do wykupienia 4556 ha. 251 Istotne dla ochrony przyrody było to, iż z 67 wsi podlegających wykupowi, w 17 z nich wykupiono mniej niż połowę areału gruntów. Jak podają W. Lenartowicz i M. Markowski (2004) prowadzone w latach 90. XX wieku prace nad Planem Ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego wykazały, że kontynuowanie wykupów do czasu ich całkowitego zakończenia jest niezbędne i nie ma innych rozwiązań gwarantujących właściwe zachowanie wartości przyrodniczych Puszczy Kampinoskiej. W opinii przedłożonej przez interdyscyplinarny zespół ekspertów pod kierunkiem prof. J. Kołodziejskiego, dobitnie stwierdzono, że „…w świetle potwierdzonej empirycznie sytuacji aktywne przyrodniczo tereny parku są coraz dotkliwiej narażone na dewaloryzację lub całkowite zniszczenie powodowane przez urbanizację. Jej źródłem jest rozrastająca się przestrzennie aglomeracja warszawska. Wzrastający ciągle popyt na atrakcyjne przyrodniczo działki budowlane (budownictwo jednorodzinne i letniskowe) oraz wzrost ich cen (powodujący podwyższoną atrakcyjność sprzedaży) uruchamiają znany powszechnie mechanizm stopniowego zagęszczania zabudowy wraz ze wszystkimi tego negatywnymi skutkami dla środowiska przyrodniczego. (...) w warunkach gospodarki rynkowej najskuteczniejszym środkiem prowadzącym do opanowania sytuacji jest zmiana struktury własności. Oznaczałoby to konieczność wykupienia terenów (...) dla zahamowania i wyeliminowania procesu zabudowy” (Lenartowicz, Markowski, 2004, s. 84). W 1996 r. Rada Ministrów zaakceptowała realizację dalszych wykupów; przyjęto do wykupienia 4186 ha gruntów i 160 ha lasów z opcją wykupu w terminie późniejszym. Przy czym wskazano, że środki finansowe na wykup budżet państwa zagwarantuje tylko w 40%. Pozostałe środki miały pochodzić z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w 50% i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w 10%. W latach 1996-2009 w wyniku tych wykupów, wymian i zamian park pozyskał 1528,9 ha. gruntów. W 2010 r. do wykupienia, z zakładanych 13842 ha pozostało około 2768 ha czyli ok. 20% (Hibszer, Markowski, 2010). Z badań A. Hibszera i M. Markowskiego (2010) wynika, że ograniczenia w przyznawaniu lub pozyskiwaniu środków na wykupy prywatnych gruntów w Kampinoskim PN spowodowały nasilenie postaw roszczeniowych właścicieli gruntów. Początkowa akceptacja sprzedaży skarbowi państwa swoich gruntów z przeznaczeniem dla parku narodowego, w ostatnich latach uległa diametralnej zmianie (z pewnością na skutek zmian osadniczych zachodzących wokół Puszczy Kampinoskiej). Grunty rolne w wielu wsiach chętnie zostałyby zamienione przez właścicieli, jak i potencjalnych nabywców na działki budowlane. Na szczęście uniemożliwiają to zapisy obowiązującej Ustawy (2004), ale nie ma pewności co do trwałości tego stanu, z uwagi na częste nowelizacje prawa. Doprowadzenie do zmiany przeznaczenia dotychczasowych gruntów rolnych i ich zabudowa oznaczałaby zniweczenie całego wysiłku organizacyjnego i finansowego, a liczba ludności zamieszkującej wnętrze parku narodowego ponownie mogłaby wzrosnąć, potęgując stopień zagrożenia przyrody. 252 Ze względu na wartości przyrodnicze i lokalizację, także inne parki narodowe zgłaszały potrzebę wykupu gruntów prywatnej własności. Największe potrzeby wykupów występują w Biebrzańskim Parku Narodowym (gdzie są one stopniowo prowadzone wspólnie z organizacjami pozarządowymi w ramach programu ochrony wodniczki) oraz w parkach: Narwiańskim, Poleskim i Wigierskim (tab. 153). Tab. 153. Wykupy gruntów w parkach narodowych w 2010 r. Powierzchnie wykupu gruntów w ha Lp. Park Narodowy potrzeby wykupu wykupiono do 2010 r. wykupiono w 2010 r. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Babiogórski 121,18 0,00 0,00 Białowieski 0,00 0,00 0,00 Biebrzański 2 000,00 648,00 123,00 Bieszczadzki 11,74 0,00 0,00 Bory Tucholskie 25,78 0,00 0,00 Drawieński 0,00 4,22 0,00 Gorczański 200,00 110,85 1,26 Gór Stołowych 8,00 6,57 0,00 Kampinoski 2 728,00 11 202,00 40,40 Karkonoski 198,53 0,00 0,00 Magurski 19,00 0,00 0,00 Narwiański 3 068,00 172,24 94,49 Ojcowski 200,00 362,06 3,82 Pieniński 963,19 91,98 6,82 Poleski 1 333,11 150,34 2,28 Roztoczański 50,00 2,93 0,00 Słowiński 14,36 0,00 0,00 Świętokrzyski 120,60 0,00 0,00 Tatrzański 34,00 7,13 0,39 Ujście Warty 0,00 0,00 0,00 Wielkopolski 0,14 2,36 0,81 Wigierski 1 000,00 85,82 30,83 Woliński 14,30 7,26 0,00 Razem 11 129,93 12 853,76 304,10 (źródło: Ministerstwo Środowiska, Roczne sprawozdania z działalności parków narodowych za 2010) W wymienionych parkach opracowano już specjalne programy strategii wykupu prywatnych gruntów, umożliwiającej uproszczenie i skrócenie procedur przy uzyskiwaniu środków ze źródeł pozabudżetowych. Pozostałe parki, zamierzające realizować proces wykupów, są w trakcie opracowywania takich programów. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji braku środków budżetowych, w ramach wykorzystywania ustawowego prawa pierwokupu. Termin zakończenia wykupów w parkach narodowych jest trudny do określenia, niemniej jednak, ze względu na potrzeby ochrony przyrody, jest to proces niezbędny i pilny do przeprowadzenia. Należy dążyć do wykupienia wszystkich wytypowanych gruntów prywatnych, ponieważ umożliwi to objęcie tych terenów właściwą ochroną walorów przyrodniczych. 253 O ile wykupy prywatnej ziemi były (i w dalszym ciągu są) bardziej lub mniej akceptowanym sposobem nabywania ziemi przez park narodowy, to wokół drugiego sposobu pozyskania terenu – wywłaszczeń, narosło sporo nieporozumień, a nawet konfliktów. Najgłośniejsza była sprawa wywłaszczeń w Tatrzańskim Parku Narodowym (Burger, 2002), stąd poniżej zostanie ona przedstawiona jako egzemplifikacja sytuacji, które miały miejsce także w innych polskich parkach narodowych. Według T. Boruckiego (2004) w Tatrach powszechne są dwa przekonania: o nadaniu na własność góralom całych Tatr przez króla Jana Kazimierza oraz brutalności wywłaszczeń na rzecz parku narodowego. Tymczasem za czasów królewskich chłopi nie posiadali gruntów w Tatrach w dzisiejszym sensie własności, lecz przysługiwały im poddańcze uprawnienia własnościowe: mocą królewskich przywilejów użytkowali wysokogórskie obszary wypasowe, będące wyodrębnionymi jednostkami własnościowymi. Drogą podziałów spadkowych, sprzedaży i wymiany wytworzyły się na halach współwłasności. Współwłaścicielom hal i posiadaczom polan przysługiwały serwituty, czyli uprawnienia służebnościowe do ograniczonego korzystania z lasów tatrzańskich, które do rozbiorów w całości pozostawały własnością królewską. Z tą formą użytkowania wiązały się rozliczne uciążliwości, toteż w latach 1869-75 przeprowadzono regulację serwitutów, czyli zniesiono służebności, jakimi obciążone były lasy dworskie – w zamian za przekazanie z ich obrębu ekwiwalentów gruntowych góralom. Ale już od 1848 r., po uwłaszczeniu, górale nabywali działki leśne z gruntów dworskich. Największy kompleks leśny, należący do górali w Tatrach, to Lasy Siedmiu Gmin (Gromad), zwane obecnie Wspólnotą Leśną Uprawnionych Ośmiu Wsi z siedzibą w Witowie. Ten zachodni fragment Tatr Polskich (rejon Doliny Chochołowskiej) po wielu perypetiach w 1869 r. uzyskali górale zrzeszeni w chłopskiej wspólnocie własnościowej. Gdy w 1954 r. udało się urzeczywistnić w Tatrach ideę parku narodowego – jego granicami objęto całe Tatry Polskie i niewielkie fragmenty ich północnego przedpola (ogółem 21164 ha). Do skutecznego realizowania ochrony przyrody było (i nadal jest) niezbędne utrzymanie integralności własnościowo-terytorialnej Tatrzańskiego Parku Narodowego, a więc roztoczenie kontroli nad stanowiącymi ok. 40% jego powierzchni, enklawami prywatnej własności, których zagospodarowanie w praktyce mogłoby odbiegać od wymogów ochrony przyrody. Z tego względu w 1960 r. mocą uchwały Rady Ministrów w sprawie uregulowania stosunków własnościowych w TPN rozpoczęto akcję sukcesywnego wykupu, wymiany i wywłaszczania na rzecz Parku zasadniczo całej własności prywatnej (z wyjątkiem Lasów Siedmiu Gmin), co trwało do 1978 r. Odbywało się to na podstawie ustawy z dn. 12 marca 1958 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, w którym to trybie dokonywano również wywłaszczeń prywatnych gruntów w innych parkach narodowych. Wywłaszczenia w Tatrach przeprowadzono w ramach powszechnie obowiązującego wówczas ładu prawnego (Borucki, 2004). Jak podkreśla T. Borucki (2004), ze względu na rozdrobnienie struktury współwłasności góralskich w Tatrach, posiadaczom znaczniejszych udziałów 254 oferowano odpowiednio wysokie odszkodowania, natomiast drobniejsze udziały własnościowe rekompensowano relatywnie niewielkimi kwotami. Tylko nieliczni wywłaszczeni – około 10% (najczęściej z drobniejszych udziałów, przy których koszty postępowania spadkowego przewyższały ewentualne zyski), nie podjęli wówczas rekompensat. Owi górale i ich spadkobiercy, a także osoby nigdy nie dotknięte wywłaszczeniami, najgłośniej domagali się zwrotu gruntów, przejętych ongiś na rzecz Tatrzańskiego Parku Narodowego, nadając problemowi regulacji własnościowych wymiar polityczny. „Wbrew temu, co wciąż piszą różni ignoranci i demagodzy, prywatnej własności góralskiej w Tatrach państwo nie zagrabiło, lecz częściowo wykupiło, a częściowo wywłaszczyło (po specjalnie wysokich cenach), zgodnie z prawem, które tak postanawia, gdy chodzi o cele ogólnonarodowe, jak tworzenie parków narodowych: podobnie jest w całym cywilizowanym świecie” (Paryska, Paryski, 1995). Z tymi poglądami nie zgadzają się członkowie Stowarzyszenia Właścicieli i Współwłaścicieli Wywłaszczonych Hal i Polan w Tatrach. Twierdzą, że komuniści zabrali im ojcowiznę, że pieniędzy z rekompensat nigdy nie odebrali, a ziemię oddawali pod przymusem. Najgorsze według nich jest to, że turyści chodzą po ich halach, a oni nic z tego nie mają. Do Stowarzyszenia należą automatycznie wszyscy wywłaszczeni (oraz ich potomkowie), w sumie około 20 tys. osób). Czekają na reprywatyzację, ale tylko w naturze (Łazarkiewicz, 1998). Tymczasem żaden ze zgłoszonych w Sejmie projektów reprywatyzacyjnych nie przewidywał zwrotu w naturze terenów będących obecnie parkami narodowymi (Forowicz, 1999; Groblewski, Olczyk, 1999). Okoliczności, w jakich powstawał Tatrzański PN, stały się przyczyną negatywnego nastawienia do tej instytucji, które trwa do czasów współczesnych (Grabowski, Marmuszewski, 1985; Komorowska, 2000; Skawiński, 2004). Akcja uporządkowania stosunków własnościowych w Tatrzańskim Parku Narodowym nie została ukończona, ok. 3000 ha w obrębie TPN to nadal lasy niepaństwowe. W przeważającej części należą one do Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi (ok. 2200 ha), której nie objęto wywłaszczeniem z uwagi na fakt, iż założenia statutowe Wspólnoty w znacznej mierze uwzględniały postulaty ochrony przyrody, co umożliwiało zgodną współpracę z Tatrzańskim Parkiem Narodowym w dziele ochrony Tatr. W kontekście obecnych relacji między parkami narodowymi a społecznościami lokalnymi, należy zgodzić się ze stwierdzeniem, że właścicielom i współwłaścicielom gruntów w Tatrach należy się sprawiedliwe zadośćuczynienie za ograniczenia nałożone na nich w związku z realizacją przez Tatrzański PN zadań ochrony przyrody. Sprawę rewindykacji własności w Tatrach wykorzystuje się niestety w celu rozbijania integralności parku, by łatwiej wtargnąć na jego obszar z inwestycjami. Na szczęście, większości Podhalan obce są zakusy, by rozparcelować Tatrzański Park Narodowy i utworzyć jego namiastkę – „góralski park” w Tatrach. Dowodzi tego utworzenie w 1999 r. Stowarzyszenia Obrony Praw Obywateli Powiatu Tatrzańskiego i jego działalność na rzecz TPN (Nowy dokument, 2003). 255 8.2.2. Planowanie przestrzenne w gminach parkowych Podstawowym zadaniem planowania przestrzennego jest przeznaczanie terenów na określone cele oraz ustalanie zasad ich zagospodarowania i zabudowy (Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, 2003, art. 1 ust. 1). W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym winno uwzględniać się zarówno wymagania ładu przestrzennego, w tym ochrony środowiska, dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, prawo własności, jak i walory ekonomiczne przestrzeni (art. 1 ust. 2). Istota planowania przestrzeni o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych tkwi w znajdowaniu równowagi między jej ochroną a udostępnianiem. Na szczeblu lokalnym planowanie przestrzenne, w tym uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, należy niemal wyłącznie do kompetencji gminy. Wypływa to z nadrzędnej zasady samorządności życia społeczno-gospodarczego, przyjętej po 1989 r. W efekcie rozwój przestrzenny jest nie tylko wypadkową naturalnych procesów demograficznych, gospodarczych, i innych, ale powinien być świadomą emanacją celów i zamierzeń lokalnych społeczności, potwierdzanych prawem miejscowym (Śleszyński, Solon red., 2010). Niestety, przepisy prawne w zakresie planowania przestrzennego w Polsce są tak skonstruowane, że jak podaje W. Wańkowicz (2010) planowanie przestrzenne w ostatnich latach podporządkowano doraźnym celom inwestycyjnym. Ochrona przestrzeni i krajobrazu ma głównie wymiar regulacyjny a nie motywacyjny. Dodatkowo ustępstwa na rzecz inwestorów prowadzą do całkowitego odejścia od planowania przestrzennego na rzecz planowania inwestycji. Z raportów o stanie i uwarunkowaniach prac planistycznych w gminach, przygotowanych przez IGiPZ PAN w latach 2006-2008 wynika, że w gminach występuje szereg problemów planistycznych w związku z funkcjami ochrony przyrody. Badania ujawniły istnienie niepożądanych zjawisk w procesie prac planistycznych, m.in. występowanie koncentracji ruchu inwestycyjnego na terenach nie objętych planami. Presja inwestycyjna powoduje tam liczne kolizje i konflikty przestrzenne. Ponadto w gminach posiadających obszary cenne przyrodniczo, stan zaawansowania prac planistycznych należał do najmniejszych – zaledwie niespełna 14%, przy średniej dla Polski na poziomie 24%. W porównaniu z innymi kategoriami funkcjonalnymi gmin, wyraźnie zmniejszyła się tam dynamika prac planistycznych (z ponad 36% w okresie 2005-2006 do zaledwie 7% w latach 2006-2007 (Śleszyński, Solon red., 2010). Dodatkowo, w roku 2008 nastąpił niespodziewany dwukrotny wzrost powierzchni odralnianych. Utrzymuje się także wyższa od średniej krajowej relatywna liczba składanych wniosków o wydanie decyzji o ustaleniu warunków zabudowy. Obszary o funkcjach ochrony przyrody stają się stopniowo (obok stref podmiejskich i gmin turystycznych) obszarami problemowymi (i zagrożonymi patologiami) z punktu widzenia przebiegu prac planistycznych (Raport…, 2010). 256 Z badań J. Solona (2010) nad stanem planowania przestrzennego w gminach związanych z parkami narodowymi i ich otulinami wynika, że większość gmin (ponad 71%) nie dysponuje żadnymi planami, a tylko w 13% zbadanych jednostek cała powierzchnia parku jest nimi pokryta (tab. 154). Natomiast ze zbadanych 105 gmin, których grunty wchodzą przynajmniej częściowo w skład otulin parków narodowych, tylko 20 jednostek ma prawie całą powierzchnię pokrytą planami (te gminy mają jednocześnie w większości pełne pokrycie planami w granicach parku lub całego obszaru, albo przynajmniej dla wszystkich obszarów nie będących własnością skarbu państwa). Całkowity brak pokrycia planami występuje w 44 gminach, przy czym we wszystkich z nich, jeśli mają grunty w granicach parku, również i one nie mają planów miejscowych. Jedynie w 7 gminach, z 27 mających pokrycie otuliny planami od 10% do 80%, są plany dla parku (pokrywające od 2% do 50% parku). Ze wspomnianych 105 gmin, w 67 nie zgłaszano w latach 2005-2007 do opiniowania żadnego wniosku o ustalenie warunków zabudowy (uwz), a w pozostałych 38 gminach łącznie w ciągu trzech lat takich wniosków było 884. Rozkład liczby opinii dotyczących uwz (a co za tym idzie – również ruchu inwestycyjnego), był bardzo nierównomierny: w 11 gminach wydano 809 opinii, a w pozostałych 75 gminach – tylko 75 opinii (Solon, 2010). Tab. 154. Zbiorcze zestawienie gmin pod względem pokrycia planami miejscowymi obszaru parków narodowych i otulin Pokrycie planami (% obszaru) w poszczególnych gminach w 2007 r. Liczba gmin – plany dotyczące parku Liczba gmin – plany dotyczące otuliny (źródło: Solon, 2010) 0 60 44 0,01-10 8 27 11-80 5 14 95-100 11 20 Odnośnie obszaru otulin, w 15 gminach (spośród 85 mających mniejsze niż 95% pokrycie otuliny planami) w ciągu trzech lat nie było ani jednej opinii parku do wniosku o ustalenie warunków zabudowy (uwz), mimo minimalnego lub zerowego pokrycia otuliny planami (tab. 155). W pozostałych 70 gminach sytuacja jest odmienna. W 40 z nich inwestycje prywatne na terenie otuliny parku mają charakter sporadyczny i obejmują konieczność opiniowania do 7 wniosków uwz rocznie. Natomiast zdecydowanie wyróżnia się 16 gmin, w których brak planów miejscowych jest wyraźnie widoczny i utrudniający prawidłową gospodarkę przestrzenną (Solon, 2010). Tabela 155. Liczba opinii parków narodowych do wniosków o ustalenie warunków zabudowy na obszarze parków i otulin w latach 2005-2007 Liczba opinii do wniosków o uwz za lata 2005-2007 łącznie Liczba gmin – opinie dotyczące obszaru parku Liczba gmin – opinie dotyczące obszaru otuliny (źródło: Solon, 2010) 0 67 15 1-10 27 28 11-60 7 26 powyżej 60 4 16 257 Z badań J. Solona (2010) wynika, że w latach 2005-2007 powierzchnia pokrycia planami miejscowymi rosła systematycznie, choć powoli. W parkach narodowych wzrosła o ok. 5%, a w otulinach prawie o 70%. Jednocześnie wyraźnie wzrosła liczba opinii dyrekcji parku do wniosków o uwz – w odniesieniu do powierzchni parków prawie o 30%, a w odniesieniu do otulin – o ok. 14%. Z przytoczonych danych wynika konieczność przyspieszenia prac nad tworzeniem planów miejscowych odnoszących się do powierzchni parków narodowych i ich otulin. Sytuacja planistyczna w gminach parkowych jest wyraźnie zróżnicowana. Nie zawsze wzrost powierzchni pokrytych planami ma istotny wpływ na spadek liczby opinii parku do wniosków o uwz. Widać to wyraźnie m.in. w przypadku Wigierskiego Parku Narodowego, w którym powierzchnia nie pokryta planami zmniejszyła się w latach 2005-2007 o ok. 66%, podczas gdy liczba opinii zmalała tylko o ok. 1/3. Jeszcze jaskrawiej zjawisko to można było obserwować w przypadku otuliny Kampinoskiego Parku Narodowego, gdzie powierzchnia nie pokryta planami zmniejszyła się o ok. 10%, podczas gdy liczba wystawianych opinii wzrosła o ok. 27% (Solon, 2010). Racjonalizację gospodarowania przestrzenią umożliwia jedynie pełne pokrycie planami. Dowodem jest m.in. Ojcowski Park Narodowy, w którym w 2005 r. wydano 6 opinii do wniosków o uwz dotyczących parku i 92 opinie dotyczące otuliny (z czego 5 opinii negatywnych w przypadku parku i 8 negatywnych w przypadku otuliny). W następnych latach liczba wniosków wyraźnie malała wraz ze zwiększaniem się powierzchni objętej planami, które do końca 2008 r. objęły w całości obszar parku i otuliny, co spowodowało całkowite zakończenie opiniowania wniosków o uwz przez dyrekcję parku (Hibszer, Partyka, 2009). Sytuacja planistyczna w gminach związanych z obszarami chronionymi niesie ze sobą poważne konsekwencje prawne i społeczne. Przede wszystkim obserwuje się wyraźną i wciąż nasilającą się konkurencję o przestrzeń między inwestorami a instytucjami służącymi ochronnie przyrody. Wykorzystuje się przy tym luki i niejednoznaczności prawne oraz brak spójności między przepisami planistycznymi i przepisami o ochronie przyrody (Solon, 2005). W rezultacie pojawia się presja, często akceptowana przez władze gminy, aby nie tworzyć planów miejscowych dla najbardziej atrakcyjnych terenów położonych w obrębie parku narodowego lub w jego najbliższym otoczeniu. Zjawisko to występuje w niektórych gminach związanych z parkami: Wielkopolskim, Wigierskim i Słowińskim (Solon, 2010). Teza ta została również potwierdzona w badaniach A. Hibszera i J. Partyki (2009) dotyczących Ojcowskiego Parku Narodowego. Gminy, ustanawiając swoje plany, dokonały wyłączeń niektórych terenów, mimo wcześniejszych całościowych uzgodnień planów z parkiem. Tereny te są przedmiotem sporów, wynikających z przejawianych inicjatyw budowlanych, których dyrekcja parku narodowego nie mogła akceptować ze względu na zadania statutowe parku. Taka działalność prowadzi do licznych konfliktów oraz zaburzeń ładu przestrzennego, bezpowrotnego niszczenia walorów krajobrazowych i cech charakterystycznych krajobrazu oraz uniemożliwia racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody (Śleszyński, Solon red., 2010). 258 Ponieważ obowiązująca obecnie Ustawa o ochronie przyrody (2004) w powszechnej opinii umożliwia w praktyce dość dowolne gospodarowanie zasobami przyrody, podporządkowanie jej celom ekonomicznym oraz podatność na egoistyczne cele lokalne, istnieje konieczność jej zmian w kierunku wzmocnienia mechanizmów ochrony przyrody. Działania te powinny dążyć do uporządkowania oraz prowadzenia prawidłowego planowania przestrzennego w gminach parkowych. Zgodzić się należy z J. Solonem (2005), że podstawowym narzędziem do realizacji wszystkich celów ochrony przyrody (nie tylko tworzenia i funkcjonowania parków narodowych), powinien być silnie zmodyfikowany plan zagospodarowania przestrzennego gminy, wprowadzający ład ekologiczny w ramach mozaikowej struktury krajobrazu i integrujący jednocześnie – obok zadań klasycznej ochrony przyrody – zadania wynikające z wielu różnych programów (w tym m.in. ochrony przeciwpowodziowej, gospodarki zlewniowej, zalesień, rolnośrodowiskowych). 8.2.3. Edukacja ekologiczna w parkach narodowych Szeroko rozumiane motywy edukacyjne towarzyszyły działaniom prowadzącym do tworzenia parków narodowych (Pawlikowski, 1923, 1938; Sokołowski, 1923; Wodziczko, 1948; Szafer, 1958; Goetel, 1959). W praktyce, w wielu przypadkach, były one przysłaniane przez cele ochronne czy też naukowo-badawcze. Realizowana przez dziesięciolecia w polskich parkach narodowych hierarchia celów spowodowała zachwianie proporcji między poszczególnymi funkcjami pełnionymi przez obszary chronione, doprowadziła też ona do przeświadczenia, że sam fakt istnienia parku w stopniu wystarczającym spełnia cele edukacyjne i że zadania ukierunkowane na kształtowanie świadomości społecznej nie są niezbędne. Spory pomiędzy ludźmi odpowiedzialnymi za ochronę przyrody, a tymi, którzy występujące tam walory przyrodnicze pragną wykorzystać inaczej, najczęściej w sposób niezgodny z ideą jej ochrony, po części wynika z faktu niewłaściwie prowadzonej edukacji przyrodniczej. Wielu sytuacjom konfliktowym można byłoby zapobiec, gdyby stan świadomości ekologicznej stron uczestniczących w konflikcie był wyższy, gdyby też włożono więcej trudu w edukację ekologiczną (Kalinowska, 1999; Hibszer, 2005). W ostatnich kilkunastu latach, poprzez podjęte wszechstronne działania edukacyjne, wzrosła szansa na zmianę tych niekorzystnych zjawisk. Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. precyzuje szereg zapisów w interesującym aspekcie: „Celem ochrony przyrody jest (...) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację...” (art. 2.2.), zaś „Cele ochrony przyrody są realizowane przez (...) prowadzenie działalności edukacyjnej...” (art. 3). W innym miejscu napisano: „Obszar parku narodowego jest udostępniany w celach (....) edukacyjnych (...) w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę w parku narodowym” (art. 12). Działalność edukacyjna w polskich parkach narodowych jest jednym z zadań służb odpowiedzialnych za ochronę przyrody. W 1997 r. Minister Środowiska oraz Minister Edukacji Narodowej przyjęli „Narodową Strategię Edukacji. Przez edukację do zrównoważonego rozwoju”. W 2001 r. dokument ten zaktualizowano oraz przygotowano program wykonawczy określający 259 zadania przypisane różnym instytucjom państwowym i samorządom. Wspomniane dokumenty przewidywały objęcie jak najszerszej rzeszy obywateli permanentną edukacją ekologiczną, przez wdrożenie edukacji ekologicznej jako edukacji interdyscyplinarnej na wszystkich poziomach kształcenia (Radziejowski, 2002). Idea edukacji w parkach wpisuje się w zadania szkoły, wynikające z przepisów ministerialnych dotyczących reformy edukacji – z Podstaw programowych kształcenia ogólnego (2002) oraz późniejszych: Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych (2008) i Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych… (2008). Pozytywnym zjawiskiem towarzyszącym reformie jest fakt, iż nauczanie realizowane „w terenie” – poza budynkiem szkoły, m.in. w skansenach, muzeach i obszarach chronionych, zdobywa coraz szersze grono zwolenników wśród nauczycieli. Do podstawowych form edukacji przyrodniczej w parkach narodowych można za J. Partyką (2002b) zaliczyć: muzea przyrodnicze, wydawnictwa popularnonaukowe, ścieżki dydaktyczne oraz ośrodki edukacyjne. Jedną z najstarszych form działalności edukacyjnej w parkach narodowych są muzea przyrodnicze. Urządzane były najczęściej w pierwszych latach istnienia parku. Najstarsze, ponad 90. letnie muzeum znajduje się w Białowieskim Parku Narodowym (Okołów, 1991). Od kilku lat jego siedziba mieści się w nowym budynku i ma nowoczesną ekspozycję. Muzea przyrodnicze posiada obecnie 20 parków (nie ma ich tylko w Parku Narodowym Bory Tucholskie, Drawieńskim Parku Narodowym oraz Parku Narodowym Ujście Warty). Zadaniem muzeów jest gromadzenie danych o zasobach przyrodniczych oraz procesach zachodzących na terenie parków, a także organizacja stałych i czasowych wystaw. Nowoczesne wystawy urządzane w latach 2000-2010, połączone z prezentacją multimedialną zagadnień przyrodniczych, znajdują się w pięciu parkach narodowych: Białowieskim, Karkonoskim, Magurskim, Ojcowskim i Wigierskim. Muzea pozostałych parków mają jeszcze tradycyjną formę i ukazują walory przyrodniczokulturowe w oparciu o zespół gablot, plansz, fotografii i eksponatów umieszczanych w porządku systematycznym lub chronologicznym. Towarzyszą im także makiety, dioramy lub inne formy ilustracji rzeźby terenu czy zbiorowisk roślinnych (Partyka, 2010). Liczba osób zwiedzających muzea w poszczególnych latach jest zmienna (tab. 156), od ostatniej dekady XX stulecia obserwowany jest jej wzrost, zaś mniejsza frekwencja zwiedzających na przełomie wieków była odbiciem spadku ruchu turystycznego w parkach (Partyka, 2002a). Jednym z tradycyjnych sposobów propagowania walorów przyrodniczych i kulturowych oraz wyników badań naukowych prowadzonych w parkach narodowych jest ich działalność wydawnicza. Bogaty zasób propozycji wydawniczych posiada prawie każdy park narodowy. Najczęściej są to pocztówki, mapy, informatory, przewodniki, mono- lub wielo-tematyczne foldery, monografie przyrodnicze, a w ostatnich latach także kasety VHS i płyty CD (Hibszer, 2006). Część z tych wydawnictw jest specjalnie opracowana z zamiarem rozpropagowania wśród miejscowej ludności. Częścią działalności informacyjnej parków jest 260 prowadzenie stron internetowych, które zawierają m.in. opisy programów lokalnej i regionalnej współpracy oraz lokalne wiadomości samorządowe. Tabela 156. Działalność edukacyjna prowadzona przez parki narodowe w latach 1990-2010 Rok Liczba Liczba osób Liczba Liczba ścieżek Ośrodki Liczba imprez czynnych zwiedzających nowych dydaktycznych edukacyjne dydaktycznych muzeów muzea wydawnictw przyrodniczych (w tys.) popularnonaukowych 1990 10 379 b.d. 13 0 556 1991 13 544 24 18 0 550 1992 13 492 b.d. 23 1 768 1993 14 496 71 24 3 900 1994 15 554 49 35 4 1665 1995 14 687 64 39 4 2228 1996 17 744 61 46 5 1910 1997 16 746 66 42 5 4132 1998 15 1207 83 43 7 2956 1999 15 785 131 54 7 3275 2000 17 735 169 68 9 3896 2001 17 676 155 71 10 4666 2002 17 742 123 88 11 4797 2003 18 868 131 96 11 5213 2004 19 779 114 107 b.d 3924 2005 20 834 93 111 b.d 3889 2006 20 853 90 119 b.d 2798 2007 20 960 94 129 b.d 4385 2008 20 910 105 132 b.d 3163 2009 20 1109 127 137 20 3059 2010 20 926 172 136 20 4677 (b.d. – brak danych) (źródło: analizy działalności parków narodowych, KZPN za J. Partyką (2002b), strona www Ministerstwa Środowiska 2009, GUS 2011) Ważnym elementem zagospodarowania w parkach i równocześnie formą zwiedzania, stanowiącą cenne uzupełnienie edukacji w terenie, są trasy przyrodnicze, zwane ścieżkami dydaktycznymi. Są to najczęściej fragmenty tras turystycznych ze szczególnie dużym nagromadzeniem walorów przyrodniczych i kulturowych, przystosowane do prowadzenia zajęć edukacyjnych. Mają one odpowiednie objaśnienia w formie tablic z rycinami i tekstami, czasami są wzbogacone o przewodnik, w którym przedstawiona jest informacja o zjawiskach i spotykanych na szlaku gatunkach roślin i zwierząt. Celem ścieżek dydaktycznych jest zapewnienie zwiedzającym bliższego kontaktu z przyrodą, poznanie i rozumienie procesów przyrodniczych. Jednocześnie mogą one wywierać znaczący wpływ na kształtowanie proekologicznych postaw społeczeństwa. Pierwsze ścieżki dydaktyczne w polskich parkach wytyczono w połowie lat 70. XX w. (pierwsza ścieżka powstała w 1974 r. w Kampinoskim Parku Narodowym) (Partyka, 2002b). Obecnie w 23 parkach narodowych są już 124 ścieżki dydaktyczne z ponad 1300 261 oznakowanymi przystankami. Największa długość ścieżek przypada na Bieszczadzki Park Narodowy – 110 km i 321 przystanków. Dużą liczbą tych elementów wyróżniają się również parki: Gorczański i Karkonoski (odpowiednio 53 i 61 km ze 111 i 87 przystankami) (Partyka, 2010). Szczególną rolę w realizacji funkcji edukacyjnej parków narodowych odgrywają ośrodki edukacyjne. Na potrzeby takiego ośrodka dyrekcja parku często adaptuje stare dworki, pałacyki, zabytkowe stodoły, wiejskie chaty lub podejmuje trud budowy nowoczesnego obiektu, jak w przypadku Roztoczańskiego Parku Narodowego. Pierwszy ośrodek został otwarty w 1992 r. w Ustrzykach Dolnych dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Myga-Piątek, 1994). W następnych latach podobne placówki powstawały w kolejnych parkach. Jedynie siedem parków narodowych nie dysponuje dotychczas własnymi ośrodkami dydaktycznymi (Partyka, 2010). Ośrodki takie mają sale audiowizualne oraz własne laboratoria, często muzea przyrodniczo-etnograficzne lub izby regionalne. Ich celem jest pobudzanie i rozwijanie zainteresowań i sposobów percepcji środowiska przyrodniczego i jego funkcjonowania, przedstawianie zagrożeń i metod ochrony środowiska oraz podnoszenie kwalifikacji osób zajmujących się profesjonalnie ochroną przyrody i edukacją (Partyka, 2002a). Ośrodki edukacyjne w parkach narodowych pełnią rolę stacji terenowych dla szkół różnych szczebli, szczególnie z najbliższego sąsiedztwa parku, co ma ogromny wpływ na kształtowanie opinii lokalnych społeczności. Rocznie w polskich parkach narodowych prowadzi się ponad 5 tys. różnych zajęć dydaktycznych: prelekcji, wykładów, zielonych szkół, konkursów, warsztatów dla uczniów i nauczycieli, ale podstawową formą pracy są zajęcia terenowe. Często stosowaną formą organizacji zajęć w ośrodkach edukacyjnych są warsztaty dydaktyczne. Pojawiły się one w Polsce na początku lat 90. XX w. wraz z napływem idei oświatowych z kręgu krajów anglosaskich. Na zajęciach tych realizowany jest podstawowy postulat kształcenia: nauczanie poprzez doświadczenie i następnie wprowadzenie zdobytej wiedzy do praktyki, przy niezbędnym warunku własnej aktywności twórczej (Pulinowa, 1996b). Do najcenniejszych należą warsztaty prowadzone metodami aktywizującymi. Uczestnicy zajęć poprzez wyjście w teren wprowadzani są w świat empirii, który poznają przy pomocy różnych zmysłów. D. Matuszewska (1998, s. 7), doceniając tę formę poznania rzeczywistości w parkach, pisała: „Często najzwyklejszy kamień, wygięte drzewo czy zaobserwowane w naturalnych warunkach zwierzę, działa na wyobraźnię człowieka silniej niż dziesiątki stron przewodników oraz podręczników szkolnych”. Wymiernym efektem tej formy działalności edukacyjnej parków narodowych są opracowane przez uczestników zajęć, głównie przez nauczycieli, materiały, takie jak zadania dydaktyczne oraz scenariusze zajęć terenowych. W wielu parkach są one wykorzystywane w trakcie zajęć z grupami młodzieży szkolnej, a po opublikowaniu wzbogacają ofertę ośrodka edukacyjnego danego parku. Przykładem takiego opracowania jest tom „W krainie białych skał. Zadania dydaktyczne i scenariusze zajęć terenowych dla nauczycieli prowadzących edukację przyrodniczą w Złotym Potoku 262 i Ojcowie” (Dobosik i in. red., 2004). M.Z. Pulinowa (2000) podkreślała ponadto potrzebę tzw. edukacji komplementarnej, tzn. całościowego poznania przyrody parku narodowego oraz dorobku funkcjonującego w niej człowieka – dziedzictwa kulturowego. Stwierdza również, że w parkach nie wystarcza już edukacja ekologiczna (w rozumieniu: przyrodnicza), istnieje potrzeba wzbogacenia jej o element kulturowy zapisany w krajobrazie. Tabela 157. Uczestnicy zajęć edukacyjnych organizowanych przez parki narodowe w 2009 r. Liczba uczestników zajęć ogółem Osoby z gmin parkowych Liczba uczniów uczestniczące w zajęciach pochodzących z gmin Lp. Park Narodowy (w %) z ogółu uczestników parkowych uczestniczących zajęć dydaktycznych w zajęciach 1 Babiogórski 1520 15,1 230 2 Białowieski 2372 8,7 206 3 Biebrzański 18700 18,7 ok. 3000 4 Bieszczadzki 2070 1,4 30 5 Bory Tucholskie ok. 26500 4,9 ok. 900 6 Drawieński 1900 78,9 1500 7 Gorczański 8369 bd 2705 (z przyjezdnymi) 8 Gór Stołowych bd bd bd 9 Kampinoski 45000 33,3 11250 10 Karkonoski 3290 75,0 2344 11 Magurski 3846 bd bd 12 Narwiański bd bd bd 13 Ojcowski 9392 22,9 2151 14 Pieniński 3561 58,7 2031 15 Poleski 4400 22,7 800 16 Roztoczański 2613 81,5 831 17 Słowiński 64173 13,1 8415 18 Świętokrzyski 1390 83,7 1082 19 Tatrzański ok. 1500 86,7 1000 20 Ujście Warty 8200 39,0 2200 21 Wielkopolski 15000 73,3 11000 22 Wigierski 2500 bd 500 23 Woliński 8129 10,0 610 (źródło: oprac. własne na podstawie danych uzyskanych w dyrekcjach parków) Odbiorcami zajęć prowadzonych przez pracowników ośrodków edukacyjnych parków są uczniowie i nauczyciele z różnych stron kraju, studenci wyższych uczelni oraz przewodnicy (Biderman, 1995; Hibszer, 1996; Winnicki T., 1997; Muranyi, 1999). Działania edukacyjne ukierunkowane są w pierwszej kolejności na ludność mieszkającą w parku oraz w jego otulinie. Z danych liczbowych zebranych z poszczególnych parków za rok 2009 wynika, że wśród ogółu uczestników zajęć edukacyjnych, przedstawiciele społeczności lokalnych stanowili od 1,4% w Bieszczadzkim Parku Narodowym do 86,7% w Tatrzańskim Parku Narodowym (tab. 157). Szczególnie podatne na realizację celów edukacyjnych parków są dzieci oraz 263 młodzież okolicznych szkół, którzy mogą stać się „ambasadorami” idei ochrony przyrody w swoich domach. Budzenie dumy z walorów przyrodniczych miejsca, w którym żyją, może przynieść pozytywne efekty w kreowaniu lokalnej tożsamości, może też utwierdzać potrzebę zachowania dla potomnych bogactwa miejscowej przyrody. Większość parków narodowych duży nacisk kładzie więc na stałą współpracę ze szkołami znajdującymi się w obrębie parków lub w ich strefie ochronnej (Anasiewicz, 2000). Ma to duże znaczenie w kreowaniu opinii o parku, a zwłaszcza akceptacji tej formy ochrony przyrody, która wymaga różnych ograniczeń w gospodarczym wykorzystaniu obszaru parków narodowych i ich otulin. Oprócz edukacji w parkach i ich otulinach, konieczne jest podejmowanie działań skierowanych do studentów i nauczycieli. Organizowanie w parkach poligonów do zajęć terenowych, ścieżek dydaktycznych oraz przygotowywanie oferty edukacyjnej w postaci pakietów dydaktycznych i scenariuszy zajęć z pewnością pomaga w znalezieniu sprzymierzeńców dla ochrony przyrody (Hibszer, 2005). Szeroko pojęta edukacja ekologiczna w parkach służyć ma procesowi budowania klimatu poparcia społecznego wśród ludności miejscowej dla idei ochrony przyrody oraz skuteczności tej ochrony w parku narodowym. Z założenia ma ona obejmować nie tylko dzieci, ale też osoby dorosłe, więc nie wystarczy odwoływać się do idei postrzeganego piękna, do motywacji estetycznych lub do idei patriotycznych czy nawet religijnych. Według J. Sawickiego (1999) w warunkach gospodarki rynkowej, w której dominującą rolę odgrywają aspekty ekonomiczne i prawne, problemy edukacyjne muszą być wzbogacone o takie elementy, które wskażą ludziom w jaki sposób park narodowy można traktować jako pewien szczególnego rodzaju użytek ekonomiczny, ale tak, by przynosił społeczności lokalnej konkretne, wymierne zyski, nie niszcząc przy tym wartości przyrodniczych i krajobrazowych. W kontekście uzyskanych wyników badań – powszechnej akceptacji wśród respondentów działalności edukacyjnej parków – istnieje duża szansa na wykorzystanie edukacji ekologicznej dla kształtowania właściwych relacji między lokalną społecznością a parkiem narodowym. Efektywność zajęć prowadzonych m.in. w ośrodkach edukacyjnych parków narodowych w krótkiej perspektywie często nie jest mierzalna. Ponieważ dotyczy ona sfery postaw oraz zachowań, na jej skutki nieraz trzeba oczekiwać wiele lat. Funkcja edukacyjna parków narodowych może spełniać ważną rolę w kreowaniu postaw pro-środowiskowych, może być także czynnikiem łagodzącym lokalne konflikty społeczne (głównie na linii dyrekcja parku – społeczność lokalna). Warto podkreślić, iż edukacja może przynieść pozytywne rezultaty pod warunkiem, że nie będzie rozumiana wyłącznie jako przekaz informacji o walorach przyrodniczych obszarów i naukowych powodach, dla których należy je chronić, ale także obejmie działania mające na celu przekonanie ludności, zwłaszcza społeczności lokalnej, że ochrona przyrody stanowi ochronę jej własnego dziedzictwa (także kulturowego) i prowadzona jest także dla jej dobra, a także dla jej doraźnych korzyści (Hibszer, 2005). 