Spis treści - Eko Trendy

Spis treści
WPROWADZENIE — Mariusz Muszyński ................................................................... 7
SPRAWOZDANIE
W PRZEDMIOCIE STRAT I SZKÓD WOJENNYCH POLSKI
W LATACH 1939–1945 ......................................................................................... 11
ORGANIZACJA PRACY PRZY USTALANIU STRAT WOJENNYCH .................
CHARAKTERYSTYKA ZNISZCZEŃ WOJENNYCH POLSKI ...............................
Uwagi ogólne ....................................................................................................................
1. Skutki działań wojennych ............................................................................................
2. Wroga okupacja ............................................................................................................
3. Walka z kulturą polską .................................................................................................
4. Walka z polskością w dziedzinie gospodarki narodowej ..............................................
5. Wyniszczenie ludności .................................................................................................
6. Zniszczenie Warszawy ................................................................................................
7. Uwagi końcowe ............................................................................................................
TABELE STATYSTYCZNE (Ogólne) ..............................................................................
TABLICE SZCZEGÓŁOWE .............................................................................................
13
15
15
16
17
19
23
26
28
29
31
43
INTRODUCTION — Mariusz Muszyński ................................................................. 65
REPORT
ON POLAND’S WARTIME LOSSES AND DAMAGE
IN THE YEARS 1939–1945 ................................................................................ 69
ORGANIZATION OF WORKS TO DETERMINE WARTIME LOSSES .............. 71
CHARACTERIZATION OF POLAND’S WARTIME DESTRUCTION ................ 73
General remarks ............................................................................................................... 73
1. The consequences of military operations ..................................................................... 74
2. Hostile occupation ........................................................................................................ 75
3. Struggle against Polish culture ................................................................................... 77
4. Struggle against Polishness in the sphere of the national economy ........................... 80
5. Annihilation of the population .................................................................................... 84
6. Destruction of Warsaw ................................................................................................ 85
7. Final remarks ................................................................................................................ 86
STATISTICAL TABLES (General) ................................................................................. 89
DETAILED TABLES ........................................................................................................ 101
5
EINFÜHRUNG — Mariusz Muszyński ...................................................................... 123
BERICHT
ÜBER POLENS VERLUSTE UND KRIEGSSCHÄDEN
IN DEN JAHREN 1939–1945 ......................................................................... 127
Verfahren bei der Ermittlung der Kriegsverluste ..................................................... 129
Charakteristik der Kriegszerstörungen in Polen ...................................................... 131
Allgemeine Anmerkungen ............................................................................................. 131
1. Folgen der Kriegshandlungen .................................................................................... 132
2. Die feindliche Besatzung ........................................................................................... 134
3. Kampf gegen polnische Kultur .................................................................................. 136
4. Kampf gegen das Polentum in der Volkswirtschaft .................................................. 139
5. Die Vernichtung der Bevölkerung ............................................................................. 143
6. Die Zerstörung Warschaus ....................................................................................... 145
7. Schlussbemerkungen .................................................................................................. 146
STATISTISCHE TABELLEN (allgemein) ................................................................... 149
DETAILLIERTE TABELLEN .......................................................................................... 161
6
WPROWADZENIE
Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie oddaje do Państwa rąk wznowienie „Sprawozdania w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach
1939–1945”, opracowanego i wydanego w styczniu 1947 przez Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej.
Jednym z celów statutowych Fundacji jest prowadzenie działalności
edukacyjno-informacyjnej w zakresie upowszechniania prawdy historycznej
o II wojnie światowej. Cel ten dotychczas realizowano w ograniczonym zakresie. Z dwu powodów. Po pierwsze, Fundacja musiała skupić wszystkie
siły na swoim pierwszoplanowym zadaniu, czyli na wypłatach tzw. świadczeń niemieckich w latach 1992–2006. Po drugie, istniały względy polityczne. Kolejne polskie rządy w latach 1989–2005 nie przykładały należytej wagi
do pielęgnowania pamięci historycznej narodu. Ta praktyka szczególnie widocznie odzwierciedlała się w stosunkach Polski i Republiki Federalnej Niemiec. Realizowana wówczas doktryna tzw. „wspólnoty interesów” odrzucała definiowanie i rozwiązywanie problemów przeszłości.
W skutek tej polityki, świadomość historyczna narodu polskiego została sprowadzona do symbolicznej pielęgnacji miejsc pamięci. Tym samym
rzetelna wiedza o historii najnowszej Polski, nie istniejąca z oczywistych
względów w dyskursie w Europie Zachodniej w latach 1945–89, nie dotarła
do szerokiego kręgu odbiorców również w latach 1990–2005. W efekcie takich zaniedbań, Polska coraz mniej kojarzy się społeczności Europy Zachodniej czy mieszkańcom Ameryki z szeregiem doznanych zbrodni, jak np. Rosja czy naród żydowski. Niektórym Niemcom zaczyna się wręcz utożsamiać
ze źródłem niemieckich nieszczęść wojennych.
Natomiast Republika Federalna Niemiec wykorzystała ten okres do
budowy własnej polityki historycznej. Oparła ją o nową formułę pamięci,
w której uznano zbrodnie niemieckie z okresu wojny za rozliczone i spłacone, a z drugiej strony rozpoczęto subiektywne eksponowanie niemieckich cierpień. Brak naturalnego punktu odniesienia, jakim są wojenne przeżycia Polaków, wyzwolił też bezkrytyczną polityzację historii. Do umowy koalicyjnej
CDU/CSU oraz SPD wpisano zaangażowanie w budowę tzw. „widocznego
znaku wypędzeń”, wróciły agresywne i rewizjonistyczne wypowiedzi niektórych niemieckich parlamentarzystów, czy wreszcie wzrósł wpływ Eriki
Steinbach, szefowej Związku Wypędzonych, na politykę Berlina wobec Polski.
Celem niniejszej publikacji nie jest jednak rozdrapywanie ran z przeszłości. Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie jest bowiem instytucją dialogu społecznego. Jej fundamentalnym zadaniem jest doprowadzenie do
prawdziwego pojednania pomiędzy ofiarami i sprawcami krzywd, czyli między narodem polskim a niemieckim. Jednak prawdziwe pojednanie nie może
7
toczyć się w oderwaniu od prawdy historycznej, która stanowi jego najtwardszy i praktycznie jedyny fundament. Tylko ona skutecznie zamknie tragiczne karty wspólnej historii obu narodów.
Publikacja ta nie powinna być również odbierana jako stawianie kolejnych roszczeń, budzenie niepokojów czy wywoływanie kolejnych konfliktów między sąsiadami żyjącymi w zintegrowanej Europie, mimo że pojawia
się w okresie niepokojących sygnałów rewizjonistycznych odbieranych ze
strony niektórych niemieckich kręgów medialnych i politycznych. Polacy rozumieją, że naród niemiecki także wciąż jeszcze przeżywa wielką społeczną
traumę z powodu II wojny światowej. Ma to źródło w bezpośrednich skutkach wojny, jakich doznali również Niemcy. Nie tylko utrata bliskich walczących na wielu frontach, ginących od kul członków ruchu oporu w okupowanej Europie, czy wreszcie umierających w trakcie ucieczki przed wschodnim
frontem, lecz także ogrom zbrodni, do jakich Niemcy zauroczeni okrutnymi
wizjami politycznymi Adolfa Hitlera w latach 1939-45 dopuścili się na Polakach, musiał niewątpliwie odbić się na zbiorowej psychice narodu niemieckiego. Stąd ciągle, nawet wśród powojennych pokoleń, możemy zaobserwować próby deprecjacji tragedii Polaków, chęci przewartościowania pewnych
wydarzeń z okresu wojny, czy wręcz refleksy postkolonialne, jakie wywołuje tkwiące w podświadomości poczucie winy. Fundacja nie może więc pozwolić, by te emocje zaszkodziły dobrosąsiedzkiemu partnerstwu obu krajów. A w sporach o prawdę historyczną najlepszym sędzią jest statystyka.
Zawarte w Sprawozdaniu dane pozwolą przekazać w skróconej formie
szereg informacji o wojennych stratach i zniszczeniach Polski. Umożliwią
dziennikarzom i historykom okresu II wojny światowej dostęp do źródłowych danych niedostępnych w zagranicznych archiwach i bibliotekach.
Oczywiście samo ukazanie strat i szkód nie oddaje w pełni obrazu tragedii Polski. Należałoby przypomnieć, że Polska nie mogła uzyskać choćby
częściowego zadośćuczynienia w procesie reparacyjnym rozpoczętym na podstawie postanowień konferencji poczdamskiej. Nastąpiło to w skutek decyzji trzech mocarstw o przesunięciu naszego kraju do tzw. wschodniej puli
reparacyjnej i konieczności korzystania w tym względzie z pośrednictwa
ZSRR. Konsekwencją było wymuszone przez Moskwę odstąpienie od pobierania reparacji na podstawie niewątpliwie nieskutecznej z prawnego punktu
widzenia uchwały Rady Ministrów z 23 sierpnia 1953 r.1 zatytułowanej
„Oświadczenie Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”.2 W ten obraz
doskonale wpisuje się również zmajoryzowany przez niemieckiego partnera
tzw. proces pojednania z ofiarami prześladowań nazistowskich przeprowa1
2
8
Tekst uchwały patrz: Zbiór Dokumentów PISM 1953 r. s. 1831.
Patrz szerzej: M. Muszyński — Skuteczność stanowiska rządu PRL z 1953 r. w sprawie zrzeczenia się reparacji. Rozważania w świetle prawa międzynarodowego. Kwartalnik Prawo Publiczne
2004, nr 3; J. Sandorski — Zrzeczenie się w 1953 r. przez Polskę reparacji wobec Niemiec w świetle prawa międzynarodowego (w:) W. M. Góralski (red. nauk.) — Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004. Warszawa 2004.
dzony po 1990 r.3 W jego wyniku otrzymane przez polskie ofiary świadczenia finansowe nie objęły wszystkich poszkodowanych, miały charakter jedynie symboliczny i zdecydowanie odbiegały od rozmiaru doznanych w rzeczywistości cierpień.
Tym bardziej informacja o stratach i zniszczeniach wojennych podkreśli
wielkość polskiego narodu i pomoże utrwalić doznane krzywdy w pamięci
ludzi na całym świecie. Przebaczenie i pojednanie nie może bowiem oznaczać zapomnienia.
* * *
Przez ostatnie 300 lat Polacy nie mogli kształtować własnej przeszłości. Czyniły to za nich trzy sąsiednie mocarstwa, które najpierw dokonały
rozbiorów polskiego terytorium, potem kolonizowały naród i w końcu dopuściły się ludobójstwa. Naszym ciemiężcom zależało, by rozpowszechnić
w Europie przekonanie, że to nie zaborcy i agresorzy, lecz sami Polacy są
winni swej tragedii. Dlatego tak skrupulatnie starali się zatrzeć w ludzkiej
pamięci wszelkie ślady swoich zbrodni, fałszując fakty i narzucając własną
interpretację historii, aby zatrzeć różnice między katem a ofiarą.
Obecnie procesowi temu poddawana jest również wiedza o wojennej
martyrologii narodu polskiego. Jak wielkiego uszczerbku w wyniku takiej
działalności doznała w Europie i na świecie pamięć tamtych tragicznych dni,
wyraźnie pokazują irracjonalne reakcje świata medialno-politycznego na wypowiedź premiera J. Kaczyńskiego o wojennych stratach ludnościowych Polski, jaka miała miejsce przed Radą Europejską w czerwcu 2007 r.
Dlatego wznowienie „Sprawozdania w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945” jest dziś nieodzowne. Będzie ono wydane w trzech językach: polskim, niemieckim i angielskim. W wersji polskojęzycznej został zachowany oryginalny język i pisownia z 1946 r. Wydając je Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie chciałaby w tak symboliczny sposób rozpocząć cykliczne wydawanie sprawozdań, raportów i innego rodzaju form publikacji adresowanych do szerokich kręgów społeczności międzynarodowej.
„Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach
1939–1945” miało z założenia stanowić dokument wyjściowy dla oceny polskich roszczeń reparacyjnych wobec Niemiec. Jest nieznane szerszym kręgom potencjalnych odbiorców, szczególnie poza granicami Polski. Dane zawarte w sprawozdaniu pochodzą z badań robionych w pierwszych latach po
zakończeniu wojny. Stąd prawdopodobieństwo ich pewnego niedoszacowania. Nie oddają też całkowitego obrazu strat całego państwa, ponieważ nie
odnoszą się do istotnych części terytorium Polski. Nie obejmują ziem przedwojennego państwa polskiego położonych za Bugiem, które wskutek decyzji poczdamskich zostały przekazane Związkowi Sowieckiemu. Nie uwzględ3
Patrz szerzej: J. Barcz, B. Jałowiecki, J. Kranz — Między pamięcią a odpowiedzialnością, Warszawa 2004.
9
niają również obecnych Ziem Zachodnich Polski, gdzie suwerenne władanie
Polska przejęła w 1945 r. Także podane sumy wyrażone są w złotówkach
według wartości nominalnej z 1939 r. i odnoszą się do ówczesnej wartości
rynkowej, stąd realną dzisiejszą wartość strat należałoby ponownie zweryfikować w kilku płaszczyznach.4 Dlatego zawartych w Sprawozdaniu danych
nie można wprost zestawiać czy porównywać z innymi, i niestety ciągle nielicznymi tego rodzaju opracowaniami funkcjonującymi na polskim rynku
historycznym. W szczególności z raportami nt. strat wojennych przygotowywanymi przez niektóre miasta w latach 2004-2005.
Mimo naturalnego braku spójności wynikającej z różnic w metodach
badawczych, zmian wartości mienia, czy wartości nominalnych i siły nabywczej złotówki, Fundacja uważa, że publikacja spełni swą rolę poprzez przybliżenie szerokim kręgom społecznym rozmiaru tragedii (podanego w jednostkach procentowych), jaka dotknęła Polskę wskutek agresji III Rzeszy
w dniu 1 września 1939 r.
Mariusz Muszyński
4)
Kurs dolara we wrześniu 1939 r. wynosił 5,31 zł za 1 USD. Przez ostatnie 70 lat wartość
dolara wzrosła ponad trzynastokrotnie. Przykład: milion zł w 1939 r. odpowiadał wartości ok. 190.000 USD, co na dzień dzisiejszy stanowi 2,5 Mio. USD.
10
SPRAWOZDANIE
W PRZEDMIOCIE STRAT I SZKÓD WOJENNYCH POLSKI
W LATACH 1939–1945
11
12
ORGANIZACJA PRACY
PRZY USTALANIU STRAT WOJENNYCH
Szczegółowe ustalenie strat wojennych poniesionych przez gospodarkę polską jest nie tylko rachunkiem jaki — w myśl układów międzynarodowych — winien być Niemcom przedstawiony do uiszczenia, ale także ważnym elementem dla planu odbudowy kraju. Aby bowiem prawidłowo rozpocząć odbudowę — trzeba znać dobrze sytuację gospodarczą, jaka zaistniała w chwili zakończenia wojny. Rząd Polski, doceniając wagę tego problemu,
powołał dla jego rozwiązania samodzielny urząd pod nazwą Biuro Odszkodowań Wojennych. W ramach kompetencji tego urzędu, działającego z ramienia Prezydium Rady Ministrów, zostały zcentralizowane w pierwszym
rzędzie wszystkie prace, zmierzające do dania możliwie dokładnej odpowiedzi na pytanie „Ile kosztowała Polskę II wojna światowa?”.
W szczególności dysponował on działalnością szeregu specjalnych urzędów, powołanych przez poszczególne ministerstwa, do zajęcia się inwentaryzacją strat wojennych, a także placówkami przy terytorialnych organach
administracji publicznej, jakimi są urzędy wojewódzkie i starostwa. Niezależnie od tego współdziałały z nim jednostki samorządu, jak urzędy gminne,
zarządy miejskie, organizacje zawodowe i instytucje fachowe, jak Państwowy Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych i t. p.
Przy tak rozwiniętej organizacji przeprowadzona została szeroka akcja
rejestracji strat wojennych: w rolnictwie (zarządzenie Min. Rolnictwa z dnia
4.5.45 r. i 14.8.45 r.), w leśnictwie (zarządzenie Min. Leśnictwa z dnia 21.3.45 r.),
w przemyśle (zarządzenie Min. Przemysłu z dnia 14.4.45 r. i 17.11.46 r.), w komunikacji (zarządzenie Min. Komunikacji, z dnia 4. 9. 45 r.), w łączności (zarządzenie Min. Poczt i Telegrafów z dnia 12.5.45 r.), w dziedzinie kultury
i sztuki (zarządzenie Min. Kultury i Sztuki z dnia 5.3.45.), oświaty (zarządzenie Min. Oświaty z dnia 20.9.45 r.), zdrowia (zarządzenie Min. Zdrowia
z dnia 20.4.45 r.), wojska (Rozkaz Min. Obrony Narodowej z dnia 26.2.46 r.),
w handlu i majątku prywatnym (zarządzenie Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z dnia 21 września 1944 r. i z dnia 27
maja 1945 r.), w nieruchomościach (zarządzenie Min. Odbudowy z dnia
16.6.45 r.).
Niezależnie od tych zarządzeń z inicjatywy Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów przeprowadzona została według
jednolitego wzoru i instrukcji (zarządzenie Min. Adm. Publ. z dnia 9.6.45 r.)
(7894) rejestracja wypadków śmierci i inwalidztwa z podaniem ich przyczyn
oraz niektórych form terroru niemieckiego, jak pozbawienie wolności, wywóz na roboty przymusowe, wysiedlenie. Placówkami rejestracyjnymi były
wiejskie urzędy gminne i zarządy miast. Dochodzenie następowało z urzę13
du i obejmowało ludność zamieszkałą w chwili rejestracji na terenie gminy
przy porównaniu jej ze stanem na 1.9.1939 r.
W wyniku przeprowadzonych akcyj rejestracyjnych Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów uzyskało wystarczającą
ilość materiałów do ustalenia wysokości strat wojennych na podstawie inwentaryzacji. Materiały te były sprawdzone i skonfrontowane z przeprowadzonymi przez ekspertów szacunkami strat w poszczególnych dziedzinach.
W kilku wypadkach rejestracja była zbyt trudna do przeprowadzenia, np.
w handlu — ze względu na całkowite bez mała wymordowanie ludności
żydowskiej, na terenach przyczółkowych, w Warszawie itp. W tych wypadkach trzeba się było posłużyć danymi szacunkowymi.
Dla sprawdzenia rachunku strat rzeczowych oraz biologicznych zostali powołani przez Biuro Odszkodowań Wojennych eksperci, którzy zgrupowali się przy Komitecie Redakcyjnym, organizującym szczegółowe badania
omawianego przedmiotu w celu wydania odpowiedniej publikacji. Ponadto
eksperci ci opracowali zagadnienie strat pośrednich.
W tej ostatniej sprawie chodziło o ustalenie strat, wynikłych z obniżenia
się dochodu narodowego po wojnie wskutek a) zniszczenia w 38% majątku
narodowego, b) wymordowania 6 milionów ludzi, przeważnie w sile wieku,
c) osłabienia wskutek braku inwestycji i amortyzacji kapitału, który pozostał.
Straty wojenne zostały obliczone w stosunku do Polski w granicach
powojennych z wyłączeniem Ziem Odzyskanych. W odniesieniu do strat biologicznych brana była pod uwagę także ludność narodowości polskiej i żydowskiej, zamieszkała na terenach odstąpionych Związkowi Radzieckiemu,
gdyż ludność ta posiada, względnie posiadałaby gdyby żyła, prawo opcji na
rzecz Polski.
Miernikiem strat był złoty według wartości z dnia 1.9.1939 r. Straty zostały obliczone na dzień 9.5.1945 r., to jest na dzień zakończenia wojny. Obliczenia strat wojennych trwały od 21.9.1944 r. do 1.1.1947 r.
14
CHARAKTERYSTYKA
ZNISZCZEŃ WOJENNYCH POLSKI
Uwagi ogólne
Jakkolwiek podczas ostatniej wojny światowej całość ziem polskich
dwukrotnie stała się terenem działań wojennych, ponosząc ich ciężkie skutki, związane zarówno z bezwzględnością wroga, jak z niszczącym działaniem
nowoczesnej broni, to jednak zniszczenie wynikające z tych działań nie jest
najcięższą częścią strat, jakie Polska w czasie wojny poniosła. Równie ciężkie, a może nawet cięższe jeszcze straty spowodowała wroga okupacja kraju.
Stało się to nie tylko dlatego, że okupacja ziem polskich trwała dłużej niż
okupacja innych krajów walczących z Niemcami, nie tylko dlatego, że okupacji
uległ od początku wojny cały obszar Polski i żadna część jej nie była od niej
wolna, ale przede wszystkim, ze względu na zupełnie odrębny i niespotykany
w dziejach, od zupełnie zamierzchłych czasów charakter wrogiej okupacji.
Stała się ona nie tylko — jak to normują przepisy prawa międzynarodowego — wojskowym zarządem zajętego kraju, nie tylko — jak to miało
miejsce, wbrew przepisom Konwencji Haskiej, podczas poprzedniej wojny
światowej — środkiem wyzysku zajętego kraju dla celów wojennych Niemiec, ale również, a może nawet przede wszystkim, dalszym ciągiem wojny
i walki prowadzonej już nie z państwem, ale z całym narodem polskim.
