Materiały archiwalne CAW dotyczące stanów liczebnych wojska w

Kazimierz Bar
MATERIAŁY ARCHIWALNE CAW
DOTYCZĄCE STANÓW LICZEBNYCH WOJSKA
W LATACH 1918—1939
1. Zarys organizacyjno-prawny
W związku z dekretem Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z dnia 12
października 1918 roku1 o przejściu władzy zwierzchniej nad wojskiem polskim w
ręce Rady Regencyjnej, przystąpiono do formowania narodowej armii regularnej. Na
podstawie tymczasowej ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej z dnia
27 października 1918 roku2 przystąpiono do powoływania obywateli Państwa
Polskiego do służby wojskowej. Obowiązek służby w wojsku stałym rozpoczynał się 1
stycznia danego roku kalendarzowego, w którym poborowy kończył 20 rok życia.
W ślad za tymczasową ustawą o powszechnym obowiązku służby wojskowej
w celu powiększenia siły zbrojnej dla obrony granic Polskiej Republiki Ludowej,
dekretem z dnia 15 stycznia 1919 roku zarządzono obowiązkowy, częściowy pobór
regularny rocznika 18983. Następnie ustawą z dnia 7 marca 1919 roku4 ustalono pobór
roczników 1896, 1897, 1898, 1899, 1900 i 1901 na całym obszarze ziem polskich, na
których pobór tych roczników nie był dokonywany przez władze polskie.
1
Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 13 z 29.10.1918 r., p. 27 i zmiany w dekrecie z 16.01.1919 r.,
Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 8, p. 119.
2
Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 13 z 29.10.1918 r., p. 28.
3
Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 7 z 18.01.1919 r., p. 111.
4
Tamże, nr 22 z 8.03.1919 r.
Postanowienia ustawy nie naruszały dotychczasowych zarządzeń poborowych
obowiązujących w całym Państwie. W miarę wprowadzania jej w życie roczniki nią
nie objęte miały być stopniowo zwalniane z czynnej służby wojskowej.
W maju 1919 roku popisowym roczników 1896, 1897, 1898 i 1899, którzy
zostali powołani na obszarze Generalnego Okręgu Krakowskiego do czynnej służby
wojskowej na okres 4 miesięcy, przedłużono pierwotny czas służby o 3 miesiące5, a
następnie bezterminowo — do czasu ogłoszenia w Wojsku Polskim powszechnej
demobilizacji6.
Poza normalnym poborem — zgodnie z ustawą z dnia 2 sierpnia 1919 roku —
każdy pracownik kolei, żeglugi parowej, poczty, telegrafu, telefonu itp. aż do 50 roku
życia — o ile w myśl obowiązujących ustaw nie podlegał obowiązkowi czynnej służby
wojskowej — był odpowiednio do swoich kwalifikacji i specjalności powoływany do
obsługi komunikacji wojskowej i łączności armii7.
W czerwcu 1923 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych
— wydane w porozumieniu z ministrem spraw wewnętrznych — w przedmiocie
powołania mężczyzn rocznika 1902 do czynnej służby wojskowej8. Zezwolono także
na ochotnicze zgłaszanie się z całego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do służby
w wojsku stałym mężczyzn urodzonych w latach 1903—1905.
W maju 1924 roku wydana została ustawa o powszechnym obowiązku służby
wojskowej9, zgodnie z którą wiek poborowy rozpoczynał się z dniem 1 stycznia tego
roku, w którym zobowiązany do służby wojskowej mężczyzna kończył 21 rok życia i
trwał do końca roku kalendarzowego, w którym kończył 23 lata. Czas trwania służby
wojskowej w wojsku stałym zgodnie z ustawą był następujący:
— we wszystkich rodzajach służby wojskowej, z wyjątkiem jazdy i artylerii
konnej — 2 lata;
— w jeździe (kawaleria) i artylerii konnej 2 lata i 1 miesiąc;
— w rezerwie — do końca roku kalendarzowego, w którym rezerwista
kończył 40 rok życia;
5
Ustawa z dnia 27.05.1919 r., Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 23, z 31.05.1919 r., p. 307.
Ustawa z dnia 19.12.1919 r., Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 2, z 9.01.1920 r., p. 11.