264 8.3. Oczekiwania społeczności lokalnej dotyczące relacji z parkiem narodowym Szczegółowe oceny relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością, zakończone porównaniem z wynikami innych badaczy, zostały przedstawione w poprzednim rozdziale (7). Obecnie nastąpi omówienie jednego ich aspektu: oczekiwanych przez miejscową społeczność instrumentów kształtowania relacji między parkiem a ludnością miejscową. Zestawienie, a następnie porównanie odpowiedzi trzech grup respondentów (dyrektorów parków narodowych, władz samorządowych gmin parkowych oraz mieszkańców tych gmin), dotyczących sposobów kształtowania stosunków między parkiem narodowym a lokalną społecznością, przyniosło dość zaskakujące wyniki (ryc. 109). 90 80 dyrektorzy PN udział % wskazań 70 władze gmin 60 mieszkańcy 50 40 30 20 10 0 A B C D E F Ryc. 109. Wybrane sposoby kształtowania relacji między parkiem narodowym a miejscową ludnością według różnych grup respondentów objaśnienia: A – rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, B – zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym i w jego otulinie, C – prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, D – umożliwienie prowadzenia w parku narodowym działalności gospodarczej np. gastronomicznej, E – lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją parku narodowego a społecznością lokalną, F – kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności (źródło: opracowanie własne) Okazało się, że największymi zwolennikami finansowej rekompensaty Państwa (rządu) dla mieszkańców za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, nie są sami mieszkańcy gmin parkowych (jak można się było tego spodziewać), ale dyrektorzy parków narodowych, a za nimi przedstawiciele władz gmin parkowych. Mieszkańcy, podobnie jak dyrektorzy parków narodowych oraz władze gmin, są gorącymi zwolennikami kształtowania świadomości ekologicznej 265 poprzez edukację. Największe podobieństwo opinii wszystkich grup respondentów (od 25% wśród władz po 35% wśród dyrektorów parków narodowych) dotyczy oczekiwań związanych z lepszym przepływem informacji między dyrekcją parku a społecznością lokalną. Wydaje się, że nie będzie nadużyciem interpretacja tego wskazania jako oczekiwanej potrzeby polepszenia komunikacji społecznej w relacjach mieszkańców gmin parkowych z dyrekcją parku. Zestawienie wskazania tego sposobu kształtowania relacji „park – społeczeństwo” z edukacją ekologiczną (która znalazła się na pierwszym miejscu wśród wskazań mieszkańców), może być przesłanką do stwierdzenia, że poddana badaniom ankietowym reprezentacja społeczności lokalnej jest przygotowana na takie ułożenie stosunków z parkiem narodowym, które będą zgodne z nowym paradygmatem obszarów chronionych. Największe różnice opinii tych trzech grup respondentów odnoszą się do zmian przepisów prawnych na bardziej łagodne, m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego na prywatnych gruntach w parku narodowym i w jego otulinie. Za tym pomysłem opowiedziało się prawie 40% władz samorządowych gmin i 20% mieszkańców i (z oczywistych względów) żaden z dyrektorów parków. Dyrektorzy parków w znacznie mniejszym stopniu niż mieszkańcy i władze gmin opowiadają się za prawnym zobowiązaniem do współpracy między dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży. Porównując otrzymane wyniki do efektów cząstkowych badań innych autorów, np. A. Góreckiego i in. (2002) dla Pienińskiego Parku Narodowego, można zauważyć, że działaniem popieranym przez mieszkańców także jest szeroko rozumiana edukacja ekologiczna (wskazana przez 70% respondentów). Za stworzeniem mieszkańcom otuliny parku narodowego możliwości wpływu na decyzje związane z ochroną środowiska opowiedziało się wówczas 29% osób ankietowanych, a za poszerzeniem zakresu władzy istniejących urzędów – 14%. Zauważono również, że poparcie dla podjęcia takich kroków rośnie wraz ze wzrostem wykształcenia respondentów (np. w przypadku edukacji ekologicznej na tę formę postępowania wskazało 62% respondentów z wykształceniem podstawowym, 64% z wykształceniem zawodowym, 79% ze średnim i 92% z wykształceniem wyższym). Zgodzić się także należy z wnioskami autorów, że skoro mieszkańcy widzą sens w wychowaniu ekologicznym, a władze gminy uznają edukację ekologiczną mieszkańców za celową, to istnieje szerokie pole działania dla dyrekcji parku narodowego do przeprowadzania wszelkiego rodzaju szkoleń z zakresu postępowania proekologicznego, wygłaszania pogadanek i prelekcji, tworzenia ścieżek dydaktycznych czy organizowania w szkołach specjalnych zajęć z edukacji środowiskowej. Ponadto zauważono, podobnie jak w obecnych badaniach, że znaczna grupa respondentów (ponad 30%) nie miała zdania w sprawie gospodarowania parkiem przez jego dyrekcję. Zadawalające dla władz Pienińskiego PN były informacje, że tylko 9% ankietowanych mieszkańców chciałoby całkowicie zmienić sposób gospodarowania w parku. Natomiast z późniejszych badań A. Góreckiego i in. (2007) wśród młodzieży okolic kilku parków narodowych wynika, że także uczniowie doceniają rolę edukacji w ochronie przyrody, ponieważ 266 uważają, że pogłębianie wiedzy ekologicznej dzieci, młodzieży i dorosłych spowoduje, że mieszkańcy będą bardziej troszczyć się o przyrodę (sądziło tak aż 59% młodzieży uczestniczącej w zajęciach z zakresu edukacji ekologicznej oraz 40% wśród tej młodzieży, która nie realizowała programu edukacyjnego parku). Z badań K. Królikowskiej (2007) w odniesieniu do rozwiązań sytuacji konfliktowych w parkach wynika, że bardzo wyraźnym oczekiwaniem ankietowanej populacji jest współpraca, porozumienie i kompromis między stronami zawierany na drodze negocjacji (63% wskazań). Przejrzystość działań i intencji wszystkich stron zwiększyłoby zaufanie społeczne do władz lokalnych i władz parków narodowych, gdyż część przyczyn i przedmiotów konfliktów nie jest jasna, trudno opowiedzieć się po którejkolwiek stronie. Ważną obserwacją poczynioną podczas badań ankietowych jest spostrzeżenie o wysokim odsetku mieszkańców wyrażających obojętny stosunek do oceny działalności dyrekcji parku narodowego (ponad 40% odpowiedzi „nie mam zdania”) oraz w sprawie ewentualnych zmian w funkcjonowaniu parków (prawie 60% respondentów udzieliło odpowiedzi „nie mam zdania”). Wyniki te są bardzo podobne do rezultatów wcześniejszych badań A. Góreckiego (2002), gdzie również ok. 45% respondentów – mieszkańców otulin pięciu badanych wówczas parków nie było w stanie wyrazić opinii o działaniach dyrekcji parku, a ponad 30% w Pienińskim PN nie wiedziało, czy działania w zakresie gospodarki zasobami przyrody prowadzonej w parku są bez zastrzeżeń, czy też wymagają zmian. Przez tych mieszkańców, którzy mieli zdanie na temat działalności dyrekcji, zostały wysunięte wówczas następujące propozycje: 1/ zwiększenie nadzoru na terenach podległych dyrekcji parku narodowego, 2/ zwiększenie współpracy parku z mieszkańcami, 3/ ulepszenie organizacji infrastruktury turystycznej, 4/ angażowanie się władz parku w budowę urządzeń ochronnych, np. oczyszczalni ścieków. Porównanie wyników obu badań pozwala zauważyć, że obecne propozycje mają charakter bardziej roszczeniowy. Podsumowując niniejsze rozważania należy zauważyć, że wśród różnych grup respondentów istnieją bardzo zbliżone opinie odnośnie niektórych sposobów kształtowania relacji między parkami narodowymi a społecznością lokalną. Dotyczą one przede wszystkim przepływu informacji między parkiem a miejscową ludnością oraz – po części – edukacji ekologicznej prowadzonej wśród mieszkańców gmin parkowych. Ponadto rozszerzenie oferty dla mieszkańców o większe ekonomiczne korzyści wynikające z sąsiedztwa parku narodowego, z pewnością przyczyniłoby się do poprawy relacji park – społeczność lokalna. Byłoby też spełnieniem zaleceń kongresów IUCN w odniesieniu do ludności mieszkającej w parku narodowym i jego sąsiedztwie. 8.4. Model relacji człowiek – środowisko: partycypacja lokalnej społeczności w zarządzaniu parkiem narodowym Jak już wspomniano, w wielu krajach świata coraz większą uwagę w zakresie gospodarowania środowiskiem przyrodniczym zwraca podejście partycypacyjne. 267 Partycypacja społeczna oznacza udział obywateli w zarządzaniu sprawami społeczności, której są członkami. W szerokim rozumieniu jest ona podstawą społeczeństwa obywatelskiego, którego członkowie dobrowolnie biorą udział w publicznej działalności. Liczne przykłady wskazują, że im większe uczestnictwo ludności miejscowej w projektach dotyczących ochrony środowiska, tym większa dla nich akceptacja. Jest to związane z tzw. brytyjską koncepcją relacji ludność miejscowa – obszar chroniony, według której człowiek jest integralnym elementem chronionego krajobrazu. Należy tu podkreślić, że brytyjskie parki narodowe i szerzej obszary chronione mają inną specyfikę – wiele obszarów nieleśnych, wymagających aktywnej (czynnej) ochrony, a także powszechniejszą własność prywatną w ich obrębie. System zarządzania takimi obszarami chronionymi z zasady koncentruje się bardziej na rozwoju zrównoważonym niż na ścisłej ochronie (Ginalski, 2009, 2010). Takie podejście przyzwala na promowanie działalności rolniczej, gospodarki leśnej czy rybołówstwa w ich obrębie. Idee partycypacji społecznej z Deklaracji IV Kongresu Parków Narodowych i Obszarów Chronionych (IUCN), odbytego w 1992 r. dla władz wielu krajów stały się podstawą organizacji ochrony przyrody. Zdaniem autorów programu działań na rzecz terenów chronionych w Europie, opracowanego przez Komisję Parków Narodowych i Terenów Chronionych (CNPPA) IUCN, „Bez poparcia społeczności lokalnych obszary chronione nigdy nie zrealizują w pełni swych celów. Poparcie to jest szczególnie istotne w Europie, gdzie obszary chronione mieszczą się zwykle w sąsiedztwie terenów zamieszkanych lub nakładają się na nie terytorialnie” (Ludzie i Park…, 2002). Ponadto w dokumentach ostatniego V Kongresu IUCN, który odbył się w 2003 r. w Durbanie zapisano, że obszary chronione powinny być zarządzane tak, aby w jak największym stopniu przyczyniać się do zrównoważonego rozwoju w skali lokalnej i regionalnej. Człowiek jest kluczowym elementem w zarządzaniu obszarami chronionymi. To od niego zależy kto i gdzie tworzy obszary chronione, jak one są finansowane, co jest w nich dozwolone i w jaki sposób są zarządzane. „Musimy postrzegać obszary chronione nie jako coś od czego trzymamy ludzi z daleka, ale jako coś, z czego ludzie powinni być dumni i co wymaga ich odpowiedzialnej ochrony” stwierdził A. Steiner, Dyrektor Generalny IUCN (IUCN, 2003). Propagowanie podejścia partycypacyjnego w odniesieniu do parków narodowych stanowi odzwierciedlenie szerszego kierunku w myśleniu o polityce lokalnej i zarządzaniu publicznym w nowoczesnych państwach demokratycznych (Sześciło, 2011). Określa się go mianem „governance” lub „new public governance”. Pojęcia te na język polski są tłumaczone najczęściej jako „zarządzanie partycypacyjne”. Autorzy tej koncepcji – B.G. Peters i J. Pierre (1998) oraz G. Stoker (1998) wskazują, że współczesne państwo musi w większym stopniu dostrzegać partnerów pozarządowych takich jak organizacje społeczne, lokalne i regionalne wspólnoty samorządowe, a także biznes. Postulatem zarządzania partycypacyjnego jest zerwanie z wyraźną separacją między administracją (w przypadku parków narodowych – dyrekcją parku) a szeroko rozumianymi adresatami jej działań oraz 268 gotowość do włączenia na zasadach partnerskich w pełen proces zarządzania publicznego podmiotów zewnętrznych (współzarządzanie). W polityce ekologicznej państwa model zarządzania partycypacyjnego ma swoje prawne ugruntowanie w przyjętych przez Polskę dokumentach. Idea szerokiego udziału społecznego jest postulowana przede wszystkim w ramach Konwencji o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska (2003) tzw. Konwencji z Aarhus, która wskazuje m.in. na obowiązek władz publicznych zapewnienia, aby „społeczeństwo uczestniczyło w przygotowywaniu planów i programów mających znaczenie dla środowiska, w ramach przejrzystych i bezstronnych mechanizmów, otrzymując uprzednio niezbędne informacje” (art. 7 Konwencji), co można odnieść także do planów dla parków narodowych. Uwzględnianie wśród celów obszarów chronionych potrzeb społecznoekonomicznych lokalnych społeczności oraz włączanie tych społeczności w proces zarządzania obszarami chronionymi prowadzi do wykształcenia się modelu relacji, w którym równoważą się wpływy ogólnokrajowe i lokalne oraz kładziony jest nacisk zarówno na ochronę walorów przyrodniczo-krajobrazowych, jak i na społecznoekonomiczne aspekty funkcjonowania mieszkańców obszarów parków narodowych i ich sąsiedztwa (Niedziałkowski, 2009). Według P. Johna (2001) zarządzanie lokalne (local governance) to elastyczny model podejmowania decyzji oparty na luźnych powiązaniach poziomych o dobrowolnym charakterze pomiędzy różnymi aktorami życia społecznego (publicznymi i prywatnymi), służący osiąganiu wspólnych celów (Swianiewicz, 2005). W Polsce dostrzec już można elementy koncepcji „zarządzania lokalnego”, ale w odniesieniu do relacji społeczności lokalnej z parkiem narodowym koncept ten nie ma w naszym kraju ugruntowanej pozycji. Jednak zainteresowane rozwojem ekonomicznym gmin parkowych samorządy mają świadomość, że wymagana jest szersza niż dotychczas współpraca z dyrekcją parków narodowych. Również zarządzający parkami narodowymi w coraz większym stopniu są świadomi potrzeby współdziałania różnych podmiotów dla dobra ochrony przyrody: m.in. środowisk naukowych, organizacji pozarządowych, samorządów lokalnych i regionalnych, szkół, kościołów, lokalnych autorytetów, itd. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że wzorem innych krajów na świecie, również w Polsce nastąpi większe współdziałanie różnych podmiotów w procesie ochrony przyrody w parkach narodowych, które m.in. będzie obejmowało współdecydowanie o tych obszarach. Wielu badaczy w Polsce i na świecie wypowiadało się na temat potrzeby włączania społeczności lokalnych do procesów zarządzania zasobami przyrody oraz obszarami chronionymi (Baranowska-Janota, Ptaszycka-Jackowska, 1993; OdrowążPieniążek, Woźniak, 1997; Komorowska, 2000; Gliński, 2001; Burger, 2002; Królikowska, 2002; Berkes i in., 1991; Heinan, 1993; Nepal, Weber, 1995; Field, 2000; Castro, Nielsen, 2001; Kapoor, 2001; Stoll-Kleemann, 2001a; Trakolis, 2001; Nepal, 2002; Colchester, 2004; Mose, 2007). W zdecydowanej większości podkreślali, że 269 warunkiem koegzystencji chronionej przyrody i ludzi zamieszkujących tereny objęte ochroną, a zwłaszcza skutecznej współpracy w tym zakresie, jest umiejętność porozumiewania się różnych stron, a narzędziem do tego prowadzącym jest właściwa komunikacja społeczna. Zarządzanie europejskimi obszarami chronionymi nieuchronnie zmierza w kierunku zwiększania społecznego uczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotyczących tych obszarów, zaś najlepszą drogą osiągania sukcesu w tym zakresie okazuje się dialog stron odpowiedzialnych za zarządzanie dobrami przyrodniczymi (Stoll-Kleemann, 2001a). Jak podkreśla G. Grabowska (2000), w Unii Europejskiej eksplozję popularności przeżywa dziś zasada uspołecznienia polityki ochrony środowiska, gwarantująca różnym formom organizacji społeczeństwa udział w ochronie środowiska, dostęp do informacji o środowisku oraz pełnoprawne korzystanie z jego zasobów. Udział społeczny w funkcjonowaniu parków musi być realizowany w oparciu o kryterium kompetencyjne. Rady parków narodowych powinny skupiać znawców różnych aspektów problematyki ochrony środowiska, działaczy organizacji ekologicznych, kompetentnych (wykwalifikowanych) urzędników samorządowych oraz lokalne autorytety społeczno-kulturalne (o ile związane są z obszarem funkcjonowania parku) (Chojnacka i in., 2005). Ważnym unijnym standardem udziału społecznego w zarządzaniu parkami narodowymi może być partnerstwo publiczno – prywatne, realizowane na różnych poziomach i w różnym zakresie (od partycypacji konsultacyjnej poczynając, na gospodarczej kooperacji kończąc). Podmiotowymi partnerami parków narodowych mogą zostać m.in.: mieszkańcy obszaru parku i jego sąsiedztwa, inne osoby fizyczne (np. lokalne autorytety), lokalne władze samorządowe, podmioty gospodarcze działające w obszarze parku lub spoza jego obszaru, organizacje pozarządowe. Różni aktorzy życia społecznego funkcjonujący w sąsiedztwie parku narodowego mogą współpracować z dyrekcją parku dla dobra chronionej przyrody oraz własnych korzyści (ryc. 110). W praktyce możliwe są zarówno rozwiązania najprostsze, gdy parki narodowe przekazywać będą zainteresowanym mieszkańcom określone przedmioty do korzystania (np.: pojemniki, kosze na śmieci itp.), jak i formy aktywnego, długofalowego współdziałania (np. stałe formy instytucjonalne). Bez względu jednak na to, czy będziemy mieć do czynienia z tworzeniem straży społecznej (osoby zainteresowane zwalczaniem kłusownictwa, kradzieży drewna itp.), zlecaniem trzebieży lasu, remontów, transportu, promocją zielonej energetyki czy restauracją zabytków – partnerstwo musi czynić zadość celom konserwatorskiej ochrony przyrody i zadaniom powierzonym prawnie parkom narodowym (Chojnacka i in., 2005). 270 Ryc. 110. Teoretyczny model relacji park narodowy – społeczność lokalna (z uwzględnieniem korzyści z sąsiedztwa parku) objaśnienia: strzałka pogrubiona – oddziaływanie danego podmiotu życia społecznego na park narodowy, strzałka pojedyncza – oddziaływanie parku narodowego na dany podmiot (źródło: opracowanie własne) W modelu relacji parku z otoczeniem społecznym, obok zasady partnerstwa istotne jest uwzględnienie koncepcji zrównoważonego rozwoju. Rozpatrując zagadnienie zrównoważonego rozwoju trzeba pamiętać, że jego podmiotem i przedmiotem jest człowiek, tworzący społeczności na różnych poziomach organizacji. Istotne jest zatem pytanie o skutki wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju na terenach chronionych dla sytuacji materialnej ich mieszkańców. Problem ten trzeba rozpatrywać w dwóch aspektach. Jednym jest wpływ na koszty utrzymania, a drugim wpływ na warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Wymuszając działania służące ochronie przyrody nie można pomijać kwestii sprawiedliwego rozłożenia kosztów związanych z utrzymaniem wartości będących przedmiotem ochrony (Mizgajski, 2001). Obciążenia wprowadzane w interesie ogółu powinny być rozłożone i ponoszone solidarnie na wszystkie podmioty korzystające z tejże ochrony. A. Mizgajski (2001) już przed ponad dekadą proponował dla rolników gospodarujących na obszarach chronionych wprowadzenie rekompensat, uzależnionych do uzyskiwanych efektów, aby mogli oni pełnić rolę konserwatorów przyrody na swoich terenach. Wzorem do naśladowania powinny być, wprowadzone wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej dopłaty do rolnictwa, realizowane w postaci kilku form dopłat do produkcji ekologicznej i innych pakietów w ramach programów rolnośrodowiskowych, również na obszarach o utrudnionych warunkach gospodarowania. Uwzględnienie instrumentów 271 ekonomicznych, obok rozstrzygnięć administracyjnych i regulacji prawnych, jest podstawowym założeniem partycypacyjnego modelu relacji między parkiem narodowym a społecznością lokalną. Podstawą dla efektywnej partycypacji społecznej jest – oczekiwany przez wszystkie grupy respondentów – przepływ informacji, zapewnienie właściwej komunikacji czyli „porozumiewania się, przekazywania myśli, udzielania wiadomości” (Słownik..., 2004). Według A. Kalinowskiej (2007) w kontaktach ze społeczeństwem w odniesieniu do zarządzania środowiskiem może mieć miejsce zarówno komunikowanie informacyjne (czyli dzielenie się wiedzą, wyjaśnianie, podawanie faktów bez intencji wpływu na zachowanie odbiorcy komunikacji), jak i komunikacja perswazyjna (proces, w którym perswadujący próbuje wpłynąć na drugą stronę w celu nakłonienia do akceptacji i przyjęcia nowej sytuacji w sposób dobrowolny). Polega to na posługiwaniu się językiem motywującym do działania oraz prezentacji komunikatu w sposób atrakcyjny, mogący wskazać na płynące dla odbiorcy korzyści). Komunikacja staje się rodzajem negocjacji między inicjującym proces, czyli wysyłającym przekaz a odbiorcą. Odbiorca jest pełnoprawnym, niesłychanie ważnym uczestnikiem procesu komunikacyjnego, a wysyłając komunikat zwrotny pozwala ocenić skuteczność ciągu podjętych działań, lub wpływa nawet na jego modyfikację. W komunikacji społecznej, także tej dotyczącej spraw środowiska, według A. Kalinowskiej (2007) stawiane są różne cele, wśród których do najważniejszych należą: - rozpowszechnianie określonej wiedzy, - zmiana modelu zachowań, - zaangażowanie społeczeństwa w przebieg jakiegoś procesu, - doskonalenie procesu poprzez współpracę z różnymi grupami interesu, - zapewnienie przejrzystości procesu i zaufania do jego potrzeby i skuteczności, - uniknięcie konfliktów, a w ich rezultacie, protestów wynikających z niewiedzy o procesie, - zmiana nastawienia do realizatora przedsięwzięcia (np. władz publicznych, organizacji ekologicznych), - budowanie pozytywnego wizerunku organizatora przedsięwzięcia. Świadomość komunikacji społecznej jako umiejętności porozumiewania się ze społeczeństwem nie wszystkim organizatorom ochrony przyrody jest jednak dana, o czym świadczy historia różnych nieudanych przedsięwzięć dotyczących ochrony przyrody. Konsekwencje braku pozytywnych relacji ze społeczeństwem najlepiej pokazują starania o powołanie Jurajskiego Parku Narodowego. Projektowany park miał powstać na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, między Zawierciem a Częstochową. Pierwsze plany powstania parku sięgają lat 70. XX w., a pomysł narodził się wśród botaników z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Projekt parku wykonał zespół z Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. Romualda Olaczka (Hereźniak, 2004). Opracowany projekt wzbudził jednak silny opór ze strony lokalnych samorządów ze względu na przewidywane ograniczenia w stosunku do 272 części działań społeczności lokalnej. Pomimo znacznych modyfikacji przebiegu granic projektowanego parku, polegających na zmniejszeniu jego powierzchni, poprzez wyłączenie z jego granic gruntów kilku wsi, nie udało się otrzymać zgody na utworzenie parku ze strony kilku gmin. W międzyczasie zmieniono ustawę o ochronie przyrody, która dodatkowo wprowadziła wymóg akceptacji społeczności lokalnej w stosunku do tego typu inicjatyw. Niestety, niezbędne działania w zakresie komunikacji ze społeczeństwem nie zostały właściwie przeprowadzone. W efekcie, w społeczności lokalnej powstał podział na przeciwników i zwolenników utworzenia parku. Inicjatywa nowego parku nie stała się projektem oddolnym – „społecznym”, a tylko społeczna zgoda na utworzenie Jurajskiego Parku Narodowego mogła umożliwić jego utworzenie. W okresie gospodarki rynkowej, nieprzemyślanej działalności gospodarczej oraz przy braku zainteresowania władz centralnych utworzeniem nowego parku narodowego (głównie ze względów finansowych), wydaje się, że już wkrótce ten cenny przyrodniczo obszar ulegnie znacznej degradacji. Zaś lokalna społeczność utraci szansę na życie zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, w poczuciu wielkiego znaczenia i wartości ich „małej ojczyzny” (Hibszer, 2008a). Przykładem zastosowania właściwych procedur komunikacji społecznej jest historia utworzenia najmłodszego w Polsce Parku Narodowego Ujście Warty. Powstał on 1 lipca 2001 r. z połączenia rezerwatu Słońsk i części Parku Krajobrazowego Ujście Warty. Park został utworzony w celu ochrony unikatowych terenów mokradłowych, rozległych łąk i pastwisk, które są jedną z najważniejszych w Polsce ostoi ptaków wodnych i błotnych. W tym przypadku wyciągnięto wnioski z licznych wcześniejszych niepowodzeń i chociaż koncepcja utworzenia parku wyszła z kręgu naukowców i miłośników ptaków, to cały proces przebiegał przy „otwartej kurtynie”. Działo się tak m.in. dzięki udziałowi organizacji pozarządowych (głównie WWF oraz Lubuskiego Klubu Przyrodników), prowadzących spotkania z mieszkańcami gmin, na terenach których miał powstać park, informujących o zamierzeniach oraz potencjalnych korzyściach (Kalinowska, 2007). Te korzyści to promocja gmin i zyski indywidualnych mieszkańców dzięki rozwojowi turystyki oraz znakowi firmowemu, jaki może stanowić posiadanie parku narodowego. Rezultatem udanej komunikacji społecznej było wystąpienie samorządów zainteresowanych gmin z wnioskiem o utworzenie parku z własnej inicjatywy. Reasumując, należy podkreślić, że przyrodnicy odpowiedzialni za ochronę przyrody na ogół uważają, że aby chronić przyrodę wystarczy mieć wiedzę przyrodniczą. Prawdą jest, że wiedza przyrodnicza mieszkańców i sąsiadów parku narodowego bardzo dobrze służy ochronie przyrody, dlatego trzeba ją podnosić przez odpowiednią edukację. Tymczasem efekt finalny przedsięwzięć ochronnych zależy od wielu czynników – nie tylko wiedzy przyrodniczej. Ochrona przyrody jest przedsięwzięciem społecznym – musi brać w niej udział społeczeństwo. Badania ankietowe wśród dyrektorów polskich parków narodowych, pozwalają twierdzić, że w wielu parkach narodowych rośnie świadomość, iż przetrwanie parku wymaga 273 aktywnego komunikowania się i współdziałania ze społecznościami lokalnymi. Obecnie ochrona przyrody w parkach narodowych musi być prowadzona kooperatywnie, tzn. przy udziale lokalnych społeczności i innych grup interesów. Chodzi przecież o wspólną odpowiedzialność za utrzymanie tego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Właściwą drogą jest budowanie partnerstwa między różnymi organizacjami, instytucjami i podmiotami gospodarczymi. Istotną sprawą jest także brak wiedzy i umiejętności organizatorów ochrony przyrody z zakresu komunikacji społecznej. Wręcz większość organizatorów ochrony nie wie, że tej wiedzy im brakuje. Nawet ci, którą próbują partycypacji uważają, że takie umiejętności ma się od urodzenia i nie trzeba się ich uczyć. Praktyka jednak pokazuje, że błędy popełnia się nieustannie właśnie w tej dziedzinie. I wiele konfliktów wynika właśnie z tych błędów. Właściwe prowadzona komunikacja społeczna pomiędzy dyrekcją parku z lokalną ludnością powinna sprzyjać poprawnym relacjom między parkiem narodowym a społecznością gmin parkowych. 274 Wnioski Podsumowując rozważania zawarte w opracowaniu, należy stwierdzić, że w Polsce występują zróżnicowane relacje między parkami narodowymi a ludnością zamieszkałą na obszarze parków oraz w ich sąsiedztwie. Koncepcja rozpoznania tych relacji, oparta na badaniach ich percepcji wśród różnych grup respondentów (mieszkańców gmin parkowych, przedstawicieli władz samorządowych gmin oraz dyrektorów parków narodowych), została zweryfikowana pozytywnie. Całościowe ujęcie zagadnienia – zbadanie percepcji mieszkańców gmin powiązanych ze wszystkimi parkami narodowymi w Polsce – z pewnością umożliwiło pełniejsze rozpoznanie specyfiki i struktury relacji zachodzących w gminach parkowych. Pozwoliło ono także na przedstawienie propozycji modelu relacji między parkiem narodowym a społecznością lokalną. Model ten opiera się na założeniach partycypacji społecznej, co może być przydatne w kreowaniu polityki lokalnej w gminach związanych z parkami narodowymi. Zróżnicowanie relacji park narodowy – społeczność lokalna przejawia się odmiennym postrzeganiem przez różne grupy respondentów – wyodrębnione wśród mieszkańców gmin – antropogenicznych zagrożeń w gminach parkowych, różnych przyczyn konfliktów w parkach narodowych oraz sposobów ich rozwiązywania, wieloraką oceną korzyści i utrudnień wynikających z sąsiedztwa parku narodowego dla społeczności lokalnych, a także zróżnicowaną oceną relacji społeczeństwo – park. Dostrzeżone prawidłowości oraz wnioski cząstkowe zostały zaprezentowane na końcu poszczególnych rozdziałów prezentujących wyniki badań i ich porównanie z rezultatami innych autorów. Poniżej zostaną przedstawione wnioski końcowe. Ustosunkowując się do postawionych hipotez badawczych można stwierdzić, że: 1. W świetle uzyskanych wyników dotyczących postrzegania parków narodowych przez społeczności lokalne, można skonstatować, że świadomość ekologiczna ludności zamieszkałej w sąsiedztwie parków narodowych i jej zróżnicowanie stanowią pochodne stosunku respondentów do przyrody, ich wieku, wykształcenia, statusu zawodowego oraz miejsca zamieszkania względem granic parku. Są także odzwierciedleniem udziału osób ankietowanych w edukacji prowadzonej przez parki narodowe. W poszczególnych parkach występują różnice w postrzeganiu istoty parku narodowego, oraz kontrasty w ocenie jego walorów. Władze gmin powiązanych przestrzennie z parkami narodowymi znacznie wyżej niż ich mieszkańcy oceniają walory przyrodnicze i krajobrazowe parków. Docenianie walorów parków narodowych wśród mieszkańców gmin parkowych wynika z postawy prośrodowiskowej, wiąże się z wyższym wykształceniem, pracą zawodową, zamieszkaniem wewnątrz parku oraz w gminach miejskich, a także z udziałem w zajęciach edukacyjnych prowadzonych w parku narodowym. Opinia zdecydowanej większości osób we wszystkich grupach respondentów, iż parki narodowe to przede wszystkim „obszary ochrony cennej przyrody i krajobrazu”, w kontekście przekonania społeczności gmin parkowych, że liczba parków w Polsce jest obecnie wystarczająca, a także w świetle zapisów obowiązującej ustawy 275 o ochronie przyrody, może świadczyć o małych szansach na powołanie nowych parków narodowych. Władze gmin parkowych w większym stopniu niż mieszkańcy tych gmin dostrzegają zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki istnienia parku narodowego w obrębie gminy. Na tej podstawie można stwierdzić, że sprawowanie władzy w gminach parkowych sprzyja wyostrzeniu ocen społecznych aspektów funkcjonowania parków narodowych. Niestety, za deklaracjami przedstawicieli lokalnych władz o potrzebie ochrony przyrody w parku narodowym oraz docenianiu jego walorów przyrodniczych i krajobrazowych, nie idą decyzje, a tym bardziej działania, dotyczące uwzględnienia parków wśród priorytetów rozwojowych własnych gmin. Powszechne jest natomiast przekonanie o potrzebie korzystania z dóbr przyrodniczych w celach ekonomicznych, m.in. poprzez dalszy rozwój turystyki w gminach parkowych. 2. Na postrzeganie zagrożeń parków narodowych wpływają: miejsce zamieszkania respondenta w stosunku do granicy parku narodowego oraz typ zamieszkiwanej gminy, a w mniejszym stopniu status zawodowy osób ankietowanych. Społeczność lokalna, niezależnie od stosunku do przyrody, wieku, wykształcenia, pełnionych funkcji, czy też udziału w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park jest przekonana, że środowisko przyrodnicze w gminie, gdzie znajduje się park narodowy, jest w bardzo dobrym stanie, zaś główne źródła zagrożeń upatruje wśród czynników zewnętrznych (dotyczy to zwłaszcza ludności zamieszkałej wewnątrz parków). Podobieństwo opinii mieszkańców i władz gmin w sprawie antropogenicznych zagrożeń parków narodowych wyraźnie różni się od opinii dyrektorów parków narodowych. Optymizmem napawa fakt, że zarówno władze samorządowe gmin parkowych, jak i ich mieszkańcy (osoby pełnoletnie oraz młodzież) w zdecydowanej większości deklarują postawę prośrodowiskową (przyroda jest dla nich ważna lub bardzo ważna), trafnie postrzegają główne zagrożenia środowiska przyrodniczego własnej okolicy, wpływające na park narodowy oraz – co najistotniejsze – potrafią przedstawić propozycje kształtowania relacji między najbliższym parkiem narodowym a miejscową społecznością. Ponieważ niektóre pomysły mają charakter roszczeniowy, ich potencjalna realizacja mogłaby budzić obawy z punktu widzenia celów ochronnych parków. Opinie respondentów na temat korzyści oraz utrudnień wynikających z istnienia parku narodowego znacząco różnią się między sobą. Wśród dyrektorów parków narodowych oraz władz gmin parkowych przeważa dostrzeganie wielu różnych korzyści, rozwoju agroturystyki oraz miejsc pracy, zaś wśród mieszkańców – rozwój agroturystyki i wynajem noclegów. Natomiast głównym utrudnieniem związanym z obecnością parku narodowego według wszystkich grup respondentów są problemy związane z budową lub rozbudową domów w parku i jego sąsiedztwie. Postrzeganie przez mieszkańców korzyści lub utrudnień wynikających z sąsiedztwa parku narodowego uzależnione jest od szeregu czynników: od 276 wykształcenia respondentów, ich statusu zawodowego, posiadania gruntów w parku narodowym, stosunku do przyrody, udziału z zajęciach edukacyjnych, zamożności gmin, w których mieszkają respondenci, a także zamieszkania w różnych typach gmin oraz od miejsca zamieszkania względem parku narodowego. Mieszkańcy gmin parkowych to grupa respondentów, która w największym stopniu nie dostrzega korzyści z obecności parku narodowego, natomiast to, że sąsiedztwo parku narodowego nie stwarza utrudnień sądzi tyle samo respondentów w każdej grupie. Na brak korzyści najbardziej zwracali uwagę respondenci słabiej wykształceni, emeryci i osoby niepracujące, o obojętnym stosunku do przyrody, które nie uczestniczyły w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park, zamieszkali w gminach średniozamożnych, na wsi i w parku narodowym, mający tam swoje grunty. Natomiast brak utrudnień podkreślały w największym stopniu osoby z wykształceniem wyższym i będące jeszcze studentami, zamieszkałe w gminach miejskich, uznanych za bogatsze. Respondenci ci mieszkali w gminach parkowych, ale w dalszej odległości od granicy parku narodowego. Były to osoby nie posiadające gruntów na obszarze parku, a równocześnie uczestniczące w zajęciach edukacyjnych, dla których przyroda jest bardzo ważna. Ogromnym zagrożeniem dla chronionej w parkach narodowych przyrody jest potencjalna realizacja partykularnych interesów, będących w sprzeczności z celami jej ochrony. Postrzeganie wyłącznie utrudnień wynikających z sąsiedztwa parku narodowego może prowadzić do konfliktów interesów z parkiem, a co najmniej do obojętności wobec przyrody. Świadomość walorów parków narodowych oraz świadomość potencjalnych korzyści z zamieszkania w ich sąsiedztwie może zaś być pomocna w realizacji celów ich ochrony. Odnośnie problemu konfliktów w parkach narodowych można zauważyć, że poszczególne grupy respondentów różnią się świadomością istnienia sporów między parkiem a społecznością lokalną oraz postrzeganiem ich przyczyn. Wyobrażenie konfliktów zależne jest od miejsca zamieszkania względem granicy parku i posiadania prywatnych gruntów w parku, a także od udziału w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy. 3. Relacje między ludnością zamieszkującą gminy parkowe a parkiem narodowym, reprezentowanym przez jego dyrekcję, oceniane z pozycji tejże ludności, są w takim samym stopniu oceniane jako pozytywne oraz obojętne. Natomiast ocena wspomnianych relacji z punktu widzenia przedstawicieli władz gmin parkowych oraz dyrekcji parków jest znacznie korzystniejsza. W zdecydowanej większości parków jest ona pozytywna. Najwyższe oceny, świadczące z pewnością o samozadowoleniu ze stanu stosunków parku narodowego z otoczeniem społecznym, występują wśród dyrektorów parków narodowych. W grupie przedstawicieli władz gmin tylko co dziesiąty ankietowany uważa, że relacje parku z ludnością są złe. Podobne do powyższych są oceny dotyczące relacji park – samorządy. W tym przypadku również najwyższe oceny wyrażają dyrektorzy parków. Wśród władz 277 samorządowych gmin parkowych przeważają oceny dobre i bardzo dobre. Natomiast dla ludności miejscowej w zdecydowanej większości relacje te są obojętne. W poszczególnych parkach narodowych opinie głównych grup respondentów (dyrektorów parków, władz lokalnych, ludności miejscowej) odnośnie oceny relacji park – społeczeństwo, przedstawiają się bardzo różnie. Tylko w nielicznych przypadkach oceny dotyczące relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością są takie same swe wszystkich grupach. Wykazano, że na ocenę relacji między parkiem narodowym a miejscową ludnością oraz między parkiem narodowym a władzami samorządowymi, w największym stopniu wpływają: a/ pozytywny lub obojętny stosunek respondenta do przyrody, b/ posiadanie gruntów w parku narodowym oraz c/ miejsce zamieszkania względem granicy parku narodowego. Ponadto istotny jest wiek respondentów oraz udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park. Przynależność do grupy młodzieży gimnazjalnej oraz grupy uczestników zajęć edukacyjnych przekłada się na wyższe oceny relacji park – społeczność lokalna. Natomiast takie czynniki jak wykształcenie respondentów i ich status zawodowy, a także typ gminy oraz jej zamożność wyrażona w dochodach na 1 mieszkańca w znacznie mniejszym stopniu mają wpływ na ocenę relacji między parkiem narodowym a społecznością lokalną oraz parkiem narodowym a władzami gmin parkowych. W pracach badawczych planowano uchwycenie regionalnych różnic w ocenie relacji między parkami narodowymi a społecznością lokalną (rozdział siódmy, ryc. 84) oraz między parkami narodowymi a władzami samorządowymi (rozdział siódmy, ryc. 86). Niestety, nie udało się dostrzec regionalnych uwarunkowań takiego zróżnicowania. Nie można w sposób pewny wykazać istnienia tych różnic. Wynika to z faktu, że każdy park narodowy i jego otulina posiadają swoją specyfikę przyrodniczą, społeczną i przestrzenną. Każdy park narodowy i jego społeczne otoczenie stanowią indywidualną strukturę społeczno-przyrodniczą, kształtującą sposób oceny relacji zachodzących w obrębie tej struktury. 