Celem ostatecznym tej walki, jak to wykazały zarówno wypowiedzi
czołowych ludzi Niemiec z czasów wojny, jak i fakty, było zdziesiątkowanie,
a następnie zupełne wyniszczenie elementu polskiego, pozostawienie jego
resztek pozbawionych samowiedzy narodowej i wszelkiej własności oraz sterroryzowanych politycznie, jako ludu służebnego dla narodu niemieckiego
i otwarcie w ten sposób Niemcom na wschodzie przestrzeni życiowej, która
byłaby im potrzebna na to, aby stać się narodem panów i władcami kontynentu europejskiego. Walka ta była rozłożona na etapy, jak np. rozbicie świadomości narodowej, wyniszczenie warstw kierowniczych, wyniszczenie gospodarcze i wreszcie wyniszczenie biologiczne. Realizacja ich miała się przeciągnąć poza okres wojenny, rozpoczęła się jednak i trwała już w tym okresie. Prowadzona była z całą bezwzględnością, w nielicznych jedynie wypadkach ostrość jej osłabiana była przez wykonawców.
Akcja wroga, zmierzająca do osiągnięcia powyższego celu, nie trwała
przez cały czas okupacji z tą samą intensywnością. Stawały na jej drodze konieczności wojenne Niemiec, które — zależnie od sytuacji na frontach — występowały w niektórych okresach na pierwszy plan, zmieniając przejściowo
doraźne cele polityki niemieckiej. Takimi koniecznościami były np. dążenie
do doraźnego wyzyskania siły roboczej Polski dla celów wojennych Niemiec,
15
dążenie do doraźnego wyzyskania dla tegoż celu aparatu produkcyjnego Polski. W okresie jednak, gdy takie konieczności mogły odejść na dalszy plan,
tendencja celowego niszczenia występowała z dawną intensywnością.
Wspomniana wyżej polityka wroga zwiększyła ogromnie zakres i ciężar strat wojennych. W okresach, gdy przestawała działać jedna przyczyna
strat, zaczynała działać druga. Społeczeństwo i aparat gospodarczy polski nie
miał chwili wytchnienia, będąc bez przerwy w ciągu sześciu lat wojennych
niszczony lub wyzyskiwany. Szkody, wyrządzane przez wroga, miały przy
tym bardziej wielostronny i totalny charakter, niżby to miało miejsce wówczas, gdyby nie było takiej celowej akcji. Nie ma dziedziny życia narodowego, nawet najmniej związanej z wojną, której działalność okupanta nie przygniotłaby wielkim ciężarem. Wprawdzie losy wojny przerwały w sposób bezwzględny akcję Niemiec. Nie zdołały one nie tylko osiągnąć zasadniczego
celu, ale nawet w sposób decydujący doń się przybliżyć. Mimo to jednak
skutki pozostawione w całym życiu polskim przez tę akcję spowodowały
ogromne, rozciągające się na lata, trudności dla Polski w odbudowie własnej
egzystencji i mocy.
1. Skutki działań wojennych
Jak na wstępie wspomniano, ziemie polskie dwukrotnie stały się terenem działań wojennych. Kampania 1939 roku trwała krótko, przeciągając się
ponad miesiąc jedynie na nielicznych odcinkach i sprowadzając się na ogół
do walk manewrowych. Mimo to już straty, wywołane przez nią były poważne i — poza innymi względami — przyczyniły się do trudności lat następnych. Objęła ona całe terytorium kraju; walki, na które rozbiła się już po
kilku dniach kampania, rozgrywały się we wszystkich jego częściach. Zdecydowany i prowadzony do ostatka opór, zwalczany bezwzględnie przez dysponującego przewagą broni i organizacji wroga, zwiększał intensywność walk,
potęgując straty w ludziach i zniszczenia materialne.
Punkty największych bitew, jak Kutno, Modlin, Warszawa, Hel, rejon
Narwi, część Pomorza i inne, wyszły z kampanii z ciężkimi zniszczeniami.
Nadto już wówczas, w okresie walk, ataki wroga nie ograniczyły się do armii
i obiektów o znaczeniu wojskowym, ale skierowane były również na ludność cywilną i obiekty bez żadnego wojskowego znaczenia.
Wielką rolę przy stosowaniu takiego terroru odegrało niemieckie lotnictwo, choć były inne tego przejawy, jak np. masowe rozstrzeliwanie tysięcy osób cywilnych w m. Bydgoszczy. Warszawa stała się pierwszym przykładem bombardowanego przez wroga otwartego miasta. Wrzesień 1939 r.
dał jednak i szereg innych przykładów.
W ostatecznym wyniku kampania ta dała prawie 70.000 poległych żołnierzy polskich i dziesiątki tysięcy zabitej ludności cywilnej, oraz wielkie
16
zniszczenia sięgające np. w Warszawie przeszło 10%. Straty te uderzyły przede
wszystkim w będące ośrodkami dyspozycji i życia gospodarczego miasta.
Wieś wyszła bardziej obronną ręką, cierpiąc jednak od związanych z wojną
manewrową masowych rekwizycji inwentarza żywego.
Po niewielkich stratach, spowodowanych w latach następnych przez
bombardowania lotnicze, walki przeniosły się ponownie na ziemie polskie
w r. 1944. Trwające przez szereg tygodni zacięte walki manewrowe między
armiami niemiecką a rosyjską, u boku której szły wojska polskie, zamieniły
się jesienią tego roku w wojnę pozycyjną na linii środkowej Wisły, a stąd na
północy w rejonie Bugu i Narwi, a na południu w rejonie między Sanem a Dunajcem. Styczeń i luty 1945 r. przynosi uderzenie rosyjskie, przerzucające linię frontu poza granicę Polski z 1939 r. z wyjątkiem południowo-zachodnich
powiatów podkarpackich, gdzie walki trwają do końca wojny. Ten okres wojny
przynosi olbrzymie straty.
Rok 1944 przynosi omawiane niżej a prawie całkowite zniszczenie stolicy kraju, Warszawy, poważne zniszczenie ośrodka przemysłowego w Białymstoku i t. d. Następny rok wywołuje ogromne zniszczenie Poznania, Grudziądza, obok tych wielkich ośrodków ulega zniszczeniu dziesiątki mniejszych ośrodków miejskich. Tym razem wojna nie oszczędza również i wsi,
które w pierwszych miesiącach wojny wyszły stosunkowo cało. Tak np. w bliskim sąsiedztwie frontu pozycyjnego powstaje pustynia, obejmująca szereg
powiatów, o całkowicie wypalonych budynkach, wyjałowionych i zaminowanych polach. Ostatnie dwa lata wojny wywołują ponadto w życiu gospodarczym Polski wielkie straty wskutek stosowanego na szeroką skalę przez
Niemców podczas odwrotu wywozu ludności oraz wywozu lub niszczenia
wartości gospodarczych, jako to: urządzenia fabryk, inwentarze gospodarstw
rolnych i wartości kulturalne. Straty te uderzają mocno w osłabiony już latami wojny organizm Polski.
2. Wroga okupacja
Od pierwszej chwili zajęcia terytorium Polski, Niemcy stanęli na stanowisku, że państwo polskie już nie istnieje i że wobec tego posiadły one na
tym terytorium nieograniczoną żadnymi przepisami władzę. Uzurpowały
one sobie od pierwszej chwili prawo zagospodarowywania kraju dla swoich
celów, zarówno bieżących, wojennych jak zwłaszcza politycznych. Pierwszym krokiem do tego stało się całkowite zniszczenie polskiego aparatu państwowego i odsunięcie prawie całkowicie miejscowej ludności na całym terytorium Polski od udziału w zarządzie krajem. Jedynie na zupełnie drugorzędnych stanowiskach w nieposiadających politycznego znaczenia działach
służby państwowej zatrudnieni byli tu i ówdzie Polacy.
Terytorium Polski, z wyjątkiem obszarów na wschodzie, które zostały
zajęte przez wojska i władze radzieckie, podzielone zostało na kilka okupa17
cji, zarząd których odznaczał się pewnymi odrębnościami. Obszar Górnego
Śląska został całkowicie inkorporowany do Rzeszy. Z obszarów pozostałych,
leżących na zachodzie i północy Polski, zbliżających się zresztą od zachodu
i północy na odległość kilkudziesięciu kilometrów do stolicy, stworzona została prowincja niemiecka, tzw. Neu-Reich, również wcielona do Rzeszy, ale
posiadająca pewne odrębności administracyjne i przedzielona od dawnych
ziem Rzeszy granicą. Z pozostałej części Polski utworzono Generalną Gubernię, twór o nieokreślonym charakterze prawnym, zarządzaną przez niemieckiego gubernatora i władze niemieckie. Na każdym z powyższych terytoriów prowadzono nieco odmienną, acz w istocie zmierzającą do tego samego celu, politykę. Według pierwszych enuncjacji generalnego gubernatora Franka, Gubernia Generalna miała stać się narodową siedzibą Polaków.
Pozostałe terytoria, znajdujące się pod władzą Niemiec, miały stać się według stanowiska, ujawnionego już w pierwszych miesiącach okupacji, terytorium niemieckim, na którym dla Polaków miejsca nie ma. W istocie było to
jedynie rozłożenie scharakteryzowanej wyżej akcji zniszczenia na etapy. Na
terytoriach włączonych do Rzeszy akcja niszczenia polskości miała być prowadzona szybciej, na innych odłożona na dalszy plan.
Ludność terytorium znajdującego się pod władzą Niemiec, została rozbita przez okupanta na różne grupy narodowościowe. Wydzielono z tej ludności osoby pochodzenia niemieckiego, stwarzając z nich tzw. grupę Volksdeutschów, którzy mieli stać się oparciem polityki niemieckiej w kraju i jej
narzędziem. Obdarzeni zostali szeregiem daleko idących przywilejów w porównaniu z całą masą ludności w dziedzinie aprowizacyjnej, mieszkaniowej,
płac i wreszcie elementarnego bezpieczeństwa, którego ludność polska nie
miała. Na przeciwnym krańcu wyodrębniono całą masę ludności żydowskiej,
pozbawiając ją w znacznej większości nawet tych praw, jakie posiadała ludność polska i przeznaczając ją na pierwszy ogień w dziele niszczenia. Poza
tym wyodrębniono z ogólnej masy ludności jeszcze dalsze grupy, jak ludność ukraińską, rosyjską i białoruską, dając im przywileje zbliżone do przywilejów Volksdeutschów. Próbowano również dalszego rozbicia społeczeństwa polskiego tworząc np. fikcyjną grupę ludności góralskiej. Między poszczególnymi kategoriami ludności starano się od pierwszej chwili zaszczepić nienawiść i pogardę dla grup gorzej sytuowanych. Każda z tych grup
terytorialnych i ludnościowych ulegała innemu traktowaniu.
Ludność żydowska została od pierwszej chwili na całym terytorium
pozbawiona mienia i w znacznym stopniu swobody osobistej, zagarniana
brutalnie do bezpłatnej pracy przymusowej, ograniczona w aprowizacji maltretowana fizycznie i psychicznie i pozbawiona możności wykonywania
swego kultu. Była ona nadto narażona w każdej chwili na niebezpieczeństwo utraty życia. W miarę postępu okupacji była ona przymusowo gromadzona w specjalnych zamkniętych żydowskich dzielnicach, co miało być
wstępem do jej biologicznego niszczenia.
18
Ziemie wcielone do Rzeszy miały być od razu pozbawione jakiegokolwiek świadomego życia polskiego, pozbawione większości ludności polskiej
miały stać się terenem niemieckiego osadnictwa z Rzeszy, terenów wschodnich i obsadzone zasłużonymi wojskowymi. Polacy zamieszkali tam znaleźli
się w położeniu niewiele odbiegającym od położenia Żydów w reszcie kraju.
Już w ciągu pierwszych kilku miesięcy okupacji, w końcu roku 1939
i w pierwszym półroczu 1940 roku, ludność polska została tam wywłaszczona ze wszelkiego rodzaju posiadanej własności, włącznie do prawie wszystkich przedmiotów osobistego użytku. Prowadzone były w tym okresie i później masowe, sięgające miliona, a dokonywane w najbardziej bezwzględny
sposób wysiedlenia ludności polskiej częściowo na teren Gubernii Generalnej, częściowo — jeśli chodzi o element zdolny do pracy — na roboty fizyczne do Rzeszy. Pozostająca jeszcze na tych terytoriach ludność polska, pozbawiona własności, pozbawiona możności uczenia się, pozbawiona możności
wykonywania prac kwalifikowanych, otrzymująca za jedynie dostępną pracę fizyczną znacznie niższe niż Niemcy wynagrodzenie, aprowidowana nierównie gorzej niż ludność niemiecka, wyrzucona z mieszkań do suteryn,
ograniczona zarządzeniami w wykonywaniu kultu religijnego, podlegająca
wreszcie przepisom specjalnie wprowadzonego kodeksu karnego i rządzona bezwzględnym terrorem, — znalazła się w roli niewolników.
Na ziemiach włączonych do Generalnej Gubernii początkowo prawa
ludności polskiej były szersze niż na ziemiach zachodnich, z biegiem lat jednak były one również coraz to bardziej ograniczane na rzecz ludności niemieckiej.
Coraz jaskrawiej ujawniało się kłamstwo pierwotnej zapowiedzi Generalnego Gubernatora Franka, jakoby na obszarze tym ludność polska miała mieć swobodę własnego życia narodowego.
Na miejsce jej występowała na plan pierwszy brutalna szczerość ogłoszonych w piśmie okupacyjnym „Warschauer Zeitung” z 8 sierpnia 1942 r.
słów Himmlera: „Zadaniem naszym jest ... doprowadzić do tego, aby na wschodniej rubieży mieszkali tylko ludzie krwi rzeczywiście niemieckiej, germańskiej”.
Dzieje tej części terenów okupacyjnych są najjaskrawszym przejawem
rozwoju polityki niemieckiej wobec Polaków.
3. Walka z kulturą polską
Dążenie do zniszczenia narodu polskiego przejawiło się przede wszystkim w walce ze świadomością narodową, oraz w walce z całokształtem życia
kulturalnego. Już okres walk 1939 r. nacechowany był zniszczeniem nieraz
nie związanym z potrzebami wojennymi wielkiej ilości wartości kulturalnych,
jak zabytki, zbiory, biblioteki itp. Toteż już wówczas Polska poniosła w tej
dziedzinie poważne straty. Okres okupacji zwiększa te straty niepomiernie.
19
W dziedzinie kultury polskiej przejawia się najjaskrawiej rozmysł i planowość niszczycielskiej polityki Niemiec. Świadczą o tym ponad wszelką
wątpliwość zachowane instrukcje, okólniki i inne dokumenty, świadczy sam
wielki zakrój aparatu niszczycielskiego, świadczy olbrzymi i poddany jednolitej dyscyplinie personel wykonawczy. Niemcy, nie mogąc w krótkim czasie ludności polskiej doprowadzić do całkowitego usunięcia, podjęli akcję
zmierzającą do maksymalnego osłabiania żywiołu polskiego. Niemcy rozumieli, że tego dokonają, godząc przede wszystkim w polskie wartości kulturalne, wyniszczając uczonych, artystów, inteligencję, odcinając szersze warstwy
od oświaty, sztuki, nauki, od wszelkich wyższych form życia umysłowego.
Z tak zakreślonego celu niemieckiego wynikły dalsze dwa rysy zniszczeń niemieckich w kulturze polskiej: ich wielostronność i totalność. Ogarnęli oni wszystkie dziedziny życia kulturalnego i społecznego: dziedzinę kultu
religijnego, naukę, szkolnictwo wszystkich poziomów, literaturę, prasę, muzykę, teatr, sztuki plastyczne, budynki monumentalne, muzealnictwo, konserwację pomników, architekturę, radio, film, sport. We wszystkich zaś dziedzinach, które ogarniali, prowadzili akcję niszczycielską systematycznie, zawzięcie, konsekwentnie, bądź doprowadzając je do zupełnej atrofii, bądź redukując je do form najbardziej prymitywnych, albo wprost karykaturalnych.
Zniszczenia te są czymś zupełnie wyjątkowym, nawet w tej wojnie. Nie wiązały się wyłącznie z akcją strategiczną, ani też nie ograniczyły się do charakteru represyjnego. Wynikały one z planu przygotowania „przestrzeni życiowej” (Lebensraum) dla „narodu panów”. Stąd ich nasilenie i bezwzględność,
wykraczające poza wszelką skalę porównawczą.
Typy zniszczeń były różne. Typem najłatwiej wpadającym w oczy było
niszczenie materialnych przedmiotów kultury. Można w nim rozróżnić niszczenie sensu stricto obok konifiskaty i grabieży. Wszystkie te trzy odmiany
były stosowane szczodrze — bądź równocześnie, bądź na przemian — w różnych okresach okupacji. Burzenie gmachów i pomników, wysyłanie książek
do papierni na przemiał, tłuczenie okazów polskiego szkła albo polskich płyt
gramofonowych, palenie całych bibliotek i archiwów, to charakterystyczne
przykłady działań destrukcyjnych „czystych”.
Wydane już w pierwszych miesiącach okupacji rozporządzenie Generalnego Gubernatora o t. zw. „zabezpieczeniu” dzieł sztuki zarówno ze zbiorów państwowych, jak prywatnych, stało się wstępem do trwającego przez
cały okres okupacji pasma konfiskat mniej lub więcej oficjalnych, dokonywanych w ogromnej większości wypadków bez spisania protokółów i pokwitowań, a będących wstępem do wywozu ich do Niemiec. Ołtarz Wita
Stwosza z Kościoła Mariackiego w Krakowie, rysunki Dürera z Ossolineum,
Honorego Daumier z Warszawskiej Zachęty, stare druki z Warszawskiej Biblioteki Uniwersyteckiej są to jedynie nieliczne przykłady akcji, która ogarnęła ogromną większość zbiorów publicznych i wielkie ilości prywatnych
zbiorów sztuki, a nadto biblioteki, archiwa, wyposażenia pracowni i zakła20
dów naukowych i inne tego typu mienie kulturalne. Towarzyszyła temu
zwykła grabież stosowana w licznych wypadkach otwarcie przy „likwidacji” instytucji polskich i mienia prywatnego przez urzędników niemieckich
włącznie do najwyższych dostojników okupacyjnych.
Drugi typ zniszczeń, to zniszczenia osobowe i wybijanie ludzi kulturalnie aktywnych, zdolnych do twórczości intelektualnej lub artystycznej,
do budzenia i krzewienia zamiłowań z tych dziedzin. Terror niemiecki ze
szczególną siłą i zajadłością był skierowany właśnie przeciwko tym ludziom.
Artyści, uczeni, nauczyciele byli w szczególnej mierze aresztowani, więzieni, wywożeni do obozów, skazywani na śmierć lub bez wyroku „wykańczani” przez same warunki życia więziennego czy obozowego. Lista strat osobowych tego rodzaju nawet absolutnie duża, szczególnie uderza wielkością
przy ujęciu stosunkowym. Ale obok tych strat, warunkom życia pod okupacją
niewątpliwie należy przypisać przyśpieszenie wielu zgonów naturalnych.
Zniszczenia jednak przedmiotowe i zniszczenia osobowe nie wyczerpują bynajmniej ani celów, ani metod, ani osiągnięć niemieckiej akcji destrukcyjnej w stosunku do kultury polskiej. Gruntownie przemyślany dalekosiężnie złośliwy plan Niemców ugodził w same podstawy tej kultury przez całkowite na lat kilka zahamowanie wszystkich funkcji życia kulturalnego. Przez
okres z górą pięcioletni Polacy na obszarze tzw. General-Gouvernement nie
mogli ani korzystać z muzeów, ani z bibliotek publicznych, ani z sal wystawowych; nie mieli innej prasy, jak gadzinowa prasa niemiecka, nie mogli drukować nowych książek (z wyjątkiem gospodarczych poradników i nielicznych, przeważnie bardzo wulgarnych „best sellers”). Z dawnych książek ulegają konfiskacie w księgarniach i czytelniach prywatnych dzieła, mówiące
o historii i geografii Polski, arcydzieła literatury polskiej i wiele powszechnej. Muzyka, teatr, film i radio kierowane przez władze okupacyjne wyłączają w myśl specjalnego zarządzenia Generalnego Gubernatora z r. 1940 ze
swego programu również wszelkie dzieła związane z tymi dziedzinami,
uwzględniając za to w prasie szeroko pornografię. Instytucje kulturalne polskie zostały rozwiązane. Rozwiązaniu uległy również wszelkie stowarzyszenia i związki, a majątek ich ulega konfiskacie. Zakazane jest przez władze
okupacyjne szkolnictwo wyższe. Próba uruchomienia Uniwersytetu Krakowskiego jesienią 1939 roku, gdy nie były jeszcze oczywiste istotne zamiary okupanta, kończy się podstępnym wywiezieniem całego gremium profesorskiego tej najstarszej w Polsce wszechnicy do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie wielu z nich ginie. Szkoły średnie, ogólnokształcące zostają
zamknięte; w szkołach zawodowych i początkowych, którym pozwolono
wegetować, zakazane było nauczanie historii, geografii i innych przedmiotów, które prowadzą do wyrobienia humanistycznego. Poziom istniejących
szkół miał być niski i nie wolno w nich było niczego uczyć poza elementarnymi przedmiotami i znajomością fachu. Podręczniki traktujące o historii
i geografii Polski zostały z rozkazu władz niemieckich przymusowo dzie21
ciom szkół powszechnych odebrane. Znacznie gorszy jeszcze stan panował
na terenach „przyłączonych do Rzeszy”, na których, z drobnymi tylko wyjątkami z pierwszego okresu okupacji, nie było w ogóle ani szkoły polskiej
ani polskiej księgarni, ani polskiej gazety, ani polskich widowisk, a nawet
posługiwanie się językiem polskim na ulicy było zabronione. Tam również
wprowadzone były wielkie ograniczenia w wykonywaniu kultu religijnego.