7
Dziennik Ustaw R.P. nr 65 z 14.08.1919 r., p. 326 i nr 67 z 20.08.1919 r., p. 408.
8
Dziennik Ustaw R.P. nr 69 z 19.07.1923 r., p. 548.
9
Dziennik Ustaw R.P. nr 61 z 18.07.1924 r., p. 609.
6
— w pospolitym ruszeniu — do końca roku kalendarzowego, w którym
zaliczony do pospolitego ruszenia kończył 50 rok życia (od 1938 roku — 60 lat).
Zasady służby wojskowej zawarte w ustawie z 1924 roku oraz jej nowelizacji
w latach 1928 i 193310, obowiązywały do kwietnia 1938 roku, kiedy to ustawą z dnia 9
kwietnia 1938 roku11 dokonano ich modyfikacji. W ślad za ustawą wydano
rozporządzenie ministrów: spraw wojskowych, spraw wewnętrznych i opieki
społecznej z dnia 7 lutego 1939 roku w sprawie wykonania ustawy o powszechnym
obowiązku służby wojskowej12.
2. Zawartość aktowa
W materiałach archiwalnych Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z lat
1918—1921 znajduje się zbiór (kolekcja) stanów liczebnych wojska liczących 85
jednostek archiwalnych. Zawiera on dane dotyczące stanu ilościowego sił zbrojnych
od marca 1918 roku do końca roku 1921. Zgromadzone w zbiorze raporty zmian
stanu, zawierają informacje o liczbie oficerów, podoficerów i szeregowców.
W raportach z listopada 1918 roku wykazany jest stan ilościowy garnizonów:
Warszawa, Ostrów Mazowiecka, Mińsk Mazowiecki, twierdzy Dęblin, a także stan
ludzi w zakładach karnych i szpitalach13. Brak jest natomiast zestawień zbiorczych o
stanie liczebnym całej siły zbrojnej w tym okresie. Na podstawie raportów stanu z
grudnia 1918 roku można stwierdzić postępujące stopniowo zwiększanie stanów
ilościowych w poszczególnych okręgach generalnych oraz na froncie14.
Materiały z 1919 roku zawierają dane o liczebności poszczególnych frontów,
grup operacyjnych, dywizji i oddziałów wojskowych, przy czym występuje wyraźne
rozróżnienie stanów liczebnych armii na froncie i w kraju. Przeważają jednak raporty
10
Dziennik Ustaw R.P. nr 46 z 18.04.1928 r., p. 458 oraz nr 60 z 4.08.1933 r., p. 455.
Dziennik Ustaw R.P. nr 25 z 13.04.1938 r., p. 220.
12
Tamże, nr 20 z 17.03.1938 r.
13
CAW, Naczelne Dowództwo WP — Stany liczebne, t. 5.
14
Tamże.
11
zmian stanu ilościowego ludzi, koni i sprzętu wojskowego15. Brak jest natomiast
zbiorczych zestawień stanu liczebnego armii.
W okresie od kwietnia do czerwca 1919 roku przybyła z Francji do Polski
Armia gen. Hallera, co wydatnie wpłynęło na wzrost liczebny wojska. Jak wykazują
materiały archiwalne 1 Biura Sztabu Armii liczyła ona 7 lipca 1919 roku 67.015 osób,
w tym 5.633 żołnierzy narodowości francuskiej. Kadrę stanowiło 1.402 oficerów
francuskich i 1.239 polskich16. Materiały te pozwalają ustalić także rozwój i wzrost
szeregów armii oraz jej strukturę organizacyjną17. W myśl rozkazu ministra spraw
wojskowych z 1 września 1919 roku rozpoczęto reorganizację oddziałów przybyłych z
Francji oraz zjednoczenie ich z polskimi siłami zbrojnymi18.
W połowie 1919 roku liczebność Wojska Polskiego zwiększyła się o
podporządkowane Naczelnemu Dowództwu WP jednostki Armii Wielkopolskiej. W
grudniu tegoż roku rozpoczął się proces scalania jej z armią utworzoną w kraju19.