4. Ważnym elementem działalności parków narodowych jest prowadzona przez nie edukacja ekologiczna. Przez wszystkie grupy respondentów jest ona powszechnie uznawanym instrumentem kształtowania relacji między parkiem narodowym a społecznością lokalną. Wszyscy uczestnicy zajęć edukacyjnych prowadzonych w parkach narodowych posiadają wyższą świadomość ekologiczną, znacznie bardziej dostrzegają zarówno korzyści z sąsiedztwa parku narodowego, jak też związane z tym sąsiedztwem utrudnienia. Ponadto ta grupa respondentów dwukrotnie rzadziej wyrażała opinię o braku korzyści z istnienia parku narodowego, niż osoby, które nie korzystały z takich zajęć. Uczestnicy zajęć edukacyjnych częściej też twierdzili, że brak jest utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego. Osoby uczestniczące w zajęciach edukacyjnych w niewiele mniejszym stopniu, niż osoby nie uczestniczące w zajęciach, deklarowały doznawanie osobistych 278 utrudnień. Natomiast uczestnictwo miejscowej ludności w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy miało duży wpływ na postrzeganie osobistych korzyści związanych z istnieniem parku. Respondenci – uczestnicy zajęć edukacyjnych ponad dwukrotnie częściej podkreślali doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego, niż osoby w nich nie uczestniczące. Osoby korzystające z edukacji ekologicznej dostrzegają zachodzące w parku konflikty w relacjach parku z lokalną społecznością. Prowadzenie przez parki działań edukacyjnych wśród jak największej grupy miejscowej społeczności jest zadaniem ważnym i wartościowym. Powinny objąć one nie tylko młodzież szkolną, ale także szerokie grono osób dorosłych. Szkolenia organizowane przez parki mogą służyć pozyskiwaniu środków finansowych z różnych źródeł (w tym unijnych), z których korzyści będzie czerpała lokalna społeczność. Takie działania mogą nie tylko sprzyjać poprawie relacji mieszkańców gmin parkowych z dyrekcją parku narodowego, ale też wzmacniać troskę o wspólne dziedzictwo, jakim są walory przyrodnicze i krajobrazowe parku narodowego. Istnienie parków narodowych ma na celu zachowanie niewielkich obszarów naszego kraju o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Chociaż procesu obejmowania ochroną w Polsce – w postaci parku narodowego – terenów cennych przyrodniczo nie można uznać za zamknięty, obecne ustawodawstwo nie sprzyja powołaniu nowych parków narodowych, ani powiększeniu granic istniejących. Stąd wynika konieczność jego zmiany. Przede wszystkim korekty wymaga aktualnie obowiązująca ustawa o ochronie przyrody. Istnieje konieczność jej zmian w kierunku wzmocnienia mechanizmów ochrony przyrody, m.in. poprzez odebranie samorządom prawo weta i zastąpienia je prawem do opiniowania projektów tworzenia i powiększania parków. Zmiany powinny też dążyć do uporządkowania oraz prowadzenia prawidłowego planowania przestrzennego w gminach parkowych. Za istotną działalność w relacjach społeczeństwo – park narodowy należy uznać potrzebę powszechnego zastosowania komunikacji społecznej. Konieczne jest, aby mieszkańcy gmin, na terenie których park narodowy został już powołany, nauczyli się współdziałania z władzami parku dla dobra przyrody chronionej w parku narodowym. Ważne jest również, aby organizatorzy ochrony przyrody w Polsce wreszcie zauważyli, że to oni też powinni się uczyć – przede wszystkich metod komunikacji społecznej z miejscową ludnością. W umowach, konwencjach i porozumieniach międzynarodowych (których sygnatariuszami są także władze naszego kraju) zalecanym modelem współdziałania dyrekcji parków narodowych z mieszkańcami jest koncepcja „governance”, która w wielu krajach znajduje powszechne zastosowanie. Wydaje się, że Polskę czeka jeszcze długa droga upowszechnienia zarządzania partycypacyjnego w ochronie przyrody, dlatego konieczne jest stosowanie różnych instrumentów, w tym także w zakresie komunikacji społecznej, w celu kształtowania właściwych relacji między parkami narodowymi a lokalnymi społecznościami. 279 LITERATURA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Abel N., Blaikie P., 1986: Elephants, people, parks and development: The case of the Luangwa Valley Zambia, Environmental Management, 10: 735-754. Ackerman E., 1963: Where is a research frontier? Annals of the Association of American Geographers, 53: 429-440. Adams W.M., Infield M., 2003: Who is on the gorilla’s payroll? Claims on tourist revenue from a Ugandan national park, World Development, 31: 177–190. Allan R. 2000: Rakiura national park community impact assessment, Invercargill, NZ: Southland District Council. Allendorf T.D., 2010: A framework for the park–people relationship: insights from protected areas in Nepal and Myanmar, International Journal of Sustainable Development & World Ecology, 17, 5: 417–422. Allendorf T.D., Smith J.L.D., Anderson D.H., 2007: Residents’ perceptions of Royal Bardia National Park, Nepal, Landscape and Urban Planning. 82: 33–40. Amend S., Amend T. (red.), 1995: National parks without people? The South American experience, IUCN /Parques Nacionales y Conservación Ambiental, No. 5, Quito. Anasiewicz A., 2000: Rola parków narodowych w edukacji społeczeństwa dla przyrody i kultury na przykładzie Roztoczańskiego Parku Narodowego, Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 3: 79-86. Andrzejewska M., Baranowski M., Fiedziukiewicz K., Kowalska A., Matuszkiewicz J.M., Rusztecka M., Roo-Zielińska E., Solon J., 2007: O partycypacji społecznej w planowaniu przestrzennym. Zastosowania geowizualizacji w celu wzmocnienia udziału społecznego w planowaniu przestrzennym, Centrum Informacji o Środowisku UNEP/GRID-Warszawa, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Andrzejewski R., 1996: Parki narodowe a dydaktyka, Parki Narodowe, 4: 4-5. Andrzejewski R., 2001: Od konfliktów do ekorozwoju, Parki Narodowe, 2: 1-2. Andrzejewski R., 2002: Park narodowy a ekorozwój gminy, [w:] H. Prałat (oprac.), Samorządy i ich stowarzyszenia w ochronie parków narodowych. Stowarzyszenie Samorządów Polskich Współdziałających z Parkami Narodowymi, Mosina, s. 6-18. Andrzejewski R., Lubczyński L., 1992: Granice parków narodowych, Parki Narodowe, 3: 3-4 Ardey R., 1967: The Territorial Imperative, Collins, London. Babbie E., 2004: Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Babbie E., 2009: Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Baird I.G., Dearden P., 2003: Biodiversity conservation and resource tenure regimes: A case study from northeast Cambodia, Environmental Management 32: 541–550. Balon J., 1996: Próba identyfikacji konfliktów człowiek – środowisko na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Z. Krzan (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a człowiek. Tom. III, Kraków – Zakopane, s. 38-40. Balon J., 2002: Regionalne zróżnicowanie konfliktów człowiek – środowisko na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty – zagrożenia, J. Partyka (red.), Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 715-722. Bańka A., 2002: Społeczna psychologia środowiskowa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. 280 Bański J., 1999: Obszary problemowe w rolnictwie Polski, Prace Geograficzne, 172, IGiPZ PAN, Warszawa. Baranowska-Janota M., 2001: Relacje ustaleń planu ochrony parku narodowego z innymi opracowaniami planistycznymi, Parki Narodowe, 4: 2-4. Baranowska-Janota M., Ptaszycka-Jackowska D., 1987: Plany zagospodarowania przestrzennego parków narodowych: metody i zasady sporządzania, Warszawa. Baranowska-Janota M., Ptaszycka-Jackowska D., 1993: Instrumenty polityki eliminacji szkodliwych oddziaływań na parki narodowe i rozwiązywania konfliktów na ich obszarach, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 12, 2: 81-93. Barbag J., 1959: Przedmiot i zadania geografii regionalnej, Przegląd Geograficzny, 31, 3-4: 495-515. Bartkowski T., 1981: Kształtowanie i ochrona środowiska, PWN, Warszawa. Bartkowski T., 1986: Zastosowania geografii fizycznej, PWN, Warszawa. Bartnicka M., 1986: Percepcja przestrzeni miejskiej Warszawy na przykładzie dzielnicy Ochota, Przegląd Geograficzny, 58, 1-2: 165-190. Bartnicka M., 1989: Percepcja środowiska w badaniach geograficznych, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 2: 5-27. Bauer H., 2003: Local perception of Waza National Park, northern Cameron, Environmental Conservation, 30: 175-181. Bell P.A., Green Th.C., Fisher J.D., Baum A., 2004: Psychologia środowiskowa, Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdańsk. Bell S., McGillivray D., 2006: Environmental law, Oxford University Press, Oxford & New York. Beltran J. (red.), 2000: Indigenous and traditional peoples and protected areas: principles, guidelines and case studies, Best Practice Protected Areas Guildelines Series, No 4, WWF/IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Berkes F., George P., Preston R., 1991: Co-management: The evolution of the theory and practice of the joint administration of living resources, Alternatives 18: 12–18. Bertalanffy L., 1984: Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój zastosowania, PWN, Warszawa. Biderman A.W., 1995: Edukacja środowiskowa w parkach narodowych. Materiały konferencji „Przygotowanie parku narodowego do edukacji środowiskowej – współpraca ze szkolnictwem”, OPN, Ojców. Bojórquez-Tapia L. A., de la Cueva H., Diaz S., Melgarejo D., Alcantar G., Solares M. J., Grobet G., Cruz-Bello G., 2004: Environmental conflicts and nature reserves: redesigning Sierra San Pedro Martir National Park, Mexico, Biological Conservation 117: 111-126. Bołtromiuk A., Burger T., 2008: Polacy w zwierciadle ekologicznym, Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r., Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, dostępny na stronie: http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ Borowiec W., Kotarba A., Kownacki A., Krzan Z., Mirek Z. (red.), 2002: Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr, TPN, PTPNoZ, Kraków – Zakopane. Borrini-Feyerabend G., Kothari A., Oviedo G., 2004: Indigenous and Local Communities and Protected Areas: Towards Equity and Enhanced Conservation, Best Practice Protected Areas Guidelines Series, No 11, IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Borucki T. 2004: Prawda w sporze o Tatry, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Bystra. Boulding K.E., 1956: The image: knowledge in life and society, University of Michigan Press, Ann. Arbor. Bożętka B., 1995: Antropopresja na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego na tle konfliktowości i problemu sąsiedztwa, [w:] A. Kostrzewski (red.), Funkcjonowanie geoekosystemu 281 Wolińskiego Parku Narodowego w warunkach zmiany granic parku i narastającej antropopresji, Klify, t. 2, Międzyzdroje. Bożętka B., 1997a: Drawieński Park Narodowy w oczach sąsiadów, Aura, 7: 16-17. Bożętka B., 1997b: Postrzeganie Drawieńskiego Parku Narodowego przez turystów i społeczność lokalną, Przegląd Przyrodniczy, VIII, 4: 37-46. Böhm A., 2008: Między mandatem a partycypacją społeczną, [w:] Zarządzanie krajobrazem kulturowym. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Sosnowiec, s. 515-524. Brandon L., Redford K.H., Sanderson S.E. (red.), 1998: Parks in peril: people, politics and protected areas, Washington, DC: Island Press. Brechin S.R., West P.C., Harmon D., Kutay K., 1991: Resident peoples and protected areas: A framework for inquiry, [w:] P.C. West and S.R. Brechin (red.), Resident peoples and national parks: social dilemmas and strategies in international conservation, University of Arizona Press, Tucson, s. 5–30. Brockington D., Igoe J., 2006: Eviction for Conservation: the global overview, Conservation and Society, 4, 3: 424-470. Brown R., Lipscombe N., 1999: New national park neighbours: A study of perceived lifestyle changes, Parks Leisure 2: 36–41. Burger T., 1986: Uwagi o świadomości ekologicznej, Przegląd Powszechny, 12. Burger T., 1990: Ekologia a konflikty przestrzenne, Aura, 1: 3-4. Burger T., 1992: Świadomość ekologiczna: Między lękiem a działaniem, Raport, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa. Burger T., 1999: Konflikt i współdziałanie. Świadomość ekologiczna i postawy społeczeństwa, [w:] W. Mirowski (red.), Świadomość ekologiczna i społeczne ruchy „zielonych” w Polsce, IFiS PAN, Warszawa, s. 35-55. Burger T., 2002: Wirtualna i prawdziwa wojna o Tatry i Zakopane, Zakopane-Kraków. Butler, R.W., 1980: The concept of a tourist area cycle of evolution: Implications for management of resources, Canadian Geographer, 24: 5–12. Caldecott J., 1995: Designing conservation project, Cambridge University Press. Castro A.P., Nielsen E., 2001: Indigenous people and co-management: implications for conflict management, Environmental Science & Policy, 4: 229-239. Chełpa S., Witkowski T., 1999: Psychologia konfliktów. Praktyka radzenia sobie ze sporami, Wyd. UNUS, Wrocław. Chojnacka I., Komornicki J., Kotuła Z., Kopiczko M., Misiak J., Perkowski M., Szkiruć Z., Weigle A., 2005: Koncepcja systemu funkcjonowania parków narodowych w nowych warunkach wynikających z integracji europejskiej (wersja robocza), Stowarzyszenie Służb Ochrony Przyrody Zielonych Płuc Polski, Krzywe. Chojnicki Z., 1985: Orientacje filozoficzno-metodologiczne geografii – ich koncepcje i modele, Przegląd Geograficzny, 57, 2: 254-281. Chojnicki Z., 1988a: Koncepcja terytorialnego systemu społecznego, Przegląd Geograficzny, 60, 4: 491-510. Chojnicki Z., 1988b: Terytorialny system społeczny, Biuletyn KPZK PAN, Warszawa, 138: 29-49. Chojnicki Z., 2000: Perspektywistyczne problemy badawcze geografii, [w:] Nauki geograficzne w poszukiwaniu prawdy o ziemi i człowieku. Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999, t. V, praca zbior. pod red. B. Kortusa, A. Jackowskiego i K. Krzemienia, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 151-157. Cichy D. (red.), 1998: Kształcenie ekologiczne dorosłych, Zeszyty Naukowe, 23, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa. 282 Cihar M., Stankova J., 2006: Attitudes of stakeholders towards the Podyji/Thaya River Basin national park in the Czech Republic, Journal of Environmental Management, 81, 3: 273-285. Clough P.W.J., Meister A.D., 1989: Benefit assessment of recreation land: The Whakapapa area, Tongariro National Park, Palmerston North, NZ: Department of Agricultural Economics and Business, Centre for Agricultural Policy Studies, Massey University. Colchester M., 2004: Conservation policy and indigenous people, Environmental Science & Policy, 7, 3: 145-153. Countryside Commission, 1998: The National Park Authority – A guide for members, Countryside Commission, Cheltenham. Czochański J., 1996: Przekształcenia morfologiczno-krajobrazowe w wyniku użytkowania turystycznego Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] M. Kistowski (red.), Badania ekologicznokrajobrazowe na obszarach chronionych, Uniwersytet Gdański, Gdańsk, s. 143-144. Ćmak J., Kapuściński R., Podlaski R., Wojdan D., 2007: Ograniczanie działalności podstawowej w Świętokrzyskim Parku Narodowym, Parki Narodowe, 2: 6-8. Dawson S.A., Blahna D.J., Keith J.E., 1993: Expected and actual regional economic impacts of Great Basin National Park, J. Park Recreation Admin., 11: 45–59. Dąbrowski M., 2001: Konflikty społeczne wokół ochrony przyrody, Parki Narodowe, 4: 13-15. Dearden P., 2000: Tourism, resource conflicts and parks, [w:] S. Boyd and R. Butler (red.), Tourism and national parks: issues and implications, London: Wiley, 187–202. Dearden P., Chettamart S., Emphandu D., 1998: Protected areas and property rights, Environmental Conservation, 25: 195-197. Dearden P., Chettamart S., Emphandu D., Tanakanjana N., 1996: National parks and hill tribes in northern Thailand: A case study of Doi Inthanon, Society Nat. Resources, 9: 125-141. Denisiuk M., Denisiuk Z., 2001: Park Narodowy Ujście Warty w systemie parków narodowych w Polsce, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 57, 5: 18-32. Denisiuk Z., Dyrga Z., Kalemba A., Pilipowicz W., Pioterek G., 1991: Rola parków narodowych w ochronie szaty roślinnej i krajobrazu Polski, Studia Naturae Seria A, 36: 3-88. Deptuła B., 2002: Narwiański Park Narodowy a społeczności lokalne, Parki Narodowe, 3: 10-11. Deutsch M., 1998: Constructive Conflict Resolution: Principles, Training, and Research, [w:] E. Weiner red., The Handbook of Interethnic Coexistence, Continuum Publishing, New York, s. 199-216. Deutsch M., Coleman P.T. red., 2005: Rozwiązywanie konfliktów. Teoria i praktyka, Wyd. UJ, Kraków. Dobosik B., Hibszer A., Partyka J. (red.), 2004: W krainie białych skał. Zadania dydaktyczne i scenariusze zajęć terenowych dla nauczycieli prowadzących edukację przyrodniczą w Złotym Potoku i Ojcowie. Komisja Edukacji Geograficznej PTG, Ojcowski Park Narodowy, Ojców. Dobrowolska M., 1961: Przemiany środowiska geograficznego Polski do XV wieku, PWN, Warszawa. Domański B, 1991a: Obraz Ojcowskiego Parku Narodowego w wyobrażeniach społecznych, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 84 (106), Kraków, s. 81-96. Domański B., 1991b: Park Narodowy w świadomości społecznej. Studia z geografii społecznej, Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN, 3-4: 93-105. Domański B., Libura H., 1986: Geograficzne badania wyobrażeń, postaw i preferencji, Przegląd Geograficzny, 58, 1-2: 143–164. Domański B., Partyka J., 1992: Ojcowski Park Narodowy w świadomości mieszkańców. Analiza konfliktu, [w:] Percepcja i waloryzacja środowiska naturalnego i antropogenicznego, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 79–99. 283 Domański R., 1967: Konstruowanie teorii w geografii ekonomicznej, Przegląd Geograficzny, Warszawa, 1: 85-102. Domański R., 1969: Metody badania zbieżności układów przestrzennych, Przegląd Geograficzny, 41, 1: 79-92. Domański R., 1992: Systemy ekologiczno-ekonomiczne. Modelowanie współzależności, Studia KPZK PAN, 100. Draper D., 2000: Toward sustainable mountain communities: Balancing tourism development and environmental protection in Banff and Banff National Park, Canada, Ambio 29: 408–415. Dubcová A., 2002: Perception of border line by population of the Dunabian Euroregions of the Slovak-Hungarian borderland, Proceedings of the International colloquy, State border reflection by border region population of V4 States, Wyd. Garmond, Nitra, s. 248-264. Dumanowski B., 1968: The influence of geographical environments on distribution and density of population in Africa, Africana Bulletin, 9: 9-33. Dumanowski B., 1981: Geografia regionalna jako dyscyplina badawcza, Przegląd Geograficzny, 53, 1: 87-94. Dumanowski B., Plit F., 1985: Metoda oceny środowiska przyrodniczego na przykładzie Afryki, Prace i Studia Geograficzne, 8: 9-40. Dutkowski M., 1995: Konflikty w gospodarowaniu dobrami środowiskowymi, Rozprawy i monografie 215, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Eagles P., McCool S.F., 2002: Tourism in national parks and protected areas: Planning and management, New York: CABI. Eagles P.F.J., McCool S.F., Haynes C.D., 2002: Sustainable tourism in protected areas: Guidelines for planning and management, Gland, Switzerland, and Cambridge, UK: IUCN-The World Conservation Union. Environment Act 1995 (c. 25), www.legislation.gov.uk/ukpga/1995/25. Ermanowicz J., 1989: Z zagadnień świadomości ekologicznej młodzieży, Wydawnictwo UG, Gdańsk. Ferraro P.J., 2002: The local costs of establishing protected areas in low-income nations: Ranomafana National Park, Madagascar, Ecological Economics 43: 261-275. Fiallo E.A., Jacobson S.K., 1995: Local communities and protected areas: Attitudes of rural residents towards conservation and Machalilla national park, Ecuador, Environmental Conservation, 22, 3: 241-249. Field R.F., 2000: Symbiotic relationships between national parks and neighboring social-biological region, [w:] G.E., Machlis, R.F. Field (red.): National parks and rural development. Practice and policy in the United States, Washington DC, Island Press, s. 211-218. Finansowanie sieci Natura 2000. Podręcznik, 2007, (ec.europa.eu/environment/nature/ natura2000/financing/index_en.htm). Foreman D., 2004: Wyznania wojownika Ziemi, Stowarzyszenie Obywatel, Łódź, ss. 278. Forowicz K., 1999: Dobro ogólnonarodowe, Rzeczpospolita z 5 października. Fortin M.-J., Gagnon C., 1999: An assessment of social impacts of national parks on communities in Quebec, Canada, Environmental Conservation, 26, 3: 200-211. Fraser I., Chisholm T., 2000: Conservation or cultural heritage? Cattle grazing in the Victoria Alpine National Park, Ecological Economics 33: 63-75. Gąsecki J.K., 1997: Świadomość ekologiczna i jej stan w świetle badań społecznych w Polsce, Humanistyka i Przyrodoznawstwo, nr 3. Gillingham S., Lee P.C., 2003: People and protected areas: A study of local perceptions of wildlife cropdamage conflict in an area bordering the Selous Game Reserve, Tanzania, Oryx, 37, 3: 316-325. 284 Ginalski A., 2008: Aktualne problemy zarządzania polskimi parkami narodowym, Dokumentacja Geograficzna nr 37, Wyd. IGiPZ PAN, PTG, Warszawa, s. 172-178. Ginalski A., 2009: Efektywność funkcjonowania krajowych form ochrony przyrody oraz procesu wdrażania sieci Natura 2000 w Rzeczpospolitej Polskiej, Republice Czeskiej i Wielkiej Brytanii, UMCS, Lublin, (maszynopis pracy doktorskiej). Ginalski A., 2010: Brytyjskie parki narodowe - wybrane aspekty zarządzania ochroną przyrody, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 29, 1: 42-47. Gliński P., 2001: Konflikt o puszczę. Raport z badań nad konfliktem społecznym o poszerzenie Białowieskiego Parku Narodowego, Pogranicze. Studia Społeczne, 10: 47-113. Goetel W., 1959: Rozwój idei parków narodowych, Ochrona Przyrody, 26: 1-15. Gocłowski A., Kałuski S., Kantowicz E., Walewski A., 2008: Geografia regionalna, [w:] Historia geografii polskiej, A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 248-260. Gold J.R., 1980: An Introduction to Behavioral Geography, Oxford University Press, London. Gold J.R., Goodey B., 1983: Behavioral and perceptual geography, Progress in Human Geography, 17: 578-586. Gomez-Vazquez I., Alvarez-Alvarez P., Marey-Perez M.F., 2009: Conflicts as enhancers or barriers to the management of privately owned common land: A method to analyze the role of conflicts on a regional basis, Forest Policy and Economics, 11: 617-627. Gorczyca E., Krzemień K., 2002: Wpływ ruchu turystycznego na rzeźbę Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] W. Borowiec. A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi Oddział Kraków, Kraków – Zakopane, s. 389-393. Gospodarek J., 2008: Najnowsze zmiany ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku i ich znaczenie dla ekoturystyki, [w:] Turystyka zrównoważona i ekoturystyka. PTTK, Warszawa, s. 89-98. Górecki A., Dróżdż M., Najder R., Szczęsna A., 1995: Bieszczadzki Park Narodowy a kształtowanie się postaw i świadomości ekologicznej jego mieszkańców, Roczniki Bieszczadzkie, 4: 185-206. Górecki A., Drożdż M., Najder R., Szczęsna A., 1998a: Gorczański Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 17, 1: 73-92. Górecki A., Drożdż M., Najder R., Szczęsna A., 1998b: Magurski Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Roczniki Bieszczadzkie, 6: 233-252. Górecki A., Nieszporek K., Ostruszka A., Skolarczyk L., Wójcik M., 2007: Świadomość ekologiczna młodzieży zamieszkującej okolice wybranych parków narodowych, Roczniki Bieszczadzkie, 15: 283-302. Górecki A., Popiela R., Drożdż-Korbyla M., 2002: Pieniński Park Narodowy a mieszkańcy jego otuliny, Pieniny – Przyroda i Człowiek, 7: 109-124. Górecki A., Przywara D., 1997: Świadomość ekologiczna młodzieży w Polsce południowowschodniej, Roczniki Bieszczadzkie, 5: 195-209. Grabowska A., Budohoska W., 1995: Procesy percepcji, [w:] T. Tomaszewski (red.), Psychologia ogólna, PWN, Warszawa. Grabowska G., 2000: Europejskie prawo środowiska, Wyd. Prawnicze PWN, Warszawa. Grabowski T., Marmuszewski S., 1985: Świadomość ekologiczna górali i ich postawy wobec Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Socjologiczne, nr 1 (96). Griffin E., 2003: Podstawy komunikacji społecznej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Groblewski K., Olczyk E., 1999: Zwracać, nie zwracać, Rzeczpospolita z 7 października. 285 Grocholska J., 1980: Obszary konfliktowe – problem badawczy w przestrzennym zagospodarowaniu kraju, Przegląd Geograficzny, 52, 3: 507-517. Hagerstrand T., 1979: Geografia i badania zależności pomiędzy naturą a społeczeństwem, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 4: 35-46. Hamilton L.S., Bauer D.P., Takeuchi H.F., 1993: Parks, peaks and people: A collection of papers arising from an international consultation on protected areas in mountain environments, Hawaii Volcanoes National Park, October-November 1991. Honolulu, HI: East-West Center. Harada K., 2003: Attitudes of local people towards conservation and Gunung Halimun National Park in West Java, Indonesia, Journal of Forest Research, 8, 4: 271-282. Harmon D., 1991: National Park Residency in Developed Countries: the example of Great Britain, [w:] P.C. West, S.R. Brechin (red.), Resident Peoples and National Parks: social dilemmas and strategies in international conservation, University of Arizona Press, Tuscon, s. 33-39. Hausner J. (red.), Górniak J., Kołdras S., Mazur S., Paszkowska R., 1999: Komunikacja i partycypacja społeczna. Poradnik, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej, Kraków. Heinan J.T., 1993: Park–people relations in Kosi Tappu Wildlife Reserve, Nepal: A socioeconomic analysis, Environmental Conservation, 20: 25–34. Hereźniak J., 2004: Z Jurajskim Parkiem Narodowym do Unii Europejskiej, Częstochowskie Towarzystwo Naukowe, Częstochowa. Hettner A., 1927: Die Geographie, Imre geschichte, ihr wesen Und Imre methoden, Breslau. Hibszer A., 1996: Edukacja środowiskowa w terenie – wnioski z konferencji w Ojcowie, Geografia w Szkole, 3: 179-180. Hibszer A., 2004: Aktualne konflikty człowiek – przyroda w karpackich parkach narodowych, [w:] U. Myga-Piątek (red.), Przemiany krajobrazu kulturowego Karpat – wybrane aspekty. Prace KKK PTG nr 3, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec, s. 193-209. Hibszer A., 2005: Edukacyjna funkcja parków narodowych oraz jej rola w zapobieganiu konfliktom – zarys problemu, [w:] A. Hibszer, J. Partyka (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką, bliżej ochrony. Konflikty człowiek – przyroda w obszarach prawnie chronionych w Polsce. Oddział Katowicki PTG, Ojcowski Park Narodowy, s. 214-224. Hibszer A., 2006: O potrzebie ewaluacji zajęć w ośrodkach edukacyjnych parków narodowych, [w:] 15 lat ośrodków edukacyjnych w parkach narodowych, Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, s. 33-43. Hibszer A., 2008a: Komunikacja społeczna jako sposób przezwyciężania konfliktów społecznych w parkach narodowych (wybrane przykłady), Prace KKK PTG nr 10, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, s. 579-591. Hibszer A., 2008b: Konflikty „człowiek – przyroda” w polskich parkach narodowych (zarys problemu). Geografia, Studia et dissertationes, Uniwersytet Śląski, Katowice, 30: 29-46. Hibszer A., 2008c: Od konfliktów do współpracy – wybrane aspekty przezwyciężania konfliktów społecznych w polskich parkach narodowych, Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN, PTG, Warszawa, 37: 179-186. Hibszer A., Markowski M., 2010: Czy możliwe jest ograniczenie presji urbanizacyjnej – głównego zagrożenia antropogenicznego Kampinoskiego Parku Narodowego? Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. W. Szafera, Granice ingerencji człowieka na obszarach chronionych. Zasady i modele gospodarowania, Ojcowski Park Narodowy, 20: 211-224. 286 Hibszer A., Partyka J. (red.), 2005: Między ochroną przyrody a gospodarką, bliżej ochrony. Konflikty człowiek – przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce, Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec - Ojców. Hibszer A., Partyka J., 2009: Otulina parku narodowego – strefa ochronna czy strefa (potencjalnych) zagrożeń? Przykład Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] A. Andrzejewska, A. Lubański (red.), Trwałość i efektywność ochrony przyrody w polskich parkach narodowych. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, s. 55-65. Hough J., 1988: Obstacles to effective management to conflict between national parks and surrounding human communities in developing countries, Environmental Conservation, 15, 2: 129-136. Instrukcja ogólna sporządzania planów ochrony parków narodowych, 1994: [w:] Plany ochrony parków narodowych. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Departament Ochrony Przyrody, Krajowy Zarząd Parków Narodowych, Warszawa. Ittelson W., Prohansky H., Rivlin L., Winkel G., 1974: An introduction to environmental psychology, Holt, Rinehart and Winston Inc., New York. IUCN, 1992: Caracas Action Plan: Declaration and Conclusions of the IVth World Congress on National Parks and Protected Areas, Caracas, Venezuela. IUCN, 2003: Word Park Congress Recommendation, www.seafriends.org.nz/issues/cons/ iucnpas.htm. Jacobson S.K., 1991: Resident attitudes about a national park in Sabah, Malaysia, [w:] P.C. West, S. R. Brechin (red.), Resident peoples and national parks: social dilemmas and strategies in international conservation, University of Arizona Press, Tucson, 402–422. Jałowiecki B., Szczepański M.S., 2002: Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Jarvis T.D., 2000: The responsibility of national parks in rural development, [w:] G. Machlis, D. Field (eds.), National parks and rural development, Washington, DC: Island Press, s. 219-229. Jędrzejczyk D., 2001: Wprowadzenie do geografii humanistycznej, WGiSR UW, Warszawa. Jędrzejczyk E., 2001: Osiągnięcia i niepowodzenia w ciągu 50 lat istnienia Świętokrzyskiego Parku Narodowego, Parki Narodowe, 2: 3-5, 3: 4-6. John P., 2001: Local Governance in Western Europe, Sage, London. Jones B., Palmer J., Sydenham A., 2004: Countryside Law, Shaw & Sons, Crayford. Kachele H., Dabbert S., 2002: An economic approach for a better understanding of conflicts between farmers and nature conservationists – an application of the decision support system MODAM to the Lower Odra Valley National Park, Agricultural Systems 74: 241-255. Kaczyńska M, Sienkiewicz J., Pisarski Z., Buszko M., 1999: Efektywna komunikacja społeczna w ochronie przyrody. Materiały z warsztatów w Białowieży, Polskie Biuro REC, Warszawa. Kalinowska A., 1999: Edukacja w parkach i wokół parków, [w:] B.W. Wołoszyn, T. Postawa (red.), Forum Dyskusyjne „Parki narodowe – ich funkcja w czasie i przestrzeni. Trzebinia – 24.11.1999”, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 46-49. Kalinowska A., 1992: Ekologia – wybór przyszłości, Editions Spotkania, Warszawa. Kalinowska A., 2003: Ekologia - wybór na nowe stulecie, Wydawnictwo A. Grzegorczyk, Warszawa. Kalinowska A., 2007: Komunikacja ze społeczeństwem – delikatny klucz do zarządzania ochroną środowiska, [w:] A. Kalinowska, W. Lenart (red.), Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju, Uniwersytet 287 Warszawski, Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym, Warszawa, s. 295-301. Kaltenberg-Kwiatkowska E., 2007: Miasto rzeczywiste – miasto postrzegane. Pytania i uwagi socjologa, [w:] Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, M. Madurowicz (red.), WGiSR UW, Warszawa, s. 31-45. Kaltenborn B.P., Nyahongo J., Kidegesho J.R., Haaland H., 2008: Serengeti National Park and its neighbours – Do they interact? Journal for Nature Conservation, 16: 96-108. Kaltenborn B.P., Reise H., Hundeheide M., 1999: National park planning and local participation: Some reflections from a mountain region in southern Norway, Mountain Research and Development, 19: 51–56. Kamiński J., 2003: Negocjowanie – techniki rozwiązywania konfliktów, Poltext, Warszawa. Kantowicz E. 2000: Czy problem interakcji człowiek – środowisko jest przebrzmiały dla geografii? [w:] Nauki geograficzne w poszukiwaniu prawdy o ziemi i człowieku. Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849-1999, t. V, praca zbior. pod red. B. Kortusa, A. Jackowskiego i K. Krzemienia, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 177-181. Kantowicz E., Skotnicki M., 1991: Główne problemy i tendencje w geografii regionalnej, [w:] Z. Chojnicki (red.), Podstawowe problemy metodologiczne polskiej geografii, Wyd. Nauk. UAM, Poznań, s. 229-243. Kapoor I., 2001: Towards Participatory Environmental Management? Journal of Environmental Management, 63: 269-279. Kappelle R.J. 2001: Relationships between local people and protected natural areas: A case study of Arthur’s Pass and the Waimakariri Basin, NZ. Master’s thesis, Human Sciences Division, Lincoln University, Canterbury, New Zealand. Kapuściński R., 1984: Ogólna charakterystyka przyczyn i następstw głównych zagrożeń parków narodowych, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 5: 65-71. Kapuściński R., 2002: Turystyka w parkach narodowych – możliwości ograniczenia, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty – zagrożenia. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 677-684. Kasprzak K., Raszka B., 1994: Problemy lokalne gmin w parkach narodowych (Głos w dyskusji), Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 6, 5: 5-15. Kassenberg A., Marek M. J., 1986: Ekologiczne aspekty przestrzennego zagospodarowania kraju, PWN, Warszawa. Kerr G.N., Sharp B.H., Gough J.D., 1986: Economic benefits of Mt Cook National Park. Christchurch, NZ: Centre for Resource Management, University of Canterbury and Lincoln College. Kideghesho J.R., Roskaft E., Kaltenborn B.P., Tarimo T., 2005: ‘Serengeti Shall Not Die’: Can the ambition be sustained? International Journal of Biodiversity Science and Management, 1: 150–166. Kideghesho J.R., Roskaft E., Kaltenborn B.P., 2007: Factors influencing conservation attitudes of local people in western Serengeti, Tanzania, Biodiversity Conservation, 16: 2213–2230. Kideghesho J.R., Mtoni P.E., 2008: The potentials for co-management approaches in western Serengeti, Tanzania, Tropical Conservation Science, 1(4): 334-358. Kistowski M., 1996: Analiza występowania potencjalnych sytuacji konfliktowych w środowisku przyrodniczym wspomagana systemem GIS MapInfo, [w:] M. Kistowski (red.), Badania ekologiczno-krajobrazowe na obszarach chronionych. Uniwersytet Gdański, Gdańsk, s. 8-12. 