System okupacji zmierzał do tego, aby złamać naród polski, kazać mu
zapomnieć o tysiącletniej przeszłości i sprowadzić do poziomu masy, niezdolnej do zaspokojenia jakichkolwiek potrzeb natury kulturalnej nawet, gdyby
takie potrzeby wśród niej się zbudziły.
Zupełnie bezwzględnemu niszczeniu ulegają od pierwszej chwili wszelkie wartości kulturalne społeczeństwa żydowskiego. Wszelkie przejawy życia
kulturalnego są zakazane.
Wspomniana wyżej akcja okupanta, trwająca w tej dziedzinie bez przerwy 6 lat okupacji, specjalnie bezwzględna i dotkliwa na terytoriach włączonych do Rzeszy, ale bardzo ciężka również i na terytorium Gubernii, spowodowała ogromne straty w całokształcie życia kulturalnego Polski, straty, jedynie w niewielkiej części obliczalne w pieniądzu. Całe materialne wyposażenie dziedziny kulturalnej, czy to jeśli chodzi o szkolnictwo, czy muzea, czy
biblioteki, uległo w znacznej części zabraniu lub zniszczeniu; tak np. straty
sięgają 40–80% w wyposażeniu naukowym szkół wyższych i w księgozbiorach. Ilość czynnych pracowników w dziedzinie kultury zmniejszyła się
w okresie okupacji nadmiernie wskutek celowego niszczenia tych ludzi przez
okupanta. Tak np. ginie w okresie wojny 700 profesorów i pracowników naukowych szkół wyższych, przeszło 1.000 nauczycieli szkół średnich i zawodowych, do 4.000 nauczycieli szkół powszechnych. Nie tylko te socjalne straty ale nawet i ubytek normalny nie mogły być wyrównane, gdyż dopływ
świeżych sił był całkowicie przez 6 lat zahamowany, wobec opisanego wyżej
zakazu szkolenia i zakazu wszelkich przejawów życia kulturalnego. Ogólny
poziom kulturalny społeczeństwa z konieczności uległ poważnemu obniżeniu wobec zlikwidowania szkolnictwa i zakazu wszelkich rozrywek kulturalnych. Mając większe zadania niż w okresie przedwojennym, gdyż nie tylko zadanie normalnego rozwoju kulturalnego, ale nadto potrzebę wyrównania luk i podniesienia do poziomu przedwojennego, Polska staje do tego zadania ze zmniejszonym wyposażeniem materialnym oraz znacznie uszczuplonym aparatem ludzkim, bo z nadmiernym ubytkiem starszych, wykwalifikowanych pracowników i z równoczesnym brakiem odpowiednio przygotowanych następców.
Aby przynajmniej w części skutkom tym zaradzić, pokolenie, które
wychodzi zdziesiątkowane z okresu wojennego będzie musiało zdobywać
się na ogromne wysiłki spalając się w nich przedwcześnie. I niewątpliwie, co
najmniej dwa pokolenia będą jeszcze skazane na wysiłki nadmierne.
22
4. Walka z polskością w dziedzinie gospodarki narodowej
Jeśli chodzi o życie gospodarcze, to w tej dziedzinie połączyły się straty wywołane przez wszelkiego rodzaju okoliczności wojenne ze stratami spowodowanymi polityką okupanta. Jak wyżej wspomniano, poważne straty
w tej dziedzinie wywołała już kampania 1939 r. Znacznie większe straty powstały wskutek działań wojennych w latach 1944–45 r., w okresie wypierania armii niemieckiej z terenów okupowanych, w okresie zniszczeń wskutek
działań, wskutek celowej dewastacji, dokonywanej przez Niemców w okupowanym kraju i wreszcie w okresie rekwizycji i wywozu do Niemiec wielkich wartości gospodarczych. Straty okupacyjne jednak i w tej dziedzinie również przewyższyły straty, ściślej biorąc, wojenne.
W polityce okupanta w dziedzinie gospodarki narodowej przeplatają
się trzy odrębne tendencje, z których każda ze swej strony powoduje dla tej
gospodarki poważne straty. Władze okupacyjne zmierzają od pierwszej chwili
do wcielenia aparatu gospodarczego terenów okupowanych do ram niemieckiej wojennej polityki gospodarczej, dążąc w zasadzie do wprowadzenia tego
samego typu przymusowej organizacji gospodarczej jaki dla celów wojennych wprowadzony jest w Niemczech. Z drugiej strony władze te zwłaszcza
w niektórych okresach prowadzą w dziedzinie gospodarki politykę wyraźnie rabunkową, wyzyskując nadmiernie zarówno pozostające w kraju zasoby, jak dochód społeczny jak i sam majątek narodowy. Wreszcie również
w dziedzinie gospodarczej występuje bardzo wyraźnie i jaskrawo wspomniana wyżej przy innych okazjach planowa akcja niemiecka, zmierzająca do niszczenia i zepchnięcia na jak najniższy poziom elementu polskiego, a przejawiająca się w dziedzinie własności i posiadania, w dziedzinie warunków pracy
i płacy, w dziedzinie aprowizacyjnej i mieszkaniowej. Wszystkie trzy powyższe tendencje są źródłem ciężkich strat dla polskiej gospodarki narodowej.
Próba wprowadzenia na ziemie polskie zasad wojennej niemieckiej organizacji gospodarczej udana częściowo na terenach włączonych do Rzeszy
przybrała zupełnie karykaturalną postać na terenie Generalnej Gubernii.
Związana z nią przebudowa tych lub innych zakładów produkcyjnych, likwidacja szeregu zakładów, zakaz wykonywania szeregu czynności gospodarczych, które nie były niezbędne dla celów wojennych, ale które były potrzebne dla normalnego gospodarczego życia, pomijając już straty w dochodzie społecznym, pociągnęły za sobą szereg zniszczeń o charakterze majątkowym w postaci utraty przez polską gospodarkę narodową znacznej ilości
potrzebnych dla niej placówek, w postaci zniszczenia aparatu produkcyjnego w tych zakładach, które powstałe przez przeciążenie go i brak amortyzacji, wreszcie w postaci zniszczenia nienaprawianych budowli, wyjałowienia
gleby i związanego z tym zmniejszenia produkcyjności.
Duże straty dla życia gospodarczego w kraju spowodowało również
przerwanie działalności Banku Polskiego, utworzenie specjalnej instytucji
23
emisyjnej pod nazwą „Bank Emisyjny” i przymusowa wymiana banknotów
Banku Polskiego na wypuszczony przez władze okupacyjne pieniądz papierowy. Bank ten, utworzenie którego było sprzeczne z zasadami prawa międzynarodowego, stał się jednym więcej instrumentem wyzysku gospodarczego kraju, ułatwiając technicznie wywóz z kraju wielu wartości.
Rabunkowa gospodarka władz okupacyjnych, sprowadzająca się do
bezwzględnego wyzysku polskich zasobów gospodarczych dla celów wojny
przejawiła się np. jeśli chodzi o skutki w zmniejszeniu pogłowia inwentarza
gospodarstw rolnych na ogół biorąc przeszło o połowę, w kolosalnym zniszczeniu drzewostanu w lasach, dającym w rezultacie dwieście kilkadziesiąt
tysięcy ha drzewostanów całkowicie zniszczonych, a przeszło pół miliona
ha takichże drzewostanów zniszczonych w poważnej części istniała ona również w innych dziedzinach gospodarczych. Do tej grupy zaliczyć można również zagrabienie przez władze niemieckie prawie całkowitej zawartości,,safes’ów” bankowych oraz faktyczną konfiskatę depozytów w inwestycjach kredytowych.
Zarówno skutki tej przymusowej gospodarki wojennej, jak i rezultaty
rabunkowej gospodarki wywołują dziś po wojnie ciężary i trudności, które
będą trwać długi szereg lat. Sam fakt zubożenia społeczeństwa nie jest jedynym, ani też najdotkliwszym przejawem tych skutków. Odbijają się one
przede wszystkim na rozwoju powojennych procesów produkcyjnych, gdyż
zniszczeniu uległ w dużej mierze aparat produkcyjny. Zniszczenie lub poważne uszkodzenie zabudowań w 350.000 gospodarstw rolnych (przeszło
1/5 stanu posiadania), obniżenie stanu inwentarza pociągowego i rzeźnego
w tych gospodarstwach o 60%, zdewastowanie około 14 tys. wytwórczych
zakładów przemysłowych na ogólną liczbę około 23 tysięcy, utrata przez te
zakłady całości zapasów i materiałów do produkcji, zniszczenie aparatu komunikacyjnego przeszło w 80% — oto garść cyfr, które dają miarę trudności,
przed jakimi Polska stanęła przy budowie powojennego życia gospodarczego i przy rozwoju wymiany i produkcji, będącej podstawą i warunkiem dobrobytu.
Trudności te zwiększają się jeszcze wskutek wyniszczenia biologicznego najbardziej wydajnych sił narodu i związanego z tym braku rąk do pracy
przy tak rozległej odbudowie kraju. Skapitalizowana wysokość tego rodzaju
strat, jaka ciążyć będzie na przyszłym dochodzie jest dwukrotnie wyższa od
zarejestrowanych strat rzeczowych.
Wspomniane wyżej niszczycielskie tendencje Niemiec przejawiły się
przede wszystkim w dziedzinie własnościowej. Ludność żydowska niezwłocznie po okupowaniu kraju przez Niemców została pozbawiona całego
swego mienia. Jeśli chodzi o ludność polską to już pierwszy okres okupacji,
a więc rok 1939 i pierwsze półrocze r. 1940 przynosi wywłaszczenie ludności
polskiej z ogromnej części posiadanej przez nią własności na całym terytorium polskim włączonym do Rzeszy. Wywłaszczenie to obejmujące np. jeśli
24
chodzi o własność rolną około 5 milionów ha ziemi ornej, połączone jest z brutalnym, nie liczącym się z niczym wysiedleniem z tego terytorium znacznej
części polskiej ludności i przerzucaniem jej bądź na terytorium Generalnej
Gubernii, bądź też na przymusowe roboty o charakterze ściśle niewolniczym
do Rzeszy. Pozostała ludność pozbawiona wszelkich praw przeznaczona jest
do pracy przymusowej pod kierownictwem ludności niemieckiej, otrzymując za pracę swą kilkakrotnie niższe od analogicznego wynagrodzenia Niemców płace, korzystając z ograniczonej prawie do połowy aprowizacji i będąc
zmuszoną do ustępowania na rzecz Niemców z lepszych mieszkań. Na terytorium Generalnej Gubernii przeprowadzane przez Niemców wywłaszczenie rozwija się stopniowo. Od początku ulegają mu wielkie zakłady wytwórcze, stopniowo rozszerza się ono na znaczną część nieruchomości ziemskich,
szereg drobniejszych zakładów, część większej własności ziemskiej, a nawet
pod koniec okupacji i na część chłopskiej własności rolnej. Znaczna część wywłaszczonego mienia zostanie zniszczona i po wojnie nie wraca już do rąk
właścicieli, powodując trwałe straty dla majątku narodowego. W szerokim
zakresie ma to miejsce z mieniem ruchomym, zakładami rzemieślniczymi
i handlowymi oraz mieniem żydowskim. Tak np. w wyniku wojny zniszczono w Polsce do 200.000 zakładów handlowych, około 85.000 warsztatów rzemieślniczych. Jednak i to mienie, które w rezultacie ocalało, pracuje przez lata
wojny nie na rzecz gospodarki polskiej, ale w całości na rzecz gospodarki
niemieckiej. Zresztą i ta część mienia narodowego, która pozostaje w ręku
polskim, nie jest wolna od ciężkich bardzo strat.
Poza zniszczeniem majątku zabierana jest z obiegu gospodarczego kraju
i zużywana wyłącznie na cele gospodarki niemieckiej ogromna część dochodu społecznego lat wojennych i tak już zmniejszonego na skutek ogólnych
warunków wojny. Powoduje to choćby ściąganie przymusowych kontyngentów z gospodarstw rolnych, zużywanych jedynie w niewielkiej części na
potrzeby ludności polskiej, powoduje sprzedaż po niskich cenach wyrobów
przemysłowych prawie wyłącznie w ręce niemieckie. Sproletaryzowana ludność polska oraz przedwojenny polski świat pracowniczy zostały w okresie
okupacji zmuszone do pracy, wykonywanej w znacznej mierze dla dobra gospodarki niemieckiej, a odbywającej się pod przymusem. Wprowadzone zostało nowe ustawodawstwo pracy, znoszące prawie wszystkie przywileje
posiadane przez pracujących i nadające jej charakter niewolnictwa. Zakaz
zmiany miejsca pracy, ograniczenie do minimum urlopów, ustalenie płac nie
na podstawie umowy, ale w ramach narzuconych z góry taryf, postawiło pracujących w całkowitej zależności od będących pracodawcą władz niemieckich. I w tej dziedzinie Niemcy mieli decydujące przywileje. Było rzeczą niedozwoloną, aby Polak nawet o wysokich kwalifikacjach był zwierzchnikiem
Niemców. Płace otrzymywane przez Polaków były mimo przedłużenia czasu pracy kilkakrotnie niższe od płac wypłacanych za tę samą pracę Niemcom. Poza przymusem pracy w kraju zastosowano nadto do wielu setek tysięcy osób przymus wyjazdu na pracę do Niemiec, gdzie Polacy znajdowali
25
się w jeszcze cięższych warunkach. Na skutek branek do pracy przymusowej,
w Niemczech znalazło się podczas wojny prawie dwa i pół miliona Polaków.
Aprowizacja ludności polskiej odbywa się wg norm ogromnie zredukowanych w porównaniu z aprowizacją niemieckiej ludności w tym samym
kraju. Na terytoriach wcielonych do Rzeszy jest ona prawie o połowę niższa
od aprowizacji ludności niemieckiej. Na terytorium Gubernii Generalnej ogranicza się ona wyłącznie do części ludności, pracującej bezpośrednio dla potrzeb Niemiec, będąc fikcją dla reszty ludności. Tak więc wartość kaloryczna
produktów, przydzielonych polskiej ludności, wahała się od 400–700 kalorii
dziennie, a więc była kilkakrotnie niższą od minimum koniecznego dla życia.
I tu również przeprowadzano na rzecz ludności niemieckiej brutalne przesunięcia mieszkaniowe. Luki w aprowizacji wywołały konieczność powstania nielegalnego rynku towarowego. Był on zwalczany przez władze okupacyjne rozporządzeniami grożącymi śmiercią za drobne nawet przekroczenie.
W praktyce w bardzo licznych wypadkach stosowano do przekraczających
takie zarządzenie niemieckie, zesłanie na pracę do Niemiec lub do koncentracyjnych obozów.
Polityka niemiecka w dziedzinie gospodarki narodowej wywołała w rezultacie ogromne zubożenie kraju. Zniszczeniu uległa znaczna część kapitału narodowego, zabierana również w drodze przymusowej właścicielom.
Zniszczeniu ulega aparat produkcyjny, jeśli chodzi o przemysł, rzemiosło i rolnictwo, aparat wymienny, zapasy, nieruchomości miejskie. Zmniejszenie i odebranie dochodu społecznego redukuje poważnie na lata najbliższe możliwości kapitalizacyjne, utrudniając odbudowę. Szereg tych zjawisk będzie miało
wpływ w ciągu długich lat.
5. Wyniszczenie ludności
Losy gospodarki narodowej wywarły ze swej strony znaczny wpływ
na stan biologiczny ludności. Nędza, w jaką została w latach wojennych wtrącona znaczna część społeczeństwa polskiego, pozbawiona odzieży, możności wyżywienia się, mieszkania w ludzkich warunkach, wywarła bardzo niekorzystny wpływ na stan zdrowotny ludności i na jej zdolność do pracy w najbliższych latach powojennych, powodując w ten sposób — poza innymi skutkami — poważne straty biologiczne. Straty te miały zresztą i inne przyczyny.
Prowadząc gospodarkę okupacyjną w myśl scharakteryzowanych wyżej zasad, stosowali Niemcy jednocześnie najostrzejsze środki przymusu. Już
w pierwszych dniach okupacji dokonali Niemcy szeregu aktów ostrego terroru. Rozstrzelanie w pierwszych tygodniach okupacji w Warszawie dwóch
młodych kobiet jedynie za zdarcie afisza propagandowego, zohydzającego
Anglię, rozstrzelanie w grudniu 1939 r. stu kilkudziesięciu osób dowolnie
wybranych w miejscowości Wawer pod Warszawą za zabicie niemieckiego
26
policjanta przez bandytę, stały się jedynie symbolicznym początkiem dalszych aktów zbiorowej odpowiedzialności i masowego terroru, dochodzących do palenia dziesiątków wsi, wysyłki tysięcy ludzi do obozów koncentracyjnych, do masowych egzekucji publicznych (ponad 70 takich egzekucji
w samej Warszawie), do mordowania ludności całych dzielnic podczas Powstania Warszawskiego. Terror jednak był stosowany przez okupanta nie
tylko jako swoiście pojęta metoda rządzenia, ale również jako środek do osiągnięcia wspomnianego na wstępie zasadniczego celu — do wyniszczenia
biologicznego całego narodu. Takim był terror, stosowany wobec ludności
żydowskiej, którą na ziemiach polskich prawie całkowicie wyniszczono w rozprawach ulicznych, w komorach gazowych i piecach krematoryjnych specjalnych obozów. Zginęło w latach wojny około 3 mil. Żydów polskich.
Takim było np. rozstrzelanie w lasach podwarszawskich, w miejscowości Palmiry, w ciągu paru miesięcy 1940 roku kilku tysięcy osób, w tej liczbie wielu czołowych przedstawicieli społeczeństwa. Takimi były stosowane
w szerokim zakresie wobec przygodnej zupełnie ludności polskiej t. zw. łapanki uliczne, zapełniające wielu dziesiątkami tysięcy, gigantyczne obozy koncentracyjne w Oświęcimiu lub Majdanku. Takimi były wreszcie specjalne represje stosowane wobec licznych grup inteligencji i in.
Wspomniany ostatnio terror wyniszczający w połączeniu z innymi okolicznościami związanymi z wojną i okupacją, jak warunki aprowizacyjne, warunki mieszkaniowe, brak odzieży, nędza wywołana przez system płac niemieckich, przymusowe a bezwzględne wysiedlenia, warunki pracy przymusowej na terytorium kraju i warunki pracy przymusowej w Niemczech wywołały ogromną wyrwę w stanie biologicznym ludności. Zmniejszyły one
— jak to wynika z zał. tablic — poważnie ludność ziem polskich. Ogólny
ubytek ludności na ziemiach polskich, włączając w to i straty wojskowe, obliczany jest na przeszło 6 milionów, a więc 22% — liczbę zarówno absolutnie,
jak stosunkowo olbrzymią. Przysporzyło to Polsce około 600 tysięcy inwalidów, co stanowi wielki ciężar dla aktywnej gospodarczo części społeczeństwa. Jednak stosunek ilościowy ludności, która zginęła do ludności pozostałej nie charakteryzuje wystarczająco straty biologicznej, wywołanej przez
omawiane warunki oraz przez działalność niemiecką. Dotkliwe skutki wywarły wspomniane wyżej okoliczności również i na tej części ludności, która
z omawianego okresu okupacyjnego wyszła z życiem, oraz na ogólnej strukturze ludnościowej społeczeństwa polskiego. Wspomniane wyżej okoliczności oraz specjalne prześladowania, stosowane bądź indywidualnie, bądź też
masowo przez okupanta, wpłynęły na ogromny rozrost inwalidztwa i wielki
rozwój chorób, wśród których na pierwszy plan wybiła się gruźlica oraz choroby nerwowe. Śmiertelność ogólna wzrosła z 13 na 18 pro mille, śmiertelność niemowląt aż do 26 pro mille. Gruźlica trawi dziś około półtora miliona
ludzi, zdrowotność dzieci jest niższa znacznie niż poprzednio. Spotykamy
27
szereg psychonerwic, wzrost alkoholizmu i narkomanii. Okoliczności te oraz
— będące skutkiem stosowanych przez okupanta w życiu gospodarczym i innych dziedzinach specjalnych metod — obniżenie moralności społecznej i indywidualnej wpływa na obniżenie zdolności do pracy i jej wydajności, które
dopiero po pewnym czasie mogą dojść do normy. Nadto należy wziąć pod
uwagę, że terror okupanta uderzył przede wszystkim w ludzi młodych, bądź
w sile wieku. Łącznie z udziałem w walkach przeciwko okupantowi dało to
większy procent strat w grupie ludzi młodych i mężczyzn. Łącznie ze zmniejszeniem mniej więcej o 1.200 tysięcy urodzeń, co jest skutkiem zarówno warunków bytu okupacyjnego, jak specjalnych metod działania okupanta (np. zakazy
małżeństw w Neu-Reichu), wywołało to niekorzystne przesunięcia w układzie
ludności według wieku, trudne do odrobienia w krótszym okresie czasu.