W materiałach kolekcji stanów liczebnych Naczelnego Dowództwa WP z roku
1920 znajdują się wykazy stanu liczebnego ludzi, koni i sprzętu wojskowego na
poszczególnych frontach, a także ogólne zestawienie stanu armii na pierwszy dzień
każdego miesiąca20. Ponadto jest w kolekcji kilka teczek zawierających tabele stanu
liczebnego sił zbrojnych w kraju21 z tym, że część tych materiałów dotyczy również
wojska na froncie z wyszczególnieniem liczebności armii, dywizji, oraz pułków
piechoty i jazdy. Materiały archiwalne z roku 1921 uwidaczniają — oprócz zestawień
stanów liczebnych poszczególnych armii — również ogólne stany liczbowe wojska na
froncie i w kraju22. W 1921 roku pojawia się tendencja do zmniejszania liczby wojska,
co znajduje odbicie aktach Komisji Oszczędnościowej23.
15
Tamże, t. 1, 9, 28, 37.
CAW, I.123.1.64.
17
Tamże.
18
CAW, I.300.7.24.
19
Tamże.
20
CAW, Nacz. Dow. WP, Stany liczebne, t. 2; a także akta szefa Sztabu Gen., t. 67 oraz akta Oddz. I
Szt. Gen., t. 7.
21
CAW, Nacz. Dow. WP, Stany liczebne, t. 3, 62, 71, 76.
22
Tamże, t. 4 i 85.
23
CAW, akta szefa Sztabu Gen., t. 4 i 47.
16
Wartościowe i interesujące przekazy źródłowe dotyczące stanu liczebnego WP
w latach 1922—1939, znajdują się w zespołach akt Sztabu Generalnego (Głównego)24
oraz Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych25. Jeszcze za rok 1922 stany te
wykazywane są z rozbiciem na kraj i front, natomiast z lat następnych występują
zestawienia zbiorcze stanów faktycznych sił zbrojnych (roczne, kwartalne i
miesięczne).
W związku z kryzysem gospodarczym, na początku lat trzydziestych,
zaznacza się dążność do zmniejszania stanu liczebnego wojska. W tym celu
opracowane zostały w grudniu 1931 roku minimalne składy osobowe sił zbrojnych
niezbędne dla wegetacji wojska26. Miały one być stosowane w pułkach broni, przy
zredukowanej liczbie oficerów, podoficerów zawodowych, urzędników cywilnych
oraz niższych funkcjonariuszy.
Z uwagi na wzrost napięcia w stosunkach międzynarodowych oraz zagrożenia
wojennego, interesujące wydaje się być prześledzenie stanów ilościowych wojska w
okresie od 1 grudnia 1938 roku do 1 czerwca 1939 roku. Dane za lipiec i sierpień 1939
roku nie zachowały się. Materiały z przytoczonego wyżej okresu znajdują się w
zespołach akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych27 oraz Ministerstwa Spraw
Wojskowych28.
Struktura organizacyjna wojska w okresie międzywojennym ulegała różnym
przemianom. Natomiast stany liczebne wojska ograniczane odpowiednimi ustawami i
budżetem, utrzymywały się w latach 1922—1938 w zasadzie, w wyznaczonych
granicach. Wynosiły one przeciętnie około 17 tys. oficerów, 30—40 tys. podoficerów
zawodowych i nadterminowych oraz 230 tys. szeregowców29. Dane te nie obejmują
Korpusu Ochrony Pogranicza, który stanowił odrębną część sił zbrojnych.
24
CAW, akta szefa Sztabu Głównego, t. 2, 20, 23, 24 i 35; Oddz. I, Wydz. Ogól. Org., t. 10; Oddz. I,
Wydz. Mob., t. 8 oraz Kanc. Szt. Gł, t. 1, 94, 102 i 129.
25
CAW, I.302.4.271—282.
26
CAW, Sztab Gen. Oddz. I, Wydz. Mob., t. 142.
27
CAW, I.302.4.281—282. Szczegółowe zestawienie liczebności WP w pierwszej połowie 1939 r.
podaje E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1936—1939, Warszawa 1964, s. 323—324.
28
CAW, I.300.34.47 i 48.
29
Wojna obronna Polski 1939, Warszawa 1979, s. 165.