288 Kistowski M., 2003: Regionalny model zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska Polski a strategie rozwoju województw, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk – Poznań. Kistowski M., 2005: Próba typologii sytuacji konfliktowych w relacjach „zagospodarowanie przestrzenne – środowisko przyrodnicze” na obszarze parków krajobrazowych nad Zatoką Gdańską”, [w:] A. Hibszer, J. Partyka (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką bliżej ochrony. Konflikty człowiek - przyroda w obszarach prawnie chronionych w Polsce, Wyd. PTG Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec – Ojców, s. 18-31. Kistowski M., 2008: Społeczne konflikty ekologiczne jako sposób łagodzenia wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze, [w:] Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie Środkowo-Wschodniej, E. Rydz, A. Kowalak (red.) Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk, s. 170-180. Kolipiński J., 1978: Człowiek – gospodarka – środowisko – przestrzeń, Studia KPZK PAN, nr 63. Kolipiński J., 1980: Systemy przestrzenne jako środowisko człowieka, Studia KPZK PAN, nr 73. Kołodziejski J., 1982a: Geneza, funkcjonowanie oraz ocena sytuacji konfliktowych w gospodarce przestrzennej Polski, [w:] Diagnoza stanu gospodarki przestrzennej Polski, Biuletyn KPZK PAN, nr 123. Kołodziejski J., 1982b: Realizacja celów rozwoju w warunkach narastania konfliktów w gospodarce przestrzennej, [w:] Konflikty polskiej przestrzeni, Biuletyn KPZK PAN, nr 120. Kołodziejski J., 1988: Uwarunkowania przestrzenne ochrony środowiska przyrodniczego, [w:] Planowanie przestrzenne jako narzędzie ochrony środowiska, Biuletyn KPZK PAN, nr 139. Komorowska K.A., 2000: Świadomość ekologiczna górali podhalańskich a ich postawy wobec Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Regionalne i Lokalne, nr 4: 133-151. Kondracki J., 1995: O geografii regionalnej, Przegląd Geograficzny, vol. 67, 1-2: 17-28. Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, Dz. U. 2003 nr 78, poz. 706 i 707. Kostrowicki A.S., 1991: Systemy przestrzenne „człowiek – gospodarka – przyroda” jako przedmiot badań geograficznych, IGiPZ PAN, Conf. Pap., 14: 7-13. Kostrowicki A.S., 1992: System „człowiek – środowisko” w świetle teorii ocen, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, Warszawa, nr 156. Kostrowicki A.S., 2007: Kierunki świata żywego Polski pod wpływem oddziaływań człowieka, [w:] Z. Mikulski (red.), Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa, s. 196-202. Kostrzewski A. (red.), 1994: Samorządy lokalne a Wielkopolski Park Narodowy – wybrane problemy, Morena, 2. Kostrzewski A. (red.), 2006: Geografia regionalna jako przedmiot badań i nauczania, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Kotus J., 2007: Natura wielkomiejskich sąsiedztw – analiza subsąsiedzkich i sąsiedzkich terytorialnych podsystemów społecznych w Poznaniu, Wydawnictwo Nauk. UAM, Poznań. Koziarek M., Kaczyńska M., Sienkiewicz J., 2000: Komunikacja społeczna w ochronie przyrody. Materiały z warsztatów w parkach narodowych, Polskie Biuro REC, Warszawa. Kozieł E., Kozieł M., 2008: Relacje człowiek-środowisko w opiniach mieszkańców okolic Poleskiego Parku Narodowego, Dokumentacja Geograficzna, Wyd. IGiPZ PAN, PTG, Warszawa, nr 37: 187-193. Kozłowski S., 1986: Poszukiwanie koncepcji ochrony i gospodarowania zasobami przyrody, Studia KPZK PAN, 91: 9-74. Krajewska H., 2002: Parki krajobrazowe jako przedmiot konfliktów w gospodarce przestrzennej, [w:] Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, Poznań, 8, 10. 289 Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz program działań na lata 2007-2013. Załącznik do uchwały nr 270/2007 Rady Ministrów z dnia 26.10.2007, s. 65. Królikowska K., 2002: Między ochroną przyrody a rozwojem na obszarach górskich – konflikty i rozwiązania, Czasopismo Geograficzne, 73, 3: 187-214. Królikowska K., 2007: Konflikty społeczne w polskich parkach narodowych, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. Krzan Z., 2002: Relacje człowiek – przyroda w planie ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego, [w:] W. Borowiec. A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi Oddział Kraków, Kraków – Zakopane, s. 327-332. Książek J., Grudziecka M., 2007: Możliwości zastosowania mediacji i facylitacji w rozwiązywaniu konfliktów ekologicznych, [w:] C. Starczewski (red.), Konflikt ekologiczny. Materiały pokonferencyjne, Warszawa. Kurpanik M., 2012: Przestrzenne zróżnicowanie świadomości i tożsamości terytorialnej mieszkańców konurbacji rybnickiej (maszynopis pracy doktorskiej), WNoZ UŚ, Sosnowiec. Kwiatkowski J., 2003: Partycypacja społeczna i rozwój społeczny, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa. Lamorski T., 2005: Rola rady parku narodowego w rozwiązywaniu konfliktów społecznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego, [w:] A. Hibszer, J. Partyka (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką - bliżej ochrony. Konflikty człowiek - przyroda w obszarach prawnie chronionych w Polsce. Wyd. PTG Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec – Ojców, s. 108-125. Laszlo E., 1978: The systems view of the Word, New York. 1972, (tł. pol. Systemowy obraz świata), PIW, Warszawa. Lenart W. (red.), 2000: Rola konsultacji i negocjacji społecznych w procedurze uzgadniania inwestycji zmieniających środowisko, Eko-Konsult, Gdańsk. Lenartowicz W., Markowski M., 2004: Wykupy gruntów w Kampinoskim Parku Narodowym, [w:] R. Andrzejewski (red.), Kampinoski Park Narodowy. T. 2. Społeczeństwo, przestrzeń, ekonomia, Wyd. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, 77–86. Lewicki I., 2006: Przyroda i ludzie – wzajemne relacje na przykładzie Wolińskiego Parku Narodowego, Mat. Konf. Kultura i natura - transgraniczna integracja w Przelewicach 24 października 2006 roku (wykład: http://www.ogrodprzelewice.pl/). Lewis C., 1996: Managing Conflicts in Protected Areas, IUCN, Gland, Switzerland, and Cambridge, UK. Libura H., 1990: Percepcja przestrzeni miejskiej. Rozwój regionalny – rozwój lokalny – samorząd terytorialny, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Instytut Gospodarki Przestrzennej, nr 31, Warszawa. Lisowski A., 1989: Geografia społeczna jako dyscyplina nauk geograficznych, Przegląd Geograficzny, Warszawa, 61, 4: 565-583. Lisowski A., 1990: Wstęp do geografii społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Lisowski A., 2003: Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Lisowski A., 2007: „Przestrzeń” i „percepcja” w transdyscyplinarnych badaniach miast – spojrzenie geografa, [w:] Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, M. Madurowicz (red.), WGiSR UW, Warszawa, s. 17-30. 290 Lisowski A., 2008: Geografia społeczna, [w:] Historia geografii polskiej, A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 195-205. Liszewski S., 2009: Przestrzeń turystyczna parków narodowych w Polsce, [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i Przestrzeń, IG i GP UJ, Kraków, s. 187-201. Lloyd T., 1989: Wgląd w wyobrażenia, [w:] M. Bartnicka, Geografia percepcji, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, Warszawa, z. 2: 115-142. Lubczyński L., 1988: Zewnętrzne zagrożenia przyrody w parkach narodowych w Polsce, Sylwan, XXXII, 9: 37-44. Lubczyński L., 1989: Czynniki zagrażające przyrodzie parków narodowych Polsce i ich ocena (19861988), Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 9, 1: 65-77. Lubczyński L., 1997: Czynniki zagrażające przyrodzie parków narodowych i ich ocena (1986-1995), Sylwan, rok CXLI, 12: 95-104. Lucas P.H., 1982: How protected areas can help meet society’s evolving needs, Paper read at Second World Congress on National Parks, October, at Bali, Indonesia. Ludzie i Park. Współpraca i Rozwój. Budowanie partnerstwa i poparcia społecznego dla parków narodowych, Zeszyty Problemowe Sekcji Parków Narodowych PKE, nr 8, Kraków – Zawoja, 2002, ss. 102. [tłumaczenie IV części dokumentu Parks for Life. Action for Protected Areas in Europe, The IUCN Commission on Natural Parks and Protected Areas (CNPPA), IUCN, The World Conservation Union, Gland, 1994]. Lynch K., 1960, The image of the City, MIT Press, Cambridge Mass. Lynch K., 1978: The image of environment. Humanscape, [w:] Humanscape: environments for people, S. Kaplan, R. Kaplan (eds.), Duxbury Press, Belmont, 480. Łazarkiewicz C., 1998: Po pierwsze honor, po drugie dutki, Magazyn Gazety Wyborczej z 31 grudnia. Łuczyńska-Bruzda M., 1965: Zagospodarowanie przestrzenne Ojcowskiego Parku Narodowego, Chrońmy Przyrodę ojczystą, 21, 6: 5-12. Łuczyńska-Bruzda M., 1969: Charakterystyka przestrzenna parków narodowych w Polsce i wynikające z niej zadania planowania przestrzennego, Ochrona przyrody, Zakład Ochrony Przyrody PAN, 34: 59. Łuczyńska-Bruzda M., 1970: Próby rozwiązywania konfliktów w planach zagospodarowania przestrzennego parków narodowych, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, 4: 115-128. Łuczyńska-Bruzda M., 1981: Skuteczność planowania przestrzennego Ojcowskiego Parku Narodowego, Kraków. Łuczyńska-Bruzda M. (red.), 1996: Ochrona krajobrazu Ojcowskiego Parku Narodowego w warunkach samorządności terytorialnej: materiały sesyjne, XXI Majowa Sesja Naukowa, Ojców 20-21 maja 1996, Kraków. Macek I., 2002: Konflikt wokół Tatrzańskiego Parku Narodowego, Ochrona Środowiska. Prawo i Polityka, 2. Macgill S.M., 1986: Environmental questions and human geography, International Social Science Journal, 38, 3: 357-375. Macias A., Kamrowska E., Bogajewski T., 1996: Antropopresja na obszarze Wolińskiego Parku Narodowego, [w:] A. Kostrzewski (red.), Funkcjonowanie geosystemu Wolińskiego Parku Narodowego w warunkach zmiany granic parku i narastającej antropopresji, Klify 2, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 55-82. Markowski M., 2009: Wykupy gruntów i ich znaczenie dla ochrony przyrody, [w:] D. MichalskaHejduk, A. Bomanowska (red.), Rola Kampinoskiego Parku Narodowego w zachowaniu 291 różnorodności biologicznej i krajobrazowej dawnych obszarów wiejskich, Wyd. Kampinoski Park Narodowy, Łódź – Izabelin, 30–45. Marshall G. red., 2004: Słownik socjologii i nauk społecznych, Oxford, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Matczak P., 2000: Problemy ekologiczne jako problemy społeczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Matuszewska D., 1998: Chronimy mądrze – edukacja i dydaktyka w polskich parkach narodowych, Parki Narodowe, 1: 7. Matuszewska D., 2002: Słowiński Park Narodowy - natura na krawędzi morza, lądu i...(nie)ludzkich roszczeń, Parki Narodowe, 1: 2-3, 5. Matuszewska D., 2003: Funkcje turystyczne i konflikty w wybranych parkach narodowych Polski północno-zachodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe. McCleave J., Espiner S., Booth K., 2006: The New Zealand people-park relationship: an exploratory model, Society & Natural Resources, 19, 6: 547-561. McKay M., Davis M., Fanning P., 2001: Sztuka skutecznego porozumiewania się, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. McNeely A.J. (red.), 1995: Expanding partnership in conservation, Washington, DC & Covelo, CA, Island Press. Mejcherowicz Z. (red.), 2002: Edukacja w naturze. Praktyczna ochrona przyrody. Poradnik, Fundacja Ośrodka Edukacji Ekologicznej, Warszawa. Miazga M. (red.), 2002: Przy wspólnym stole czyli praktyczna komunikacja społeczna w ochronie przyrody. Polskie doświadczenia, Regionalne Centrum Ekologiczne na Europę Środkową i Wschodnią. Warszawa. Mielnicka B., 1991: Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych i jego przyrodnicze konsekwencje, Ochrona Przyrody, 49, 2: 163-174. Mielnicka B., 1992: Problemy turystyczne górskich parków narodowych, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 35. Mirowski W., 1996: Świadomość ekologiczna a ekorozwój, Zagadnienia Naukoznawstwa, 3. Mizgajski A., 2001: Ochrona przyrody w Polsce na tle koncepcji zrównoważonego rozwoju, [w:] Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 7, 9: 22-30. Mochola R.B., 2003: Konflikt z parkiem drogą społeczno-gospodarczego rozwoju Szklarskiej Poręby? Parki Narodowe, 1: 5-7. Mortensen T., Leistritz F.L., Leitch J.A., Coon R.C., Ekstrom B.L., 1990: Socioeconomic impact of the Conservation Reserve Program in North Dakota, Society & Natural Resources, 3: 53–61. Mose I., 2007: Protected areas and regional development in Europe: towards a new model for the 21st century, Ashgate Publishing Aldershot. Muranyi R., 1999: Ośrodki dydaktyczne ogrodów botanicznych, parków narodowych i krajobrazowych jako zaplecze zreformowanej szkoły, [w:] J. Holuk red., Aktywne metody edukacji ekologicznej w terenowych ośrodkach dydaktycznych, Ogólnopolska konferencja 23-25 czerwca 1999 r., Chełm. Myga-Piątek U., 1994: Edukacja w parkach narodowych, Parki Narodowe, 4: 20-21. Myga-Piątek U., Jankowski G., 2009: Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze i krajobraz kulturowy – analiza wybranych przykładów obszarów górskich, Problemy Ekologii Krajobrazu, 25: 27-38. Needham M.C., Rollins R.B., 2005: Interest group standards for recreation and tourism impacts at ski areas in the summer, Tourism Management, 26: 1–13. 292 Nepal S.K., Weber K.E., 1995: Managing resources and resolving conflicts: National parks and local people, International Journal of Sustainable Development and World Ecology, 2: 11-25. Nepal S.K., 2002: Linking parks and people: Nepal’s experience in resolving conflicts in parks and protected areas, International Journal of Sustainable Development and World Ecology, 9: 75-90. Newmark W.D., Manyanza D., Gamassa D.M., Sariko H. I., 1994: The conflict between wildlife and local people living adjacent to protected areas in Tanzania: Human Density as a Predictor, Conservation Biology, 8: 249-255. Nęcki Z., 1988: Percepcja środowiska – ujęcie psychologiczne, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury O/PAN w Krakowie, T. XXII. Niedziałkowski K., 2009: Ochrona przyrody i krajobrazu we współdziałaniu z lokalnymi społecznościami na przykładzie parków narodowych w Anglii, [w:] A. Andrzejewska, A. Lubański (red.), Trwałość i efektywność ochrony przyrody w polskich parkach narodowych. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, s. 67-79. Nisbet R., 1970: The social Bond. An introduction to the study of society, New York. Norberg-Schulz Ch., 1971: Existence, Space and Architecture, Studio Vista, London. (tłum. pol. B. Gadomska, 2000: Bycie, przestrzeń i architektura. Murator, Warszawa). Nowy dokument, stare granice. Rozporządzenie o Tatrzańskim Parku Narodowym, Dziennik Polski Podhalański. 7.04.2003. Odrowąż-Pieniążek I., Woźniak J., 1997: Negocjacje jako strategia rozwiązywania konfliktów w sporach pomiędzy parkami narodowymi a samorządami, Człowiek i Środowisko, 21, 1: 87-95. Okołów C., 1991: Muzea polskich parków narodowych, Parki Narodowe, 1: 12-13. Olaczek R., 1987: Przyroda i kultura (wybór tekstów, noty o autorach, przedmowa), Wyd. Ligi Ochrony Kraju., Warszawa. Olaczek R., 1988: Gospodarowanie w parkach narodowych i rezerwatach przyrody w świetle obecnych i przewidywanych ich funkcji, [w:] Gospodarowanie w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, LOP, Warszawa, s. 5-13. Olaczek R., 1994: Dzika przyroda w narodowym skarbcu, [w:] Polskie parki narodowe, Kraków, Wyd. Parol. Olaczek R., 2008: Między swobodą a zakazem – o turystycznym korzystaniu z obszarów chronionych, [w:] Turystyka zrównoważona i ekoturystyka. PTTK, Warszawa, s. 15-23. Olędzka-Koprowska E., 2000: Przyczyny konfliktów ekologicznych w społeczności lokalnej, [w:] Rola konsultacji i negocjacji społecznych w procedurze uzgadniania inwestycji zmieniających środowisko, W. Lenart (red.), Biblioteka Problemów Ocen Środowiskowych, Gdańsk, s. 88-97. Ossowski S., 1962: O osobliwości nauk społecznych, PWN, Warszawa. Osiniak T., Poskrobko B., Sadowski A., 1993: Wigierski Park Narodowy a jego mieszkańcy, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok - Kraków. Parks for Life: Action for Protected Areas in Europe, Gland (Switzerland), 1994, IUCN, The World Conservation Union. Parks. The international journal for protected area managers, Population and parks, IUCN, 1998, t. 8. nr 1. Parks. The international journal for protected area managers”, Durban + 5, IUCN, 2008, t. 17, nr 2. Partyka J., 1981: Struktura demograficzna i własnościowa Ojcowskiego Parku Narodowego, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 2, 1: 31-44. Partyka J., 2000: Ojców jako przykład wsi funkcjonującej w parku narodowym – konflikt czy współdziałanie? [w:] S. Radwan, Z. Lorkiewicz (red.), Problemy ochrony i użytkowania obszarów wiejskich o dużych walorach przyrodniczych. Wyd. UMCS, Lublin, s. 201-206. 293 Partyka J., 2002a: Turystyka w polskich parkach narodowych, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty – zagrożenia. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 143-154. Partyka J., 2002b: Formy edukacji przyrodniczej w parkach narodowych, [w:] Z. Górka, A. Jelonek (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski. IGiGP Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 553-558. Partyka J. (red.), 2002: Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty – zagrożenia, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców. Partyka J., 2005: Zmiany w użytkowaniu ziemi na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego w ciągu XIX i XX wieku, [w:] Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. W. Szafera, t. 15, Ojcowski Park Narodowy, s. 7-138. Partyka J., 2006: Ojcowski Park Narodowy a samorządy lokalne – konflikt czy współdziałanie, Parki Narodowe, 4: 2, 4-5. Partyka J., 2008: Turystyka w parkach narodowych – zło konieczne czy sprzymierzeniec? [w:] Turystyka zrównoważona i ekoturystyka. PTTK, Warszawa, s. 39-46. Partyka J. 2010a: Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych, Folia Turistica, Kraków, 22: 9-23. Partyka J., 2010b: Udostępnianie turystyczne parków narodowych w Polsce a krajobraz, [w:] W. Andrejczuk (red.), Krajobraz a turystyka, Prace KKK, nr 14, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, s. 252-263. Partyka J., Żółciak J., 2005: Przewodnik sesji terenowej. Przystanek 8. Cianowice, [w:] Konflikty człowiek – przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce. Materiały konferencji naukowej 16-17 czerwca 2005, PTG Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec – Ojców, s. 49-53. Parysek J.J., 1985: Planowe kształtowanie środowiska życia człowieka, [w:] Ochrona zabytków a gospodarka przestrzenna Polski, A. Kozłowska-Kamzowa (red.), Biul. Inf. IGiPZ PAN, 52: 33-46. Paryska Z., Paryski W., 1995: Wielka encyklopedia tatrzańska, Zakopane. Pawlikowski J.G., 1923: Tatry parkiem narodowym, Wierchy, 1: 12-25. Pawlikowski J.G., 1938: O lice ziemi, Wybór pism J.G. Pawlikowskiego, Wyd. Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Warszawa. Pawlaczyk P., 2002: Modele oddziaływań człowiek – przyroda jako podstawa określenia pojemności turystycznej parku narodowego, [w:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty – zagrożenia, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 23-36. Pawłowska K., 1994: O percepcji własnego miejsca i jej skutkach, czyli o idei swojskości architektury, [w:] J. Bogdanowski (red.), O percepcji środowiska, Komitet Naukowy PAN „Człowiek i Środowisko”, Zeszyty Naukowe nr 9, Warszawa. Pawłowska K., 1996: Idea swojskości w urbanistyce i architekturze miejskiej, Monografia 2003, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków. Pawłowska K., 2002: Konflikty wokół ochrony i kształtowania krajobrazu, [w:] A.T. Jankowski, U. Myga-Piątek, G. Jankowski (red.), Problemy ochrony i kształtowania krajobrazu Górnego Śląska na tle doświadczeń z innych regionów Polski, Prace KKK PTG nr 1, WNoZ UŚ, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, s. 27-33. Pawłowska K., 2008: Idea i metody partycypacji społecznej w architekturze krajobrazu, [w:] Zarządzanie krajobrazem kulturowym, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Sosnowiec, s. 617-624. 294 Pawłowska K., 2008: Przeciwdziałanie konfliktom wokół ochrony i kształtowania krajobrazu. Partycypacja społeczna, debata publiczna, negocjacje, Wyd. Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Kraków. Pawłowska K. (red.), 2010: Zanim wybuchnie konflikt. Idea i metody partycypacji społecznej w ochronie krajobrazu i kształtowaniu przestrzeni, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków. Pawłowska K., Pająk B., 2004: Rola miłośników krajobrazu w systemie jego ochrony: tradycje – stan obecny – perspektywy, [w:] J. Partyka (red.) Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, t. 2 Kultura, Ojcowski Park Narodowy, s. 225-230. Pawłowska K., Swaryczewska M., 2002: Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządzanie i partycypacja społeczna, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Payne R.J., Rollins R., Tamm S., Nelson C., 1992: Managing the social impacts of parks and protected areas in Northern Canada, [w:] J. H. Willison, S. Bondrop-Nielson, C. Drysdale, T. B. Herman, N. W. Munro, and T. L. Polluck (red.), Science and the management of protected areas. Proceedings of an international conference held at Acadia University, Nova Scotia, Canada, May, 1991, Elsevier Science, Amsterdam, s. 513–518. Pearce, D. G. 1982: Westland National Park economic impact study, Christchurch, NZ: Department of Geography, University of Canterbury. Perreault T., 1996: Nature Preserves and Community Conflict. A Case Study in Highland Ecuador, Mountain Research and Development, 16, 2: 167-175. Peters B.G., Pierre J., 1998: Governance without government? Rethinking public administration, Journal of Public Administration Research and Theory, 2: 227-243. Philips A., 2003: Turning ideas on their head. The new paradigm for protected areas, George Wright Forum, 20: 8-32. Piaget J., 1966: Studia z psychologii dziecka, PWN, Warszawa. Piaget J., 1981: Równoważenie struktur poznawczych, PWN, Warszawa. Plit J., 2008: Zmiany relacji „człowiek – środowisko” w okolicach Kozienic, Dokumentacja Geograficzna, 37: 205-210. Pocock D., Hudson R., 1978: Images of the urban environment, The Macmillan Press, London. Podstawa programowa kształcenia ogólnego, MEN, 2002. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, MEN, 2008. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, MEN, 2008. Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do 2016 r., Ministerstwo Środowiska, 2008, s. 26-27. Potocki J., 2003: Ochrona przyrody a narciarstwo zjazdowe w polskich i czeskich Karkonoszach, Gospodarka a środowisko 1, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, 100: 71-87. Prałat H. (oprac.), 2002: Samorządy i ich stowarzyszenia w ochronie parków narodowych, Stowarzyszenie Samorządów Polskich Współdziałających z Parkami Narodowymi, Mosina. Prawelska-Skrzypek G. (red.), 1996: Partycypacja obywatelska w życiu społeczności lokalnej. Stan, bariery, rekomendacje, Wyd. Fundacji Międzynarodowe Centrum Rozwoju Demokracji, Kraków. 295 Pretty J., Pimbert M., 1995: Beyond conversation ideology and the wilderness myth, Natural Resources Forum, 19, 1: 5-14. Prędki R., 1996: Ocena stopnia zniszczeń środowiska przyrodniczego wzdłuż szlaków turystycznych, [w:] Roczniki Bieszczadzkie, z. 4, Wyd. Bieszczadzki Park Narodowy, Ustrzyki Dolne, s. 292-294. Przewłocka H., 2001: Problemy konfliktowe parków narodowych, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania w Częstochowie, nr 2. Ptaszycka-Jackowska D., 1996: Plany ochrony a planowanie miejscowe, Gospodarka przestrzenna gmin: poradnik, t. 10, Warszawa, s. 26. Ptaszycka-Jackowska D., 2007: Turystyka na przyrodniczych obszarach chronionych, [w:] Turystyka, W. Kurek (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 333-338. Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1989: Zasady korzystania z przyrodniczych obszarów chronionych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa. Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1996: Przyrodnicze obszary chronione. Możliwości użytkowania, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa. Pulinowa M.Z., 1996a: Człowiek – Ziemia. Relacja zmienna w czasie, [w:] Człowiek bliżej Ziemi, M.Z. Pulinowa (red.), WSiP, Warszawa. Pulinowa M.Z., 1996b: Wartości kształcące warsztatów geograficznych, Geografia w Szkole, 3. Pulinowa M.Z., 2000. O harmonijne łączenie edukacji przyrodniczej i kulturowej w parkach narodowych, Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 3: 41-46. Radecki W., 1997: Ograniczenia prawa własności w przepisach o ochronie przyrody, Problemy Ekologii, 1. Radecki W., 2000: Status prawny dyrektora parku narodowego, Ochrona Środowiska. Prawo i Polityka, 3. Radecki W., 2002: Zależności formalno-prawne na styku gmina – park narodowy, [w:] H. Prałat (oprac.), Samorządy i ich stowarzyszenia w ochronie parków narodowych, Stowarzyszenie Samorządów Polskich Współdziałających z Parkami Narodowymi, Mosina, s. 19-25. Radecki W., 2003: Ochrona szczególnie cennych obszarów i obiektów przyrodniczych, cz. 3: Węzłowe zagadnienia prawa ochrony przyrody, Problemy Ekologii, 3. Radecki W., 2007: Ochrona prawna parków narodowych przed zagrożeniami zewnętrznymi (na kilku przykładach Ojcowskiego Parku Narodowego), Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. W. Szafera, 17: 21-32. Radziejowski J., 2002: Turystyka i rekreacja w parkach narodowych jako obszar współpracy pomiędzy parkami narodowymi w samorządami, [w:] H. Prałat (oprac.), Samorządy i ich stowarzyszenia w ochronie parków narodowych. Stowarzyszenie Samorządów Polskich Współdziałających z Parkami Narodowymi, Mosina, s. 64-67. Radziejowski J., 2006: Jak tworzenie terenów chronionych sprzyja lokalnemu rozwojowi? Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym UW. Rafiński M., 1992: O dwóch formach świadomości ekologicznej. Idee ekologiczne, seria: Szkice, t. 1. Rapoport A., 1977: Human aspects of urban form, Pergamon Press, Oxford. Raport o stanie i uwarunkowaniach prac planistycznych w gminach na koniec 2008 roku. Opracowany przez P. Śleszyńskiego, T. Komornickiego, B. Zielińską, M. Stępniaka w IGiPZ PAN dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury, Warszawa, 2010. Raszka B., 1993: Turystyka w parkach narodowych? Tak – Ale jaka? Przegląd Przyrodniczy IV, 4: 23-30. 296 Raval S.R. 1994: Wheel of life: Perceptions and concerns of the resident peoples for Gir National Park in India, Society & Natural Resources 7: 305–320. Referowska-Chodak E., 2009: Parki narodowe w Polsce a Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 – analiza porównawcza, [w:] A. Andrzejewska, A. Lubański (red.), Trwałość i efektywność ochrony przyrody w polskich parkach narodowych. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin, s. 31-43. Richling A., Solon J., 2011: Ekologia krajobrazu, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Rocznik Ochrony Środowiska GUS, Warszawa, 2011. Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa, 2011. Rosnay J. de, 1982: Makroskop, próba wizji globalnej, PIW, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. (a) w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody, Dz. U. 2005 nr 94, poz. 794. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 18 maja 2005 (b) w sprawie parków narodowych lub niektórych ich obszarów, gdzie za wstęp pobiera się opłaty, Dz. U. 2005 nr 91, poz. 765. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie szczegółowych sposobów i form składania informacji o kompensacji przyrodniczej, Dz. U. 2010 nr 64, poz. 402. Runc J., 1998: Ochrona środowiska a konflikty społeczne w Polsce, Wyd. Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Poznań. Runge J., 2006: Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wyd. UŚ, Katowice. Runge J., 2010: Przyczynowość w badaniach geograficznych – wybrane zagadnienia, [w:] S. Sitek (red.), Stare i nowe problemy badawcze w geografii społeczno-ekonomicznej, Oddział. Katowicki PTG, WNoZ UŚ, s. 9-14. Saarinen T.F., 1969: Perception of the environment, Comm. On College Geography, Resource Paper 5, AAG, Washington D. C. Saarinen T.F., Sell J.L., 1980: Environmental perception, Progress in Human Geography, 4: 525-548. Saarinen R.F., Sell J.L., Husband E., 1982: Environmental perception: international effects, Progress in Human Geography, 6, 4: 515-546. Sawicki J., 1999: Motywacje podjęcia problematyki rekompensat ekologicznych, [w:] Rekompensaty ekologiczne. Motywacje i propozycje. Zeszyty problemowe SPN, Polski Klub Ekologiczny, Kraków, 6: 3-13. Schenk A., Hunziker M., Kienast F., 2007: Factors influencing the acceptance of nature conservation measures - A qualitative study in Switzerland, Journal of Environmental Management, 83, 1: 66-79. Sieć Natura 2000. 10 pytań – 10 odpowiedzi, Wyd. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 2004. Skawiński P., 2004: Wierzę w skuteczność ochrony przyrody, Tatry. Jesień, 4: 66-67. Słaboń A., 1995: Konflikty społeczne i negocjacje, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Słownik języka polskiego PWN, 2004. Sokołowski A., 1981: Turystyka w polskich parkach narodowych i jej wpływ na przyrodę parków, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 2, 1: 25-29. Sokołowski S., 1923: Tatry jako park narodowy, Wyd. Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, Wyd. Anczyca, Kraków, 4: 1-25. Solon J., 2005: Czy obecna ustawa o ochronie przyrody jest dobrym narzędziem do rozwiązywania konfliktów „człowiek – przyroda” w polskich parkach narodowych, [w:] A. Hibszer, J. Partyka 297 (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką – bliżej ochrony. Konflikty człowiek – przyroda w obszarach prawnie chronionych w Polsce. Wyd. PTG Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec – Ojców, s. 9-17. Solon J., 2010: Sytuacja planistyczna na obszarach parków narodowych i parków krajobrazowych, [w:] P. Śleszyński, J. Solon (red.), 2010: Prace planistyczne a konflikty przestrzenne w gminach, Studia KPZK PAN, t. CXXX, Warszawa, s. 73-89. Solon J., Sikorski P., 2007: Zasady ochrony krajobrazowej na gruntach prywatnych w parkach narodowych (na przykładzie obrębów ewidencyjnych Bryzgiel i Krusznik w Wigierskim Parku Narodowym), Parki Nar. i Rez. Przyr., 26, 2: 123 – 134. Solso R.L., 1979: Cognitive psychology, New York, Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Sołdra-Gwiżdż T., Ruszczewska W., 1995: Świadomość ekologiczna młodzieży, Ekonomia i środowisko, 1, 6. Sommer J. (red.), 1992: Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 roku: komentarz, Prawo Ochrony Środowiska, Wrocław. Sommer J. (red.), 1994: Prawo o ochronie przyrody: komentarz, Prawo Ochrony Środowiska, Wrocław. Sommer J. (red.), 2001: Prawo o ochronie przyrody: komentarz, Prawo Ochrony Środowiska, Wrocław. Sommer J. (red.) 2002: Suplement do Prawo o ochronie przyrody: komentarz, Prawo Ochrony Środowiska, Wrocław. Southworth J., Nagendra H., Munroe D.K., 2006: Introduction to the special issue: Are parks working? Exploring human-environment tradeoffs in protected area conservation, Applied Geography, 26, 2: 87-95. Stasiak A., 1997: Turystyka w parkach narodowych a obszary konfliktów, Turyzm, 7, 2: 5-24. Stern M., 2008a: The power of trust: Toward a theory of local opposition to neighboring protected areas, Society and Natural Resources, 21, 10: 859-875. Stern M., 2008b: Coercion, voluntary compliance and protest: The role of trust and legitimacy in combating local opposition to protected areas, Environmental Conservation, 35, 3: 200-210. Stern M., 2010: Payoffs Versus Process: Expanding the Paradigm for Park/People Studies Beyond Economic Rationality, Journal of Sustainable Forestry, 29, 2-4: 174-201. Stoker G., 1998: Governance as theory: five propositions, International Social Science Journal, 1: 17-28. Stoll-Kleemann S., 2001a: Reconciling Opposition to Protected Areas In Europe: the German Experience, Environment, 43, 5: 32-44. Stoll-Kleemann S., 2001b: Barriers to Nature Conservation in Germany: A Model Explaining Opposition to Protected Areas, Journal of Environmental Psychology, 21: 369-385. Stoll-Kleemann S., 2001c: Opposition to the designation of protected areas in Germany, Journal of Environmental Planning and Management, 44, 1: 109-128. Strelau J. red., 2001: Psychologia ogólna, t. 2, GWP, Gdańsk. Swianiewicz P., 2005: Nowe interpretacje teoretyczne polityki miejskiej, Studia Regionalne i Lokalne, 4, 22: 5-25. Symonides E., 2008: Ochrona przyrody, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Szafer W., 1958: Kierunki rozwoju ochrony przyrody w Polsce, Nauka Polska, 6, 2: 14-60. Szafrańska E., Kaczmarek J., 2007: Percepcja przestrzeni – pomiędzy prawdą a autentycznością, [w:] Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, M. Madurowicz (red.), WGiSR UW, Warszawa, s. 47-62. 298 Szczegółowa interpretacja stanu zaawansowania prac planistycznych w gminach na koniec 2004 roku wraz z analizą możliwych czynników wpływających na ten stan, Opracowany przez P. Śleszyńskiego na zlecenie Departamentu Ładu Przestrzennego w Ministerstwie Transportu i Budownictwa, Warszawa, 2006. Szczepański J., 1963: Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa. Sześciło D., 2011: Regulacja tworzenia i powiększania parków narodowych w Polsce. Propozycja ClientEarth Poland na rzecz modelu partycypacyjnego. www.clientearth.org/pl/publikacje/, data pobrania styczeń 2012. Szewczak W., 2007: Świadomość ekologiczna mieszkańców Parku Krajobrazowego Promno i okolic, [w:] Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, Poznań, 13, 15: 22-36. Szkiruć Z., 2005: Społeczne aspekty funkcjonowania Wigierskiego Parku Narodowego, [w:] A. Hibszer, J. Partyka (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką - bliżej ochrony. Konflikty człowiek - przyroda w obszarach prawnie chronionych w Polsce. Wyd. PTG Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec – Ojców, s. 62-73. Szkurłat E., 2004: Więzi terytorialne młodzieży z miastem. Uwarunkowania. Przemiany, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Szkurłat E., 2007: Psychologiczne i kulturowe uwarunkowania percepcji środowiska, [w:] Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, M. Madurowicz (red.), WGiSR UW, Warszawa, s. 63-72. Sztumski J., 2000: Konflikty społeczne i negocjacje jako sposoby ich przezwyciężania, Częstochowa. Śleszyński P., Solon J. (red.), 2010: Prace planistyczne a konflikty przestrzenne w gminach, Studia KPZK PAN, Warszawa, t. CXXX. Terlecka K., Górecki A., 1998: Ojcowski Park Narodowy a kształtowanie się postaw i świadomości ekologicznej jego mieszkańców, Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. W. Szafera, 11/12: 369-396. Thomas L., Middleton J., 2003: Guidelines for Management Planning of Protected Areas, Best Practice Protected Areas Guidelines Series, No 10, IUCN Gland, Switzerland and Cambridge UK. Tokarz M., 2006: Argumentacja, perswazja, manipulacja. Wykłady z teorii komunikacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Trakolis D., 2001: Local people’s perceptions of planning and management issues in Prespes Lakes National Park, Greece, Journal of Environmental Management, 61: 227-241. Tuan Y.F., 1975: Images and mental maps, Annals of the Association of American Geographers, 64: 205-213. Tuan Y.F., 1977: Space and Place, the perspective of experience, Univ. Minnesota Press, Minneapolis, USA (tłumaczenie polskie: Przestrzeń i miejsce, PIW, 1987, Warszawa). Tuan Y.F., 1979: Geografia, fenomenologia i studium natury człowieka, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 3: 124-142. Tworek S., Cierlik G., 2003: Turystyka na obszarach Natura 2000, [w:] M. MakomaskaJuchiewicz i S. Tworek (red.), Ekologiczna Sieć Natura 2000. Problem czy szansa? Wyd. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 163-168. Ustawa z dnia 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 1934 nr 31, poz. 274. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 1949 nr 25, poz. 180. Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 1991 nr 114, poz. 492. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (wg tekstu Dz. U. 2008 nr 25, poz. 150, z późn. zm.) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. 2003 nr 80, poz. 717. 299 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880 z późniejszymi zmianami. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej. Dz. U. z 2007 nr 176, poz. 1238. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. Dz. U. 2008 nr 199, poz. 1227. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. 2008 nr 201, poz. 1237. Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. 2011 nr 224, poz. 1337. Ustawa z dnia 13 lipca 2012 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. 2012 nr 0, poz. 985. Vandergeest P., 1996: Property rights in protected areas: Obstacles to community involvement as a solution in Thailand. Environmental Conservation, 23: 259–268. von Ruschkowski E., 2010: Causes and potential solutions for conflicts between protected area management and local people in Germany, [w:] S. Weber (red.), Rethinking protected areas in a changing world: Proceedings of the 2009 George Wright Society Biennial Conference on Parks, Protected Areas, and Cultural Sites in Portland, Oregon, Hancock, MI: George Wright Society, s. 200-244. von Ruschkowski E., Mayer M., 2011: From Conflict to Partnership? Interactions between Protected Areas, Local Communities and Operators of Tourism Enterprises in Two German National Park Regions, Journal of Tourism and Leisure Studies, 17, 2: 147-181. Walewski A., 1997: Badanie relacji między zmiennymi o wartościach grupowanych propozycja metodyczna, Prace i Studia Geograficzne, 19: 49-54. Walewski A., 2004: Metody badania relacji przyroda – człowiek, Prace i Studia Geograficzne, Warszawa, 34: 75-85. Walewski A., Kantowicz E., 2010: The relations between man and the natural environment as the methodological basis for delimitation of regions, Miscellanea Geographica, 14: 295-301. Wallis A., 1990: Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Walmsley D.J., Lewis G.J., 1997: Geografia człowieka. Podejście behawioralne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wańkowicz W., 2010: Planowanie przestrzeni o wysokich walorach krajobrazowych, problemy ekonomiczne, [w:] Krajobraz a turystyka, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 14, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, s. 352-359. Wasilewski M., 1998: Dzielenie skóry na (żywym) tatrzańskim niedźwiedziu, Parki Narodowe, 3: 27-28. West P., Igoe J., Brockington D., 2006: Parks and peoples: The social impact of protected areas, Annual Review of Anthropology, 35: 251-277. West P.C., Brechin S.R. (red.), 1991: Resident peoples and national parks: Social dilemmas and strategies in international conservation, University of Arizona Press. Tucson. White I.D., Mottershead D.N., Harrison S.J., 1984: Environmental systems, Allen & Unwin, London. Wilgat T., 1993: Zagrożenia przyrody polskich parków narodowych, Czasopismo Geograficzne, 64, 1: 67-77. Wilgat T., 1998: Parki narodowe na tle podziałów przyrodniczych, [w:] T. Wilgat, red., Roztoczański Park Narodowy, Kraków, s. 31–37. 300 Wilgat T., 2002: Polskie parki narodowe w liczbach, Annales Universitatis Mariae CurieSkłodowska, sectio B, Lublin, LVII: 353-394. Williams D.R., Patterson D.R., Roggenbuck J.W., Watson A.E., 1992: Beyond the commodity metaphor: Examining emotional and symbolic attachment to place, Leisure Sci. 14: 29–46. Winnicki T., 1997. Edukacja ekologiczna i udostępnianie parków narodowych do zwiedzania, Parki Narodowe, 4: 20-21. Wiśniewski J., Gwiazdowicz D.J., 2004: Ochrona przyrody, Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu. Wodziczko A., 1948: Na straży przyrody, Wyd. Państwowej Rady Ochrony Przyrody, 48, Kraków. Wodzikowski Cz., 2005: Konflikt społeczny na tle tworzenia Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, [w:] A. Hibszer, J. Partyka (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką - bliżej ochrony. Konflikty człowiek - przyroda w obszarach prawnie chronionych w Polsce. Wyd. PTG Oddział Katowicki, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec-Ojców, s. 74-91. Wojciechowski K.H., 1986: Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu, UMCS, Lublin. Wojciechowski K.H., 1994: O przydatności badań percepcji krajobrazu, [w:] O percepcji środowiska, J. Bogdanowski (red.), Zeszyty Naukowe PAN, 9, Komitet Naukowy Przy Prezydium PAN „Człowiek i Środowisko”, s. 109-124. Wódz J., 1990: Problemy świadomości ekologicznej, Wyd. Śląski Instytut Naukowy, Katowice. Zając M., 2010: Percepcja przestrzeni miejskiej, [w:] M. Madurowicz (red.), Wartościowanie współczesnej przestrzeni miejskiej, Wyd. WGiSR UW i Urząd m. st. Warszawy, s. 47-55. Zgorzelski M., 2005: Zagrożenia przyrody w polskich parkach narodowych, Prace i Studia Geograficzne, t. 36, Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 141-160. Zielińska A., 2008: Kapitał ludzki w zrównoważonym rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, [w:] D. Kopycińska (red.) Zarządzanie wiedzą we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Print Group Daniel Krzanowski, Szczecin: s. 64-72. Zube E.H., 1986: Local and extra-local perceptions of national parks and protected areas, Landscape and Urban Planning, 13, 1: 11-17. Zube E.H., 1990: Guest editor’s introduction, Landscape and Urban Planning, 19: 115-116. Zube E.H., Busch M.L., 1990: Park – people relationship: An international review, Landscape and Urban Planning, 19: 117-131. Zuziak Z.K., 1995: Rozwiązywanie konfliktów środowiskowych w gospodarce przestrzennej, [w:] Gospodarka samorządów terytorialnych w świetle doświadczeń amerykańskich, L.M. Salomon i in. (red.), Fundacja Promocji Czystych Technologii TECHEKO, Łódź. Strony internetowe: www.ckps.pl – strona Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych www.iucn.org – IVth World Park Congress, Caracas, 1992, Caracas Recommendations www.seafriends.org.nz/issues/cons/iucnpas.htm www.mos.gov.pl/ – strona Ministerstwa Środowiska www.bgpn.pl/ – strona Babiogórskiego Parku Narodowego www.bpn.com.pl/ – strona Białowieskiego Parku Narodowego www.biebrza.org.pl/ – strona Biebrzańskiego Parku Narodowego www.bdpn.pl/ – strona Bieszczadzkiego Parku Narodowego www.dpn.pl/ – strona Drawieńskiego Parku Narodowego www.gorczanskipark.pl/ – strona Gorczańskiego Parku Narodowego 301 www.kampinoski-pn.gov.pl/ – strona Kampinoskiego Parku Narodowego www.kpnmab.pl/ – strona Karkonoskiego Parku Narodowego www.magurskipn.pl/ – strona Magurskiego Parku Narodowego www.npn.pl/ – strona Narwiańskiego Parku Narodowego www.ojcowskiparknarodowy.pl/ – strona Ojcowskiego Parku Narodowego www.park.borytucholskie.info/ – strona Parku Narodowego „Bory Tucholskie” www.pngs.com.pl/ – strona Parku Narodowego Gór Stołowych www.pnujsciewarty.gov.pl/ – strona Parku Narodowego „Ujście Warty” www.pieninypn.pl/ – strona Pienińskiego Parku Narodowego www.poleskipn.pl/ – strona Poleskiego Parku Narodowego www.roztoczanskipn.pl/index1.html – strona Roztoczańskiego Parku Narodowego http://slowinskipn.pl/pl/ – strona Słowińskiego Parku Narodowego www.swietokrzyskipn.org.pl/ – strona Świętokrzyskiego Parku Narodowego www.tpn.pl/ – strona Tatrzańskiego Parku Narodowego www.wielkopolskipn.pl/ – strona Wielkopolskiego Parku Narodowego www.wigry.win.pl/ – strona Wigierskiego Parku Narodowego www.wolinpn.pl/ – strona Wolińskiego Parku Narodowego Źródła informacji w tab. Antropogeniczne zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne w polskich parkach narodowych (zał. 6): Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 98 Ministra Środowiska z dnia 29 grudnia 2009 r. w sprawie zadań ochronnych dla Babiogórskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 15 Ministra Środowiska z dnia 18 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Białowieskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 22 Ministra Środowiska z dnia 25 lutego 2009 r. w sprawie zadań ochronnych dla Biebrzańskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 12 Ministra Środowiska z dnia 18 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 10 Ministra Środowiska z dnia 18 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Drawieńskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 11 Ministra Środowiska z dnia 18 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Gorczańskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do 302 zarządzenia nr 14 Ministra Środowiska z dnia 18 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Parku Narodowego Gór Stołowych. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 7 Ministra Środowiska z dnia 6 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Kampinoskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 13 Ministra Środowiska z dnia 18 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Karkonoskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 2 Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Magurskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 5 Ministra Środowiska z dnia 6 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Narwiańskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 8 Ministra Środowiska z dnia 13 stycznia 2009 r. w sprawie zadań ochronnych dla Ojcowskiego Parku Narodowego. Identyfikacja oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków. Załącznik do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 15 grudnia 2008 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Parku Narodowego Bory Tucholskie (poz. 1545), Dz. U. Nr 230. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 19 Ministra Środowiska z dnia 21 stycznia 2009 r. w sprawie zadań ochronnych dla Pienińskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 7 Ministra Środowiska z dnia 13 stycznia 2009 r. w sprawie zadań ochronnych dla Poleskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 1 Ministra Środowiska z dnia 4 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Roztoczańskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 10 Ministra Środowiska z dnia 13 stycznia 2009 r. w sprawie zadań ochronnych dla Słowińskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 16 Ministra Środowiska z dnia 19 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Świętokrzyskiego Parku Narodowego. 303 Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 4 Ministra Środowiska z dnia 6 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Tatrzańskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 99 Ministra Środowiska z dnia 24 grudnia 2008 r. w sprawie zadań ochronnych dla Parku Narodowego Ujście Warty. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 17 Ministra Środowiska z dnia 19 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Wielkopolskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 8 Ministra Środowiska z dnia 6 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Wigierskiego Parku Narodowego. Identyfikacja i ocena istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków. Załącznik do zarządzenia nr 9 Ministra Środowiska z dnia 6 stycznia 2010 r. w sprawie zadań ochronnych dla Wolińskiego Parku Narodowego. 304 ABSTRACT National Parks: awareness and actions of local communities The interest of the author is one of the key research questions of geography, namely the relationship between humans and the environment. The problem addressed in the paper concerns the relationship between a national park and a local community. Its essence is to seek answers to the question how people who live in national parks and in their surroundings (i.e. in the gminas spatially associated with national parks and their buffer zones) see their relations with the nearest national park. In the area of a national park and in its surrounding there are a variety of relationships. These are the interactions between the subject, i.e. "people" (man) and the entity, i.e. the "natural environment", often referred to as the "manenvironment" relationship. There are also interactions between different groups of people (the "man-man" relationship), and the interdependencies within the natural environment (the "environment-environment" relationship). In this study of key interest are the "man-environment" relationships that are those whose subject is an individual person or a group of people. National parks, which are an integral part of the protected areas, are seen both as a space for the protection of wildlife, as well as objects useful for achieving social, economic and cultural objectives. Currently, in the international arena national parks as models of sustainable development are in the forefront. They are to combine the protection of valuable ecosystems and the reproduction of the totally or partially destroyed ecosystems with the socio-economic development, possibly the least harmful to the nature and driven by the existing natural and landscape values. What is emphasised is the important role of the cooperation of various entities in the management of conservation areas: the government, local and regional authorities, private companies and NGOs. According to the new concept of protected areas, local communities cease to be treated as passive recipients of top-down guidelines and prohibitions, and are more and more seen as economic and cultural beneficiaries of protected areas and active partners intervening in the operation of such areas. The awareness of the need to preserve the balance, as declared by the governing authorities, between the protection of natural and landscape values and the socioeconomic development of park gminas, is an important prerequisite for the verification of the current development of the relationship between this form of protected areas and local communities in Poland. No national park can be operated under total isolation from the gmina in which it is located, or from its population. In the project it was decided to explore the perceptions of residents of park gminas on the relations between the local population and the national park, and at the same time look for the answers to questions concerning the causes of variation 305 of these relationships. For the first time in this kind of the research it was attempted to develop a comprehensive approach to the issue. What was examined was the attitude of residents of communities spatially and functionally linked with all national parks in Poland. The background to these considerations is the paradigm shift in relation to protected areas, which is based on including the socio-economic needs of local communities in the objectives of the protected areas, and integrating these communities in the management of the protected areas. In the wake of nature protection crisis affecting some national parks, as well as the increasing conflict in land management in the park buffer zones and some parks, the results of the research can help understand more fully the specific nature of the relations in the gminas which contain a national park. The results should also help the organisers of nature conservation to take measures to improve the social conditions of realisation of the idea of nature protection in Poland. The main goal of this paper is to identify the structure of the relations between local communities and a national park, in the context of the paradigm shift of protected areas, to indicate the practical importance of these relationships in local politics of the gminas with a national park. The specific cognitive objectives of the research were as follows: 1. Identifying the diversity of the ecological awareness of local communities related to national parks and the factors shaping it. 2. Understanding and comparing the views of the different groups of respondents (managers of national parks, local authorities of park gminas and the residents of these gminas) referring to the relationship between the national park and the local community. 3. Understanding and comparing the views of the different groups of respondents on the instruments shaping the relationship between the national park and the local community. The following research questions were formulated: 1. Do the place of residence, age, education and professional status of the respondents determine their relationship to the national park? 2. Does the character of the relationship of the respondents to the nature or the use of the offer of the broadly understood environmental education conducted by the national park affect the perception of benefits or barriers (constraints) and losses related to the existence of a national park in the vicinity of the residence? An important element of the research is to understand the opinion of the local community about the anthropogenic threats to the national park, collisions and conflicts arising from these threats and their solutions and prevention, as well as the desired directions and forms of cooperation with the national park. The assessment of the relation between the park and the local population, made by the respondents, is compared with the opinions of directors of national parks. A broad comparative 306 analysis of the views of different parties enables you to show the spatial diversity of the relationship between the national park and the local community. In the research the following hypotheses were put forward: 1. The environmental awareness of the population living in the vicinity of national parks and its diversity is derived from age, education, occupational status and the place of residence in relation to the park, and is a reflection of participation in environmental education carried out by the national parks. 2. The perception of threats to the national park, the advantages and disadvantages associated with its existence in the vicinity of the place of residence, and conflicts between local communities and the national park depends on the relation to nature, the professional status of the population, the place of residence in relation to the boundaries of the park and the possession of land in the national park by the respondent's family. 3. The perception of the relationship betwwen the local community and the national park and its assessment by each group of respondents (managers of national parks, authorities of gminas with national parks, local communities) varies spatially and depends on the social and economic factors. 4. The selection and evaluation of instruments shaping the relationship between a national park and local communities are dependent on belonging to a particular group of respondents. In order to identify and assess the relationship between the local population and the national park three main groups of respondents were delimited: managers of national parks, authorities of gminas with national parks and the residents of these gminas. Among the local population several categories of respondents were delimited: due to the attitude towards nature, age, education, professional status, place of residence in relation to the national park, residence in a specific type of gmina, ownership of land in the national park and participation in the environmental education. Such categories allowed to look at the issue from the spatial, social and economic point of view. In the assumptions of the research, the basic division of the inhabitants into the local community and the gmina authorities was to show the diversity of attitudes and assessments in relation to the national park, including the power relations. The aim of distinguishing between adult respondents and junior high school students was to show the diversity of attitudes towards the national park, resulting in both the length of life experience, as well as a potentially promising behaviour towards the national park (according to many studies it is usually young people who have a more idealistic perception of the relationship with nature). An important justification for including school students in the research is that the perception of the relation between the inhabitants and the national park by the younger generation may have important implications for the future behaviour in relation to the national 307 park. In a democratic society public opinion is increasingly important and it often becomes the deciding vote on many issues. The main research method was a quantitative diagnostic survey in which a questionnaire was the research tool. Three questionnaires were developed: one for managers of national parks, one for representatives of local authorities and one for local residents. The survey among the residents of gminas with national parks was carried out mainly in towns located in national parks, in their buffer zones and in the vicinity of the park boundaries. The studies were conducted using mail survey with the help of local management of schools and teachers. During the target survey conducted among the local population the statistical assumptions of the Central Statistical Office (Główny Urząd Statystyczny - GUS) regional research were followed. The research included people over 14 years of age. The choice of schools was conditioned by their position in relation to the border of the national park and guided by the "proximity of the park". This choice guaranteed to reach people living in the park or in its immediate vicinity. The proper survey was carried out from March to November 2009 in the directorates of all 23 Polish national parks, 112 gminas spatially associated with national parks and 137 schools located in those gminas. The quantitative analysis was performed using the statistical package SPSS14 for Windows. In order to show the relationship between the variables cross tables were produced by the proper procedure of the SPSS14. Considering the assumptions of the research, it was examined how individual factors differentiate the opinions of the surveyed respondents. The information about the views of the respondents stored in the database was confronted with three groups of factors, which include: 1. social factors – belonging to the group of "students/youth" or "adults", education, professional status, relationship to nature, participation in educational activities, 2. spatial factors – living in a national park, in different areas of the gmina in relation to the national park and in different types of park gminas, 3. economic factors – possession of land in the park and living in gminas of different wealth status (the adopted criterion was the gmina’s income per 1 inhabitant). The results presenting the views of the selected groups of respondents are shown in choropleth maps and diagrams, prepared with the use of various software tools, including ArcGIS. The studies lead to the conclusion that in Poland there are different relationships between national parks and the people living in their surroundings. This is reflected by the different perceptions of anthropogenic threats to parks expressed by different groups of respondents, various causes of conflicts in national parks and the ways of solving them, varied assessment of the advantages and difficulties arising from the vicinity of the national park for the local community, 308 as well as the varied assessment of the relationship between people and the national park. The verification of the hypotheses allows us to draw the following conclusions: 1. In the light of the results on the perception of the national parks by local communities, it can be stated that the environmental awareness of the population living in the vicinity of national parks and its variations correspond to the respondents’ relation to the nature, their age, education, occupational status, and the place of residence in relation to the park boundaries, and reflect their participation in the educational activities provided by the national parks. In individual parks there is a diversity of perception of the very idea of a national park, and the assessment of its assets. The authorities of gminas spatially associated with national parks assess the natural and landscape values of the national parks much higher than their residents. However, among the inhabitants of the gminas with national park the appreciation of the values of the national parks is due to environmental responsibility, it is associated with higher education, professional work, residing inside the park and in urban gminas, as well as the participation in educational activities conducted in the national park. The opinion of the vast majority of all groups of respondents that the national parks are primarily "the areas to protect valuable nature and landscape", in the context of communities of gminas with national parks believing that the number of national parks in the country is currently sufficient, and in the light of the provisions of the Law on Environmental Protection, there are small opportunities to establish new national parks in Poland. The authorities of gminas with a national park, more than the inhabitants of these gminas, see both positive and negative effects of the existence of a national park within the gmina. On this basis, it can be concluded that the exercise of power in the gminas with national parks helps sharpen the ratings of the social aspects of the national parks. Unfortunately, the statements of representatives of the local authorities of the need to protect wildlife in the national park, and the appreciation of the natural and landscape values are not followed by the decisions, let alone actions, to put parks among the priorities of the gminas’ development. There is a widespread belief, though, in the need for and the use of natural assets for economic goals, such as through the further development of tourism in the park gminas. 2. The perception of threats affecting national parks is influenced by the place of residence of the respondent in relation to the border of the national park, the type of the gmina the respondent lives in, and to a lesser extent, the professional status of the respondents. A local community, regardless of the relation to the nature, age, education, functions, or participation in educational activities conducted by the park is convinced that the natural environment in the gmina where there is a national park, is in a very good condition, and the main sources of 309 risk are seen among the external factors (this opinion especially refers to the people living inside the parks). The similarity of opinion of inhabitants and the gmina authorities on anthropogenic threats in national parks clearly differs from the opinion of the directors of national parks. Encouragingly, the fact that both the local authorities of gminas and their inhabitants (both adults and young people) in the vast majority declare pro-environmental stance (for them the nature is important or very important), they accurately perceive the main threats to the local environment, which affect the national park and - most importantly - they can submit proposals for the development of relations between the nearest national park and the local community. As some of these ideas are demanding, their potential implementation could raise concerns from the point of view of the conservation objectives of the parks. The respondents' opinions about the advantages and disadvantages of the existence of the national park are significantly different from each other. What is predominantly seen among the directors of national parks and the authorities of gminas with a national park is a wide variety of benefits, the development of agrotourism and jobs, while among the inhabitants - the development of agro-tourism and accommodation rental. However, the main difficulties associated with the presence of the national park by all groups of respondents are problems related to the construction or expansion of homes in the park and its surroundings. A big threat to the protected wildlife in national parks is the potential realisation of special interests that are in conflict with the objectives of nature protection. Seeing solely difficulties arising from the vicinity of the national park may lead to conflicts of interest with the park, or at least the indifference to nature. Awareness of the values of national parks and awareness of the potential benefits of living in their surroundings may be helpful in achieving their conservation. Considering the problem of conflicts in national parks, it can be stated that different groups of respondents differ in the actual knowledge of the disputes between the park and the local community and the perception of their causes. The perception of conflicts depends on where the respondents live in relation to the borders of the park and the private ownership of land in the park, as well as the participation in educational activities carried out by the national park. 3. The relationship between the population of the park gminas and the park, represented by its directors, evaluated from the position of that population are equally perceived as positive and neutral. However, the assessment of these relations from the point of view of representatives of authorities of gminas with national parks and the park management is much more favorable. In most parks it is positive. The highest rating, certainly proving complacency with the state of the relationship between a national park and the local community, are among the directors of the national parks. In the group of representatives of the gmina authorities only one in ten respondents believes that the relationships between the park and the local population are bad. 310 Similar to the above is the assessment of the relationships between the park and local authorities. In this case, the directors of parks express the highest ratings. Among the gmina authorities the assessment is mostly good or very good. For the local population, however, in the vast majority these relationships are neutral. In individual national parks the opinions of the main groups of respondents (managers of parks, local authorities and the local population) show very differently. Only in a few cases, the evaluation of the relationship between the national park and the local community is the same in all groups. It has been shown that in the evaluation of the relationships between the national park and the local population, and between the national park and the local authorities, the greatest impact is exerted by: a. positive or neutral attitude of the respondent to the nature, b. the possession of land in the national park, and c. the place of residence in relation to the border of the national park. In addition, an important element is the age of the respondents and their participation in educational activities conducted by the park. Belonging to a group of junior high school students and a group of participants of educational activities translates into higher ratings of the relationship between the national park and the local community. However, factors such as the education of the respondents and their professional status, as well as the gmina type and its wealth expressed in revenue per 1 inhabitant, have a much lesser impact on the evaluation of the relationship between the national park and the local community and between the national park and the gmina authorities. 4. Environmental education is an important element of the activities carried out by national parks. It is an instrument, widely recognised by all groups of respondents, for shaping the relationships between the national park and the local community. All participants of educational activities in national parks have a higher environmental awareness; see much more benefits of a national park in the neighbourhood, as well as the related barriers. People using environmental education taking place in the park see conflicts in relations between the national park and the local community. Conducting educational activities by the national parks among as large as possible group of the local community is an important and valuable role. This should include not only schoolchildren, but also a wide range of adults. Training organised by parks can be used to acquire funding from various sources (including the EU), which could benefit the local community. Such activities may not only contribute to improving the relations between the residents of gminas with national parks and the national park, but also enhance the care of the common heritage, i.e. the natural and cultural values of the national park. 5. The national parks are to preserve the natural heritage of small areas of outstanding natural beauty and landscape. Although the process of conferring a national park protection to valuable areas in Poland cannot be considered closed, the current legislation does not favour the establishment of new national parks or the enlargement of the existing ones. Thus, it is important for the residents of the 311 gminas in which the national park has already been set up, to learn to cooperate with the authorities of the park for the benefit of the nature protected in the national park. It is also important that the organisers of nature conservation in Poland finally noticed that they also need to learn - especially the methods of communication with the local population. All the international agreements and conventions, signed by the national government, recommend the concept of "governance", which is widely used in many countries, as the model for the management of national parks in interaction with the local population. It seems that Poland has a long way to go to disseminate the participatory management in nature conservation, and thus it is necessary to use a variety of instruments, including in the field of communication, in order to develop good relations between national parks and local communities. 312 SPIS TABEL I RYCIN TABELE Tabela 1. Różnice między ujęciem redukcjonistycznym a holistycznym w badaniach interakcji „człowiek – środowisko” 24 Tabela 2. Próba badawcza w poszczególnych parkach względem liczby ludności 43 Tabela 3. Gminy parkowe w poszczególnych parkach narodowych w Polsce 47 Tabela 4. Ludność w parkach narodowych i w ich sąsiedztwie 48 Tabela 5. Udział w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez parki narodowe w poszczególnych grupach respondentów 62 Tabela 6. Udział w zajęciach edukacyjnych przez respondentów z różnych miejsc zamieszkania względem parku narodowego 63 Tabela 7. Stosunek do przyrody w opinii osób uczestniczących lub nie w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez parki narodowe 64 Tabela 8. Rozkład pozytywnych odpowiedzi wśród młodzieży i dorosłych respondentów na pytania o emocjonalny związek z przyrodą i krajobrazem gminy, w której znajduje się park narodowy 64 Tabela 9. Rozkład odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy okoliczna przyroda i krajobraz są Ci bliskie? (w zależności od stosunku do przyrody) 65 Tabela 10. Rozkład odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym? (w zależności od stosunku do przyrody) 66 Tabela 11. Rozkład odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy byłbyś skłonny zgodzić się na ograniczenie swoich praw dla dobra przyrody chronionej w parku narodowym? (w zależności od stosunku do przyrody) 67 Tabela 12. Rozkład odpowiedzi wśród młodzieży i dorosłych respondentów na pytanie: Czy przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować? 67 Tabela 13. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować?” (w zależności od stosunku do przyrody) 68 Tabela 14. Rozkład odpowiedzi wśród młodzieży i osób dorosłych na pytanie: Czy na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację? 69 Tabela 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację? (w zależności od stosunku do przyrody) 70 Tabela 16. Obszary prawnej ochrony przyrody w Polsce 73 Tabela 17. Informacje ogólne o polskich parkach narodowych 76 313 Tabela 18. Postrzeganie parku narodowego przez ludność miejscową w poszczególnych parkach (n = 5944) 80 Tabela 19. Ocena liczby parków narodowych w Polsce (kryterium zamożność gminy) 82 Tabela 20. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: stosunek do przyrody) 84 Tabela 21. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: status zawodowy respondenta) 84 Tabela 22. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: wykształcenie respondenta) 85 Tabela 23. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: zamieszkanie w różnych typach gmin) 85 Tabela 24. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: zamieszkanie względem parku narodowego) 86 Tabela 25. Rozkład odpowiedzi na temat oceny walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków (kryterium: udział w zajęciach edukacyjnych) 86 Tabela 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie parku narodowego (kryterium: stosunek do przyrody) 87 Tabela 27. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie parku narodowego (kryterium: przynależność do grupy młodzież lub dorośli) 88 Tabela 28. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie PN (kryterium: posiadanie przez rodzinę gruntów w parku narodowym) 88 Tabela 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie PN (kryterium: zamieszkanie względem parku narodowego) 89 Tabela 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zadowolenie z zamieszkania w otulinie /sąsiedztwie parku narodowego (kryterium: zamieszkanie w gminach o różnej zamożności) 89 Tabela 31. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? (kryterium zamieszkanie względem parku narodowego) 91 Tabela 32. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? (kryterium stosunek do przyrody) 91 Tabela 33. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy chciałbyś mieszkać na terenie parku narodowego? (kryterium: zamieszkanie w różnych typach gmin) 93 Tabela 34. Udział gruntów prywatnych w parkach narodowych – stan na 31 XII 2008 r. 99 Tabela 35. Infrastruktura turystyczna w parkach narodowych w 2010 r. 103 Tabela 36. Liczba turystów w parkach narodowych w wybranych latach (w tys.) 104 314 Tabela 37. Turystyka w parkach narodowych 105 Tabela 38. Ocena antropogenicznych zagrożeń parków narodowych przez ich dyrektorów, 112 Tabela 39. Rozkład odpowiedzi władz gmin na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy parkowej (n = 112) 113 Tabela 40. Opinia młodzieży i osób dorosłych o stanie środowiska przyrodniczego gminy, w której znajduje się park narodowy 116 Tabela 41. Opinia o stanie środowiska w gminie parkowej wśród osób o różnym statusie zawodowym 116 Tabela 42. Opinia o stanie środowiska w gminie parkowej (kryterium: zamieszkanie respondenta w różnej odległości od parku narodowego) 117 Tabela 43. Opinia o stanie środowiska w gminie parkowej (kryterium: zamieszkanie respondentów w różnych typach gmin) 117 Tabela 44. Rozkład odpowiedzi (w %) respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy, w której znajduje się park narodowy (pytanie wielokrotnego wyboru, osoby ankietowane mogły wskazać 3 czynniki, stąd suma w wierszu nie równa się 100%, n = 5944 119 Tabela 45. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy, w której znajduje się park narodowy (pytanie wielokrotnego wyboru, respondenci mogli wskazać 3 czynniki, stąd suma w kolumnie nie równa się 100%, n = 5944) 120 Tabela 46. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o czynniki wpływające najbardziej negatywne na przyrodę obszaru gminy, w której znajduje się park narodowy (pytanie wielokrotnego wyboru, respondenci mogli wskazać 3 czynniki, stąd suma w kolumnie nie równa się 100%, n = 5867), (kryterium oceny: miejsce zamieszkania respondentów względem parku narodowego) 120 Tabela 47. Rozkład odpowiedzi respondentów na stwierdzenie, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych 121 Tabela 48. Rozkład odpowiedzi osób o różnym stosunku do przyrody na stwierdzenie, że parki narodowe powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych 122 Tabela 49. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na stwierdzenie, że parki powinny być tworzone oraz istnieć wyłącznie na gruntach państwowych 122 Tabela 50. Rozkład odpowiedzi na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym 123 315 Tabela 51. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym 124 Tabela 52. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym 125 Tabela 53. Rozkład odpowiedzi na pytanie o pobieranie opłat od turystów za wejście do parku 125 Tabela 54. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie o pobieranie opłat od turystów za wejście do parku 126 Tabela 55. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie o pobieranie opłat od turystów za wejście do parku narodowego 126 Tabela 56. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe i domy wycieczkowe 128 Tabela 57. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów 128 Tabela 58. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie czy w otulinie parku powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe i domy wycieczkowe 129 Tabela 59. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie czy w otulinie parku powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów 129 Tabela 60. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe i domy wycieczkowe 130 Tabela 61. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów 130 Tabela 62. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne 132 Tabela 63. Rozkład odpowiedzi osób zamieszkałych w różnych miejscach względem parku narodowego na pytanie czy w otulinie parku powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne 132 Tabela 64. Rozkład odpowiedzi osób, których rodzina posiada (lub nie posiada) grunty w parku, na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne 133 Tabela 65. Rozkład odpowiedzi osób o różnym stosunku do przyrody na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne 133 316 Tabela 66. Korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców miejscowości, położonych w obrębie parku lub w jego sąsiedztwie według dyrektorów parków narodowych 145 Tabela 67. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów (dla n = 2869) 149 Tabela 68. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od statusu zawodowego respondentów (n = 5830) 149 Tabela 69. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od stosunku respondentów do przyrody (n = 5921) 150 Tabela 70. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park (n = 5755) 150 Tabela 71. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej (dla n = 5867) 152 Tabela 72. Dostrzeganie poszczególnych korzyści z istnienia PN dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od typu gminy (dla n = 5731) 152 Tabela 73. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę gruntów w parku (dla n = 1869) 153 Tabela 74. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania w gminach o różnej zamożności (dla n = 5726) 153 Tabela 75. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów (dla n = 2869) 154 Tabela 76. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od statusu zawodowego respondentów (dla n = 5830) 155 Tabela 77. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od stosunku respondentów do przyrody (dla n = 5921) 156 Tabela 78. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park (dla n = 5755) 156 Tabela 79. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku (dla n = 5867) 158 Tabela 80. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od typu gminy (dla n = 5731) 158 317 Tabela 81. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od posiadania przez rodzinę gruntów w parku (dla n = 1869) 159 Tabela 82. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w zależności od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności (dla n = 5726) 159 Tabela 83. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie przez młodzież i osoby pełnoletnie 160 Tabela 84. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie przez młodzież i osoby pełnoletnie 160 Tabela 85. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów 161 Tabela 86. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów 161 Tabela 87. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od statusu zawodowego respondentów 162 Tabela 88. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od statusu zawodowego respondentów 162 Tabela 89. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od stosunku respondentów do przyrody 163 Tabela 90. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od stosunku respondentów do przyrody 163 Tabela 91. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park 164 Tabela 92. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park 164 Tabela 93. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku 167 Tabela 94. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku 167 Tabela 95. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od typu gminy 167 Tabela 96. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od typu gminy 168 318 Tabela 97. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym 168 Tabela 98. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym (n = 1733) 169 Tabela 99. Doznawanie osobistych utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie w zależności od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności 169 Tabela 100. Doznawanie osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności 169 Tabela 101. Przyczyny konfliktów w parkach narodowych według ich dyrektorów 178 Tabela 102. Znaczenie otuliny (strefy ochronnej) dla parku narodowego według ich dyrektorów 180 Tabela 103. Najostrzejsze konflikty w otulinie parku narodowego według dyrektorów parków (stan w latach 2009 – 2010) 181 Tabela 104. Sposoby rozwiązywania, ograniczania oraz zażegnywania sporów (najczęściej po trzy najważniejsze w każdym parku) między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów według dyrektorów parków 184 Tabela 105. Opinie młodzieży i osób pełnoletnich na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością 188 Tabela 106. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów 189 Tabela 107. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od statusu zawodowego respondentów 189 Tabela 108. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od stosunku respondentów do przyrody (n = 5887) 190 Tabela 109. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park narodowy 190 Tabela 110. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku między parkiem narodowym a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów 191 Tabela 111. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku między parkiem narodowym a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od statusu zawodowego respondentów 191 Tabela 112. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem granic parku 191 319 Tabela 113. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania respondentów w różnych typach gmin 194 Tabela 114. Opinie respondentów na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem granic parku 194 Tabela 115. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od typu gminy, w której mieszka osoba ankietowana 196 Tabela 116. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od kryterium posiadania przez rodzinę respondenta gruntów w parku narodowym 196 Tabela 117. Opinie na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania respondentów w gminach o różnej zamożności 197 Tabela 118. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od posiadanych przez rodzinę gruntów w parku narodowym 197 Tabela 119. Opinie na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w zależności od zamożności gminy, w której mieszka osoba ankietowana 198 Tabela 120. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii młodzieży i pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych 198 Tabela 121. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych według wykształcenia 199 Tabela 122. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych według statusu zawodowego 200 Tabela 123. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w zależności od typu gminy, w której mieszka osoba ankietowana 202 Tabela 124. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku 202 Tabela 125. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w zależności od posiadanych przez rodzinę gruntów w parku narodowym 203 Tabela 126. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5290) 205 320 Tabela 127. Rozkład odpowiedzi pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5527), (kryterium oceny: wykształcenie respondentów) 205 Tabela 128. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5308), (kryterium oceny: status zawodowy) 206 Tabela 129. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5292), (kryterium oceny: stosunek do przyrody) 206 Tabela 130. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5332), (kryterium oceny: zamieszkanie respondenta w różnych typach gmin). 208 Tabela 131. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5314), (kryterium oceny: zamieszkanie respondenta w różnych miejscach gminy parkowej względem granicy parku) 208 Tabela 132. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5676), (kryterium oceny: posiadania przez rodzinę respondenta gruntów w parku narodowym) 209 Tabela 133. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5414), (kryterium oceny: udział w zajęciach edukacyjnych) 209 Tabela 134. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność (n = 5334), (kryterium oceny: zamieszkanie w gminach o różnej zamożności) 210 Tabela 135. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w opinii młodzieży i osób pełnoletnich 219 Tabela 136. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od wykształcenia pełnoletnich respondentów 220 Tabela 137. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od statusu zawodowego respondentów 220 Tabela 138. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od stosunku respondentów do przyrody 221 Tabela 139. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park 221 321 Tabela 140. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy względem parku 223 Tabela 141. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w różnych typach gmin 224 Tabela 142. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym 224 Tabela 143. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a miejscową ludnością w zależności od zamieszkania w gminach o różnej zamożności 225 Tabela 144. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w opinii młodzieży i osób pełnoletnich 225 Tabela 145. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od wykształcenia osób pełnoletnich 226 Tabela 146. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od statusu zawodowego respondentów 226 Tabela 147. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od stosunku respondentów do przyrody 227 Tabela 148. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od udziału respondentów w zajęciach edukacyjnych prowadzonych przez park 227 Tabela 149. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi zależności od zamieszkania w różnych miejscach gminy parkowej względem parku 229 Tabela 150. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od zamieszkania w różnych typach gmin 229 Tabela 151. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w zależności od posiadania przez rodzinę gruntów w parku narodowym 230 Tabela 152. Ocena obecnych relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi zależności od zamieszkania w gminach o różnej zamożności 230 Tabela 153. Wykupy gruntów w parkach narodowych w 2010 r. 253 Tabela 154. Zbiorcze zestawienie gmin pod względem pokrycia planami miejscowymi obszaru parków narodowych i otulin 257 Tabela 155. Liczba opinii parków narodowych do wniosków o ustalenie warunków zabudowy na obszarze parków i otulin w latach 2005 – 2007 257 Tabela 156. Działalność edukacyjna prowadzona przez parki narodowe w latach 1990 – 2010 261 Tabela 157. Uczestnicy zajęć edukacyjnych organizowanych przez parki narodowe w 2009 r. 263 322 RYCINY Ryc. 1. Główne typy relacji w parku narodowym 11 Ryc. 2. Główne elementy systemu człowiek – środowisko w ujęciach modelowych 12 Ryc. 3. Model środowiska życia człowieka 13 Ryc. 4. Relacje tworzące strukturę terytorialnego systemu społecznego 14 Ryc. 5. Model relacji park narodowy – społeczność lokalna 15 Ryc. 6. Wyobrażenie i elementy na niego wpływające 35 Ryc. 7. Model procesu percepcji 36 Ryc. 8. Elementy wpływające na percepcję przestrzeni 37 Ryc. 9. Schemat poznawczy relacji ludzie – park narodowy 38 Ryc. 10. Poziomy społecznej percepcji relacji człowiek – środowisko 39 Ryc. 11. Czynniki wpływające na ocenę relacji park narodowy – społeczność lokalna 45 Ryc. 12. Rozmieszczenie parków narodowych na tle gmin parkowych 46 Ryc. 13. Struktura ankietowanych przedstawicieli władz gmin parkowych według pełnionej funkcji 50 Ryc. 14. Opinie władz gmin na temat priorytetów rozwoju gmin (I-V – miejsce priorytetu w zestawieniu) 51 Ryc. 15. Udział procentowy osób pełnoletnich i młodzieży wśród przebadanych mieszkańców gmin poszczególnych parków narodowych 52 Ryc. 16. Struktura wieku badanej grupy respondentów 53 Ryc. 17. Struktura wykształcenia respondentów pełnoletnich 53 Ryc. 18. Struktura wykształcenia pełnoletnich respondentów w poszczególnych parkach narodowych 54 Ryc. 19. Status zawodowy osób pełnoletnich 54 Ryc. 20. Status zawodowy respondentów pełnoletnich w poszczególnych parkach narodowych 55 Ryc. 21. Miejsce zamieszkania respondentów według typów gmin 55 Ryc. 22. Struktura zamieszkania w różnych typach gmin wśród respondentów poszczególnych parków narodowych 56 Ryc. 23. Miejsce zamieszkania respondentów względem parku narodowego 56 Ryc. 24. Struktura zamieszkania respondentów względem parku narodowego w poszczególnych parkach narodowych 57 Ryc. 25. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o posiadanie gruntów w parku narodowym 58 Ryc. 26. Deklarowany stosunek respondentów do przyrody 58 323 Ryc. 27. Deklarowany stosunek respondentów do przyrody w poszczególnych parkach narodowych 59 Ryc. 28. Ocena własnej wiedzy o środowisku przyrodniczym okolicy miejscowości zamieszkania przez gimnazjalistów i osoby pełnoletnie 60 Ryc. 29. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o ocenę własnej wiedzy odnośnie środowiska przyrodniczego okolicy miejscowości zamieszkania 60 Ryc. 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie o źródła wiedzy na temat środowiska przyrodniczego we własnej gminie (pytanie wielokrotnego wyboru, % nie dają sumy 100%) 61 Ryc. 31. Rozkład odpowiedzi gimnazjalistów i osób dorosłych na pytanie o źródła wiedzy o środowisku (pytanie wielokrotnego wyboru) 62 Ryc. 32. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie o udział w zajęciach edukacyjnych 63 Ryc. 33. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy okoliczna przyroda i krajobraz są ci bliskie? 65 Ryc. 34. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym? 66 Ryc. 35. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować? 68 Ryc. 36. Rozkład odpowiedzi respondentów w poszczególnych parkach narodowych na pytanie: Czy na miejscowej przyrodzie można zarobić inwestując w turystykę lub rekreację? 69 Ryc. 37. Rozkład odpowiedzi władz gmin parkowych na pytanie czym przede wszystkim jest park narodowy 77 Ryc. 38. Ocena walorów parków narodowych przez przedstawicieli władz gmin parkowych 78 Ryc. 39. Rozkład odpowiedzi osób pełnoletnich oraz młodzieży na pytanie czym przede wszystkim jest park narodowy – kolejność wg częstości odpowiedzi 79 Ryc. 40. Zakresy odpowiedzi (w %) dotyczących postrzegania parku narodowego przez ludność miejscową w poszczególnych parkach 81 Ryc. 41. Opinie respondentów na temat liczebności parków narodowych w Polsce 81 Ryc. 42. Ocena walorów przyrodniczych i krajobrazowych parków narodowych przez respondentów 82 Ryc. 43. Ocena walorów przyrodniczych i krajobrazowych wybranych parków narodowych 83 Ryc. 44. Zadowolenie z zamieszkania w sąsiedztwie parku narodowego 90 324 Ryc. 45. Gotowość zamieszkania na terenie parku narodowego 92 Ryc. 46. Rozkład odpowiedzi osób pełnoletnich, młodzieży gimnazjalnej oraz władz gmin parkowych na pytanie czym przede wszystkim jest park narodowy (kolejność wg częstości odpowiedzi) 94 Ryc. 47. Walory przyrodnicze i krajobrazowe parków narodowych w opinii osób pełnoletnich, gimnazjalistów oraz władz gmin parkowych 95 Ryc. 48. Antropogeniczne zagrożenia występujące w polskich parkach narodowych 98 Ryc. 49. Rozkład odpowiedzi władz gmin parkowych na pytanie o ocenę antropogenicznych zagrożeń parków narodowych 114 Ryc. 50. Rozkład odpowiedzi władz gmin parkowych na pytanie dotyczące zagospodarowania przestrzennego oraz użytkowania parku narodowego i jego otuliny 115 Ryc. 51. Opinia respondentów o stanie środowiska gmin parkowych w poszczególnych parkach narodowych 118 Ryc. 52. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy parki narodowe powinny być tworzone i istnieć wyłącznie na gruntach państwowych 123 Ryc. 53. Rozkład odpowiedzi na pytanie o obecność stałych mieszkańców w parku narodowym 124 Ryc. 54. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy wstęp turystów na teren parku narodowego powinien być płatny 127 Ryc. 55. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodami i autobusami na obszar parku narodowego 127 Ryc. 56. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe 131 Ryc. 57. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów 131 Ryc. 58. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne 134 Ryc. 59. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób z zewnątrz, które kupują tam działki budowlane i chcą tam zamieszkać 134 Ryc. 60. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób mieszkających tam od dawna 135 Ryc. 61. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy w otulinie parku narodowego mieszkańcy otuliny powinni budować nowe domy tylko w dawnym – tradycyjnym stylu 135 325 Ryc. 62. Rozkład odpowiedzi na pytanie czy ludzie z zewnątrz powinni móc budować w otulinie parku narodowego domki letniskowe 136 Ryc. 63. Korzyści z istnienia parku narodowego dla lokalnej społeczności według dyrektorów parków narodowych 146 Ryc. 64. Utrudnienia dla lokalnej społeczności związane z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie według dyrektorów parków narodowych 146 Ryc. 65. Korzyści dla lokalnej społeczności z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie według władz gmin parkowych 147 Ryc. 66. Utrudnienia związane z istnieniem parku narodowego w sąsiedztwie według władz gmin parkowych 148 Ryc. 67. Korzyści z istnienia parku narodowego według mieszkańców gmin parkowych 148 Ryc. 68. Dostrzeganie korzyści z istnienia parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych 151 Ryc. 69. Utrudnienia związane z obecnością parku narodowego według ludności gmin parkowych (źródło: opracowanie własne) 154 Ryc. 70. Dostrzeganie utrudnień związanych z istnieniem parku narodowego dla mieszkańców gmin parkowych w poszczególnych parkach 157 Ryc. 71. Doznawanie wśród respondentów osobistych utrudnień związanych z sąsiedztwem parku narodowego 165 Ryc. 72. Doznawanie wśród respondentów osobistych korzyści z istnienia parku narodowego w sąsiedztwie 166 Ryc. 73. Korzyści z parku narodowego w opinii różnych grup respondentów 170 Ryc. 74. Utrudnienia związane z sąsiedztwem parku narodowego w opinii różnych grup respondentów 172 Ryc. 75. Główne źródła konfliktów w parkach narodowych w opinii dyrektorów parków narodowych 177 Ryc. 76. Odpowiedzi dyrektorów parków narodowych na pytanie czy konflikty występowały w przeszłości (przed wprowadzeniem obecnej Ustawy o OP z 2004 r.) lub czy występują obecnie 179 Ryc. 77. Odpowiedzi dyrektorów parków narodowych na pytanie o znaczenie strefy ochronnej parku narodowego 180 Ryc. 78. Odpowiedzi dyrektorów parków narodowych na pytanie o występowanie konfliktów w strefie ochronnej parku narodowego 182 Ryc. 79. Sposoby rozwiązywania, ograniczania oraz zażegnywania sporów (trzy najważniejsze) między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów według dyrektorów parków 183 Ryc. 80. Odpowiedzi przedstawicieli władz gmin parkowych na pytanie czy konflikty występowały w przeszłości lub czy występują obecnie 185 326 Ryc. 81. Główne źródła konfliktów w opinii władz gmin parkowych 186 Ryc. 82. Sposoby rozwiązywania, ograniczania oraz zażegnywania sporów między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów (trzy najważniejsze – najlepsze, najbardziej skuteczne sposoby) według władz gmin parkowych 187 Ryc. 83. Struktura odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie „Czy w sąsiedztwie parku narodowego dochodziło do konfliktów między dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami?” 191 Ryc. 84. Opinie respondentów na temat konfliktów między parkiem narodowym a miejscową ludnością w poszczególnych parkach 193 Ryc. 85. Opinie respondentów na temat konfliktów w sąsiedztwie parku narodowego między parkiem a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami w poszczególnych parkach 195 Ryc. 86. Główne przyczyny konfliktów w parkach narodowych w opinii ludności gmin parkowych w poszczególnych parkach 201 Ryc. 87. Najważniejsze sposoby rozwiązywania konfliktów oraz ograniczania lub zażegnywania sporów między dyrekcją parku narodowego a innymi stronami konfliktów według ludności gmin parkowych (n = 5290) 204 Ryc. 88. Rozkład odpowiedzi mieszkańców poszczególnych parków na pytanie o najlepsze sposoby rozwiązywania konfliktów park narodowy – miejscowa ludność 207 Ryc. 89. Główne źródła konfliktów w parkach narodowych w opinii różnych grup respondentów 211 Ryc. 90. Opinie dyrektorów parków o relacjach między parkiem narodowym, ludnością miejscową i samorządem w parkach i ich sąsiedztwie 214 Ryc. 91. Opinie władz gmin parkowych o relacjach między parkiem narodowym a władzami samorządowymi gmin parkowych oraz między parkiem narodowym a miejscową ludnością 217 Ryc. 92. Odpowiedzi przedstawicieli władz gmin parkowych na pytanie czy powinny nastąpić zmiany w funkcjonowaniu parku narodowego 217 Ryc. 93. Ocena relacji park narodowy – ludność miejscowa przez mieszkańców gmin parkowych 222 Ryc. 94. Ocena relacji między dyrekcją parku narodowego a władzami samorządowymi w poszczególnych parkach 228 Ryc. 95. Odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o ocenę pracy dyrekcji najbliższego parku narodowego (n = 5850) 231 Ryc. 96. Odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie czy powinny nastąpić zmiany w funkcjonowaniu parku narodowego, które poprawią relacje między parkiem a społecznością lokalną (n = 5840) 231 327 Ryc. 97. Rozkład odpowiedzi mieszkańców gmin parkowych na pytanie o zmiany, jakie powinny zostać wprowadzone w funkcjonowaniu parku narodowego dla poprawy relacji parku ze społecznością lokalną (n = 1161) 232 Ryc. 98. Obecne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii różnych grup respondentów 232 Ryc. 99. Ocena relacji park narodowy – ludność miejscowa według różnych grup respondentów 233 Ryc. 100. Obecne relacje park narodowy – samorządy w opinii różnych grup respondentów 234 Ryc. 101. Ocena relacji park narodowy – władze samorządowe według różnych grup respondentów 235 Ryc. 102. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób pełnoletnich i gimnazjalistów, w poszczególnych parkach 236 Ryc. 103. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób uczestniczących i nieuczestniczących w edukacji ekologicznej prowadzonej przez parki narodowe 237 Ryc. 104. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii respondentów lepiej i słabiej wykształconych 238 Ryc. 105. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób zamieszkałych w parku narodowym i jego otulinie oraz poza tym obszarem (źródło: opracowanie własne) 239 Ryc. 106. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób, których rodziny posiadają lub nie posiadają gruntów w parku narodowych 240 Ryc. 107. Pozytywne relacje park narodowy – ludność miejscowa w opinii osób, zamieszkałych w gminach uznanych za zamożne oraz w gminach mniej zamożnych 241 Ryc. 108. Główne grupy narzędzi wdrażania ekorozwoju a sfery rozwoju, w których są one wykorzystywane 249 Ryc. 109. Wybrane sposoby kształtowania relacji między parkiem narodowym a miejscową ludnością według różnych grup respondentów 265 Ryc. 110. Teoretyczny model relacji park narodowy – społeczność lokalna (z uwzględnieniem korzyści z sąsiedztwa parku) 274 328 ZAŁĄCZNIKI Zał. 1. Ankieta dla dyrektorów parków narodowych A ZAKŁAD BIOGEOGRAFII I DYDAKTYKI GEOGRAFII Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego 41-200 Sosnowiec ul. Będzińska 60 tel. 32-3689260 (456) ANKIETA DLA DYREKTORÓW PARKÓW NARODOWYCH Szanowny Panie Dyrektorze Uprzejmie proszę o udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Dziękuję za czas poświęcony na wypełnienie ankiety. Adam Hibszer 1. Parki narodowe narażone są na wiele różnych antropogenicznych zagrożeń. Proszę oszacować w skali od 0 do 4 aktualne zagrożenia Parku Narodowego, którego jest Pan dyrektorem, zakreślając odpowiednią cyfrę (gdzie: 0 – brak zagrożenia, 1 – niewielkie zagrożenie, 2 – średnie zagrożenie, 3 – duże zagrożenie, 4 – bardzo duże zagrożenie Parku). a. nadmierny ruch turystyczny oraz związana z nim presja na inwestowanie w infrastrukturę turystyczną w Parku i jego sąsiedztwie ...................................................................0 1 2 3 4 b. inwestycje przemysłowe w sąsiedztwie (zakłady, fermy) ......................................0 1 2 3 4 c. postępująca urbanizacja – presja budowlana w Parku i sąsiedztwie .....................0 1 2 3 4 d. szlaki komunikacyjne (istniejące lub planowane drogi lub linie kolejowe) przecinające Park lub biegnące w jego sąsiedztwie .....................................................................0 1 2 3 4 e. zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb, śmieci ....................................................0 1 2 3 4 f. zmiana użytkowania rolniczego ziemi, przekwalifikowanie gruntów z rolnych na budowlane, działania służące intensyfikacji rolnictwa ...........................................0 1 2 3 4 g. inne (jakie?): ..........................................................................................................0 1 2 3 4 h. inne (jakie?): ..........................................................................................................0 1 2 3 4 i. inne (jakie?): ..........................................................................................................0 1 2 3 4 2. W przeszłości w wielu polskich parkach narodowych występowały sytuacje konfliktowe między władzami parku, stojącymi na straży ochrony przyrody a społecznością lokalną, władzami samorządowymi i innymi podmiotami działającymi w parku lub w jego sąsiedztwie. Proszę odpowiedzieć, czy w Parku, którego jest Pan dyrektorem miały miejsce takie konflikty i jakie były Pana zdaniem ich przyczyny? Proszę określić w skali od 0 do 4 intensywność takiego konfliktu (gdzie: 0 – brak konfliktu, 4 – bardzo ostry konflikt) a. niejasny podział kompetencji między dyrekcją Parku a samorządem lokalnym 0 1 2 3 4 b. ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie Parku .............................. 0 1 2 3 4 c. problemy własnościowe w Parku ......................................................................... 0 1 2 3 4 d. presja urbanizacyjna ............................................................................................ 0 1 2 3 4 e. udostępnienie Parku do użytkowania przez ludność miejscową .......................... 0 1 2 3 4 f. dostępność i zagospodarowanie turystyczne Parku .............................................. 0 1 2 3 4 g. sposób wykonywania zadań ochronnych przez Służbę Parku.............................. 0 1 2 3 4 h. sprzeczność między założeniami planu ochrony Parku a dokumentami określającymi kierunki rozwoju i zagospodarowania gmin (np. Strategia rozwoju gminy, Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego)........................................................................ 0 1 2 3 4 i. wpływ wykonywanych na terenie Parku zadań ochronnych na gospodarkę rolną, leśną lub łowiecką prowadzoną w sąsiedztwie Parku............................................................. 0 1 2 3 4 j. obecność gruntów obcych w Parku...................... .................................................. 0 1 2 3 4 329 k. złe przepisy prawne dotyczące funkcjonowania parków narodowych................... 0 1 2 3 4 l. inne (jakie?):............................................................................................................ 0 1 2 3 4 3. Proszę opisać najostrzejszy konflikt w Parku (kiedy to miało miejsce, przyczyna, strony konfliktu, sposób rozwiązania). .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... 4. Od 2004 r. obowiązuje nowa ustawa o ochronie przyrody. Czy po jej wprowadzeniu miały miejsce lub obecnie występują konflikty między Parkiem Narodowym a innymi podmiotami? (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. były przed jej wprowadzeniem i są obecnie b. były, ale obecnie nie występują c. nie było, ale obecnie są d. nie było i nie ma 5. Jakie korzyści w Pana opinii stwarza Park dla mieszkańców miejscowości, położonych w obrębie Parku Narodowego lub z nim sąsiadujących? (można wybrać z poniższych lub dodać własne) a. rozwój agroturystyki b. miejsca pracy w Parku lub w związku z istnieniem Parku Narodowego c. inne (jakie?): .................................................................................................................... d. inne (jakie?): .................................................................................................................... e. brak korzyści 6. Jakie utrudnienia stwarza Park dla mieszkańców miejscowości, położonych w obrębie Parku Narodowego lub z nim sąsiadujących? (można wybrać z poniższych lub dodać własne) a. trudności z komunikacją b. ograniczenia budowlane c. brak swobody w poruszaniu się po terenie Parku d. zakaz zbierania runa leśnego e. inne (jakie?):..................................................................................................................... f. brak utrudnień 7. Ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. wprowadziła pojęcie otuliny – strefy ochronnej parku narodowego. Czy Pana zdaniem strefa ochronna wokół Parku, którym Pan kieruje pełni właściwą rolę, czy też jest źródłem konfliktów? (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. pełni rolę ochronną dla Parku i nie jest źródłem konfliktów b. pełni rolę ochronną ale jest źródłem konfliktów c. nie pełni wymaganej prawem roli, ale nie jest źródłem konfliktów d. nie pełni wymaganej prawem roli i jest źródłem konfliktów 8. Czy Pana zdaniem w strefie ochronnej (otulinie) Parku w przeszłości istniały lub obecnie istnieją konflikty między dyrekcją Parku a mieszkańcami lub innymi podmiotami? (wybrać jedną z odpowiedzi): a. były wcześniej, są obecnie c. wcześniej nie było, obecnie są b. były wcześniej, obecnie nie ma d. wcześniej nie było, obecnie nie ma 330 9. W przypadku wystąpienia konfliktów w otulinie, proszę o przykłady najostrzejszych z nich (z podaniem podmiotów – stron tych konfliktów oraz ich przyczyn) a..................................................................................................................................................... b..................................................................................................................................................... c..................................................................................................................................................... 10. Jak Pan ocenia aktualne relacje władz Parku z władzami samorządowymi gmin „parkowych”? (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe e. bardzo złe 11. Jak Pan ocenia aktualne relacje władz Parku ze społecznością lokalną? (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe e. bardzo złe 12. Jak Pan ocenia aktualne relacje władz Parku z innymi podmiotami działającymi w obrębie Parku? (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe e. bardzo złe 13. Jak Pan ocenia aktualne relacje władz Parku z innymi podmiotami działającymi w otulinie/ sąsiedztwie Parku? (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe d. bardzo złe 14. Plany zagospodarowania przestrzennego gmin „parkowych” (w obszarze obejmującym Park Narodowy i jego otulinę): a. są w 100% uzgodnione z dyrekcją Parku Narodowego ................................. TAK / NIE b. są aktualne, ale z wyłączeniem terenów spornych z Parkiem Narodowym.... TAK / NIE c. gminy nie posiadają aktualnych planów zagospodarowania przestrzennego, a sprawy zabudowy regulowane są przez Ustalenie Warunków Zabudowy (UWZ)..... TAK / NIE 15. Obszar tzw. „wyłączeń” obejmuje około ..............ha. 16. Proszę uzupełnić brakujące informacje: W okresie obowiązywania aktualnej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (czyli od 2004 r.) administracja Parku Narodowego wydała ............. opinii do wniosków o UWZ dla gruntów położonych w obrębie Parku oraz .............. opinii dla gruntów w otulinach. 