Przykładem może być tutaj najciężej zresztą dotknięta przez wroga
Warszawa, w której w porównaniu z ostatnim przedwojennym spisem ludności zmienił się stosunek kobiet do mężczyzn w lutym 1946 roku z 119,4 do
100 na 142 do 100, a % ludności w wieku 20-24 lata spadł z 23 na 14,3% w stosunku do ogółu ludności, w wieku zaś 20-39 lat z 39 do 34%.
6. Zniszczenie Warszawy
W działalności okupanta na pierwszy plan wybija się zniszczenie stolicy kraju — Warszawy, które było przejawem ogólnej tendencji okupanta do
przekreślenia roli historycznej narodu polskiego. Ostateczne zniszczenie jej
zbiegło się z wybuchem Powstania ludności warszawskiej w r. 1944 i nastąpiło
w najbliższych miesiącach po Powstaniu po całkowitym usunięciu ludności.
Zniszczenie to nie było jednak odruchem represji, ale przeciwnie przejawem i finałem planowo realizowanej akcji.
Już w roku 1939 podczas oblegania Warszawy, wojska niemieckie zniszczyły w Warszawie szereg obiektów nie mających znaczenia dla obrony miasta, a ważnych dla jej kultury i tradycji.
W okresie okupacji planowano zmniejszenie Warszawy do stu tysięcznego prowincjonalnego miasta. Zniszczenie zamku królewskiego w Warszawie dokonane w r. 1944 rozpoczęte było już i w znacznym stopniu dokonane
w latach 1939–1940. Poza całkowitym rozbiciem wnętrz i urządzeń już wówczas wywiercono otwory do wysadzenia murów. Po okresie Powstania władze niemieckie w sposób bezwzględny niszczyły wszystko to co pozostało,
a więc budynki, urządzenia przemysłowe nierozgrabione uprzednio przez
siebie i niewywiezione mienie prywatne, kościoły i gmachy zabytkowe,
wszystkie warszawskie archiwa i wszystkie stare druki polskie bibliotek warszawskich, starannie przed tym zwiezione w jedno miejsce, wreszcie prawie
wszystkie pomniki stolicy. Była to bezwzględna akcja niszczycielska, bynajmniej nie wywołana potrzebami wojny.
28
Akcja niemiecka skierowana przeciw stolicy skomplikowała jeszcze
trudności przy odbudowie zniszczeń wojennych. Pomijając już zniszczenie
kolosalnych wartości majątkowych, których wielka część zgromadzona była
w stolicy, wielkich zgromadzonych tutaj wartości kulturalnych — zniszczenie i prawie unicestwienie ośrodka dyspozycji kraju, siedziby władz naczelnych i centralnych władz gospodarczych oraz wielkiego ośrodka życia kulturalnego, wywołało i wywoływać będzie wielkie trudności organizacyjne
przy odbudowie życia całego kraju, co zresztą było niewątpliwie jednym z zamiarów okupanta.
7. Uwagi końcowe
Mimo scharakteryzowanych wyżej warunków życia podczas okupacji, ludność polska nigdzie nawet w części nie podporządkowała się przemocy wroga. Walka przegrana w r. 1939 była kontynuowana na morzach,
w górach Norwegii, na polach Francji, w powietrzu nad Anglią, w Związku
Radzieckim, w Afryce, we Włoszech, w Holandii i Niemczech. Walka zbrojna prowadzona była również w kraju. Po beznadziejnym już oporze grupy
generała Kleeberga pod Kockiem w październiku 1939 roku przyszły jeszcze tej zimy walki partyzanckie oddziału majora Hubali w Górach Świętokrzyskich, przyszły związki wojskowe, oddziały Armii Krajowej, Gwardii
Ludowej, Armii Ludowej, Batalionów Chłopskich, Polskiej Armii Ludowej
i różnych drobniejszych formacji. Opór kraju przybierał zresztą nie tylko
postać walki zbrojnej. Zwalczano czynnie skutki wszelkich zamierzeń Niemców, skierowanych w różnych dziedzinach życia przeciw polskości. Przykładem tego jest choćby szeroko rozwinięte tajne szkolnictwo od najwyższych do najniższych szczebli, tajna prasa wydawana w dziesiątkach wydawnictw i wielu tysiącach egzemplarzy, wreszcie tajne wydawnictwa książkowe. Wszystkie te formy walki prowadzonej na zajętych przez wroga terytoriach wywoływały ciężkie straty nie tylko wśród walczących, ale również
w mieniu i życiu ludności cywilnej. Było to jednak nieuniknione, a miało tę
cechę dodatnią, że ułatwiło po zakończeniu wojny szybką odbudowę naszej
państwowości i regenerację psychiczną ludności, która duchowo nigdy nie
uznała się za pobitą. Z drugiej strony zdolność społeczeństwa do znajdywania wyjścia nawet w najcięższych sytuacjach niewątpliwie obniżyła procent
strat zwłaszcza ludnościowych. Mimo to wysokość strat jest olbrzymia, co
wymaga pomocy z zewnątrz i wytężenia wszystkich sił w kraju.
Sytuację przy odbudowie kraju oraz przy przystąpieniu do leczenia
ran wojennych ułatwiła przeprowadzona bezpośrednio po wojnie przebudowa społeczna, dająca możność planowego wyzyskania będących nieraz
w posiadaniu jednostek wielkich wartości materialnych oraz prowadzenie
gospodarki planowej umożliwiające wyzyskanie wszystkich aktywnych sił
29
społeczeństwa. Ułatwia odbudowę możność użytkowania aparatu gospodarczego i bogactw naturalnych, znajdujących się na ziemiach odzyskanych, jakkolwiek i na nich zniszczenia wojenne są bardzo wielkie.
Mimo wszystko, szkody wyrządzone przez wroga we wszystkich dziedzinach życia musi Polska odczuwać jeszcze długi okres czasu.
***
Kiedy poniżej badać będziemy cyfry strat poniesionych przez Polskę aby
ocenić całą ich potworność, musimy zdać sobie sprawę z jednego aksjomatu.
Nie były one i nie mogły być dziełem zbrodniczej mentalności jednego
człowieka czy nawet tak karnego zespołu ludzi, jakim była partia hitlerowska. Hitleryzm wypracował ideę i plan zniszczenia — naród niemiecki z całkowitą jednomyślnością plan ten wykonywał. Hitleryzm ujawnił tylko i spotęgował
do najwyższego stopnia tendencję, która od czasów Fryderyka Wielkiego tkwiła i była starannie hodowana w narodzie niemieckim — tendencję zbudowania imperium i dobrobytu narodu niemieckiego na ziemiach polskich.
Zwycięstwo Sojuszników ocaliło naród polski od zagłady, jednak sześcioletnie niczym nie hamowane znęcanie się nad nim spowodowało tak wielkie szczerby w każdej dziedzinie, że żaden rachunek nie jest w stanie odzwierciedlić w całej pełni skutków, jakie stąd wynikają.
Obliczać można jedynie pewne fragmenty i pewne refleksy materialne. Oto przez masowe wysiedlenie Polaków z ziem przyłączonych do Rzeszy i likwidację Żydów — zniszczono handel i rzemiosło, przez sekwestr przemysłu i masowy wywóz najcenniejszych maszyn do Niemiec, obniżono produkcję i dochód narodowy, przez wyniszczenie w 55% inwentarza żywego
— zdewastowano rolnictwo, przez konfiskatę złota, wprowadzenie bezwartościowej waluty i machinacje emisyjne — zdezorganizowano aparat finansowy, przez zaprzęgnięcie do niewolniczej pracy w Niemczech 2 milionów
Polaków — wyssano z nas ogromny potencjał pracy i energii.
Kolejnictwo poniosło straty w 84%, poczta i telekomunikacja w 62%
szkolnictwo w 60%, materialne wyposażenie kultury w 43%, gospodarstwo
leśne, tak trudne do odrestaurowania w 28%. Ale nie tu leży punkt ciężkości.
Polska ma ponad milion chorych na gruźlicę, pół miliona inwalidów niezdolnych do pracy, 22% obywateli polskich poniosło śmierć.
Taki jest bilans drugiej wojny światowej w Polsce — taką wymowę posiadają niżej zebrane i przedstawione cyfry.
30
TABELE STATYSTYCZNE
(Ogólne)
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
Straty biologiczne społeczeństwa polskiego.
Utrata życia wg przyczyn śmierci.
Utrata życia wg stosunku procentowego do ogółu ludności.
Utrata życia i inwalidztwo z wyszczególnieniem strat ludności miejskiej
i wiejskiej.
Niektóre formy terroru okupanta.
Zestawienie porównawcze strat w ludziach w poszczególnych krajach,
biorących udział w wojnie.
Straty materialne — zestawienie ogólne.
Zestawienie strat bezpośrednich.
Ilościowe zestawienie zniszczonych obiektów wg ich rodzajów.
Zestawienie strat wojennych na głowę ludności Polski i innych krajów
okupowanych.
31
Tablica I.
Straty biologiczne społeczeństwa polskiego.
Zestawienie ogólne.
Wyszczególnienie
Liczba
osób
w tys.
1. Utrata życia — ogółem ...............................
a) wskutek bezpośrednich
działań wojennych ................................
b) wskutek terroru okupanta ....................
2. Inwalidztwo ..................................................
(inwalidzi wojskowi i cywilni)
— ogółem .....................................................
a) kalectwo fizyczne ...................................
b) kalectwo psychiczne ..............................
3. Nadwyżka zachorowań na gruźlicę ....
(ponad teoretyczną liczbę
zachorowań) ...........................................
6.028
*)
**)
*)
644
5.384
**)
%
100,0
10,7
89,3
590
530
60
100,0
89,8
10,2
1.140
100,0
w tym ok. 3 mil. Żydów.
w tym 100 tys. inwalidów wojskowych.
Uwaga: Jako podstawę do obliczeń strat na ziemiach odstąpionych Związkowi Radzieckiemu wzięto pod uwagę liczbę osób, którym przysługuje lub przysługiwałoby (gdyby
żyli) prawo opcji na rzecz Polski, a których liczbę w r. 1939 obliczono na 5.193 tys.
osób (4.222 tys. Polaków i 971 tys. Żydów).
32
Tablica II.
Utrata życia wg przyczyn śmierci.
Wyszczególnienie strat w ludziach
Ogółem
1. Wskutek bezpośrednich działań
wojennych ....................................................
a) straty wojska ............................................
b) straty ludności cywilnej .........................
2. Wskutek terroru okupanta .........................
a) ofiary obozów zniszczeń,
pacyfikacji, egzekucji,
likwidacji ghett itp .................................
b) ofiary więzień, obozów i in.
miejsc odosobnienia (śmierć
na skutek epidemii,
wycieńczenia, złego
obchodzenia się itp.) .............................
c) zmarli poza obozami i więzieniami
w następstwie doznanych ran,
okaleczeń, nadmiernej pracy itp. ........
Liczba osób
w tys.
%
6.028
100,0
644
123
521
5.384
10,7
2,0
8,7
89,3
3.577
59,3
1.286
21,3
521
8,7
Uwaga: Niezależnie od strat w ludności w wysokości 6.028 tys. osób nastąpił 1939–1945 ubytek urodzeń obliczony na 1.215 tysięcy.
33
Tablica III.
Utrata życia.
wg procentowego stosunku do ogółu ludności.
Ludność
Przyczyny śmierci
Stan ludności narodowości polskiej
*)
i żydowskiej w dniu 1.IX.1939 r. ............
Ogółem uśmierconych ....................................
Przyczyny: .........................................................
a) bezpośrednie działania wojenne ..........
b) zamordowanie w obozach
zniszczeń, pacyfikacja, egzekucje,
likwidacja gett ........................................
c) śmierć w więzieniach, obozach
i innych miejscach odosobnienia,
wskutek epidemii, wycieńczenia,
złego obchodzenia .................................
d) śmierć poza obozem z wycieńczenia,
w następstwie doznanych ran,
okaleczeń, bicia, nadmiernej pracy itp.
*)
34
Liczba osób, które
poniosły śmierć
w liczbach
w % do
bezwzgl.
ogółu
w tys. osób ludności
27.007
6.028
100,0
22,2
644
2,4
3.577
13,3
1.286
4,7
521
1,8
Liczba 27.007 tys. stanowi ogół ludności narodowości polskiej
i żydowskiej, zamieszkałej w dniu l. IX. 1939 r. w ówczesnych
granicach Polski.
Tablica IV.
Utrata życia i inwalidztwo.
Straty ludności miejskiej i wiejskiej.
Wyszczególnienie
Utrata życia .......................................................
miasto ............................................................
wieś ................................................................
Inwalidztwo ......................................................
miasto ............................................................
wieś ................................................................
Liczba
wypadków
w tys.
6.028
4.756
1.272
590
437
153
%
100,0
78,9
21,1
100,0
74,1
25,9
35
Tablica V.
Niektóre formy terroru okupanta.
Ludność
Formy terroru
Stan ludności narodowości polskiej
i żydowskiej w dniu 1. IX. 1939 r ............
Formy terroru:
1. odosobnienie w obozach
koncentracyjnych,
*)
w więzieniach itp. ......................................................
2. roboty przymusowe obywateli
polskich, wywiezionych do Niemiec
lub innych krajów okupowanych .......
3. wysiedlenia ..............................................
Uwaga:
36
*)
Liczba osób,
bezpośrednio
dotkniętych terrorem,
które nie utraciły życia
w liczbach w % do
bezwzgl.
ogółu
w tys. osób ludności
27.007
100,0
863
3,2
2.460
2.478
9,1
9,2
Liczba 863 tys. stanowi ilość osób, które przetrwały obozy koncentracyjne i więzienia. Liczba więźniów, którzy znaleźli w nich śmierć jest kilkakrotnie wyższa.
Tablica VI.
Zestawienie porównawcze strat w ludziach
*)
w poszczególnych krajach biorących udział w wojnie.
Kraj
Unia Płd. Afryki ...............................................
U.S.A. .................................................................
Indie ....................................................................
Australia ............................................................
Norwegia ...........................................................
Kanada ...............................................................
Nowa Zelandia .................................................
Belgia ..................................................................
Anglia .................................................................
Francja ................................................................
Czechosłowacja ................................................
Luksemburg ......................................................
Holandia ............................................................
Albania ...............................................................
Związek Radziecki ...........................................
Grecja ..................................................................
Jugosławia .........................................................
Polska .................................................................
*)
Straty w zabitych
i zamordowanych
ogółem na 1.000
w tys.
mieszk.
6
187
759
12
8,6
41
10
59
368
653
250
5
200
28
7.000
558
1.706
6.028
0,6
1,4
2
2
3
3,4
6
7
8
15
15
17
22
24
40
70
108
220
Dane oparte na materiałach przedstawionych Konferencji Reparacyjnej w Paryżu. Dane dotyczące Związku Radzieckiego oparte na
sprawozdaniu zawartym w czasopiśmie „Gospodarka światowa
i polityka światowa”. Nr 10–11, październik-listopad 1946 r.
37
Tablica VII.
Straty materialne.
Zestawienie ogólne.
(w milionach złotych)
Ogółem
*)
A. Straty bezpośrednie:
1. Zniszczenie kapitału rzeczowego ........
2. Zabrana produkcja i usługi w okresie
okupacji ...................................................
B. Straty pośrednie:
1. Koszty związane z usunięciem
niektórych rodzajów zniszczeń
nie uwzględnionych w stratach
rzeczowych .............................................
2. Utracona produkcja w okresie
powojennym wskutek zniszczenia
kapitału ....................................................
3. Utracone nadwyżki produkcyjne
osób uśmierconych i dotkniętych
**)
kalectwem ............................................
4. Utracona produkcja wskutek
obniżenia wydajności pracy ludzkiej
i rentowności kapitału w okresie
powojennym ...........................................
258.432
62.024
26.776
845
52.502
74.650
41.635
*) Suma ta nie obejmuje wydatków wojennych na polskie formacje wojskowe pokrywanych
przez Sojuszników oraz wszelkiego rodzaju pretensji finansowych Państwa Polskiego i obywateli polskich z tytułu przerwania stosunków handlowych i gospodarczych wskutek wojny. Podana suma strat jest obliczona wg wartości złotego w dn. 1.9.1939 r.
**) Ciężar, jaki ciąży na Skarbie Państwa i Opiece Społecznej z tytułu rent inwalidzkich i zaopatrzenia wdów i sierot po skapitalizowaniu go wynosi 35.570 mil. zł. Suma ta jest częścią ogólną sumy 74.650 mil. zł skapitalizowanych przyszłych dochodów po potrąceniu
skapitalizowanej przyszłej konsumpcji osób uśmierconych wzgl. całkowicie lub częściowo niezdolnych do pracy przy uwzględnieniu normalnej umieralności oraz określonej
stopy procentowej. Przy obliczeniu brane były pod uwagę: struktura zawodowa, płeć, wiek,
a także przeciętne zarobki tych osób.
38
Tablica VIII.
Zestawienie strat bezpośrednich.
(w milionach złotych)
Dział
Ogółem ..................................
Rolnictwo, ogrodownictwo,
kultury specjalne ..................
Leśnictwo, łowiectwo,
rybołówstwo .........................
Przemysł, górnictwo,
energetyka, rzemiosło .........
Handel ...................................
Komunikacja i transport .....
Poczta .....................................
Administracja publiczna,
samorząd, monopole, banki
i ubezpieczenia .....................
Dobra kultury i sztuki .........
Szkoły i instytucje naukowe ..
Służba zdrowia .....................
Sprzęt wojskowy ..................
Budynki mieszkalne,
gospodarstwo domowe
oraz urządzenia biurowe
prywatne i stowarzyszeń ...
Straty
bezpośrednie
Straty
w substancji
majątkowej
Stosunek strat
w substancji
majątkowej do
maj. nar.
w dn. 1.9.39
88.800
62.024
38%
11.302
5.240
35%
3.579
3.579
28%
22.411
7.096
10.591
700
11.039
7.096
8.791
562
32%
65%
50%
62%
5.340
5.365
3.022
539
5.266
3.000
5.365
1.858
539
5.266
60%
43%
60%
55%
100%
13.589
9.689
30%
Uwaga: W obliczeniu % strat w stosunku do wartości majątku narodowego w roku 1939 nie
brano pod uwagę sprzętu wojskowego i wartości gospodarstwa domowego, jako nieuwzględnionych w obliczeniach majątku narodowego, dokonanych przed wojną, nie
brano także pod uwagę obiektów zniszczonych dwu lub kilkakrotnie.
39
Tablica IX.
Ilościowe zestawienie
zniszczeń wojennych wg ich rodzajów.
1. Budynki prywatne:
a) w miastach ...............................................
b) zagrody wiejskie .....................................
2. Fabryki i zespoły fabryczne .......................
3. Sklepy .............................................................
4. Warsztaty rzemieślnicze .............................
5. Gospodarstwo domowe:
a) na wsi ........................................................
b) w miastach ...............................................
6. Instytucje kulturalne:
a) muzea ........................................................
b) teatry .........................................................
c) kina ............................................................
d) domy ludowe ..........................................
7. Szkoły:
a) szkoły wyższe ..........................................
b) szkoły średnie ..........................................
c) szkoły zawodowe. ...................................
d) szkoły powszechne ................................
e) szkoły inne ...............................................
8. Służba zdrowia:
a) szpitale ......................................................
b) sanatoria przeciwgruźlicze ...................
c) zakłady lecznicze zdrojowe ..................
d) zakłady ubezpieczalni społecznej .......
e) ośrodki zdrowia i ambulatoria .............
f) gabinety lekarskie i dentystyczne ........
9. Urządzenia radiowe:
a) stacje radiofoniczne ................................
b) stacje radiotelegraficzne ........................
c) odbiorniki radiowe .................................
10. Transport:
a) lokomotywy .............................................
b) wagony osobowe ....................................
c) wagony towarowe ...................................
d) statki pełnomorskie ................................
e) statki przybrzeżne portowe ..................
40
162.190
353.876
14.000
199.751
84.436
968.223
1.982.048
25
35
665
323
17
271
216
4.880
768
352
29
24
47
778
1.450
13
7
867.700
2.465
6.256
83.636
25
39
11. Urządzenia kolejowe:
a) długość mostów kolejowych
i wiaduktów w m. b ..............................
b) długość szyn w km .................................
12. Urządzenia drogowe:
a) długość dróg o twardej
nawierzchni w km .................................
b) długość mostów drogowych w m. b. ..
13. Urządzenia telekomunikacyjne:
a) aparaty telefoniczne ...............................
b) aparaty scentralizowane ........................
c) długość kabli obołowionych w km par
14. Inwentarz żywy:
a) konie ..........................................................
b) bydło rogate .............................................
c) trzoda chlewna ........................................
d) owce ..........................................................
3
15. Wyrąbana masa drzewna w m ..............
47.767
5.948
14.900
15.500
243.250
181.350
350.700
1.908.000
3.905.000
4.988.000
755.000
75.000.000
41
Tablica X.
Zestawienie strat rzeczowych na głowę ludności
*)
Polski i innych krajów okupowanych .
Kraj
Polska
Jugosławia
Francja
Holandia
Czechosłowacja
Grecja
Belgia
Norwegia
Związek Radziecki
Straty rzeczowe
w miliardach
złotych
w złotych
na głowę
88.800
48.103
111.212
23.523
22.103
13.387
11.982
6.628
679.000 rubli
3.288
3.161
2.651
2.735
2.141
1.936
1.457
2.283
3.880 rubli
Straty rzeczowe
w milionach
dolarów
w dolarach
na głowę
626
16.882
601
9.145
504
21.143
520
4.472
407
4.202
368
2.545
277
2.278
434
1.260
679.000 rubli 3.880 rubli
*) Dane dotyczące wysokości rzeczowych strat wojennych zaczerpnięte z materiałów przedstawionych na Międzynarodowej Konferencji Reparacyjnej w Paryżu (cyt. za sprawozd.
jugosł.). Dane dot. wysokości rzeczowych strat wojennych Zw. Radzieckiego zaczerpnięte
z komunikatu Nadzwyczajnej Komisji Państwowej, powołanej do ustalenia i zbadania
zbrodni niemieckiej.
42
TABLICE SZCZEGÓŁOWE
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Straty wojska w ludziach.
Straty inteligencji polskiej.
Rozmieszczenie terytorialne strat rzeczowych.
Straty w rolnictwie, ogrodnictwie i kulturach specjalnych.
Straty w zagospodarowaniu lasów.
Straty w zagospodarowaniu lasów (bez budynków i zapasów).
Straty w energetyce, przemyśle i rzemiośle.
Straty w energetyce, przemyśle i rzemiośle.
Ogólne zestawienie rzeczowych strat wojennych górnictwa,
przemysłu, energetyki i rzemiosła.
Straty handlu.
Straty w komunikacji i transporcie.
Straty w komunikacji i transporcie (bez budynków, i zapasów).
Straty poczty i telekomunikacji.
Straty poczty i telekomunikacji (bez budynków i zapasów).
Straty w administracji publicznej, samorządzie, monopolach,
ubezpieczeniach, bankach.
Straty w administracji publicznej, samorządzie, monopolach,
bankach, ubezpieczeniach.
Straty w dobrach kultury i sztuki.
Straty w dobrach kultury i sztuki (wg poszczególnych działów).
Straty dotyczące szkół i instytucji naukowych.
Straty dotyczące szkół i instytucji naukowych
(bez budynków i zapasów).
Straty w służbie zdrowia.
43
Tablica 1.
Straty wojska w liczbach.
Ogółem
1. Kampania wrześniowa 1939 r. ...
2. I-sza Armia na Wschodzie .......
3. II-ga Armia na Wschodzie ........
4. Oddziały we Francji
i Norwegii 1940 rok ...................
5. Oddziały przy boku Wielkiej
Brytanii
a) Brygada Karpacka (Tobruk) ....
b) II-gi Korpus ............................
c) I Dywizja Pancerna ...............
d) I Samodz. Brygada
Spadochronowa ....................
e) Lotnictwo ................................
f) Marynarka Wojenna ..............
g) Inne ..........................................
6. Powstanie Warszawskie *) .........
7. Walka Podziemna**) ....................
*)
zabitych
rannych
zaginionych Ogółem
123.178
66.300
6.275
7.607
236.606
133.700
12.552
15.212
420.760
420.000
—
—
780.544
620.000
18.827
22.819
2.079
4.154
—
6.233
122
2.197
1.014
468
8.737
3.595
11
264
305
601
11.198
4.914
66
3.000
1.500
18
13.000
20.000
159
—
—
29
28.000
30.000
179
—
—
1
—
—
404
3.000
1.500
48
41.000
50.000
Podane liczby nic obejmują ludności cywilnej, w tym wielkiej liczby młodzieży, która zginęła walcząc w niezorganizowanych oddziałach, jak również ludności cywilnej, która zginęła w czasie Powstania Warszawskiego.
**)
W walce Podziemnej, prowadzonej z najeźdźcą przez cały czas okupacji zginęło znacznie
więcej, niż podana liczba. Statystyczne ujęcie całości tych strat na razie jest jeszcze niemożliwe. Straty te mieszczą się jednak w ogólnej liczbie strat biologicznych Polski.
44
Tablica 2.
Straty inteligencji polskiej.
(dane fragmentaryczne)
Rozszczególnienie
1. Historycy kultury, historycy sztuki,
muzealiści, archeologowie .....................................
2. Artyści plastycy ........................................................
3. Muzycy .......................................................................
4. Aktorzy i reżyserzy ..................................................
5. Literaci ........................................................................
6. Dziennikarze .............................................................
7. Sędziowie, prokuratorzy i aplikanci sąd .............
8. Adwokaci ...................................................................
9. Lekarze .......................................................................
10. Lekarze dentyści .......................................................
11. Personel sanitarn. służby zdrowia .........................
12. Profesorowie i pracownicy szkół wyższych ........
13. Nauczyciele szkół średnich. ...................................
14. Wychowawcy przedszkoli ......................................
15. Nauczyciele szkół powszechnych .........................
16. Nauczyciele szkół zawodowych. ...........................
17. Nauczyciele szkół innych ........................................
18. Bibliotekarze ..............................................................
19. Archiwiści ...................................................................
20. Pracownicy towarzystw naukowych. ...................
21. Duchowni katoliccy ..................................................
22. Duchowni innych wyznań ......................................
23. Kolejarze .....................................................................
24. Pocztowcy ..................................................................
25. Skarbowcy ..................................................................
26. Urzędnicy administracji ogólnej. ...........................
27. Personel ubezpieczeń społecznych .......................
28. Oficerowie ..................................................................
29. Inżynierowie i technicy ...........................................
Ilość
wypadków
śmierci
62 osób
235 ,,
60 ,,
104 ,,
56 ,,
122 ,,
1.110 ,,
4.500 ,,
5.000 ,,
2.500 ,,
3.000 ,,
700 ,,
848 ,,
34 ,,
3.963 ,,
340 ,,
411 ,,
54 ,,
91 ,,
32 ,,
2.647 ,,
brak danych
6.124 osób
2.412 ,,
3.958 ,,
brak danych
1.183 osób
9.000 ,,
brak danych
45
Tablica 3.
Rozmieszczenie terytorialne strat rzeczowych.
Województwo
Ogółem
Białostockie .......................................................
Gdańskie ............................................................
Kieleckie .............................................................
Krakowskie ........................................................
Lubelskie ............................................................
Łódzkie wraz z m. Łodzią ..............................
Pomorskie ..........................................................
Poznańskie ........................................................
Rzeszowskie ......................................................
Śląsko-Dąbrowskie ..........................................
Warszawskie .....................................................
M.st. Warszawa ................................................
46
%
100,0
4,2
5,2
8,4
5,1
3,2
8,8
5,2
8,6
4,1
5,5
7,2
34,5
Tablica 4.
Straty w rolnictwie, ogrodnictwie i kulturach specjalnych.
(w mil. zł)
Ogółem
1. Uszkodzenie gleby wskutek
działań wojennych .....................................
2. Straty w inwentarzu żywym .....................
3. Straty w maszynach i narzędziach
rolniczych ....................................................
4. Straty ogrodownictwa
i kultur specjalnych ....................................
5. Straty w zapasach produktów rolnych
posiadanych w dniu 1.9.1939 r. ...............
6. Zabrana produkcja rolna w okresie
okupacyjnym ...............................................
11.302
353
2.860
638
350
1.039
6.062
Uwaga: W niniejszym zestawieniu nie są uwzględnione straty ludności wiejskiej w nieruchomościach 1.545 mil. zł oraz w gospodarstwie domowym 511 mil zł, co daje łączna,
sumę 2.056.mil. zł. Suma ta jest uwzględniona w rachunkach dotyczących strat:
1. w budynkach oraz 2. w gospodarstwie domowym.
47
Tablica 5.
Straty w zagospodarowaniu lasów.
wg klasyfikacji rzeczowej
Ogółem
1. Uszkodzenie gleby .....................................................
2. Straty w drzewostanie ...............................................
3. Straty w inwentarzu
i wyposażeniu technicznym ....................................
4. Straty w żywicy i produktach
ubocznych ...................................................................
5. Straty w łowiectwie ....................................................
6. Straty w rybołówstwie śródlądowym .....................
7. Straty w remanencie drzewnym ..............................
8. Inne ................................................................................
9. Straty w lasach prywatnych .....................................
(w mil zł)
3.579
22
2.465
39
41
228
31
111
15
621
Uwaga: W niniejszym zestawieniu nie są uwzględnione straty w budynkach leśnych
(40 mil. zł), w zakładach przemysłu drzewnego (90 mil. zł) oraz w transporcie leśnym — kolejki i urządzenia drogowe (16 mil. zł), co daje łączną sumą 146 mil. zł.
Suma ta jest uwzględniona w rachunkach dot. strat: 1. w budynkach, 2. w przemyśle, 3. w komunikacji i transporcie.
48
Tablica 6.
Straty w zagospodarowaniu lasów.
(bez budynków i zapasów)
wg poszczególnych działów (w mil. zł)
Nazwa działu
Ogółem
1. Leśnictwo:
a) Lasy państw
b) Lasy pryw.
2. Łowiectwo
3. Rybołówstwo*)
*)
Straty Gleba Drze- Inwentarz Żywica Zwie- Inne Ogółem
nie rozwostan martwy, i produkty rzostan
szczególwyposaż. uboczne i ryby
nione
techiczn.
621
22
2.465
39
47
259
15 3.468
—
621
—
—
22
—
—
—
2.465
—
—
—
31
—
4
4
47
—
—
—
—
—
15 2.580
—
621
—
232
—
35
228
31
Dział uwzględnia rybołówstwo śródlądowe.
49
Tablica 7.
Straty w energetyce, przemyśle i rzemiośle.
wg klasyfikacji rzeczowej
(w mil zł)
Ogółem
Straty w budynkach:
(Fabryki, elektrownie, gazownie,
zakłady rzemieślnicze). ............................................
Straty w urządzeniach, maszynach
i innym majątku .........................................................
Straty w surowcach, półfabrykatach,
wyrobach gotowych wg stanu
na dzień 1. 9. 1939 r. ..................................................
Straty w zabranej produkcji przemysłowej
w okresie okupacyjnym. ..........................................
Skapitalizowana strata z tytułu pracy
robotników polskich w okresie
okupacyjnym ..............................................................
*)
22.411
1.828
4.440
4.771
6.126
5.246
Opracowanie nieostateczne.
Uwaga: Zestawienie powyższe obejmuje w poz. 3 niezależnie od strat surowców i półfabrykatów oraz gotowych wyrobów przemysłu i rzemiosła, także straty w wyrobach gotowych innych resortów jak komunikacja — 323 mil. zł, wojsko — 631 mil. zł, skarb
(monopole). W poz. 2 niezależnie — straty innych resortów w urządzeniach przemysłowych, jak przemysł leśny 90 mil. zł, wojsko 38 mil. zł, administracja (monopole) 105 mil. zł, inne resorty 66 mil. zł.
50
Tablica 8.
Straty w energetyce, przemyśle i rzemiośle.
(w mil. zł)
Dział
Ogółem
Energetyka .........................................................
Przemysł ............................................................
Rzemiosło ..........................................................
Urządzenia, maszyny
i inny majątek
4.440
228
3.562
650
51
Tablica 9.
Ogólne zestawienie rzeczowych strat wojennych
górnictwa, przemysłu, energetyki i rzemiosła.
(w mil. zł.)
Ogółem
1. Górnictwo ..................................................................
2. Przemysł mineralny .................................................
3. Przemysł metalowy ..................................................
4. Przemył elektrotechniczny .....................................
5. Przemysł chemiczny ................................................
6. Przemysł włókienniczy ...........................................
7. Przemysł papierniczy ..............................................
8. Przemysł skórzany ...................................................
9. Przemysł drzewny ...................................................
10. Przemysł spożywczy ................................................
11. Przemysł odzieżowy ................................................
12. Przemysł poligraficzny ............................................
13. Przemysł budowlany ...............................................
*)
*)
7.523
721
189
2.479
394
875
704
112
79
146
956
216
231
421
Opracowanie nieostateczne.
Uwaga: Zestawienie powyższe obejmuje wartość budynków, wyposażenia technicznego i zapasów. Wartość zapasów innych resortów nie jest uwzględniona.
52
Tablica 10.
Straty handlu.
(w mil. zł.)
Ogółem
1. Straty w składach, magazynach,
śpichrzach ...................................................................
2. Straty w urządzeniach do
przechowywania, opakowania,
przewozu i sprzedaży towarów .............................
3. Straty w towarach .......................................................
7.096
350
2.980
3.766
53
Tablica 11.
Straty w komunikacji i transporcie.
wg klasyfikacji rzeczowej
(w mil. zł)
Ogółem
1. Straty w budynkach kolejowych
(dworce, hale, hangary, magazyny) ................
2. Zniszczenie dróg, torów, mostów,
lotnisk, portów ....................................................
3. Straty w środkach transportowych
(samoloty, parowozy, wagony, statki
morskie i rzeczne, samochody) .......................
4. Straty w warsztatach i wyposażeniu
technicznym ........................................................
5. Straty w inwentarzu biurowym ........................
6. Inne straty rzeczowe ...........................................
7. Straty w eksploatacji kolei i środków
transportowych podczas okupacji ..................
10.591
664
2.251
4.509
1.083
165
119
1.800
Uwaga: Zestawienie powyższe nie uwzględnia między innymi strat w zapasach węgla i ropy naftowej wartości 31 mil. zł, w zapasach wyrobów przemysłowych, służących
komunikacji wartości 323 mil. zł, oraz strat muzeum kolejowego uwzględnionych
w zestawieniach dotyczących przemysłu i kultury i sztuki. Z drugiej strony zestawienie uwzględnia między innymi wartość transportu innych resortów w łącznej
sumie 687 mil. zł.
54
Tablica 12.
Straty w komunikacji i transporcie.
(bez budynków i zapasów)
wg poszczególnych działów (w mil. zł)
Nazwa działu
Ogółem
1. Kolejnictwo
2. Drogi kołowe
3. Drogi wodne
4. Lotnictwo
5. Służba
meteorolog.
6. Komunikacja
pryw.
7. Motoryzacja
8. Zarząd
Centralny
9. Komunikacja
morska.
10. Transport
innych
resortów
Drogi, Środki
Warsztaty Inwentarz
tory, transp. i wyposażeń, biurowy
mosty,
technicz.
lotniska,
porty
Inne Ogółem
2.251
924
902
56
33
4.509
3.090
—
40
41
1.083
550
38
10
14
165
152
—
1
—
119
74
—
—
8
8.127
4.790
940
107
96
—
—
—
3
—
3
161
—
65
490
—
404
—
—
—
—
226
894
—
—
—
9
—
9
175
86
67
—
37
365
—
697
—
—
—
697
55
Tablica 13.
Straty poczty i telekomunikacji.
wg klasyfikacji rzeczowej (w mil. zł)
Ogółem
1. Straty w wyposażeniu technicznym
sieci pocztowej, telegraficznej
i telefonicznej ..............................................
2. Straty w inwentarzu biurowym ................
3. Straty w sprzęcie radiowym
prywatnym ..................................................
4. Inne .................................................................
5. Strata skapitalizowanych usług
poczty i telekomunikacji w okresie
okupacyjnym ...............................................
700
354
27
167
14
138
Uwaga: Zestawienie powyższe nie uwzględnia z ważniejszych pozycyj strat budynków pocztowych w sumie 39 mil. zł, zamieszczonych w zestawieniu dotyczącym administracji publicznej oraz strat transportu pocztowego, 32 mil. zł zamieszczonych w zestawieniu, dotyczącym komunikacji i transportu.
56
Tablica 14.
Straty poczty i telekomunikacji.
(bez budynków i zapasów)
wg poszczególnych działów (w mil. zł)
Lp. Nazwa
działu
1.
2.
3.
4.
Ogółem
Poczta
P.A.S.T.A.
Polskie
Radio
Zarząd
Centralny
Wyposaż, Inwentarz
techniczne biurowy
sieci poczt,
telegraf,
i telefonicz.
Sprzęt radiowy
prywatny,
radioodbiorniki
Inne Ogółem
354
239
105
27
21
4
167
—
—
14
14
—
562
274
109
10
1
167
—
178
—
1
—
—
1
57
Tablica 15.
Straty w administracji publicznej, samorządzie,
monopolach, ubezpieczeniach, bankach.
wg klasyfikacji rzeczowej (w mil. zł)
Ogółem
1. Straty w budynkach:
(sądy, urzędy pocztowe, urzędy
skarbowe, celne urzędy
administracji ogólnej, urzędy
samorządowe, urzędy opieki
społecznej, koszary, administracji
leśnej, banki, kościoły). ..............................................
2. Straty w urządzeniu i wyposażeniu
biurowym ...................................................................
3. Straty w specjalnym wyposażeniu
technicznym ...............................................................
4. Straty w kanalizacji, wodociągach
oraz instytucjach samorządowych,
nie objętych innymi działami ..................................
5. Skapitalizowana strata w eksploatacji
aparatu administracyjnego na potrzeby
okupanta .....................................................................
5.340
1.258
1.045
379
318
2.340
Uwaga: Zestawienie powyższe nie uwzględnia z ważniejszych pozycji strat w zapasach —
wyrobów monopolowych (papierosy, spirytus, sól, zawartość magazynów celnych)
wartości 425 mil. zł, oraz strat w wyposażeniu przemysłowym tychże monopolów
wartości 105 mil. zł, a zamieszczonych,w zestawieniu dotyczącym przemysłu.
58
Tablica 16.
Straty w administracji publicznej, samorządzie,
monopolach, ubezpieczeniach, bankach.
wg poszczególnych działów (w mil. zł)
Nazwa działu
Ogółem ........................................
1. Władze Najwyższe ...............
2. Wymiar sprawiedliwości ....
3. Służba zagraniczna ..............
4. Administr. ogólna
wewnętrzna ...........................
5. Opieka Społeczna .................
6. Admin. skarbowa
i aparat finansowy:
a) adm. skarbowa .................
b) adm. celna ..........................
c) monop. i przedsięb.
państwowe .........................
d) Banki ...................................
e) adm. wojskowa .................
7. Urzędy centralne
nie resortowe .........................
8. Inne gałęzie adm.
państwowej ............................
*)
9. Samorząd terytorialny ......
10. Samorząd zawod. ...............
11. Samorząd wyznaniowy .....
*)
Urządzenie
i wyposażenie
biurowe
Wyposażenie
specj. biur
techn.
i instytucyj
Kanalizacja Ogółem
wodociągi,
instalacje
samorz. nie
objęte
in. działami
1.045
8
59
25
379
—
—
—
318
—
—
—
1.742
8
59
25
60
55
—
—
—
—
60
55
120
3
—
—
—
—
120
3
9
50
309
—
—
—
—
180
—
9
50
489
10
379
—
389
22
252
4
59
—
—
—
—
—
138
—
—
22
390
4
59
Łącznie z budynkami.
59
Tablica 17.
Straty w dobrach kultury i sztuki.
wg klasyfikacji rzeczowej (w mil. zł)
Ogółem
1. Straty w architekturze zabytkowej ...........................
2. Straty w dziełach sztuki i zbiorach
artystycznych ..............................................................
3. Straty w wyposażeniu technicznym ........................
4. Straty w inwentarzu biurowym ................................
5.365
4.111
1.208
38
8
Uwaga: 1. W zestawieniu powyższym są uwzględnione straty w dziełach sztuki i obiektach
kulturalnych również innych resortów o łącznej sumie 644 mil. zł.
2. Straty powyższe nie uwzględniają tego uszczerbku w dziedzinie kultury i sztuki,
który w płaszczyźnie ekonomicznej jest nieuchwytny.
60
Tablica 18.
Straty w dobrach kultury i sztuki.
wg poszczególnych działów (w mil. zł)
Lp.
Nazwa działu
Ogółem ....................
Zabytki .....................
*)
Muzea .....................
Teatry ........................
Muzyka, plastyka,
literatura ..................
Film ...........................
Przedmioty kultu
religijnego ................
Wyposażenie
kulturalne
urzędów ...................
i stowarzyszeń
Instytucje kulturalnooświat., wojskowe ...
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
*)
Architektura
zabytkowa
Dzieła
sztuki,
zbiory
biblioteki
Warsztaty Inwentze Ogółem
techn.
i specjalne
szkolne,
szkolne
wyposaż, i urządzenia
techn.
biurowe
4.111
4.009
10
92
1.208
—
446
—
38
—
—
—
8
—
—
—
5.365
4.009
456
92
—
—
164
—
—
38
—
8
164
46
—
360
—
—
360
—
194
—
—
194
—
44
—
—
44
Wraz z urządzeniem biurowym.
61
Tablica 19.
Straty dotyczące szkół i instytucyj naukowych.
wg klasyfikacji rzeczowej (w mil. zł)
Ogółem
*)
1. Straty w budynkach szkół średnich,
zawodowych i powszechnych ...............................
2. Straty w budynkach szkół wyższych,
instytutów badawczych, towarzystw
naukowych, bibliotek, archiwów ..........................
3. Straty w bibliotekach i zbiorach ..............................
4. Straty w wyposażeniu specjalnym
i w warsztatach technicznych szkolnych
5. Straty w inwentarzu szkolnym ...............................
6. Skapitalizowana strata z tytułu
sparaliżowania usług szkolnictwa ........................
*)
62
Opracowanie nieostateczne.
3.022
682
88
458
492
138
1.164
Tablica 20.
Straty dotyczące szkół i instytucji naukowych.
(bez budynków i zapasów)
wg poszczególnych działów (w mil. zł)
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Nazwa działu
Ogółem ....................
Szkoły znajdujące
się pod zarządem
kuratoriów ..............
Szkoły wyższe .......
Instytuty badawcze ..
Towarzystwa
naukowe ..................
Biblioteki .................
*)
Archiwa .................
Szkoły wojskowe ...