331 17. Proszę wybrać trzy najlepsze według Pana sposoby kształtowania relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością (w tym sposoby rozwiązywania oraz zażegnywania sporów pomiędzy dyrekcją Parku Narodowego a innymi stronami konfliktów: mieszkańcami, władzami samorządowymi i innymi podmiotami) lub dopisać własne. a. rekompensata finansowa Państwa (Rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem PN, b. zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w PN i w jego otulinie, c. prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją PN a władzami gmin, na których on leży, d. jasny podział kompetencji pomiędzy dyrekcją PN a władzami samorządowymi tzn. jednoznaczne przepisy prawne i ich przestrzeganie, e. wysiedlenie ludności zamieszkującej PN, f. uregulowanie ruchu turystycznego w PN, g. współuczestnictwo społeczności lokalnej w realizacji statutowych funkcji PN, h. umożliwienie prowadzenia w Parku działalności gospodarczej np. gastronomicznej, i. lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją PN a społecznością lokalną, j. kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności, k. (jakie?) .............................................................................................................................. l. (jakie?) .............................................................................................................................. 18. Czy uważa Pan, że powinny zostać wprowadzone zmiany prawno-administracyjne, które zmniejszyłyby zagrożenia funkcjonowania parków narodowych w Polsce? a. tak b. nie 19. Jeśli powyżej zaznaczył Pan pkt. a, to jakie konkretne zmiany proponuje? .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... 20. Ośrodki edukacyjne parków narodowych prowadzą zajęcia edukacyjne dla różnych grup odbiorców. Proszę podać liczbę uczestników takich zajęć prowadzonych przez Park w 2009 r. ............................. z tego dla ludności miejscowej - gmin „parkowych”:.................... (w tym dzieci i młodzież szkolna:.......................). 21. Szacunkowa liczba ludności mieszkającej w Parku wynosi:...................., w otulinie Parku:......................, w miejscowościach sąsiadujących z Parkiem:......................... 22. Czy władze Parku wspólnie z samorządami podejmowały inicjatywy (np. infrastrukturalne) służące mieszkańcom Parku lub jego sąsiedztwa? a) tak b) nie Jeśli tak, to proszę podać przykłady takich działań: .................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... Miejsce na uwagi i komentarze: ................................................................................................. ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... Dziękuję za wypełnienie ankiety 332 Zał. 2. Ankieta dla władz gmin parkowych ZAKŁAD BIOGEOGRAFII I DYDAKTYKI GEOGRAFII Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego 41-200 Sosnowiec ul. Będzińska 60 tel. (32)-36-89-456 (260) ANKIETA DLA WŁADZ SAMORZĄDOWYCH GMIN „PARKOWYCH” Szanowna Pani/ Szanowny Panie! Uprzejmie proszę o udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Dziękuję za czas poświęcony na wypełnienie ankiety. Adam Hibszer I. Informacja o osobie ankietowanej (w odpowiednim miejscu proszę podkreślić lub uzupełnić) 1. Płeć: kobieta mężczyzna 2. Wiek: .................. 3. Zajmowane stanowisko i lata pracy na nim:....................... 4. Lata pracy w samorządzie lokalnym................................. 5. Moja wiedza na temat środowiska przyrodniczego Gminy jest: a. słaba, b. przeciętna, c. dobra, d. bardzo dobra II. Informacja o Gminie, na terenie której znajduje się Park Narodowy lub jego otulina (w odpowiednim miejscu proszę uzupełnić, wybrać lub podkreślić) 1. Proszę uszeregować od 1 do 4 (lub 5) niżej wymienione priorytety rozwojowe Gminy: gdzie 1 – najważniejszy priorytet, 4 (lub 5) – najmniej ważny priorytet rozwój zabudowy mieszkalnej (urbanizacja Gminy) wspomaganie działalności statutowej Parku Narodowego rozbudowa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej i turystycznej rozwój inwestycji komunikacyjnych inne (jakie?):.......................................................................................................... 2. Aktualny stan środowiska przyrodniczego Gminy na terenie której znajduje się Park jest: c. dobry, d. bardzo dobry a. zły, b. niezadowalający, 3. Najbardziej negatywnie na przyrodę obszaru Gminy wpływają: (wybrać maksymalnie trzy!) a. inwestycje przemysłowe, b. transport samochodowy, c. budowa nowych domów i rozbudowa zabudowy mieszkalnej, d. śmieci i ścieki, e. lokalne zanieczyszczenia powietrza, f. zanieczyszczenia powietrza docierające spoza obszaru Gminy, g. turyści, h. rolnictwo, i. hałas, j. inne (jakie?):................................................................................................. k. inne (jakie?):................................................................................................. 4. Przy każdym z poniższych stwierdzeń proszę napisać T [TAK] lub N [NIE] w zależności od tego czy się z nim Pani/ Pan zgadza czy nie. a. Przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów oraz żywności, dlatego trzeba ją użytkować........ b. Na miejscowej przyrodzie można dobrze zarobić inwestując w turystykę lub rekreację...... 333 c. Przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym...... d. Parki narodowe powinny być tworzone i istnieć wyłącznie na gruntach państwowych....... 5. Na obszarze Gminy mogą występować różne antropogeniczne zagrożenia Parku Narodowego. Proszę je oszacować w skali od 0 do 4, zakreślając odpowiednią cyfrę (gdzie: 0 – brak zagrożenia, 1 – niewielkie zagrożenie, 2 – średnie zagrożenie, 3 – duże zagrożenie, 4 – bardzo duże zagrożenie Parku Narodowego). a. presja na inwestowanie w infrastrukturę turystyczną ............................................ 0 1 2 3 4 b. inwestycje przemysłowe (zakłady, fermy) ............................................................ 0 1 2 3 4 c. postępujący rozwój zabudowy mieszkalnej (urbanizacja) ..................................... 0 1 2 3 4 d. szlaki komunikacyjne (istniejące lub planowane drogi lub linie kolejowe) przecinające Park lub biegnące w jego sąsiedztwie .................................................................... 0 1 2 3 4 e. zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb ................................................................ 0 1 2 3 4 f. śmieci ..................................................................................................................... 0 1 2 3 4 g. zmiana użytkowania rolniczego ziemi, przekwalifikowanie gruntów z rolnych na budowlane................................................................................................................ 0 1 2 3 4 h. inne (jakie?):........................................................................................................... 0 1 2 3 4 i. inne (jakie?):........................................................................................................... 0 1 2 3 4 III. Postrzeganie Parku Narodowego przestrzennie powiązanego z Gminą 1. Park Narodowy obejmuje około...................% powierzchni Gminy czyli....................ha, natomiast obszar otuliny Parku szacunkowo obejmuje............% terenu Gminy czyli .......... ha. 2. Walory przyrodnicze i krajobrazowe Parku Narodowego oceniam jako: d. wysokie e. bardzo wysokie a. bardzo niskie b. niskie c. przeciętne 3. Park Narodowy to przede wszystkim: (proszę wybrać maksymalnie trzy odpowiedzi) a. obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu b. szansa na promocję regionu/ Gminy c. szansa na zdobycie funduszy unijnych d. pracodawca e. pole badań dla naukowców f. bariera dla rozwoju regionu/Gminy g. utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności, bo są tam liczne zakazy h. źródło konfliktów społecznych i. pozostałość po minionym ustroju j. instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew miejscowej ludności k. inne (jakie?):.................................................................................................. 4. Przy każdym z poniższych stwierdzeń proszę napisać T [TAK] lub N [NIE] w zależności od tego czy się z nim Pani/Pan zgadza czy nie. a. w Parku Narodowym (PN) nie powinno być stałych mieszkańców........ b. w otulinie PN powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe........ c. w otulinie PN powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów........ d. wstęp turystów na teren PN powinien być płatny......... e. mieszkańcy otuliny powinni budować nowe domy tylko w „tradycyjnym” stylu.......... f. ludzie z zewnątrz powinni móc budować w otulinie PN domki letniskowe......... g. turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodem i autobusem do PN, powinni dochodzić pieszo z parkingów usytuowanych poza jego obszarem........ h. w otulinie PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób mieszkających tu od dawna......... 334 i. w otulinie PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób z zewnątrz, które kupują działki budowlane i chcą tu zamieszkać......... j. w otulinie PN powinny obowiązywać restrykcyjne (surowe) przepisy budowlane i komunikacyjne......... 5. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Gminy (w obszarze obejmującym Park Narodowy i jego otulinę) [proszę zaznaczyć TAK lub NIE]: a. jest w 100% uzgodniony z dyrekcją Parku Narodowego TAK / NIE b. jest aktualny, ale z wyłączeniem terenów spornych z Parkiem Narodowym TAK / NIE c. Gmina nie posiada aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego, a sprawy zabudowy regulowane są przez Ustalenie Warunków Zabudowy (UWZ) TAK / NIE 6. Obszar tzw. „wyłączeń” (dot. pyt. 5b) obejmuje około ...............ha. 7. Jakie korzyści stwarza dla mieszkańców gminy istnienie Parku Narodowego? (można wybrać dwie z poniższych lub dodać inne - własne) a. rozwój agroturystyki b. miejsca pracy w parku lub w związku z istnieniem Parku Narodowego c. inne (jakie?): ................................................................................................................... d. brak korzyści 8. Jakie utrudnienia stwarza dla mieszkańców gminy położenie w sąsiedztwie Parku Narodowego? (można wybrać dwa z poniższych lub dodać inne - własne) a. trudności z komunikacją b. ograniczenia budowlane c. brak swobody w poruszaniu się po terenie Parku d. zakaz zbierania runa leśnego e. inne (jakie?):.................................................................................................................... f. brak utrudnień. 9. Czy Pani/Pana zdaniem w przeszłości istniały lub obecnie istnieją konflikty między administracją Parku Narodowego a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami (np. inwestorami)? (proszę wybrać jedną z odpowiedzi): a. były w przeszłości, są obecnie b. w przeszłości nie było, obecnie są c. były w przeszłości, obecnie nie ma d. w przeszłości nie było, obecnie nie ma 10. Jeżeli w powyższym pytaniu padła odpowiedź a, b lub c to proszę wskazać jakie były (są) Pani/Pana zdaniem najczęstsze przyczyny tych konfliktów? (można wybrać kilka odpowiedzi) a. problemy własnościowe b. rozwój zabudowy i budowa nowych domów c. niejasny podział zakresu władzy między dyrekcją PN a samorządem lokalnym d. ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku e. problemy z udostępnieniem parku do użytkowania przez ludność miejscową f. dostępność i zagospodarowanie turystyczne parku g. sposób wykonywania zadań przez Służbę Parku h. sprzeczności między zapisami planu ochrony Parku Narodowego a dokumentami dotyczącymi rozwoju gmin (m.in. określającymi kierunki zagospodarowania gmin) i. brak rozmów oraz brak zainteresowania losem mieszkańców ze strony Parku j. negatywny wpływ dzikich zwierząt na uprawy rolne k. inne (jakie?):.................................................................................................... l. inne (jakie?):.................................................................................................... 11. Obecne relacje między administracją Parku Narodowego a ludnością miejscową oceniam jako: (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. bardzo złe b. złe c. obojętne d. dobre e. bardzo dobre 335 12. Obecne relacje między administracją Parku Narodowego a władzami samorządowymi oceniam jako: a. bardzo złe b. złe c. obojętne d. dobre e. bardzo dobre 13. Proszę wybrać trzy najlepsze według Pani/Pana sposoby kształtowania relacji między parkiem narodowym a lokalną społecznością (w tym sposoby rozwiązywania oraz zażegnywania sporów pomiędzy dyrekcją Parku Narodowego a innymi stronami konfliktów: mieszkańcami, władzami samorządowymi i innymi podmiotami) lub dopisać własne. a. rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem PN, b. zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w PN i w jego otulinie, c. prawne zobowiązanie do współpracy między dyrekcją PN a władzami gmin, na których on leży, d. jasny podział kompetencji pomiędzy dyrekcją PN a władzami samorządowymi tzn. jednoznaczne przepisy prawne i ich przestrzeganie, e. wysiedlenie ludności zamieszkującej PN (np. poprzez wykupy gruntów), f. uregulowanie ruchu turystycznego w PN, g. współuczestnictwo społeczności lokalnej w realizacji statutowych funkcji PN, h. umożliwienie prowadzenia w Parku działalności gospodarczej np. gastronomicznej. i. dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna. j. lepszy niż obecnie przepływ informacji między dyrekcją PN a społecznością lokalną. k. kształtowanie świadomości ekologicznej społeczności lokalnej np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne dla miejscowej ludności, l. (inne - własne:)............................................................................................................ 14. Czy uważa Pani/Pan, że powinny zostać wprowadzone zmiany w funkcjonowaniu Parku Narodowego? a. tak b. nie c. nie wiem Jeśli tak, to jakie konkretne zmiany Pani/Pan proponuje? ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 15. Czy władze Gminy wspólnie z władzami Parku Narodowego podejmowały inicjatywy (np. infrastrukturalne) służące lokalnej społeczności? a) tak b) nie Jeśli tak, to proszę podać przykłady takich działań: ................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... 16. Czy są ważne sprawy dotyczące relacji administracja Parku Narodowego – samorząd lokalny, których nie poruszono w ankiecie? a) tak b) nie Jeśli tak, to proszę podać przykłady: ......................................................................................... ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... Miejsce na uwagi i komentarze: ................................................................................................. ..................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................... Dziękuję za wypełnienie ankiety 336 Zał. 3. Ankieta dla pełnoletnich mieszkańców gmin parkowych ZAKŁAD BIOGEOGRAFII I DYDAKTYKI GEOGRAFII Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego 41-200 Sosnowiec ul. Będzińska 60 ………………………… PARK NARODOWY (...PN) W ŚWIADOMOŚCI LOKALNEJ SPOŁECZNOŚCI – MIESZKAŃCÓW PARKU I JEGO SĄSIEDZTWA (OTULINY) Szanowna Pani/ Szanowny Panie! Ankieta jest adresowana do osoby pełnoletniej. Jest ona anonimowa i służy wyłącznie badaniom naukowym. Uprzejmie prosimy o udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Dziękujemy za czas poświęcony na jej wypełnienie. Adam Hibszer I. Informacja o osobie ankietowanej (w odpowiednim miejscu proszę podkreślić lub uzupełnić) a. Płeć: kobieta mężczyzna b. Wiek: .................. c. Wykształcenie: podstawowe, zasadnicze zawodowe, średnie, wyższe d. Status zawodowy: uczeń/student, osoba pracująca zawodowo, osoba niepracująca, emeryt/rencista e. Miejscowość zamieszkania:............................................................... f. Moja rodzina: jest/nie jest właścicielem gruntów położonych w PN II. Pani/Pan i przyroda (proszę podkreślić lub uzupełnić) 1. Proszę ocenić swój stosunek do przyrody, wybierając jedno z poniższych stwierdzeń: a. przyroda jest dla mnie bardzo ważna, b. przyroda jest dla mnie ważna, c. przyroda jest mi obojętna, 2. Aktualny stan środowiska przyrodniczego okolicy miejscowości, w której mieszkam jest: a. bardzo dobry, b. dobry, c. niezadowalający, d. zły 3. Najbardziej negatywnie na przyrodę w mojej gminie, w której znajduje się park narodowy wpływa: (proszę wybrać maksymalnie trzy!) a. transport samochodowy, b. budowa nowych domów i rozbudowa zabudowy mieszkalnej, c. śmieci i ścieki, d. zanieczyszczenia powietrza docierające tu spoza okolicy, e. turyści, f. rolnictwo, g. hałas, h. inne:.............................................................. 4. Moja wiedza na temat środowiska przyrodniczego okolicy miejscowości i gminy, w której mieszkam jest: a. bardzo dobra, b. dobra, c. słaba, d. bardzo słaba, 5. Wiedzę o stanie środowiska przyrodniczego okolicy mojej miejscowości i gminy czerpię z: (proszę wskazać trzy najważniejsze źródła wiedzy) a. internetu b. własnych obserwacji c. książek, map, gazet d. Urzędu Gminy e. od znajomych/sąsiadów f. od nauczyciela/szkoły 6. Przy każdym z poniższych stwierdzeń proszę napisać TAK lub NIE w zależności od tego czy się z nim Pani/ Pan zgadza czy nie. a. Przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować. b. Na miejscowej przyrodzie można dobrze zarobić inwestując w turystykę lub rekreację. 337 c. Przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym. d. Okoliczna przyroda i krajobraz są mi bliskie. e. Parki narodowe powinny być tworzone i istnieć wyłącznie na gruntach państwowych. f. Dla dobra ochrony przyrody w parku narodowym byłabym skłonna/byłbym skłonny zgodzić się na ograniczenie swoich praw (np. praw własności). 7. Park narodowy to przede wszystkim: (proszę wybrać trzy odpowiedzi) a. obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu b. szansa na promocję regionu c. szansa na zdobycie funduszy unijnych d. pracodawca e. pole badań dla naukowców f. bariera dla rozwoju regionu g. utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności, bo są tam liczne zakazy h. źródło konfliktów społecznych i. pozostałość po minionym ustroju j. instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew ludności miejscowej k. inne:.................................................. 8. Parków narodowych w naszym kraju jest: a. za mało b. za dużo c. w sam raz III. ………………………… Park Narodowy (…PN) w opinii lokalnej społeczności 1. Co Pana/Pani zdaniem przede wszystkim stanowi o atrakcyjności …PN? (proszę wypisać) ................................................................................................................................................... 2. Walory przyrodnicze i krajobrazowe …PN oceniam jako: e. bardzo niskie a. bardzo wysokie c. przeciętne b. wysokie d. niskie 3. Czy Pani/Pan jest zadowolona/y z tego, że mieszka w strefie ochronnej (otulinie) /sąsiedztwie parku narodowego? (proszę wybrać tylko jedną z poniższych odpowiedzi) a. bardzo zadowolony d. bardzo niezadowolony b. zadowolony e. nie mam zdania c. niezadowolony 4. Czy Pani/Pan chciał(a)by mieszkać w przyszłości na terenie ...PN? a. tak b. nie c. nie mam zdania 5. Przy każdym z poniższych stwierdzeń proszę napisać TAK lub NIE w zależności od tego czy się z nim zgadza czy nie. a. W …PN nie powinno być stałych mieszkańców. b. W otulinie …PN powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe. c. W otulinie …PN powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów. d. Wstęp turystów na teren …PN powinien być płatny. e. Mieszkańcy otuliny …PN powinni budować nowe domy tylko w dawnym stylu. f. Ludzie z zewnątrz powinni móc budować w otulinie …PN domki letniskowe. g. Turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodem i autobusem do …PN, powinni dochodzić pieszo z parkingów usytuowanych poza obszarem parku. h. W otulinie …PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób mieszkających tu od dawna. i. W otulinie …PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób z zewnątrz, które kupują działki budowlane i chcą tu zamieszkać. j. W otulinie …PN powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne. 338 6. Jakie korzyści stwarza dla mieszkańców Pani/Pana miejscowości istnienie ……………… Parku Narodowego? (można wybrać dwie z poniższych lub dodać inne - własne) a. wiele różnych korzyści b. rozwój agroturystyki c. miejsca pracy w parku lub w związku z istnieniem parku narodowego d. brak korzyści e. inne: ............................................................................................................................ 7. Jakie utrudnienia stwarza dla mieszkańców Pani/Pana miejscowości położenie w sąsiedztwie …………………..PN? (można wybrać dwa z poniższych lub dodać inne - własne) a. dużo różnych utrudnień b. trudności z komunikacją c. ograniczenia budowlane d. brak swobody w poruszaniu się po terenie parku e. inne:................................................................................................................................ 8. Czy Pani/Pana zdaniem w ………………….Parku Narodowym dochodziło w przeszłości do konfliktów między ludnością miejscową a dyrekcją …PN? (wybrać jedną z odpowiedzi) a. tak b. nie c. nie wiem 9. Jeżeli w pytaniu 8 padła odpowiedź „tak” to proszę wskazać jakie były Pani/Pana zdaniem najczęstsze przyczyny tych konfliktów? (można wybrać kilka odpowiedzi) a. problemy własnościowe b. rozbudowa i budowa nowych domów (presja urbanizacyjna) c. niejasny podział zakresu władzy między dyrekcją …PN a samorządem lokalnym d. ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku e. problemy z udostępnieniem parku do użytkowania przez ludność miejscową f. zagospodarowanie turystyczne parku g. sposób wykonywania zadań przez dyrekcję PN/Służbę Parku h. sprzeczności między zapisami planu ochrony …PN a dokumentami dotyczącymi rozwoju gmin (m.in. określającymi kierunki zagospodarowania gmin) i. brak rozmów oraz brak zainteresowania losem ludzi ze strony Parku j. negatywny wpływ dzikich zwierząt na uprawy rolne k. inne:........................... 10. Obecne relacje między dyrekcją …PN a ludnością miejscową oceniam jako: (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe e. bardzo złe 11. Czy Pani/Pana zdaniem w strefie ochronnej (otulinie)/sąsiedztwie …PN w przeszłości istniały lub obecnie istnieją konflikty między dyrekcją …PN a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami (np. inwestorami)? (wybrać jedną z odpowiedzi): a. były kiedyś, są obecnie b. były kiedyś, obecnie nie ma c. kiedyś nie było, obecnie są d. kiedyś nie było, obecnie nie ma e. nie wiem 12. Jeżeli w pytaniu 11 padły odpowiedzi „a-c” to proszę podać jakie były / są Pani/Pana zdaniem przyczyny tych konfliktów? (można wymienić trzy) a. ................................................................................................................................... b. .................................................................................................................................... 339 c..................................................................................................................................... 13. Obecne relacje między dyrekcją …PN a władzami samorządowymi oceniam jako: a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe e. bardzo złe 14. Proszę wybrać trzy najlepsze wg Pani/Pana sposoby kształtowania relacji (w tym sposoby rozwiązywania lub zażegnywania sporów) pomiędzy dyrekcją …PN a społecznością lokalną: a. rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, b. zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym, c. prawne zobowiązanie do współpracy pomiędzy dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, d. lepszy niż obecnie przepływ informacji pomiędzy dyrekcją parku narodowego a mieszkańcami, e. kształtowanie świadomości ekologicznej miejscowej społeczności np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne w parku dla ludności, f. umożliwienie prowadzenia w Parku działalności gospodarczej np. gastronomicznej, g. dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna. 15. Na terenach parków narodowych obowiązują pewne ograniczenia. Czy osobiście doznał/a Pan/Pani utrudnień (strat) w związku z istnieniem …PN? a. tak (wymienić jakie) ................................................................................................... b. nie, nigdy 16. Czy osobiście doznał/a Pan/Pani ułatwień (korzyści) w związku z istnieniem Parku lub pomocy ze strony pracowników ….PN? a. tak (wymienić) ............................................................................................................. b. nie, nigdy 17. Czy kiedykolwiek uczestniczył/a Pan/Pani w zajęciach edukacyjnych w …PN lub prowadzonych przez osobę pracującą w Parku? a. tak, b. nie, c. nie wiem, 18. Pracę dyrekcji ……………………… Parku Narodowego oceniam: a. bardzo dobrze b. dobrze c. obojętnie (nie mam zdania) d. źle e. bardzo źle 19. Czy uważa Pani/Pan, że powinny zostać wprowadzone zmiany w sposobie funkcjonowania …………….. PN, które poprawią relacje między PN a miejscową ludnością? a. tak b. nie c. nie wiem/ nie mam zdania 20. Jeśli uważa Pani/Pan, że powinny zostać wprowadzone zmiany w sposobie funkcjonowania …PN, to jakie konkretne zmiany Pani/Pan proponuje? - ............................................................. -............................................................... -............................................................... 21. Czy są ważne sprawy dotyczące relacji …PN – społeczność lokalna, których nie poruszono w ankiecie? 340 Zał. 4. Ankieta dla młodzieży ZAKŁAD BIOGEOGRAFII I DYDAKTYKI GEOGRAFII Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego 41-200 Sosnowiec ul. Będzińska 60 ………………………… PARK NARODOWY (...PN) W ŚWIADOMOŚCI MŁODZIEŻYMIESZKAŃCÓW PARKU I JEGO SĄSIEDZTWA (OTULINY) Drogi Uczniu! Uprzejmie prosimy o udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Ankieta jest anonimowa i służy wyłącznie badaniom naukowym. Dziękujemy za czas poświęcony na jej wypełnienie. Adam Hibszer I. Informacja o osobie ankietowanej (w odpowiednim miejscu proszę podkreślić lub uzupełnić) a. Płeć: kobieta / mężczyzna b. Wiek: .................. c. Klasa: ................... d. Miejscowość, w której mieszkasz: ............................................................ II. Ty i przyroda (proszę podkreślić lub uzupełnić) 1. Proszę ocenić swój stosunek do przyrody, wybierając jedno z poniższych stwierdzeń: a. przyroda jest dla mnie bardzo ważna, b. przyroda jest dla mnie ważna, c. przyroda jest mi obojętna, 2. Aktualny stan środowiska przyrodniczego okolicy miejscowości, w której mieszkam jest: a. bardzo dobry, b. dobry, c. niezadowalający, d. zły 3. Najbardziej negatywnie na przyrodę w mojej gminie, w której znajduje się park narodowy wpływa: (proszę wybrać maksymalnie trzy odpowiedzi!) a. transport samochodowy, b. budowa nowych domów i rozbudowa zabudowy mieszkalnej, c. śmieci i ścieki, d. zanieczyszczenia powietrza docierające tu spoza okolicy, e. turyści, f. rolnictwo, g. hałas, h. inne:.............................................................. 4. Moja wiedza na temat środowiska przyrodniczego okolicy miejscowości, w której mieszkam jest: a. bardzo dobra, b. dobra, c. słaba, d. bardzo słaba, 5. Wiedzę o stanie środowiska przyrodniczego okolicy mojej miejscowości i gminy czerpię z: (proszę wskazać trzy najważniejsze źródła wiedzy) a. internetu b. własnych obserwacji c. książek, map, gazet d. Urzędu Gminy e. od znajomych/sąsiadów f. od nauczyciela/szkoły 6. Przy każdym z poniższych stwierdzeń proszę napisać TAK lub NIE w zależności od tego czy się z nim zgadzasz czy nie. a. Przyroda najbliższej okolicy jest dla miejscowej ludności źródłem dochodów, dlatego trzeba ją użytkować. b. Na miejscowej przyrodzie można dobrze zarobić inwestując w turystykę lub rekreację. c. Przyroda okolicy jest cennym dziedzictwem całego narodu i dlatego należy ją chronić w parku narodowym. d. Okoliczna przyroda i krajobraz są mi bliskie. 341 e. Parki narodowe powinny być tworzone i istnieć wyłącznie na gruntach państwowych. f. Dla dobra ochrony przyrody w parku narodowym byłabym skłonna/byłbym skłonny zgodzić się na ograniczenie swoich praw (np. praw własności). 7. Park narodowy to przede wszystkim: (proszę wybrać trzy odpowiedzi) a. obszar ochrony cennej przyrody i krajobrazu b. szansa na promocję regionu c. szansa na zdobycie funduszy unijnych d. pracodawca e. pole badań dla naukowców f. bariera dla rozwoju regionu g. utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności, bo są tam liczne zakazy h. źródło konfliktów społecznych i. pozostałość po minionym ustroju j. instytucja odgórnie narzucona przez państwo wbrew ludności miejscowej k. inne:.................................................. 8. Parków narodowych w naszym kraju jest: a. za mało b. za dużo c. w sam raz III. ………………………… Park Narodowy (…PN) w opinii lokalnej społeczności 1. Co Twoim zdaniem przede wszystkim stanowi o atrakcyjności …PN? (proszę wypisać) ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 2. Walory przyrodnicze i krajobrazowe …PN oceniam jako: a. bardzo wysokie c. przeciętne e. bardzo niskie b. wysokie d. niskie 3. Czy jesteś zadowolona/zadowolony z tego, że mieszkasz w strefie ochronnej (otulinie) / sąsiedztwie parku narodowego? (proszę wybrać tylko jedną z poniższych odpowiedzi) a. bardzo zadowolony d. bardzo niezadowolony b. zadowolony e. nie mam zdania c. niezadowolony 4. Czy chciałabyś/chciałbyś mieszkać w przyszłości na terenie …PN? a. tak b. nie c. nie mam zdania 5. Przy każdym z poniższych stwierdzeń proszę napisać TAK lub NIE w zależności od tego czy się z nim zgadzasz czy nie. a. W …PN nie powinno być stałych mieszkańców. b. W otulinie …PN powinny powstawać ośrodki wypoczynkowe, domy wycieczkowe. c. W otulinie …PN powinno być więcej kwater prywatnych dla turystów. d. Wstęp turystów na teren …PN powinien być płatny. e. Mieszkańcy otuliny …PN powinni budować nowe domy tylko w dawnym stylu. f. Ludzie z zewnątrz powinni móc budować w otulinie …PN domki letniskowe. g. Turystów powinien obowiązywać zakaz wjazdu samochodem i autobusem do …PN, powinni dochodzić pieszo z parkingów usytuowanych poza obszarem parku. h. W otulinie …PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób mieszkających tu od dawna. i. W otulinie …PN nie powinno być żadnych ograniczeń budowlanych dla osób z zewnątrz, które kupują działki budowlane i chcą tu zamieszkać. j. W otulinie …PN powinny obowiązywać restrykcyjne przepisy budowlane i komunikacyjne. 342 6. Jakie korzyści stwarza dla mieszkańców Twojej miejscowości istnienie …………….. Parku Narodowego? (można wybrać dwie z poniższych lub dodać inne - własne) a. wiele różnych korzyści b. rozwój agroturystyki c. miejsca pracy w parku lub w związku z istnieniem parku narodowego d. brak korzyści e. inne: ............................................................................................................................ 7. Jakie utrudnienia stwarza dla mieszkańców Twojej miejscowości położenie w sąsiedztwie …PN? (można wybrać dwa z poniższych lub dodać inne - własne) a. dużo różnych utrudnień b. trudności z komunikacją c. ograniczenia budowlane d. brak swobody w poruszaniu się po terenie parku e. inne:................................................................................................................................ 8. Czy Twoim zdaniem w …………………… Parku Narodowym dochodziło w przeszłości do konfliktów między miejscową ludnością a dyrekcją …PN? (wybrać jedną z odpowiedzi) a. tak b. nie c. nie wiem 9. Jeżeli w pytaniu 8 padła odpowiedź „tak” to proszę wskazać jakie były Twoim zdaniem najczęstsze przyczyny tych konfliktów? (można wybrać kilka odpowiedzi) a. problemy własnościowe b. rozbudowa i budowa nowych domów (presja urbanizacyjna) c. niejasny podział zakresu władzy między dyrekcją …PN a samorządem lokalnym d. ograniczenia dla działalności gospodarczej na terenie parku e. problemy z udostępnieniem parku do użytkowania przez ludność miejscową f. zagospodarowanie turystyczne parku g. sposób wykonywania zadań przez dyrekcję PN/Służbę Parku h. sprzeczności między zapisami dokumentów …PN a dokumentami dotyczącymi rozwoju gminy i. brak rozmów oraz brak zainteresowania losem ludzi ze strony Parku j. negatywny wpływ dzikich zwierząt na uprawy rolne k. inne:........................... 10. Obecne relacje między dyrekcją …PN a ludnością miejscową oceniam jako: (proszę wybrać jedną z odpowiedzi) a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe e. bardzo złe 11. Czy Twoim zdaniem w strefie ochronnej (otulinie)/sąsiedztwie …PN w przeszłości istniały lub obecnie istnieją konflikty między dyrekcją …PN a mieszkańcami, władzami samorządowymi lub innymi podmiotami (np. inwestorami)? (wybrać jedną z odpowiedzi): a. były kiedyś, są obecnie b. były kiedyś, obecnie nie ma c. kiedyś nie było, obecnie są d. kiedyś nie było, obecnie nie ma e. nie wiem 12. Jeżeli w pytaniu 11 padły odpowiedzi „a-c” to proszę podać jakie były/ są Twoim zdaniem przyczyny tych konfliktów? (można wymienić trzy) a. ................................................................................................................................... b. .................................................................................................................................... 343 c..................................................................................................................................... 13. Obecne relacje między dyrekcją …PN a władzami samorządowymi oceniam jako: a. bardzo dobre b. dobre c. obojętne d. złe e. bardzo złe 14. Proszę wybrać trzy najlepsze wg Ciebie sposoby kształtowania relacji (rozwiązywania i zażegnywania sporów) pomiędzy dyrekcją …PN a społecznością lokalną: a. rekompensata finansowa Państwa (rządu) za utrudnienia spowodowane istnieniem parku narodowego, b. zmiana przepisów prawnych na bardziej łagodne m.in. znoszące obostrzenia dotyczące budownictwa indywidualnego w parku narodowym, c. prawne zobowiązanie do współpracy pomiędzy dyrekcją parku narodowego a władzami gmin, na których on leży, d. lepszy niż obecnie przepływ informacji pomiędzy dyrekcją parku a mieszkańcami, e. kształtowanie świadomości ekologicznej miejscowej społeczności np. poprzez darmowe zajęcia edukacyjne w parku dla ludności, f. umożliwienie prowadzenia w Parku działalności gospodarczej np. gastronomiczne, g. dostęp do lasu oraz umożliwienie zbierania runa leśnego i drewna. 15. Na terenach parków narodowych obowiązują pewne ograniczenia. Czy Ty lub Twoja rodzina doznaliście utrudnień (strat) w związku z istnieniem …PN? a. tak (wymienić jakie) ................................................................................................... b. nie, nigdy 16. Czy Ty lub Twoja rodzina doznaliście ułatwień (korzyści) w związku z istnieniem Parku lub pomocy ze strony pracowników …PN? a. tak (wymienić jakie) .................................................................................................. b. nie, nigdy 17. Czy kiedykolwiek uczestniczyłaś/eś w zajęciach edukacyjnych w ...PN lub prowadzonych przez osobę pracującą w Parku? a. tak, b. nie, c. nie wiem, 18. Pracę dyrekcji ………………Parku Narodowego oceniam: a. bardzo dobrze b. dobrze c. obojętnie (nie mam zdania) d. źle e. bardzo źle 19. Czy uważasz, że powinny zostać wprowadzone zmiany w sposobie funkcjonowania …PN, które poprawią relacje między Parkiem a miejscową ludnością? a. tak b. nie c. nie wiem/ nie mam zdania 20. Jeśli uważasz, że powinny zostać wprowadzone zmiany w sposobie funkcjonowania …PN, to jakie konkretne zmiany proponujesz? - ............................................................. -............................................................... -............................................................... 21. Czy są ważne sprawy dotyczące relacji …PN – społeczność lokalna, których nie poruszono w ankiecie? -.................................................................... -.................................................................... 344 Gmina położona w parku narodowym lub otulinie Typ gminy Lp. Tylko otulina Zał. 5. Gminy parkowe w Polsce – wybrane informacje 1. 