Wychowanie
fizyczne
i przysposobienie
wojskowe ................
*)
Dzieła
Warsztaty
Inwentarze
sztuki
techniczne,
szkolne
zbiory szkolne wyposaż. i urządzenia
biblioteki
techniczne
biurowe
i specjal.
Ogółem
458
492
138
1.088
39
37
5
227
61
8
100
13
2
366
111
15
2
310
58
3
7
10
15
148
—
12
1
9
9
332
74
160
4
16
1
21
Do działu tego włączono również archiwa wojskowe.
63
Tablica 21.
Straty w służbie zdrowia.
wg klasyfikacji rzeczowej (w mil. zł)
Ogółem
1. Szpitale, ośrodki zdrowia, sanatoria,
ambulatoria .................................................................
2. Wyposażenie sanitarne ...............................................
3. Medykamenty i środki opatrunkowe ......................
4. Inwentarz i urządzenie wewnętrzne .......................
539
193
85
86
175
Uwaga: W zestawieniu powyższym nie uwzględnioną jest strata w transporcie sanitarnym
(12 mil. zł), strata ta zamieszczona jest w zestawieniu dotyczącym komunikacji i transportu.
64
INTRODUCTION
The Foundation for Polish-German Reconciliation has reproduced the
“Report relating to casualties and war damages of Poland between the years
1939–1945” prepared and published in January 1947 by the Bureau of War
Reparations by Presidium of the Council of Ministers of the Republic of Poland.
One of the statutory objectives of the Foundation consists in conducting educational and information all undertakings with regard to popularization of historical truth concerning the Second World War. Hitherto, this objective has been implemented only partially, because of two main reasons.
Firstly, the Foundation had to concentrate all resources on its crucial task,
which were payments of the German benefits in years 1992–2006. The second factor is politically motivated. Consecutive Polish governments in the
period between 1989–2005 did not attach due significance to the treasuring
of the historical memory of the nation. This practice was noticeably reflected
in the Polish–German relations. The doctrine of the so-called “community of
interest”, which was adhered to in that period, rejected defining and solving
problems of the past.
As a result of such policy, historical consciousness of the Polish nation
has been reduced to symbolic preservation of monuments. Thus, credible
knowledge about contemporary history of Poland, which for obvious reasons was not present in the discourse of Western Europe between 1945–1989,
did not reach a wide range of addressees also in the years 1990–2005. As
a consequence of such negligence, Poland is being less and less associated
by the societies of Western Europe and the United States with all their crimes
suffered, contrary to the perception of for example Russia or the Jewish population. Some Germans start to perceive Poland as the source of German war
tragedies.
On the other hand, Germany used this period to develop its own historical policy. It was based on a new memory credo, which recognized German war crimes as squared and redressed and on the other side Germany
started with exposing subjective German sufferings. The lack of the natural
point of reference, concerning in this case Polish war experiences, triggered
an uncritical politicization of history. In the coalition agreement for commitment CDU/CSU and SPD had provided that so-called “visible sign of expulsion” has to be built, some members of the German parliament returned to
aggressive and revisionist claims and finally the influence of Erika Steinbach
— chairperson of the Federation of Expellees — on Berlin’s policy regarding
Poland increased.
65
It is not the purpose of this publication to deepen the wounds of the
past. The Foundation for Polish-German Reconciliation constitutes an institution of social dialogue. Its fundamental task is to enable true reconciliation
between the victims and the perpetrators, i.e. between Poles and Germans.
However, this true reconciliation cannot proceed in isolation from the historical
truth, which is its essential and practically only foundation. Only the truth will
effectively close the tragic fate of the common history of both nations.
The present publication should not also be treated as raising future
claims, provoking concerns or causing new conflicts between neighbours
living in integrated Europe, although it appears in a period of disturbing
revisionist signals originating from different German media and political
circles. Poles are aware of the fact, that the German nation also suffers enormously from social trauma caused by the Second World War. Such situation
results from direct effects of the war, which impinge upon Germans too. Not
only the loss of relatives fighting on many fronts, dying of gunshot wounds
sustained during the actions of resistance in occupied Europe, or ultimately
dying while fleeing from the Eastern front, but also the huge amount of crimes,
which Germans, beguiled by cruel political visions of Adolf Hitler, perpetrated against Poles, must have unquestionably influenced collective psyche
of the German nation. Therefore, even among postwar generations we can
observe attempts to depreciate the tragedy of Poles, the desire to re-evaluate
some events from the war period, or even postcolonial resentments, which
are caused by the subconscious sense of guilt. The Foundation cannot allow
those emotions to disturb good neighbourly relations between both countries.
And in disputes about the historical truth, statistics seem to be the best judge.
The data enclosed in the Report will enable public to deliver, in abridged
form, some information related to Polish war casualties and damages. It will
enable the journalists and the historians dealing with the Second World War
to access the data sources inaccessible in foreign archives and libraries.
Certainly, the sole indication of casualties and losses cannot present
the exhaustive perspective of the Polish tragedy. One should be reminded of
the fact, that Poland was not able to get even partial redress in the reparation
process, starting with the base of the decisions from the Potsdam conference.
It resulted from the decision of the three Great Powers regarding the transfer
of our country to the so-called “eastern reparation sum” and the necessity of
adhering in that matter to the Soviet Union’s mediation. In consequence of
the resolution of the Council of Ministers of 23rd August 1953 (Declaration
of Polish People’s Republic Government1), a document extorted by Mocsow
and therefore illegal — Poland withdrew from acquirement of reparations.2
1
2
Decision text see: Zbiór Dokumentów PISM 1953. S. 1831.
M. Muszyński — Skuteczność stanowiska rządu PRL z 1953 r. w sprawie zrzeczenia się reparacji.
Rozważania w świetle prawa międzynarodowego. Kwartalnik Prawo Publiczne 2004, nr 3;
66
This could be compared to the reconciliation process with the victims of Nazi
oppression undertaken after 19903 dominated by German partners. In its
result the financial benefits, received only by some of the Polish victims, had
symbolic character and undoubtedly differed from the scope of authentic
sufferings.
Unquestionably, information related to war casualties and losses will
emphasize the amount of loss by the Polish nation and will help to preserve
the commemoration of those Poles, who suffered injustice, in memory of
people from all over the world. Forgiveness and reconciliation cannot signify amnesia.
* * *
For the last three hundred years Poles could not shape their own past.
Alternatively, it was shaped by the three great powers, which initially took
part in the partition of the Polish territory, subsequently colonized the nation and finally committed the genocide. For our oppressors it was important to spread the conviction in Europe, that it was not the occupants and the
aggressors, but Poles themselves, who were guilty of their tragedy. For that
reason, they tried scrupulously to eradicate each sign of their crimes from
people’s memory. By forging the facts and imposing its own interpretation
of history, they strived to obliterate the difference between the victim and
the perpetrator.
Nowadays this process influences also the knowledge of war martyrdom of the Polish nation. The scope of detriment, which suffered consciousness of those tragic days in Europe and all over the world, clearly indicates
irrational reaction of world’s media and politicians to the statement of Prime
Minister J. Kaczyński regarding war casualties of Poland, pronounced during European Council session in June 2007.
For the abovementioned reasons the reprint of the “Report relating to
casualties and war damages of Poland between years 1939–1945” seems to
be indispensable. It will be published in three language versions: Polish,
German and English. In the Polish language the original language and spelling from 1946 has been preserved. By issuing the three language versions
the Foundation for Polish-German Reconciliation would like, in a symbolic
way, to initiate the periodical publication of reports, papers and other forms
addressed to wide circles of the international community.
“The Report relating to casualties and war damages of Poland between
the years 1939–1945” was supposed to be the initial document for evaluation
of Polish reparation claims against Germany. It is unknown to wider circles
3
J. Sandorski — Zrzeczenie się w 1953 r. przez Polskę reparacji wobec Niemiec w świetle prawa
międzynarodowego (w:) W. M. Góralski (red. nauk.) — Problem reparacji, odszkodowań
i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004. Warszawa 2004.
J. Barcz, B. Jałowiecki, J. Kranz — Między pamięcią a odpowiedzialnością, Warszawa 2004.
67
of potential addressees, particularly in abroad. The data enclosed in the report originate from research conducted in the years following the war. Hence,
there is a possibility of some devaluation. They also do not reflect the whole
picture of country losses, since they do not relate to important parts of
Poland’s territory. They do not include the pre-war territories of the Polish
state located beyond the Bug River, which in consequence of Potsdam decisions were transferred to the Soviet Union. Furthermore, they do not include
the present Western Territories of Poland, where Poland took over rule in
1945. One should also notice that the given quotas are expressed in zloty, in
accordance with its 1939 nominal value, and they relate to market value of
that time. In consequence the real present value of losses should to be verified again taking under consideration few dimensions.4 For that reason the
data contained in the Report should not be compared with other, unfortunately still rare studies of that kind existing on the Polish historical market.
In particular, it should be not compared with reports related to war losses
prepared by some Polish cities in the years 2004–2005.
Despite the natural lack of coherence resulting from differences in research methods, change of property value, or nominal value and purchasing
power of the zloty, the Foundation believes that the publication will fulfill
its role by bringing the scale of tragedy (indicated by the percentage index)
closer to wide social circles, which affected Poland as a result of Third Reich’s
aggression on 1st September 1939.
Mariusz Muszyński
4
In the year 1939 the Zloty-Dollar exchange rate was 5,31 zł to 1 USD. Since the last 70 years
the Dollar rises its value 13 times. E.g.: In the year 1939 1 million Złoty come up to 190.000
USD while today it corresponds with 2,5 millions USD.
68
REPORT
ON POLAND’S WARTIME LOSSES AND DAMAGE
IN THE YEARS 1939–1945
69
70
ORGANIZATION OF WORKS
TO DETERMINE WARTIME LOSSES
Detailed determination of wartime losses sustained by the Polish
economy is not only a bill that — pursuant to international agreements —
should be presented to the Germans for payment, but is also an important
element of the plan for the country’s reconstruction. In order to launch a viable
reconstruction it is necessary to have thorough knowledge of the economic
situation at the end of the war. The Polish government, aware of the importance of the problem, established an autonomous body to deal with the task
— it was named Bureau for War Compensation. The competences of this
body, operating under the auspices of the Council of Ministers, focused on
providing the most accurate possible answer to the following question: “How
much did World War II cost Poland?”.
In particular, the Bureau drew on the activity of a number of special
offices established by the respective ministries and tasked with compiling
inventories of war losses, and institutions attached to territorial organs of
public administration authorities, such as voivodship and starost’s offices.
Furthermore, the Bureau collaborated with self-government units, including gmina offices, town boards, professional organizations and institutions,
such as the State Mutual Insurance Company etc..
That organizational setup permitted a broad-ranging campaign of registering wartime losses in: agriculture (regulations of the Minister of Agriculture of March 4 1945 and August 14 1945), forestry (regulation of the Minister of Forestry of March 21 1945), industry (regulations of the Minister of
Industry of April 14 1945 and November 17 1946), in transportation (regulation of the Minister of Transport of September 4 1945), in telecommunications (regulation of the Minister of Postal Service of May 12 1945), in art and
culture (regulation of the Minister of Art and Culture of March 5 1945), in
education (regulation of the Minister of Education of September 20 1945), in
health care (regulation of the Minister of Health of April 20 1945), in armed
forces (order of the Minister of National Defense of February 26 1946), in
commerce and private property (regulations of the Bureau for War Compensation attached to the Presidium of the Council of Ministers of September 21
1944 and 27 May 1945), in real estate (regulation of the Minister of Reconstruction of June 16 1945).
Independently of the above regulations, the Bureau for War Compensation of the Presidium of the Council of Ministers conducted — in accordance with unified guidelines (regulation of the Minister of Public Administration of June 9 1945) (7894) — registration of instances of death, disablement — with specification of its causes, and description of certain forms of
71
German terror, including imprisonment, deportation for the purpose of forced
labor and evictions. The registration was conducted by gmina offices and
town boards. Investigations were conducted ex officio and covered the population residing at the time of registration on the territory of the gmina, as
compared to the situation on September 1 1939.
As a result of the registration campaign, the Bureau for War Compensation of the Presidium of the Council of Ministers acquired sufficient materials to determine war losses on the basis of the inventory. The materials
were verified and compared with experts’ loss estimates in the different fields.
In several cases the registration was too difficult to be conducted, e.g. in
commerce, due to the virtually complete annihilation of the Jewish population in bridgehead areas, in Warsaw etc. In such instances estimates the losses
were estimated.
The Bureau for War Compensation appointed experts to verify the balance of material and human losses. They were affiliated within an Editorial
Committee which conducted detailed research on the subject, in preparation
of a topical publication. Moreover, the experts examined the problem of indirect losses.
In the latter case, the aim was to assess losses stemming from post-war
reduction of the national income due to: a) destruction of 38% of state assets;
b) murder of 6 million people, mostly of productive age; c) depletion of the
remaining assets due to lack of investments and depreciation.
The war losses were calculated relative to Poland’s post-war borders,
excluding the Regained Territories. With reference to human losses, persons
of Polish and Jewish nationality residing in territories yielded to the Soviet
Union were also taken into account, as this population has, or would have if
still alive, the right to move to Poland.
The losses were expressed in the Polish currency, using its value on
September 1 1939. The losses were calculated as of May 9 1945, that is the
end of the war. The process of calculating the losses lasted from September
21 1944 till January 1 1947.
72
CHARACTERIZATION OF POLAND’S
WARTIME DESTRUCTION
General remarks
Although during the last world war all of Poland’s territory was twice
ravaged by hostilities, suffering their acute consequences, resulting both from
the ruthlessness of the enemy and the destructive force of modern weapons,
it is not the destruction caused by these actions that inflicted Poland’s gravest wartime losses. It was the enemy’s occupation of the country that caused
equally acute or even graver damage. That happened not only because the
occupation of Polish lands lasted longer than the occupation of other countries fighting against the Germans, not only because all of Poland’s area succumbed to the occupation and no part of it was free, but primarily because
the character of the hostile occupation was distinct and unprecedented since
ancient times.
The occupation not only became — as envisaged by norms of international law — military administration of an occupied country, not only a means
of exploiting that country for the benefit of Germany’s war goals — as had
happened, contrary to the Hague Convention, during the previous world
war — but also, and perhaps first and foremost, a continuation of the war
and struggle conducted not against the state any more, but against the entire
Polish people.
The ultimate goal of that struggle, as indicated by leading German public figures during the war and corroborated by facts, was decimation and
subsequent complete destruction of the Polish population. Only remnants
of the population were to survive, devoid of any national awareness or possessions, politically terrorized and subservient to the German nation. The
goal was to create living space for the Germans in the east, which they needed
to become a race of masters and rulers of the European continent. The struggle
was divided into stages, e.g. destruction of national awareness, annihilation
of the managerial class, destruction of the economy and finally biological
annihilation. Implementation of these objectives was to continue beyond
wartime, though it began and was conducted during its duration. It was
enforced with total ruthlessness, which was moderated by the perpetrators
in only rare instances.
The intensity of the enemy’s efforts designed to attain the above goal
was not the same throughout the occupation. Germany’s war expediencies
got in the way and — depending on the situation on the fronts — they assumed priority, temporarily changing the short-term objectives of German
policy. These expediencies included obvious striving to exploit the Polish
73
labor force for Germany’s war goals, and striving to harness Poland’s manufacturing potential for the same purpose. However, whenever such expediencies were no longer pressing, the tendency of intentional destruction resurfaced with full force.
The enemy’s aforementioned policy greatly increased the scope and
impact of war losses. Whenever one cause of losses eased off, another appeared in its place. The society and Poland’s economic apparatus had no
respite, being incessantly subjected to destruction and exploitation. At the
same time, the damage inflicted by the enemy was more multidimensional
and total in character than it would have been if no such intentional action
had been conceived. No sphere of national life, however distant from the
realm of war, escaped the severe consequences of the occupiers’ actions. The
fates of war put an abrupt stop to Germany’s endeavors. Not only did Germany fail to attain its fundamental goal, it did not even manage to get close.
However, the impact on all of Polish life of that operation caused enormous,
protracted difficulties for Poland in rebuilding its existence and potential.
1. The consequences of military operations
As noted above, Polish lands twice became the scene of war hostilities.
The campaign of 1939 was short-lived, lasting over a month in just a few
areas and being mainly reduced to mobile warfare. However, the related
damage was acute and contributed — jointly with other causes — to the
difficulties of subsequent years. It engulfed the whole territory of the country; the clashes into which the campaign disintegrated took place all over the
country. Resolute, determined resistance, ruthlessly suppressed by an enemy who had superiority in weapons and logistics, raised the intensity of
the fighting, magnifying human and material losses.
The areas of the biggest battles, such as Kutno, Modlin, Warsaw, Hel,
region of Narwia, part of Pomerania and others, sustained heavy damage
during the campaign. Even then, during the fighting, the enemy’s attacks
were not restricted to the armed forces and targets of military significance,
but were also directed at the civilian population and objects without any
military importance.
A major role in inflicting such terror was played by the German air
force, though the terror also assumed other manifestations, e.g. mass executions of thousands of civilians in Bydgoszcz. Elsewhere, Warsaw became the
first example of German aerial bombing of an open city. Alas, September
1939 provided ample other examples.
In the final account, the campaign resulted in the deaths of 70.000 Polish troops and tens of thousands of killed civilians, as well as enormous destruction, which in Warsaw exceeded 10% of the city. The damage was chiefly
74
inflicted on cities important from the administrative and economic point of
view. The countryside was affected to a lesser degree, though it suffered from
mass requisitions of livestock, connected with troop movements.
After moderate damage caused in subsequent years by aerial bombings, hostilities again returned to Polish lands in 1944. Fierce, protracted
mobile fighting between the German and Russian armies, the latter backed
by Polish troops, evolved in the autumn into positional warfare along the
central section of the Vistula, in the region of the Bug and Narwia in the
north, and in the south between the San and Dunajec. January and February
of 1945 brought a powerful Russian assault, which moved the frontline beyond Poland’s 1939 borders, with the exception of south-western Carpathian
counties, where fighting lasted till the end of the war. That period of the war
resulted in great losses.
The year 1944 brought almost complete destruction of the country’s
capital, Warsaw, acute damage to the industrial centre of Białystok, etc. The
following year saw severe destruction of Poznań, Grudziądz, and — in addition to these major cities — the destruction of dozens of smaller towns.
This time the war did not spare the countryside, which had escaped the first
months of the war relatively intact. And so, a virtual desert appeared in close
proximity of positional warfare frontlines, stretching over several counties,
with completely burned out buildings, barren land and minefields. Furthermore, the last two years of the war caused great losses in Poland’s economic
life, as the withdrawing Germans evicted the population on a mass scale
and plundered or destroyed such economic assets as factory equipment, farm
livestock and cultural objects. These losses struck a powerful blow against
the organism of Poland, already weakened by years of war.
2. Hostile occupation
From the very moment they completed their occupation of Poland, the
Germans assumed the position that the Polish state no longer existed and
they had power on its territory, unlimited by any regulations. They usurped
the right to subjugate the country to their purposes, both short-term military
ones and, particularly, their political objectives. The first step in that direction was the complete destruction of the Polish state apparatus and almost
total barring of the local population from running the country. Poles were
only occasionally employed in civil service posts devoid of any political
significance.
The territory of Poland, with the exception of areas in the east, which
were taken by Soviet troops and authorities, was divided into several occupation zones, the administration of which was marked by certain distinctions. The area of Upper Silesia was completely incorporated into the Reich.
75
The remaining areas in the west and north of Poland, dozens of kilometers
distant from the capital in some places, were turned into a German province,
the so-called Neu-Reich, also incorporated into the Reich, but possessing
certain administrative peculiarities. The rest of Poland was formed into
a General-Gouvernement, an entity with a vague legal status, ruled by
a German governor and German authorities. In each of the above territories
the Germans pursued a somewhat different policy, though with the same
goal. According to the first statements made by Governor General Frank, the
General-Gouvernement was to become the national homeland of Poles. Other
areas under German rule, were to be — in line with intentions revealed during the first months of the war — a German territory with no room for Poles.
In essence, that amounted to a division of the aforementioned campaign into
stages. The destruction of everything Polish was to be faster in the territories
incorporated into the Reich, while being postponed in others.
The population of the territories under German rule was broken up by
the occupiers into national groups. Persons of German descent were separated from that population, becoming the group of Volksdeutsch, who were
to become the mainstay and instrument of German policy. Compared to the
population as a whole, they were granted a number of significant privileges
in the areas of food provisions, housing, wages and elementary security, which
Polish population did not enjoy. On the other extreme, the Germans segregated the entire Jewish population, even depriving it of the rights possessed
by the Polish population and earmarking it for annihilation before the others. The Germans further distinguished additional groups in the general
population, including Ukrainians, Russians and Belorusians, granting them
privileges similar to those of the Volksdeutsch. Attempts were also made to
further split the Polish society by creating a fictitious group of highlander
population. The Germans tried to imbue the respective categories of the population with hatred and contempt for groups in an inferior situation. Each of
these territorial and national groups was subjected to different treatment.
The Jewish population was immediately deprived of property on the
entire territory, and to a large extent — of personal freedom. Jews were brutally herded to perform unpaid forced labor, being deprived of food, abused
physically and mentally and denied the possibility of religious practice.
Moreover, Jews were in constant danger of loss of life. As the occupation
dragged on, Jews were forcibly herded into special, closed city quarters, which
was a first step to their biological annihilation.
The lands incorporated into the Reich were to be immediately purged
of any conscious Polish life. After the removal of the Polish majority, they
were to become areas of German settlement by merited soldiers from the
eastern Reich. Poles who were living there found themselves in a situation
similar to that of the Jews in the rest of the country.
76
Already during the first months of the occupation, from the end of
1939 till mid-1940, the Polish population in that area was expropriated of all
property, including personal effects. During that period and later, mass deportations of Poles, totaling a million people, were ruthlessly conducted —
partly into the General-Gouvernement, and partly — with regard to people
capable of working — for manual labour to the Reich. The Polish population
still remaining in those territories, deprived of property, deprived of the possibility of education, deprived of the possibility of performing skilled work,
paid much lower salaries than Germans for menial work that was only available, provisioned much worse than the German population, thrown out of
their flats into basements, restricted in religious practice, subjected to specially introduced penal regulations and ruled with absolute terror — found
itself in the role of slaves.
Initially, the rights of the Polish population were broader in the lands
incorporated into the General-Gouvernement than in the western territories.
However, as years passed, those rights were also progressively narrowed —
to the benefit of the German population.
It became increasingly obvious that General Governor Frank had been
lying when he announced that Poles in that territory would enjoy the freedom of national life.
Such promises were replaced by the brutal frankness of Himmler’s
words, cited in the occupation daily Warschauer Zeitung of August 8 1942:
“It is our task…to ensure that only people of truly German blood inhabit the
eastern borderlands”.
The history of that part of the occupied territories offers the most striking examples of the development of the German policy directed against the
Poles.
3. Struggle against Polish culture
The striving to destroy the Polish nation manifested itself primarily in
the struggle against national identity and against cultural life in all its forms.
Already the period of the hostilities in 1939 was marked by the destruction
of great quantities of such cultural values as monuments, collections, libraries etc. Already then Poland suffered serious losses in this sphere. The period of the occupation increased those losses many times over.
The planned, intentional character of Germany’s destructive policy was
brought into sharpest focus with regard to Polish culture. This is corroborated beyond any doubt by preserved instructions, circulars and other documents, by the great size of the apparatus of destruction, by its numerous,
highly disciplined cadres. Germans, unable to quickly and completely remove the Polish population, launched attempts to weaken the Polish na77
tional spirit. The Germans understood that they could attain that most effectively by striking against Polish cultural values, by annihilating scholars,
artists and intellectuals, by cutting off the population at large from education, art, science, and all higher forms of intellectual life.
Two traits of the German destruction of Polish culture — its multidimensionality and totality — followed from that goal defined by the Germans. They targeted all spheres of cultural and social life: religious cult, science, schooling at all levels, literature, the press, music, theatre, plastic arts,
monumental buildings, museums, conservation of monuments, architecture,
radio, cinema, sports. And in all the spheres they targeted, they conducted
systematic, dogged, consistent destruction, causing atrophy, or degradation
to primitive or even grotesque forms. That destruction was something exceptional, even during this war. It was not motivated exclusively by strategic goals or limited to a repressive nature. It followed from the plan to prepare “living space” (Lebensraum) for „the race of masters”. Hence, its intensity and ruthlessness, far beyond anything comparable.
The forms of destruction were diverse. The most striking form was the
destruction of material objects of culture. Here, you can distinguish pure
destruction, alongside confiscation and looting. All these three forms were
profusely applied — either simultaneously or alternately — during different
period of the occupation. The demolition of buildings and monuments, sending of books to paper mills to be ground up, smashing of specimens of Polish
glassware or gramophone records, setting of fire to whole libraries and archives — these were typical examples of pure destruction.
A regulation issued by the General Governor during the first months
of the occupation concerning the “securing” of works of art from both state
and private collections became the prologue to a succession of more or less
official confiscations, lasting throughout the occupation and conducted in
the great majority of cases without protocols and receipts, prior to the removal of the works to Germany. The altar of Wit Stwosz from St. Mary’s
Church in Krakow, Dürer’s drawings from the Ossolineum and those of
Honore Daumier from the Warsaw Zachęta, old prints from the Warsaw
University Library — these are just a few examples of an operation that targeted the great majority of public collections and numerous private art collections, as well as libraries, archives, the equipment of research workshops
and institutions and other kinds of cultural property. This was coupled with
ordinary looting, occurring openly of the occasion of the “liquidation” of
Polish institutions and private property by Germans, including top officials
of the occupation authorities.
Another type of destruction involved the annihilation of culturally active people capable of intellectual or artistic creativity, capable of arousing
and nurturing interest in these fields. German terror was directed with particular force and fury against such people. Artists, scholars, and teachers were
78
particularly at risk of arrest, imprisonment, deportation to camps, death sentences — or death without sentence, caused by the very conditions of prison
or camp life. The list of losses in this category is large in absolute terms, but
it is striking in comparative terms. In addition to these losses, the living conditions under the occupation should be blamed for accelerating numerous
natural deaths.
But material and human destruction exhausted neither the goals, the
methods, nor the achievements of the German campaign against Polish culture. The minutely conceived German plan, malicious in its long-term approach, struck at the very foundations of Polish culture by completely halting for several years all functions of cultural life. For over five years, Poles in
the General-Gouvernement could not attend museums, public libraries or
exhibition halls; they had no press except the venomous German papers,
they could not print books (with the exception of homemaking manuals and
a few, usually extremely vulgar “best-sellers”). Works devoted to the history
and geography of Poland, masterpieces of Polish and world literature were
confiscated in book shops and private reading rooms. Music, theatre, cinema
and radio, controlled by the German authorities, excluded from their programs — in line with a 1940 regulation of the Governor General — all works
taking up those topics, while broadly promoting pornography. All associations and unions were disbanded and their assets confiscated. The occupation authorities banned the operastion of academic schools. An attempt to
open Krakow University in the fall of 1939, when the true intentions of the
Germans were not yet obvious, led to the treacherous deportation of all its
professors to the concentration camp at Sachsenhausen, where many of them
perished. Secondary schools were closed; vocational and primary schools,
allowed to exist, could not teach history, geography and other subjects enhancing intellectual refinement. Schools were meant to provide a low level
of instruction in elementary subjects and vocational skills. Polish history and
geography textbooks were — by order of the German authorities — taken
away from school pupils. Conditions were far worse in the territories incorporated into the Reich, where — with a few exceptions dating back to the
early period of the occupation — there were no Polish schools, or Polish
bookshops, or Polish newspapers, or Polish shows, and even the public use
of the Polish language was prohibited. Harsh restrictions on religious practice were also introduced there.
The system of the occupation was designed to break the spirit of the
Polish people, to make it forget its thousand-year history and to reduce it to
a level of a mass, incapable to satisfying any needs of a cultural nature, if
such needs could be aroused in its midst.
All cultural values of the Jewish community were subjected to ruthless
destruction from the very beginning. All manifestations of cultural life were
banned.
79
The aforementioned campaign of the Germans, lasting in this sphere
without respite for the six years of the occupation, particularly ruthless and
destructive in territories incorporated into the Reich, but also very painful in
the General-Gouvernement, caused enormous losses in Poland’s cultural life
in general. Alas, they can be expressed in financial terms only to a small
degree. The material furnishings of the cultural sphere — whether regarding
schools, museums or libraries — were taken away or destroyed; e.g. losses
range between 40% and 80% in the research equipment of academic schools
and their library collections. The number of vocationally active staff in the
cultural sphere diminished during the occupation as a result of their intentional annihilation by the occupiers. And so, those killed during the war include 700 professors and senior faculty members of academic schools, over
1000 teachers of secondary and vocational schools, 4000 teachers of primary
schools. Not only these losses, but even natural losses could not be replaced
because the influx of fresh staff was halted for six years, in line with the cited
ban on education and all manifestations of cultural life. The general cultural
level of the society suffered a serious setback as a result of the ban on schooling and all forms of cultural activity. Facing more profound tasks than in the
prewar period, since, in addition to normal cultural development, there is
a need to fill the gaps and restore the prewar level, Poland tackles the job
with diminished material assets and dramatically depleted human resources,
with excessive loss of senior, qualified workers and simultaneous absence of
suitably prepared successors.
In order to make up at least in part for those consequences, the generation that has been decimated during war period will have to undertake supreme efforts, at the cost of premature exgaustion. There is no doubt that at
least two more generations will be doomed to such excessive toil.
4. Struggle against Polishness in the sphere of the national economy
In economic life, damage attributed to all kinds of war-related circumstances was coupled with losses caused by the policies of the occupiers. As noted
above, serious damage in this sphere was caused by the campaign of 1939. Far
greater destruction occurred during the military operations in 1944–1945, when
the German armies were driven out of the occupied territories. Those losses
resulted from combat, intentional devastation perpetrated by the Germans
in the occupied country, and finally requisitions to Germany of valuable economic assets. In this sphere, too, losses during the occupation exceeded the
losses strictly connected with the war.
The German policy directed at the national economy was marked by
three distinct tendencies, each of which caused serious economic damage.
From the very beginning, the occupation authorities sought to incorporate
80
the economic apparatus of the occupied territories into the framework of the
German war economy, striving, in effect, to introduce the same type of coerced economic organization as that established in Germany for the purpose
of the war effort. On the other hand, the authorities, especially in certain
periods, followed a policy of plunder, excessively exploiting the resources
remaining in the country, the social income and national assets. Finally, there
also occurred in the economic sphere the brazen, planned German campaign,
already mentioned on other occasions, designed to degrade and destroy Poles.
It manifested itself in the areas of ownership, conditions of work and pay, in
provisions and housing. All three above tendencies caused serious damage
to the Polish national economy.
Attempts to introduce in Polish lands principles of the German wartime economic organization, while partly successful in territories incorporated into the Reich, assumed grotesque form in the General-Gouvernement.
The reconstruction of certain plants, closure of many others, prohibition of
economic activities that were not deemed essential to the war effort, but which
were needed for normal economic life, not to mention losses in the social
income, led to material damage, as the Polish economy lost many crucial
plants through the destruction of the manufacturing assets following their
excessive exploitation and lack of maintenance, destruction of untended
buildings, emaciation of farmland and the resultant reduction of productivity.
Severe setbacks to the country’s economic life also resulted from the
suspension of activity of Bank Polski, the establishment of an institution called
the Emission Bank and enforced exchange of the banknotes of Bank Polski
for paper money issued by the occupiers. The Emission Bank, creation of
which was contrary to international law, became yet another instrument of
the country’s economic exploitation, technically facilitating the removal of
many assets from the country.
The German policy of economic plunder, consisting in ruthless exploitation of Polish economic assets for war purposes, was reflected in the reduction by half of the number of farm livestock, vast destruction of tree stands
— with well over two hundred thousand hectares of forests completely destroyed and over half a million hectares seriously damaged. Other branches
of the economy were similarly affected. One should also add here the almost
complete looting by the German authorities of bank safes and the confiscation of credit collaterals.
Both the consequences of the enforced war economy and of the policy
of economic plunder are today causing burdens and difficulties that will be
felt for many more years. The fact of impoverishment of the society is not the
only nor the most severe manifestation of those consequences. First and foremost, they are impacting the development of post-war manufacturing processes, since the production apparatus has been largely destroyed. The destruction or serious damage to the building on 350.000 farms (over on-fifth
81
of the total), reduction of livestock on these farms by 60%, devastation of 14
thousand industrial production plants out of a total of 23 thousand, the loss
by these plants of all their stocks and materials needed for production, the
destruction of the transportation network in 80% — these figures illustrate
the enormity of the difficulties facing Poland in building post-war economic
life and advancing trade and production, which are the basis and condition
of prosperity.
These difficulties become even more acute in consequence of the biological annihilation of the most productive forces of the nation and the resulting shortage of manpower for such broad-ranging reconstruction of the
country. The capitalized total of such losses, which will reflect on future income, is twice as high as the registered material losses.
The aforementioned destructive tendencies of Germany were most
strikingly demonstrated in the sphere of ownership. The Jewish population
was deprived of all its property immediately after the Germans occupied the
country. As concerns the Polish population, the first period of the occupation, i.e. 1939 and the first half of 1940 brought its expropriation from the
majority of its property throughout the Polish territory incorporated into the
Reich. With regard to agricultural property, those expropriations included
some 5 million hectares of farm land, and were coupled with brutal, brazen
eviction from that territory of a large part of the Polish population and its
transfer either to the General-Gouvernement or to the Reich, as forced slave
labor. The remaining part of the population, deprived of all rights, was assigned to forced labor under the supervision of the German population, receiving only a fraction of the wages paid to Germans for the same work,
getting only half as much foods and being forced to hand over to the Germans the more attractive homes. The expropriations conducted by the Germans in the General-Gouvernment gathered momentum gradually. First, they
were applied to the bigger manufacturing plants, then they spread to a large
part of rural real estate, smaller plants, some major land estates, and in the
final period of the occupation — even to some peasant farms. A large part of
the expropriated property was destroyed and after the war was not returned
to the owners, causing permanent loss to national assets. This applies in large
extent to moveable property, handicrafts and commercial establishments and
Jewish property. And so, the war resulted in the destruction in Poland of up
to 200.000 shops and 85.000 craftsmen’s workshops. But even the assets that
survived were not utilized during the war for the benefit of the Polish
economy, but for the exclusive benefit of the German economy. Furthermore,
even that part of national assets that remained in Polish hands did not escape severe damage.
In addition to the destruction of property, a vast part of the social income of the war years — already reduced due to the general wartime condi82
tions — was diverted from economic circulation in the country and used
exclusively for the needs of the German economy. That took the form of
mandatory produce quotas imposed of farms and used only to a small degree for the needs of the Polish population, or of industrial products being
sold at low prices — almost exclusively to Germans. The proletarianized
Polish population and members of the prewar Polish legal community were
forced during the occupation to perform work largely for the benefit of the
German economy. New labor legislation was introduced, abolishing almost
all employee privileges and lending work the character of slavery. Employees were prohibited from changing their workplace, leave was reduced to
a minimum, wages were not set on the basis of contracts but were imposed
through fixed tariffs. In effect, employees were totally subjugated to the employers, i.e. German authorities. Meanwhile, Germans enjoyed key privileges in the sphere of employment. It was impermissible even for a highlyqualified Pole to be the superior of Germans. Wages paid to Poles, even despite longer working hours, were several times lower than what Germans
got for the same work. In addition to involuntary labour at home, hundreds
of thousands of Poles were forced to work in Germany, where their conditions
were even harsher. As a result of impressments into forced labor, almost two
and a half million Poles found themselves in Germany during the war.
The provisioning of the Polish population was conducted in accordance
with norms sharply reduced in comparison to the food supplies earmarked
for the German population in the same country. In territories incorporated
into the Reich it amounted to about half of the provisions allocated to the
German population. On the territory of the General-Gouvernement provisions were restricted exclusively to the part of the population directly working for the needs of the Germany; supplies of food were fiction as concerned
the rest of the population. And so, the calory value of food allocated to the
Polish population ranged between 400 and 700 calories per day, i.e. it was
a fraction of the minimum needed to survive. Food shortages led to the emergence of a black market. It was countered by the occupation authorities with
regulations threatening death for even slight transgressions. In practice, in
numerous cases persons violating those German regulations were deported
to work in Germany or sent to concentration camps.
German policies in the sphere of the national economy resulted in severe impoverishment. National assets were largely destroyed or looted from
the owners. The production potential was destroyed in industry, crafts and
agriculture, as were stocks and municipal real estate. The reduction and plunder of the social income seriously diminished the possibility of capitalization over the next few years, hindering reconstruction. Many of these phenomena will have impact for many years.
83
5. Annihilation of the population
The condition of the national economy had deep impact on the biological state of the population. A large part of the Polish society was driven
into poverty during the war years. People were deprived of clothes, food,
and decent housing, which had extremely adverse effect on their health and
ability to work in the immediate post-war years. That, in addition to other
consequences, also caused serious biological losses. Those losses also had
other causes. Running an occupation economy, the Germans applied the severest means of coercion. Already during the first days of the occupation, the
Germans perpetrated numerous acts of brutal terror. During the first weeks
of the occupation two young women were shot in Warsaw for tearing down
a poster denigrating England, while in December 1939 over a hundred randomly selected persons were executed at Wawer near Warsaw for the killing
of a German policeman by a bandit. That became the symbolic beginning of
further acts of collective responsibility and mass terror, which included the
burning of dozens of villages, deportation of thousands of people to concentration camps, mass public executions (over 70 such executions in Warsaw
alone), murder of the inhabitants of entire city quarters during the Warsaw
Uprising. However, terror was applied by the occupiers not only as a peculiar
method of government, but also as a means of attaining the fundamental
goal cited above — that of biological destruction of the whole nation. Such
was the terror directed against the Jewish population, which in Polish lands
was almost totally annihilated in street executions, gas chambers and crematoria of special camps. Some three million Polish Jews perished during the war.
Such e.g. was the execution in the forest at Palmiry, near Warsaw, of
several thousand persons over several months of 1940; the victims included
many prominent public figures. Such were the frequent street round-ups of
random passers-by, which resulted in tens of thousands of people being sent
to the giant concentration camps at Oświęcim and Majdanek. Such were the
special repressions applied against numerous groups of intellectuals.
The aforementioned destructive terror, coupled with other factors connected with the war and occupation, including poor food provisions, dwelling conditions, clothing shortages, poverty caused by German pay scales,
conditions of forced labor in the country and conditions of forced labor in
Germany caused acute biological damage. As a result — as indicated by the
enclosed tables — the population of Polish lands was dramatically reduced.
The total population loss in Polish lands, including military losses, is calculated at over 6 million, that is 22% — a number that is vast in both absolute
and comparative terms. As a result of the terror Poland also has some 600
thousand invalids, who constitute a great burden on the vocationally active
part of the society. However, the ratio of the population that perished to the
84
population that survived does not sufficiently characterize the biological
losses caused by the conditions described above and by German actions. The
aforementioned circumstances also had severe impact on the part of the population that survived the occupation and on the general population structure
of the Polish society. The circumstances cited above and the special persecution, applied individually or on mass scale, led to massive spread of disablement and disease, with particularly high incidence of tuberculosis and nervous disorders. General death rates rose from 13 to 18 per thousand, infant
mortality rates to 26 per thousand. Some one and a half million people are
today suffering from tuberculosis, children’s health is substantially inferior
to what it was in the past. We witness various psychoneuroses, rising alcoholism and drugs addiction. These circumstances, as well as the lowering of
public and individual morality — resulting from the application by the occupiers of special methods in the economy and other fields — has lowered
the ability to work and cut labour productivity, both of which will be restored to normal only with the passage of time. It should be noted here that
the terror of the occupiers was primarily directed against young people and
those of productive age. Coupled with losses connected with the struggle
against the occupiers, this resulted in a higher percentage of losses in the
group of young and mature men. Combined with the reduction of births by
some 1.2 million — which was caused by the harsh living conditions under
the occupation and the special methods applied by the occupiers (e.g. prohibition of marriages in Neu-Reich) — this had adverse effect on the age structure of the population, which will be hard to ameliorate in a short period of
time.
Warsaw, which was the city most severely tried by the enemy, can serve
as an example here. Compared to the last prewar population census, the
ratio of women to men changed from 119.4 to 100 — 142 to 100 in February
1946, while the percentage of the population aged 20-24 fell from 23% to
14.3% relative to the population as a whole; the shift in the 20-39 age group
was from 39% to 34%.
6. Destruction of Warsaw
The destruction of the country’s capital, Warsaw, has a prominent place
in the occupiers’ activity. It reflected a general tendency on the part of the
occupiers to erase the historic role of the Polish people. The final destruction
of Warsaw coincided with the outbreak of the rising of the inhabitants of
Warsaw and took place in the months immediately following the Uprising,
after complete expulsion of the population.
The destruction was not a repressive reaction, but rather a manifestation
and conclusion of an operation executed to plan.
85
Already in 1939, during the siege of Warsaw, German troops destroyed
a number of objects in Warsaw that had no defensive significance but were
important from the point of view of the city’s culture and tradition. It was
planned that during the occupation Warsaw would be reduced to the size of
a provincial city of one hundred thousand. The destruction of the Royal Castle
in Warsaw, completed in 1944, had already been initiated and largely perpetrated in 1939-1940. Besides the complete demolition of the interiors and appointments, holes were drilled in the castle walls, in preparation for blowing
up the building. After the Uprising, the German authorities set about ruthlessly destroying anything that remained, that is buildings, industrial equipment that had not been previously plundered, surviving private property,
churches and monumental buildings, all Warsaw archives and all ancient
Polish prints from Warsaw libraries — meticulously gathered in one place
for the purpose of their destruction, and finally practically all the monuments in the capital. It was a ruthless, destructive operation, hardly necessitated by the expediencies of war.
The German operation against the capital further compounded the
problems connected with the reconstruction of wartime damage. Apart from
the destruction of enormous material assets, a large part of which had been
gathered in the capital, and of great cultural values collected here — the
destruction and practical annihilation of the centre of the country’s government, the seat of national leadership and central economic authorities, as
well as a major center of cultural life, could not fail to cause extreme organizational difficulties in rebuilding the nation’s life. Doubtless, that was one of
the objectives of the occupiers.
7. Final remarks
Despite the conditions of life during the occupation, described above,
no part of the Polish population submitted to the violence of the enemy. The
struggle, lost in 1939, was continued at sea, in the mountains of Norway, the
fields of France, the skies over England, in the Soviet Union, in Africa, in
Italy, in Holland and Germany. Armed struggle was also conducted at home.