2. 3. Jabłonka Lipnica Wielka Zawoja w w w 4. 5. Białowieża Narewka w w 6. w 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Bargłów Kościelny Dąbrowa Białostocka Goniądz Grajewo Jaświły Jedwabne Lipsk Mońki Nowy Dwór Radziłów Rajgród Rutki Suchowola Sztabin Trzcianne Tykocin Wizna Zawady 24. 25. 26. 27. Cisna Czarna Lutowiska Solina 28. 29. Brusy Chojnice 30. 31. 32. Bierzwnik Człopa Dobiegniew 7. m-w x x x x x Powierzch Powierzchnia nia gminy Liczba Powchogminy wierzch dząca wcholudności ogółem nia (ha) w skład dząca parku w skład narodowe parku go (%) i otuliny (%) I. Babiogórski Park Narodowy 6736 0,06 8,75 17211 6736 12,22 86,17 5749 12878 19,84 28,80 8939 II. Białowieski Park Narodowy 20314 29,81 29,81 2533 33898 13,16 12,30 3792 III. Biebrzański Park Narodowy 18781 1,50 4,00 5673 26384 6,99 28,37 m-w 37658 57,85 75,60 w 30823 3,15 32,01 w 17549 6,78 16,52 m-w 15920 2,05 6,01 m-w 18421 9,53 34,15 m-w 16155 7,04 w 12114 1,41 14,90 w 19957 20,93 42,13 m-w 20726 7,07 9,45 w 19999 2,61 m-w 25570 12,25 29,24 w 36311 15,31 39,20 w 33187 49,84 78,79 m-w 20738 20,37 w 13338 0,19 13,95 w 11214 0,34 IV. Bieszczadzki Park Narodowy w 28726 21,20 100 w 18477 0,80 27,50 w 47563 48,27 93,51 w 18452 15,80 V. Park Narodowy Bory Tucholskie m-w 40046 0,03 0,08 w 45795 10,04 31,78 VI. Drawieński Park Narodowy w 23905 0,31 8,04 m-w 34905 6,81 25,58 m-w 35127 15,85 36,79 Średni dochód budżetu Liczba gminy na ludności 1 miesz- w wieku kańca > 14 lat z lat 20052009 (zł) 2185,15 2394,99 2111,00 13477 4450 7256 2288,67 2818,50 2265 3365 2264,07 4629 12554 2072,59 10586 5223 6055 5337 5466 5542 15518 2844 5036 5470 5990 7194 5290 4633 6420 4365 2938 2592,42 2305,73 2299,41 2233,82 2526,22 1744,98 2009,29 2249,19 2348,45 2206,96 2291,54 2309,88 2289,79 2159,95 2170,24 2176,48 4357 4818 4452 4549 4650 13231 2432 4151 4515 4947 5982 4371 3929 5431 3613 2434 1704 2330 2169 5183 3985,13 2244,36 3481,26 3608,79 1460 1902 1790 4359 13371 16625 2547,68 2303,63 10463 13149 4735 5058 6864 2490,80 2470,36 2589,08 3943 4114 5800 345 33. 34. Drawno Krzyż Wielkopolski Tuczno m-w m-w w w w w m w 42. Kamienica Mszana Dolna Niedźwiedź Nowy Targ Nowy Targ Ochotnica Dolna Rabka Zdrój 43. 44. 45. 46. 47. 48. Duszniki Zdrój Kudowa Zdrój Lewin Kłodzki Polanica Zdrój Radków Szczytna 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. Brochów Czosnów Izabelin Kampinos Leoncin Leszno Łomianki Stare Babice 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. Jelenia Góra Karpacz Kowary Lubawka Piechowice Podgórzyn Szklarska Poręba 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. Dębowiec Dukla Krempna Lipinki Nowy Żmigród Osiek Jasielski Sękowa 71. 72. Choroszcz Kobylin Borzymy 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 346 m-w x x x x x 32087 17428 5,69 2,17 65,41 11,65 5331 8870 2426,75 1864,59 4482 7344 24950 4,48 18,98 VII. Gorczański Park Narodowy 9518 13,81 19,71 17002 6,83 18,40 7422 40,34 77,95 20767 2,88 36,63 5107 35,00 14120 6,82 32,34 4903 2303,03 4088 7432 16685 6927 22491 33339 2430,38 2332,90 2534,78 2108,29 1907,97 2863,32 5769 12975 5334 17996 27926 6224 8010 17209 2042,86 14312 4975 10137 1804 6891 9244 7314 2704,42 2263,74 2886,91 2594,17 2572,56 1940,05 4292 8719 1555 6069 7965 6356 4326 9002 10284 4042 5186 9012 23155 16407 2304,71 2594,67 3422,19 2573,11 2255,80 2093,20 2867,85 3217,36 3653 7599 8653 3390 4349 7587 19418 13778 85378 5004 11579 11467 6496 7783 6970 3144,09 4762,62 1816,08 1842,83 2100,27 2291,21 2892,96 75069 4352 9901 9752 5680 6670 6137 8439 16655 1951 6786 9253 5322 4785 2139,29 2241,56 3215,14 2188,68 2190,94 2445,97 2605,19 6970 13755 1619 5656 7730 4423 3913 13355 3522 1878,97 2096,85 11282 2931 m-w 6916 13,10 VIII. Park Narodowy Gór Stołowych m 2228 4,14 m 3390 31,86 66,23 w 5214 11,54 51,40 m 1722 53,62 m-w 13995 20,65 38,24 m-w 13237 13,36 53,41 IX. Kampinoski Park Narodowy w 11982 45,26 87,74 w 12845 46,13 96,72 w 6855 81,42 93,75 w 8504 38,49 80,70 w 15798 61,27 91,79 w 12509 55,75 85,44 m-w 3885 14,41 100,00 w 5985 17,73 97,73 X. Karkonoski Park Narodowy m 10922 12,29 22,41 m 3799 53,01 89,75 m 3739 3,59 40,82 m-w 13805 5,00 m 4322 11,76 62,20 w 8251 6,62 52,94 m 7544 13,72 33,91 XI. Magurski Park Narodowy 8647 19,41 25,98 33377 3,46 3,46 20386 62,44 87,90 6646 15,13 22,88 10359 10,33 26,97 6040 13,28 37,43 19480 5,12 27,75 XII. Narwiański Park Narodowy m-w 16379 9,88 48,88 w 11942 2,70 4,29 w m-w w w w w w 73. 74. 75. 76. * 77. 80. 81. 82. 83. 84. 85. Łapy Sokoły Suraż Turośń Kościelna Tykocin JerzmanowicePrzeginia Skała Sułoszowa Wielka Wieś Zielonki 86. 87. Czorsztyn Krościenko nad Dunajcem Łapsze Niżne Szczawnica 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. Hańsk Ludwin Sawin Sosnowica Stary Brus Urszulin Wierzbica 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. Adamów Józefów Krasnobród Szczebrzeszyn Tereszpol Zamość Zwierzyniec 102. 103. 104. 105. 106. Główczyce Łeba Smołdzino Ustka Wicko 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. Bieliny Bodzentyn Górno Łagów Łączna Masłów Nowa Słupia Pawłów m-w w m-w w m-w w x m-w w w w w w w m-w x x x x x x 12767 15560 7661 13988 19,20 4,69 6,38 11,30 48,79 8,57 23,93 34,52 22703 5902 2059 5539 1755,89 2051,05 2736,85 2125,30 19461 4954 1735 4564 20738 0,77 6,78 XIII. Ojcowski Park Narodowy 6814 4,40 bd 6420 2159,95 5431 10559 9695 5902 9713 16772 1918,10 2006,75 2305,71 4022,64 2334,63 8094 4861 8118 14059 7315 2177,18 2077,12 5869 5366 6543 8914 7525 2365,46 2368,81 7229 6299 3873 5021 5516 2614 2174 3905 5304 2312,23 2327,10 2596,83 2467,85 2391,09 2372,80 2481,62 3141 4080 4600 2235 1826 3229 4337 5017 7078 7251 11911 3929 20853 7178 1834,70 2317,30 2194,20 1866,55 2057,49 1754,27 2081,89 4159 5919 6004 9992 3256 17312 6068 9471 3744 3424 7528 5650 2445,54 5124,87 2478,51 3457,58 3100,07 7657 3200 2856 6217 4507 9907 11593 13200 6817 5273 9751 9588 15049 2390,33 2029,76 2154,74 2577,83 2087,82 2064,85 2326,53 2102,63 7998 9711 10685 5571 4364 8097 8059 12247 7483 16,34 bd 5338 5,92 bd 4827 2,38 bd 4858 bd XIV. Pieniński Park Narodowy 6216 18,67 41,78 5712 19,78 33,82 12579 0,20 2,95 8790 0,35 4,36 XV. Poleski Park Narodowy w 17627 3,35 10,33 w 12216 1,75 5,20 w 19022 bd w 17162 14,23 42,03 w 13167 3,71 13,09 w 17214 29,52 51,52 w 14579 6,49 8,69 XVI. Roztoczański Park Narodowy w 11066 2,97 51,80 m-w 12646 1,44 9,59 m-w 12689 18,43 m-w 12350 46,55 w 14401 84,58 w 19613 0,02 26,06 m-w 15355 51,89 83,66 XVI. Roztoczański Park Narodowy w 32197 5,30 22,26 m 1480 24,41 73,82 w 26029 64,67 100,00 w 21746 1,33 25,85 w 21529 11,07 62,93 XVIII. Świętokrzyski Park Narodowy w 8822 10,00 57,34 m-w 15975 26,62 52,69 w 8316 0,09 30,45 w 11323 8,48 w 6165 8,55 19,59 w 8556 1,22 6,55 w 8576 21,61 82,58 w 13738 20,98 8769 347 115. Bukowina Tatrzańska 116. Kościelisko 117. Poronin 118. Zakopane 119. Górzyca 120. Kostrzyn nad Odrą 121. Słońsk 122. Witnica w w w m XIX. Tatrzański Park Narodowy 13186 33,22 33,22 13668 59,57 59,57 8362 43,09 43,09 8426 60,18 62,33 XX. Park Narodowy Ujście Warty w 14542 0,05 bd m 4615 1,23 bd 12592 2167,80 10263 8106 10829 26846 2290,39 2047,99 2676,25 6633 8756 23064 4163 17637 3115,62 2628,41 3381 14659 w 15863 28,81 bd 4786 2379,41 3912 m-w 27866 12,34 bd 13028 2088,24 10715 XXI. Wielkopolski Park Narodowy 123. Dopiewo w 10802 1,70 8,24 16109 2622,36 13032 124. Komorniki w 6641 27,77 50,90 16939 2683,27 13725 125. Luboń x m 1351 2,44 28524 1739,80 23609 126. Mosina m-w 17177 8,47 18,64 26140 2076,90 21757 127. Puszczykowo m 1611 43,64 99,01 9489 2446,26 8154 128. Stęszew m-w 17503 19,41 33,72 14286 2107,98 11845 XXII. Wigierski Park Narodowy 129. Giby w 32323 11,70 17,40 2948 2350,75 2477 130. Krasnopol w 17152 8,43 34,69 3875 2352,90 3220 131. Nowinka w 20408 8,95 14,93 2859 2725,69 2358 132. Suwałki w 26408 30,04 44,15 6532 2439,83 5339 133. Szypliszki x w 15643 bd 3966 2604,07 3215 XXIII. Woliński Park Narodowy 132. Międzyzdroje m-w 11438 46,58 47,49 6576 5419,24 5710 133. Świnoujście m 19723 12,67 15,06 40829 4232,74 35683 134. Wolin m-w 32746 0,94 9,82 12396 2214,63 10449 suma 115 19 2091851 1276747 - 1070635 *Gm. Tykocin w zestawieniu występuje dwukrotnie ze względu na położenie w dwóch parkach narodowych lub otulinach, objaśnienia: m – gmina miejska, m-w – gmina miejsko-wiejska, w – gmina wiejska (źródło: BDL GUS, 2009, obliczenia własne) 348 Zał. 6. Antropogeniczne zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne w polskich parkach narodowych 1. Babiogórski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...2009) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Wydeptywanie terenów sąsiadujących ze szlakami turystycznymi. - Niszczenie infrastruktury turystycznej spowodowane przez (...) niewłaściwe postępowanie zwiedzających. - Nieprzestrzeganie przez zwiedzających zasad ochrony przyrody, a zwłaszcza zaśmiecenie i zanieczyszczanie terenu Parku, zakłócania ciszy, uszkadzania roślin oraz grzybów. - Duży ruch turystyczny na szlakach (...) oraz duża koncentracja zwiedzających na szczytach (...). - Gospodarcze użytkowanie borów górnoreglowych przez wspólnotę gruntową i leśną oraz osoby fizyczne, wpływ użytkowania borów na lasy w obszarze ochrony ścisłej. - Pobieranie drewna na opał przez osoby uprawnione do serwitutu opałowego, penetracja terenu Parku. - Zaniechanie użytkowania łąk i pastwisk przez właścicieli z powodów ekonomicznych. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne - Zanikanie zbiorowisk roślinnych typowych dla polan reglowych z powodu zaprzestania użytkowania pasterskiego. - Zagrożenie pożarowe. III. Zagrożenia zewnętrzne potencjalne: (brak) IV. Zagrożenia zewnętrzne potencjalne: - Zanik kultywowania tradycji regionalnych i tradycyjnych form gospodarowania. 2. Białowieski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zanieczyszczenia gleby i wód powierzchniowych i podziemnych odpadami stałymi i płynnymi. - Pożary. - Pogarszanie stanu walorów przyrodniczych i kulturowych Parku na skutek turystyki. - Przestępcze korzystanie w walorów Parku. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Możliwość antropogenicznego zniszczenia stanowisk archeologicznych; pogorszenie stanu zabytków kultury. III. Zagrożenia zewnętrzne istniejące: - Rozbudowa infrastruktury zagrażającej spójności krajobrazu kulturowego i przyrodniczego polan puszczańskich. - Zmiany otoczenia Parku: tradycyjnego krajobrazu polan: Białowieskiej i Masiewskiej w wyniku porzucenia użytkowania rolniczego. IV. Zagrożenia zewnętrzne potencjalne: - Zanieczyszczenia wód rzeki Narewki i Hwoźnej oraz stawów w Białowieży poprzez migrację ewentualnych zanieczyszczeń z Białorusi. 3. Biebrzański Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2009) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zarastanie cennych ekosystemów nieleśnych Parku brzozą, krzewami, trzciną m.in. z powodu zaprzestania użytkowania. - Intensyfikacja rolnictwa. Niewłaściwa gospodarka ściekowa oraz niewłaściwe stosowanie nawozów i pestycydów. - Pożary. - Prywatna własność gruntów występująca w szachownicy gruntów Parku, uniemożliwiająca skuteczną realizację zadań ochronnych. - Penetracja miejsc występowania cennych gatunków roślin, grzybów i zwierząt. - Penetracja obszarów przyrzecznych przez wędkarzy, zwłaszcza w okresach lęgów ptaków oraz presja na zasoby ichtiofauny Parku. 349 - Komunikacja drogowa, obecność i rozwój sieci drogowej powodujący barierę antropogeniczną, utrudniający bądź uniemożliwiający swobodne przemieszczanie się zwierząt. - Nielegalne pozyskanie zwierząt, grzybów i roślin. - Obecność napowietrznych linii energetycznych stanowiących zagrożenie dla ptaków. - Zanieczyszczenie powietrza. - Zanieczyszczenie powierzchni ziemi. - Urbanizacja, zunifikowany charakter architektury niezgodny z lokalnymi tradycjami, powodujący utratę walorów krajobrazowych. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Budowa nowych ciągów komunikacyjnych. III. Zagrożenia zewnętrzne istniejące i potencjalne: - Intensyfikacja rolnictwa. - Niewłaściwa gospodarka ściekowa oraz niewłaściwe stosowanie nawozów i pestycydów w zlewni Biebrzy. - Komunikacja drogowa, obecność i rozwój sieci drogowej powodujący barierę antropogeniczną, utrudniający bądź uniemożliwiający swobodne przemieszczanie się zwierząt. - Pożary. - Zanieczyszczenie powietrza i powierzchni ziemi. - Inwestycje z zakresu energetyki wiatrowej. - Zabudowa panoram widokowych w miejscach występowania szczególnych walorów krajobrazowych Parku. 4. Bieszczadzki Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zniszczenia w ekosystemach spowodowane przez pieszych przy szlakach turystycznych (nadmierna erozja gleb, wydeptywanie roślinności). - Niszczenie stanowisk roślin wschodniokarpackich i wysokogórskich poprzez wydeptywanie otoczenia szlaków, niekontrolowane poszerzanie szlaków, biwakowanie w miejscach niedozwolonych. - Presja turystyczna na stanowiskach rzadkich gatunków bezkręgowców. - Zanieczyszczenie wód płynących Parku z powodu wadliwie funkcjonujących oczyszczalni ścieków oraz dużej liczby turystów. - Wzrost śmiertelności dzikich zwierząt (głównie płazów i zwierzyny płowej) na ruchliwych drogach. - Zwiększona śmiertelność ptaków na liniach energetycznych. - Kłusownictwo. - Zagrożenie spowodowane przez narastający ruch samochodowy i brak odpowiedniej liczby miejsc parkingowych. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zagrożenia wynikające z istniejącej struktury własności. - Projekty przerwania ciągłości ekologicznej powierzchniowych wód płynących w przypadku budowy obiektów hydrotechnicznych przegradzających rzeki i potoki w Parku i jego otulinie. III. Zagrożenia zewnętrzne istniejące: - Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego i wód spowodowane intensywnym i długotrwałym wypalaniem węgla drzewnego. - Kłusownictwo żubrów poza granicą państwową. IV. Zagrożenia zewnętrzne potencjalne: Projekt przejścia granicznego na Przełęczy Beskid, którego realizacja stworzy barierę ekologiczną dla migracji wielu gatunków zwierząt przecinającą dotychczasowy system korytarzy ekologicznych łączących przede wszystkim kompleksy leśne. 5. Park Narodowy „Bory Tucholskie” (źródło: Identyfikacja...,2008) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: 350 - Niekontrolowana penetracja przez turystów całego obszaru Parku. - Nadmierna penetracja terenów Parku związana z zarobkowym i rekreacyjnym zbiorem owoców runa leśnego. - Zagrożenia pożarowe. - Wydeptywanie pokrywy glebowej, uszkadzanie brzegów jezior przez pieszych. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zanieczyszczenie powierzchni gleby. - Zanieczyszczenie powietrza. - Zniekształcenie krajobrazu. III. Zagrożenia zewnętrzne istniejące: - Postępująca izolacja Parku od przyrodniczego otoczenia w wyniku presji urbanizacji na terenie otuliny Parku, zanieczyszczenia powietrza, gleb i wód. - Zwiększający się ruch turystyczny. IV. Potencjalne zagrożenia zewnętrzne: - Migracja na teren Parku zanieczyszczeń komunikacyjnych oraz oddziaływanie nadmiernego hałasu. 6. Drawieński Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Wydeptywanie pokrywy glebowej, uszkadzanie brzegów rzek i jezior przez pieszych. - Możliwość przyspieszenia zmian degradacyjnych ichtiofauny pod wpływem eutrofizacji w wyniku złej organizacji wędkarstwa. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zagrożenie pożarami. III. Zagrożenia zewnętrzne istniejące: - Dopływ zanieczyszczeń antropogenicznych i geogenicznych wnoszonych do Parku przez rzeki i inne cieki zlewni położone poza obszarem Parku. - Konflikt pomiędzy udostępnieniem Parku a ochroną przyrody, brak akceptacji dla obowiązujących zakazów, niedostateczna wiedza o terenie Parku. - Nie w pełni drożna przepławka na Elektrowni Wodnej Kamienna na Drawie. IV. Zagrożenia zewnętrzne potencjalne: - Eutrofizacja wód rzeki Drawy oraz skażenie gleby na skutek nawożenia gnojowicą pól położonych w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki przez Fermę Tuczu Trzody Chlewnej w Chomętowie. 7. Gorczański Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zanikanie niektórych gatunków roślin w następstwie zaniechania lub intensywnej gospodarki pasterskiej. - Zagrożenie ekosystemów wskutek niewłaściwej gospodarki rolnej i leśnej prowadzonej przez prywatnych właścicieli gruntów na obszarze Parku lub w jego najbliższym otoczeniu. - Zagrożenia siedlisk oraz populacji gatunków zwierząt (...) na skutek oddziaływania niekorzystnych czynników (...) antropogenicznych (naruszanie ostoi). - Zagrożenie siedlisk przyrodniczych niszczeniem wskutek ruchu turystycznego. - Zanikanie kultury pasterskiej; niszczenie szałasów związanych z dawną gospodarką pasterską oraz innych obiektów historycznych. - Erozja ziemna szlaków i ścieżek edukacyjnych w miejscach ruchu turystycznego. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zagrożenie pożarami III. Zagrożenia zewnętrzne istniejące: - Zagrożenia siedlisk oraz populacji gatunków zwierząt (...) na skutek oddziaływania niekorzystnych czynników (...) antropogenicznych (naruszanie ostoi). - Osuszanie terenu przyległego do Parku, przez budowę ujęć wody; degradacja cennych siedlisk 351 przyrodniczych IV. Zagrożenia zewnętrzne potencjalne: - Zagrożenie pożarami 8. Park Narodowy Gór Stołowych (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Niszczenie ekosystemów naskalnych w trakcie turystyki naskalnej. - Antropogenna erozja gleb na stokach. - Niekontrolowana penetracja ludzka całego terenu Parku (niszczenie roślinności w pobliżu szlaków turystycznych i ścieżek rowerowych, niszczenie runa leśnego). - Zanieczyszczenie powierzchni ziemi. - Degradacja infrastruktury drogowej przez czynniki (...) antropogeniczne, utrudniająca dojazd do powstałych zagrożeń np. pożarów, turystów, którzy ulegli wypadkowi itp. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Nadmierny ruch pojazdów na drodze do Błędnych Skał, skutkujący napływem dużej liczby turystów, powodując potencjalne zagrożenie dla przyrody Parku. - Koncentracja ruchu turystycznego na Szczelińcu Wielkim i Błędnych Skałach, powodująca potencjalne zagrożenie dla przyrody Parku. III. Zagrożenia zewnętrze: - Presja zabudowy terenów obcych w Parku. 9. Kampinoski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zagrożenie przyrody Parku spowodowane przez działania właścicieli nieruchomości niebędących w trwałym zarządzie Parku, a występujących w szachownicy gruntów będących w trwałym zarządzie Parku. - Obniżanie się poziomu wód gruntowych w wyniku antropogenicznych przekształceń układów hydrologicznych. - Niekontrolowana penetracja całego terenu Parku. - Występowanie pożarów. - Zanieczyszczenia powietrza, wód i powierzchni ziemi. - Penetracja ludzka powodująca erozję gleb na wydmach. II. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Presja urbanizacji na terenie otuliny Parku, zanieczyszczenie powietrza, gleby, wód. - Przerwanie powiązań przyrodniczych Parku z otoczeniem, w szczególności z doliną Wisły, a w wyniku tego doprowadzenie do zubożenia gatunkowego roślin i zwierząt Parku. - Ujęcia wód w Parku powodujące obniżanie poziomu wód gruntowych oraz zanieczyszczanie wód. III. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Utrzymywanie się wysokiego zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych w Parku i otulinie. - Antropogeniczne przekształcenia gleb. 10. Karkonoski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Erozja gleb przy szlakach turystycznych i drogach wewnętrznych Parku. - Lokalne i okresowe przekroczenia dopuszczalnych ilości osób mogących przebywać na danym odcinku szlaku turystycznego. - Rozbudowa infrastruktury obsługującej ruch turystyczny. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zanieczyszczenia powietrza, wód, gleb. - Presja rozbudowy infrastruktury technicznej obsługującej ruch turystyczny. - Presja przekształcania dotychczasowych obiektów administracyjnych (np. strażnic SG) na obiekty o charakterze turystyczno-rekreacyjnym. 352 - Ingerencja zamierzeń inwestycyjnych w zasoby przyrodnicze na obszarach Natura 2000. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Nadmierny ruch turystyczny. - Powstawanie barier w migracji zwierząt pomiędzy Parkiem i otoczeniem. - Uszkadzanie siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin i zwierząt poprzez penetrację osób przebywających lub mieszkających w bezpośrednim sąsiedztwie Parku. - Zaśmiecanie, hałas, płoszenie zwierząt, niszczenie roślin i grzybów, nielegalna penetracja. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Utrata walorów krajobrazowych spowodowana budową nowych obiektów infrastruktury turystycznej, rekreacyjnej i sportowej na terenie otuliny Parku oraz w bezpośrednim sąsiedztwie Parku. - Zanieczyszczenia powietrza, wód, gleb. 11. Magurski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zanikanie roślinności mającej znaczenie kulturowe przy dawnych siedliskach ludzkich (w tym starych odmian drzew owocowych). - Zanikanie istniejących śladów po obiektach dawnej kultury materialnej. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zanikanie charakterystycznych gatunków roślin zielnych w następstwie zaprzestania gospodarki pastwiskowej i łąkowej - Zagrożenie pożarowe. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Nieograniczony wjazd kilkuset samochodów w okresie sobotnio-niedzielnym w część centralną masywu Magury Wątkowskiej. - Nadmierna penetracja sobotnio-niedzielna ostoi wilka i rysia na obszarze ochrony ścisłej „Magura Wątkowska”. - Zabijanie migrujących płazów przez samochody w rejonie drogi wojewódzkiej Jasło-Krempna. - Zanieczyszczanie powierzchni Parku odpadami - Zmniejszanie w otulinie powierzchni łowisk dla ptaków drapieżnych w wyniku zabudowy prywatnych półenklaw leśnych. - Kradzieże drewna i innych pożytków leśnych. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Penetracja obszarów leśnych przez ludność (w poszukiwaniu grzybów oraz zrzutów jelenich) powodująca płoszenie zwierząt leśnych oraz ptaków gniazdujących na ziemi. 12. Narwiański Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zanikanie roślinności zielnej w następstwie zanikania gospodarki łąkowej. - Spadek różnorodności gatunkowej ryb w wyniku preferowania przez wędkarzy połowu gatunków ryb drapieżnych. - Grunty nie będące własnością Skarbu Państwa położone w granicach Parku. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Występowanie pożarów. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Zmiany naturalnego reżimu rzecznego oraz pogarszanie jakości wody w Narwi z powodu miekontrolowanego zrzut wody ze zbiornika Siemianówka . IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Zagrożenie pożarowe. - Nielegalne wysypiska odpadów. 13. Ojcowski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2009) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Uszkadzanie i niszczenie nacieków, namulisk w jaskiniach, zaśmiecanie wnętrz jaskiń, 353 niszczenie krat zabezpieczających otwory wejściowe. - Niekorzystny wpływ turystyki; wydeptywanie i niszczenie roślinności przez pieszych i rowerzystów, zaśmiecanie. - Obca własność gruntów występujących w szachownicy gruntów Parku. Brak możliwości prawidłowego zarządzania ochroną przyrody na tych obszarach. - Niszczenie zabytków budownictwa i architektury II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Niepokojenie nietoperzy podczas snu zimowego w jaskiniach - Zanieczyszczenie wód. - Zagrożenie pożarowe ekosystemów Parku. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Presja urbanistyczna na terenie Parku i w jego otulinie, zanieczyszczenie powietrza, gleby i wód. - Zamiar budowy osiedla Cianowice-ogród w otulinie Parku oraz próba zabudowy wzgórza Parnas w sąsiedztwie zamku w Pieskowej Skale. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Przerywanie powiązań przyrodniczych między obszarem Parku, a jego otoczeniem. 14. Pieniński Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2009) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Występujące w granicach Parku gruntów obcej własności, które obejmują około 42% wszystkich gruntów. - Zaniechanie rolniczego użytkowania gruntów rolnych stanowiących własność prywatną, szczególnie widoczne w Gminie Krościenko. - Presja na zabudowę terenów prywatnych w Parku. - Zanikanie populacji rzadkich, zagrożonych i chronionych gatunków roślin, grzybów i zwierząt w wyniku procesów naturalnych, zaniechania użytkowania, nadmiernej eksploatacji, bądź oddziaływania człowieka. - Zanikanie ekosystemów pastwiskowych w wyniku zaprzestania użytkowania pasterskiego. - Niszczenie obiektów kulturowych na terenie Parku w wyniku procesów naturalnych bądź działalności człowieka. - Zanikanie terenów wilgotnych, podmokłych, wilgotnych łąk i źródlisk, niewielkich oczek wodnych, starorzeczy Dunajca w wyniku poboru wód. - Niekontrolowana penetracja terenu Parku przez mieszkańców oraz zwiedzających. - Mącenie wód potoków w wyniku oddziaływania ruchu turystycznego na szlakach przebiegających wzdłuż potoków. - Zmniejszanie liczebności wybranych gatunków ichtiofauny przede wszystkim na skutek fragmentacji Dunajca w wyniku budowy Zespołu Zbiorników Wodnych. - Zanik naturalnych procesów o charakterze katastrof na Dunajcu w wyniku budowy Zespołu Zbiorników Wodnych. - Degradacja warstwy rumoszu zalegającego skaliste dno potoków w miejscach gdzie zrywka drewna odbywa się w korycie potoku. - Nadmierne pozyskanie drewna oraz gospodarcze wykorzystanie lasów w sąsiedztwie terenów objętych ochroną ścisłą lub czynną powodujące negatywny odbiór u zwiedzających park; brak zainteresowania właścicieli lasów zabiegami pielęgnacyjnymi i hodowlanymi. - Erozja gleb i skał w rejonach szlaków turystycznych. - Zanieczyszczenie powietrza gazami i pyłami pochodzenia lokalnego bądź trans granicznego. - Penetracja i niszczenie jaskiń oraz utworów skalnych w wyniku nielegalnej eksploracji. - Wiosenne wypalanie traw na nieużytkowanych gruntach. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Występowanie pożarów. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: 354 - Fragmentacja i izolacja obszaru Parku wynikająca ze zbyt małej powierzchni Parku i otoczenia go przez tereny zurbanizowane. - Zanieczyszczanie wód i gleby ściekami, środkami ochrony roślin i nawozami oraz odpadami i metalami ciężkimi. - Zmiany wywołane budową Zespołu Zbiorników Wodnych. - Zanik walorów i wartości kulturowych szczególnie widoczny w nowym budownictwie i zagospodarowaniu terenu. - Lokalizacja wolnostojących reklam i bilbordów obniżających walory widokowe. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Wybudowanie wyciągu narciarskiego na Toporzyskowie w Krościenku n/Dunajcem. - Ograniczenie lub przecięcie korytarza ekologicznego łączącego Pieniny z Beskidem Sądeckim przez wybudowanie stacji benzynowej lub kompleksu handlowego na Piaskach w Szczawnicy. - Wzrost zanieczyszczeń powietrza. - Budowa masztów telefonii komórkowej i innych wysokich budowli na terenach o wysokich walorach krajobrazowych. 15. Poleski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2009) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zarastanie i zmniejszanie się bioróżnorodności agrocenoz na ugorujących gruntach ornych. II. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Pożary lasów. - Wydeptywanie roślinności na ścieżkach przyrodniczych poprowadzonych wśród torfowisk. 16. Roztoczański Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Erozja gleb w wyniku działań antropogenicznych. - Zanieczyszczenie powierzchni ziemi i powietrza. - Napowietrzne linie energetyczne i telefoniczne oraz linie kolejowe. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Wzrost zagrożenia pożarowego na skutek nagromadzenia materiałów łatwopalnych oraz dużego ruchu turystycznego. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Wzrost intensywności działań inwestycyjnych – budowa domów letniskowych i mieszkalnych, infrastruktury turystycznej dysharmonizujących wielkoobszarowe unikalne walory krajobrazowe Roztocza oraz zwężające naturalne korytarze ekologiczne, głównie dla dużych ssaków. - Zanieczyszczenia powietrza i wód. - Nieuprawnione użytkowanie terenów leśnych w otulinie Parku przez posiadaczy motocykli i pojazdów terenowych. - Samowolny, wbrew zakazom, ruch pojazdów, zaśmiecanie, hałas, płoszenie zwierząt, niszczenie roślin i grzybów, penetracja Parku. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Zanieczyszczenia powietrza, wód, gleb. 17. Słowiński Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2009) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Nadmierne wykorzystywanie plaży i wydm przez turystów. - Silna presja zwiedzających na obszary udostępnione i miejsca przylegle. - Silna presja na zasoby Morza Bałtyckiego. - Zagrożenie pożarowe w ekosystemach lądowych. - Tendencja do wprowadzania zabudowy na terenach poza zarządem Parku. II. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Regulacja rzek i odwadnianie obszarów w ich zlewniach. - Niekorzystne zmiany w krajobrazie związane z zaniechaniem tradycyjnych form 355 gospodarowania na gruntach rolnych. - Zanieczyszczenia antropogeniczne powstające w otoczeniu Parku. - Nowe zagospodarowanie osadnicze w sąsiedztwie Parku. - Pożary powstające w wyniku nielegalnego wypalania łąk. III. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Zanieczyszczenia związane z gospodarczym wykorzystaniem zasobów i transportem morskim. - Intensyfikacja procesu osadnictwa w otoczeniu Parku. 18. Świętokrzyski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zanieczyszczenie wód, powietrza i gleb. - Wydeptywanie pokrywy glebowej przez turystów. - Zniekształcenie powierzchni ziemi, erozja gleby wzdłuż szlaków zrywkowych, turystycznych i komunikacyjnych. - Zmiany ekosystemów w wyniku eutrofizacji. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Szkodnictwo leśne – kradzieże drewna, kłusownictwo, zbiór runa leśnego. - Niszczenie roślin przez turystów i okoliczną ludność. - Mała świadomość dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego w społecznościach lokalnych. - Dewastacja panoramy Łysej Góry oraz zabytkowego zespołu klasztoru Świętego Krzyża przez wieżę telewizyjną i obiekty nieposiadające wartości zabytkowej. - Niszczenie form skałkowych i stanowisk geologicznych przez turystów i okoliczną ludność. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Zagrożenie ekosystemów leśnych i łąkowych przez pożary. 19. Tatrzański Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Nadmierny pobór wody do celów energetycznych, technicznych i komunalnych. - Zmiany w zachowaniu się zwierząt na skutek nadmiernego oddziaływania człowieka. - Zanieczyszczenie środowiska. - Erozja gleby i zniszczenia roślinności spowodowane rozdeptywaniem poboczy szlaków turystycznych letnich i zimowych oraz tras narciarskich. - Emisja hałasu w związku z organizacją imprez i zgromadzeń. - Naruszanie walorów krajobrazowych na gruntach nie będących własnością Skarbu Państwa. - Zmiany w ekosystemach łąk i pastwisk spowodowane zaniechaniem ich użytkowania. - Erozja gleby i zniszczenia roślinności spowodowane rozjeżdżaniem poboczy dróg, składów drewna i terenów leśnych niezalesionych, przez pojazdy mechaniczne w ruchu lokalnym. - Wyjałowienie gleb łąk i pastwisk na skutek wieloletniego użytkowania. - Spaliny i hałas generowane przy stosowaniu spalinowych agregatów prądotwórczych. - Penetracja terenów nieudostępnionych dla ruchu turystycznego. - Nadmierny ruch turystyczny. - Oddziaływanie narciarstwa i turystyki narciarskiej na faunę i florę. - Nielegalna penetracja terenów przez taterników powierzchniowych i podziemnych oraz narciarzy. - Pozyskiwanie runa leśnego (borówek, malin, grzybów) w celu konsumpcyjnym i handlowym. - Kolizje zwierząt z pojazdami mechanicznymi. - Kłusownictwo, kradzieże drewna. - Nielegalne wjazdy na teren Parku. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zagrożenie pożarowe. - Antropogeniczna erozja brzegów potoków i źródlisk. - Zagrożenia związane z infrastrukturą techniczną budynków na terenie Parku. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: 356 - Urbanizacja obszaru bezpośrednio przyległego do granicy Parku. - Degradacja lasu pod wpływem zanieczyszczeń powietrza. - Loty statków powietrznych, szybowców, lotni i paralotni na niskich pułapach. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Intensyfikacja imprez masowych. 20. Park Narodowy „Ujście Warty” (źródło: Identyfikacja...,2008) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Zanik cennych zbiorowisk roślinnych: łąk zmiennowilgotnych i łąk podmokłych w wyniku zaprzestania ich użytkowania. - Kłusownictwo rybackie. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Sąsiedztwo ferm norek amerykańskich – stały napływ osobników uciekających z niewoli i zagrażających rodzimym gatunkom fauny. - Nadmierna presja użytkowników terenu – turystów i wędkarzy, powodująca zaśmiecanie terenu, nielegalny wjazd na tereny nie udostępnione oraz płoszenie ptaków i przypadkowe niszczenie lęgów. - Pożary powstające w wyniku nielegalnego wypalania łąk. - Nadmierna presja turystyczna na obszarach o największej wrażliwości przyrodniczej na terenie O.O. Słońsk. 21. Wielkopolski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Grunty prywatne występujące na terenie Parku. - Zabudowa gruntów nie będących w trwałym zarządzie Parku. - Występowanie pożarów. II. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Presja urbanizacji na terenie otuliny Parku. - Zanieczyszczenie powietrza, gleby i wód. - Niekontrolowana penetracja terenu Parku. III. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Przerwanie powiązań przyrodniczych Parku z otoczeniem przez zabudowę i trasy komunikacyjne. 22. Wigierski Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Urbanizacja Parku: degradacja walorów przyrodniczych i krajobrazowych. - Zanieczyszczenie środowiska, w szczególności powietrza i powierzchni gleby, wód. - Zagrożenie pożarowe lasów. - Niekontrolowana penetracja terenu Parku przez ludzi. Wykroczenia przeciwko przyrodzie i środowisku Parku. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zanieczyszczenie środowiska oraz erozja gleb spowodowane intensyfikacją rolnictwa. - Przerwanie powiązań przyrodniczych Parku, a w wyniku tego doprowadzenie do degeneracji (zubożenia gatunkowego) flory i fauny Parku. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Przerwanie powiązań przyrodniczych Parku, a w wyniku tego doprowadzenie do degeneracji (zubożenia gatunkowego) flory i fauny Parku. - Zmiany stosunków wodnych w otulinie Parku. - Zanieczyszczenie wód w otulinie Parku, zanieczyszczenie powietrza. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Zanieczyszczenie środowiska powodowane przez nowe obiekty przemysłowe lub inwestycje drogowe. 357 23. Woliński Park Narodowy (źródło: Identyfikacja...,2010) I. Zagrożenia wewnętrzne istniejące: - Funkcjonowanie na obszarze Parku różnych obiektów (ośrodków wczasowych, byłej jednostki wojskowej, wież, dróg, linii kolejowej, linii energetycznych, gazociągu, bazy rybackiej, przystani, latarni). - Wzrost ruchu turystycznego, presja na szersze udostępnianie Parku. - Zniekształcenie rzeźby terenu przez drogi, ścieżki, wyrobiska. - Zanieczyszczenie wód Parku. - Grunty w obcym zarządzie wewnątrz granic Parku (gospodarka niezgodna z celami Parku). - Pożary. - Niska świadomość dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. - Zanieczyszczenia powietrza. II. Zagrożenia wewnętrzne potencjalne: - Zanieczyszczenia wód i gleb. III. Zagrożenia zewnętrze istniejące: - Zanieczyszczenia wód - Nielegalny połów ryb. - Naruszanie granic Parku: zbieractwo, dojścia do plaż, rekreacja. - Sporty wodne uprawiane na wodach Zatoki Pomorskiej, Zalewu Szczecińskiego, jezior wewnętrznych Parku. - Bariera ekologiczna w postaci dróg oraz linii kolejowej. - Presja urbanizacji na tereny Parku, zanieczyszczenie powietrza, gleby, wód. - Loty cywilnych statków powietrznych. IV. Zagrożenia zewnętrze potencjalne: - Zanieczyszczenia wód Parku. - Rozwój motoryzacji, w szczególności rozbudowa sieci dróg. - Budowa elektrowni wodnych, stanowiących barierę antropogeniczną dla awifauny. - Budowa nowych ośrodków wczasowych przy granicach Parku – zakłócenie walorów krajobrazowych, nadmierna presja antropogeniczna. (źródło: opracowanie własne na podstawie rocznych zadań ochronnych i planów ochrony parków narodowych) 358