After the resistance of General Kleeberg’s group at Kock, in October 1939,
became hopeless, fighting continued that winter in the Świętokrzyskie Mountains by the partisan unit of Major Hubal. Combat units were established by
the Home Army, People’s Guard, People’s Army, Peasant Battalions, Polish
People’s Army and smaller groupings. Resistance did not only assume armed
form. The consequences of German actions against Polishness in various
spheres of life were actively countered. An example here was the well-developed system of clandestine schooling, from the highest to the lowest level,
underground press issued in thousands of copies by dozens of publications,
86
and underground book publishing. All these forms of struggle in territories
occupied by the enemy resulted in heavy losses, not only among the fighters, but also in the property and lives of civilians. But that was unavoidable
and has had the positive aspect of facilitating post-war rebuilding of our
statehood and mental regeneration of the population, which had never spiritually considered itself vanquished. On the other hand, the ability of the people
to find solutions even in the toughest situations undoubtedly reduced the
extent of the losses, particularly among the population. Still, the magnitude
of the losses is staggering, and overcoming them requires external assistance
and the rallying of all the forces at home.
The situation relating to the reconstruction of the country and healing
of wartime wounds has been enhanced by the social transformation conducted immediately after the war, which offered the possibility of planned
utilization of the great material assets at the disposal of some individuals
and the implementation of a planned economy, enabling the harnessing of
all the active forces in society. Reconstruction is also enhanced by the possibility
of tapping the economic apparatus and natural resources in the regained territories, even though the war destruction was very extensive there, too.
Despite everything, the destruction perpetrated by the enemy in all
spheres of life will be felt by Poland for many years to come.
* * *
As we examine the data presented below on the losses incurred by
Poland, in order to appreciate their full monstrosity we must keep one axiom
in mind.
The losses were not and could not have been the work of the criminal
mentality of one man or even of a disciplined group of people — Hitler’s
party. Hitlerism elaborated the idea and plan of destruction, but it was the
German people who carried out the plan with complete unanimity. Hitlerism
merely exposed and magnified to the highest degree a tendency that had
remained and was carefully nurtured within the German people — the tendency to build an empire and prosperity of the German people on Polish
lands.
The victory of the Allies saved the Polish people from annihilation.
However, the six years of being subjected to uncontrolled tormenting caused
such great losses in every sphere that no balance sheet can fully reflect the
resultant consequences.
It is possible to calculate only certain fragments and aspects of the
material losses. And so, through the mass eviction of Poles from lands incorporated into the Reich and annihilation of the Jews — the Germans destroyed
commerce and crafts, the sequestration of industry and mass removal of the
most valuable machines to Germany caused reduction of output and national
87
income, agriculture was devastated through the destruction of 55% of the
livestock, the confiscation of gold, introduction of a worthless currency and
machinations with currency emission disorganized the financial apparatus,
the coercion of two million Poles to perform slave labor in Germany robbed
us of an enormous potential of work and energy.
The losses sustained by the railways are put at 84%, those of the postal
system and telecommunications — at 62%, those of the education system
— at 60%, the material cultural assets were lost in 43%, the damage to forests
— so hard to ameliorate — is calculated at 28%. But that is not the point of
gravity. Poland has over a million citizens infected with tuberculosis, half
a million invalids incapable of working, 22% of all Polish citizens have perished.
Such is the balance sheet of World War II in Poland and such is the
message of the data collected and presented below.
88
STATISTICAL TABLES
(General)
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
Biological losses of the Polish society
Loss of life according to cause of death
Loss of life relative to total population
Loss of life and invalidity of population, with specification of losses in
rural and urban areas
Selected forms of the occupiers’ terror
Comparative compilation of losses of life in the respective countries
participating in the war
Material losses — general compilation
Compilation of direct losses
Quantitative compilation of destroyed objects according to their type
Compilation of war losses per capita in Poland and other occupied
countries
89
Table I
Biological losses of the Polish society
General compilation
Specification
1. Loss of life — total .......................................
a) due to direct military action .................
b) due to the occupiers’ terror ...................
2. War invalidity
(war invalids and civilian
invalids — total) .........................................
a) physical handicap ...................................
b) mental handicap .....................................
3. Excess of tuberculosis instances
(exceeding the average theoretical
number of instances) .................................
*)
**)
Number
of persons
in thousands
*)
6.028
644
5.384
**)
%
100.0
10.7
89.3
590
530
60
100.0
89.8
10.2
1.140
100.0
Including ca. 3 million Jews.
Including 100.000 war invalids.
Note: The number of people who are or would be entitled (if still alive) to return to Poland,
estimated in 1939 at 5.193.000 (4.222.000 Poles and 971.000 Jews) served as the basis
for measuring losses on territories yielded to the Soviet Union.
90
Table II
Loss of life according to cause of death
Specification of causes of death
TOTAL:
1. In consequence of direct military action
a) army losses ...............................................
b) civilians losses .........................................
2. In consequence of the occupiers’ terror
a) victims of extermination camps,
executions, ghetto liquidation etc. ......
b) inmates of prisons, camps and other
places of incarceration (death due
to epidemics, exhaustion,
maltreatment etc.) ..................................
c) casualties outside camps and prisons
in consequence of wounds,
mutilations, forced labor etc. ...............
Number
of people in
thousands
%
6.028
644
123
521
5.384
100.0
10.7
2.0
8.7
89.3
3.577
59.3
1.286
21.3
521
8.7
Note: Irrespective of population losses totaling 6.028.000, the fall in the number of births in
1939–1945 was estimated at 1.215.000.
91
Table III
Loss of life relative to total population
Population
Causes of death
Number of Polish and Jewish population
*)
on Sept 1 1939 ............................................
Total number of casualties: ............................
Causes:
a) direct military action ..............................
b) murdered in extermination camps,
pacification actions, executions,
ghetto liquidation ..................................
c) death in prisons, concentration camps
and other places of incarceration,
due to epidemics, exhaustion,
maltreatment, mutilations
and forced labor .....................................
d) death outside concentration camps
and prisons in consequence of wounds,
mutilations,beating, excessive labor ..
*)
92
Number of casualties
Absolute
as % of
number in
total
thousands population
27.007
6.023
100.0
22.2
644
2.4
3.577
13.3
1.286
4.7
521
1.8
The number 27.007.000 constitutes the total of the Polish and Jewish
st
inhabiting on 1 September 1939 the then territory of Poland.
Table IV
Loss of life and invalidity
Rural and urban population losses
Specification
Loss of life ..........................................................
urban areas ........................................................
rural areas ..........................................................
Invalidity ...........................................................
urban areas ........................................................
rural areas ..........................................................
Number
of cases
in thousands
6.028
4.756
1.272
590
437
153
%
100.0
78.9
21.1
100.0
74.1
25.9
93
Table V
Selected forms of the occupiers’ terror
Population
Forms of terror
Size of Polish and Jewish population
st
on 1 September 1939 ................................
Forms of terror:
1. Incarceration in concentration
camps and prisons etc. ..............................
2. Forced labor of Polish citizens deported
to Germany or other occupied countries
3. Deportations .................................................
Number of people
directly affected
by the occupiers’
terror, who survived
Absolute
% of total
number in population
thousands
27.007
100.0
863
3.2
2.460
2.478
9.1
9.2
Note: 863.000 is the number of people who survived concentration camps and prisons. The
number of those who perished in camps and prisons is several times higher.
94
Table VI
Comparative compilation of population losses in countries
*)
participating in the war
Country
Union of South Africa ...........................
United States of America ......................
India ..........................................................
Australia ..................................................
Norway ....................................................
Canada .....................................................
New Zealand ..........................................
Belgium ....................................................
England ....................................................
France .......................................................
Czechoslovakia .......................................
Luxemburg ..............................................
The Netherlands .....................................
Albania .....................................................
Soviet Union ............................................
Greece .......................................................
Yugoslavia ...............................................
Poland ......................................................
*)
Number of casualties
Absolute
per 1000
number in inhabitants
thousands
6
187
759
12
8.6
41
10
59
368
653
250
5
200
28
7.000
558
1.706
6.028
0.6
1.4
2
2
3
3.4
6
7
8
15
15
17
22
24
40
70
108
220
Data based on documents presented at the Paris Reparations Conference, data regarding the Soviet Union is based on a report published ‘World Economy and Politics’, issue: 10-11, October-November 1946.
95
Table VII
Material losses
General compilation
(millions zlotys)
*)
Total :
A. Direct losses:
1. Destruction of material assets ............................
2. Sequestrated production and services
during occupation ..............................................
B. Indirect losses:
1. Costs of repairing damage not included
in the destruction of material assets ...............
2. Value of suspended production after
war due to the destruction
of material assets ................................................
3. Loss of potential output by persons
**)
killed and war invalids ...................................
4. Loss in productivity due to reduction
in work efficiency and capital yield
after the war ........................................................
*)
258.432
62.024
26.776
845
52.502
4.650
41.635
This amount does not include war expenditure on Polish military
units incurred by the Allies or any financial claims by the Polish
State and Polish citizens due to breach of economic and commercial relations in consequence of war. The cited amount of losses
was based on the value of the zloty as of 1.9.1939.
**)
The commitments of the State Treasury and Social Welfare due to
disability pensions and widow or orphan benefits was calculated
at 35.570 million zlotys after capitalization. This sum constitutes
part of the total amount of 74.650 million zlotys of capitalized
future future income, with deducted future consumption of killed
persons and those entirely or partially unable to work, taking into
account normal death rates and interest rate. The following factors were taken into account in the calculations: vocational structure, sex, age, average salaries of these persons.
96
Table VIII
Compilation of direct losses
(millions zlotys)
Total:
Agriculture, gardening,
special cultures ............................
Forestry, hunting, fishery ..........
Industry, mining, energy sector,
handicrafts ...................................
Commerce ....................................
Communications
and transportation ......................
Postal service ...............................
Public administration,
self-government, monopolies,
banks and insurance ..................
Cultural and artistic assets .......
Schools and scientific institutions .
Healthcare ....................................
Military equipment ....................
Residential buildings, households,
private and public office
equipment ....................................
Direct losses
Losses
in assets
Relation of losses
in assets
to national
assets on 1.9.1939
88.800
63.024
38%
11.302
3.579
5.240
3.579
35%
28%
22.411
7.096
11.039
7.096
32%
65%
10.591
700
8.791
562
50%
62%
5.340
5.365
3.022
539
5.266
3.000
5.365
1.858
539
5.266
60%
43%
60%
55%
100%
13.589
9.689
30%
Note: When calculating the percentage of losses in national assets in 1939, military equipment and households were not taken into account, since they had not been included
in the calculation of national assets before the war. Objects destroyed more than once
also were not taken into account.
97
Table IX
Quantitative compilation of war destruction according to type
1. Private buildings:
a) in urban areas .........................................................
b) farms ........................................................................
2. Factories and factory complexes ..............................
3. Shops .............................................................................
4. Craftsmen’s workshops .............................................
5. Households:
a) rural areas ................................................................
b) urban areas ..............................................................
6. Cultural institutions
a) museums .................................................................
b) theatres ....................................................................
c) cinemas .....................................................................
d) folk cultural centers ..............................................
7. Schools:
a) academic schools ....................................................
b) secondary schools ..................................................
c) vocational schools ..................................................
d) primary schools ......................................................
e) others ........................................................................
8. Public healthcare:
a) hospitals ...................................................................
b) tuberculosis sanatoria ...........................................
c) spa treatment centers ............................................
d) social security institutions ...................................
e) health care centers and clinics .............................
f) surgeries, including dentist’s surgeries ..............
9. Radio equipment:
a) broadcasting stations .............................................
b) radio-telegraph stations ........................................
c) radio receivers .........................................................
10. Transportation:
a) locomotives .............................................................
b) passenger railway cars ..........................................
c) freight cars ...............................................................
d) maritime vessels ....................................................
e) coastal vessels .........................................................
98
162.190
353.876
14.000
199.751
84.436
968.223
1.982.048
25
35
665
323
17
271
216
4.880
768
352
29
24
47
778
1.450
13
7
867.700
2.465
6.256
83.636
25
39
11. Railway infrastructure:
a) length of railway bridges
and viaducts in meters ........................................
b) length of rails in kilometers .................................
12. Road infrastructure:
a) length of hard surface roads
in kilometers ..........................................................
b) length of road bridges in meters .........................
13. Telecommunications equipment:
a) telephone sets .........................................................
b) centralized telephone sets ....................................
c) length of leaded cables in kilometers .................
14. Livestock:
a) horses .......................................................................
b) cattle… .....................................................................
c) pigs ............................................................................
d) sheep ........................................................................
15. Volume of felled lumber in cubic meters .............
47.767
5.948
14.900
15.500
243.250
181.350
350.700
1.908.000
3.905.000
4.988.000
755.000
75.000.000
99
Table X
Compilation of material losses per capita incurred by Poland
*)
and other occupied countries
Country
Poland ........................
Yugoslavia .................
France .........................
The Netherlands ......
Czechoslovakia ........
Greece ........................
Belgium ......................
Norway ......................
Soviet Union .............
*)
100
Material losses
billions
zlotys
zlotys
per capita
88.800
48.103
111.212
23.523
22.103
13.387
11.982
6.628
679.000
rubles
3.288
3.161
2.651
2.735
2.141
1.936
1.457
2.283
3.880
rubles
Material losses
millions
dollars
dollars
per capita
16.882
9.145
21.143
4.472
4.202
2.545
2.278
1.260
679 .000
rubles
626
601
504
520
407
368
277
434
3.880
rubles
Data relating to material war losses were taken from materials presented at the International Reparations Conference in Paris
(quoted from Yugoslav report). Data material losses incurred by
Soviet Union taken from a communiqué of the Extraordinary
State Commission appointed to investigate German crimes.
DETAILED TABLES
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Human losses in the army
Losses among Polish intelligentsia
Territorial distribution of material losses
Losses in agriculture, gardening and special cultures
Losses in forest management
Losses in forest management (excluding buildings and stock)
Losses in energy sector, industry and handicrafts
Losses in energy sector, industry and handicrafts
General compilation of material losses in mining, industry, energy
sector and handicrafts
Losses in commerce
Losses in transportation
Losses in transportation (excluding buildings and stock)
Losses in postal service and telecommunications
Losses in postal service and telecommunications
(excluding buildings and stock)
Losses in public administration, self-government, monopolies,
banking and insurance
Losses in public administration, self-government, monopolies,
banking and insurance
Losses in cultural goods and art
Losses in cultural goods and art (according to respective branches)
Losses incurred by schools and educational establishments
Losses incurred by schools and scientific institutions
(excluding buildings and stock)
Losses in healthcare service
101
Table 1
Human losses in the army
Dead
Total: 123.178
1. September campaign 1939 ..................
66.300
2. I Army in the East .................................
6.275
3. II Army in the East ...............................
7.607
4. Units in France and Norway 1940 .....
2.079
5. Units fighting alongside Great Britain
122
a) Carpathian Brigade (Tobruk) .........
2.197
b) II Corps ...............................................
1.014
c) I Armored Division ...........................
66
d) I Autonomous Parachute Brigade ....
3.000
e) Air force ..............................................
1.500
f) Navy ....................................................
18
g) Other ...................................................
*)
13.000
6. Warsaw Uprising ...............................
**)
20.000
7. Resistance movement ......................
*)
Wounded
Missing
Total:
236.606
133.700
12.552
15.212
4.154
420.760
420.000
—
—
—
780.544
620.000
18.827
22.819
6.233
468
8.737
3.595
159
—
—
29
28.000
30.000
11
264
305
179
—
—
1
—
—
601
11.198
4.914
404
3.000
1.500
48
41.000
50.000
The cited figures do not include civilian losses, including high
numbers of youth fighting in unorganized groups as well as civilians who perished in the Warsaw Uprising.
**)
The cited figure is much lower than the actual number of those
killed fighting within the Resistance Movement against the Germans during the occupation. Statistical expression of those losses
is not yet possible. These losses, however, are included in the
data on Poland’s total human losses.
102
Table 2
Losses among Polish intelligentsia
(partial data)
Specification
1. Culture and art historians,
museum curators, archeologists ...............
2. Plastic artists .................................................
3. Musicians .......................................................
4. Actors and directors ....................................
5. Writers ............................................................
6. Journalists ......................................................
7. Judges, prosecutors
and apprentice judges ................................
8. Lawyers .........................................................
9. Doctors ...........................................................
10. Dentists ........................................................
11. Sanitary personnel
of healthcare services .................................
12. Professors and academics .........................
13. Secondary school teachers .......................
14. Kindergarten teachers ...............................
15. Primary school teachers ............................
16. Vocational schools teachers ......................
17. Teachers of other schools ..........................
18. Librarians ....................................................
19. Archive staff ................................................
20. Staff of scholarly societies ........................
21. Catholic priests ...........................................
22. Clergy of other faiths ................................
23. Railway workers ........................................
24. Postal workers ............................................
25. Treasury employees ...................................
26. General administration officers ...............
27. Social security employees ........................
28. Officers .........................................................
29. Engineers and technicians ........................
Number of deaths
62
235
60
104
56
122
1.110
4.500
5.000
2.500
3.000
700
848
34
3.963
340
411
54
91
32
2.647
n.a.
6.124
2.412
3.958
n.a.
1.183
9.000
n.a.
103
Table 3
Territorial distribution of material losses
104
Voivodship
%
Total:
1. Białostockie ...................................................
2. Gdańskie ........................................................
3. Kieleckie ........................................................
4. Krakowskie ...................................................
5. Lubelskie .......................................................
6. Łódzkie including Łódź .............................
7. Pomorskie ......................................................
8. Poznańskie ....................................................
9. Rzeszowskie ..................................................
10. Śląsko-Dąbrowskie ....................................
11. Warszawskie ...............................................
12. Capital City of Warsaw .............................
100.0
4.2
5.2
8.4
5.1
3.2
8.8
5.2
8.6
4.1
5.5
7.2
34.5
Table 4
Losses in agriculture, gardening and special cultures
(millions zlotys)
Total:
1. Damage to soil due
to military action ........................................
2. Losses in livestock .......................................
3. Losses in agricultural machinery
and implements ..........................................
4. Losses in gardening
and special cultures ...................................
5. Losses in crop stocks possessed
on 1.9.1939 ...................................................
6. Confiscated agricultural production
during occupation ......................................
11.302
353
2.560
638
350
1.239
6.062
Note: The above compilation does not include losses in rural real estate totaling 1.545 million
zlotys and households — 511 million zlotys, which amounts to 2.056 million zlotys. This
amount is included in the data on losses in 1. buildings and 2. households.
105
Table 5
Losses in forest management
according to material classification
(millions
zlotys)
Total:
1. Damage to soil .............................................................
2. Tree stand destruction ................................................
3. Losses in stock and technical equipment ...............
4. Losses in resin and side products ............................
5. Losses in hunting ........................................................
6. Losses in inland fishery .............................................
7. Losses in timber stock ................................................
8. Miscellaneous ..............................................................
9. Losses in private forests .............................................
3.579
22
2.465
39
47
228
31
111
15
621
Note: The above compilation does not include losses in forestry buildings (40 mln zlotys), in
wood industry plants (90 million zlotys) and forest transportation — railways and
road equipment (16 million zlotys), which totals 146 million zlotys. This sum is included in data on losses in 1. buildings, 2. industry, 3. transportation.
106
Table 6
Losses in forest management
(excluding buildings and stock)
according to branches (millions zlotys)
Sector
Total:
1. Forestry
a) State forests
b) Private
forests
2. Hunting
3. Fishery
*)
*)
Unspecified Soil Woodstand
losses
Dead
Resin
Fauna Miscellaneous Total:
stock
and side and
and
products fish
technical
equipment
621
22
2.462
39
47
259
15
3.468
—
22
2.465
31
47
—
15
2.580
621
—
—
—
—
—
—
4
—
—
228
31
—
—
621
232
—
—
—
4
—
—
—
35
Includes inland fishery.
107
Table 7
Losses in energy sector, industry and handicrafts
(according to material classification)
(millions
zlotys)
*)
Total:
1. Losses in buildings (factories, power plants,
gas plants, handicrafts workshops) .......................
2. Losses in equipment, machinery
and other assets .........................................................
3. Losses in raw materials, semi-processed
goods, processed goods according
to possession on 1.9.39 .............................................
4. Losses in confiscated industrial
production during the occupation .........................
5. Capitalized loss through the labour
of Polish workers during the
occupation ..................................................................
*)
22.411
1.828
4.440
4.771
6.126
5.246
Incomplete data.
Note: The above compilation also includes in point 3 losses in goods processed in other
sectors, such as transportation — 323 million zlotys, army — 631 million zlotys, treasury (monopolies), irrespective of losses in raw materials, semi-processed materials
and processed goods in industry and handcraft. In point 2 — losses in other sectors in
industrial equipment, such as timber industry 90 million zlotys, army — 38 million
zlotys, administration (monopolies) — 105 million zlotys, other sectors — 66 million
zlotys.
108
Table 8
Losses in energy sector, industry and handicrafts
(millions zlotys)
Sector
Total:
Energy sector ....................................................
Industry .............................................................
Handicrafts ........................................................
Equipment, machinery
and other assets
4.440
228
3.562
650
109
Table 9
General compilation of material losses in mining, industry,
energy sector and handicrafts
(millions zlotys)
Total:
1. Mining ............................................................
2. Mineral industry ..........................................
3. Metal industry ..............................................
4. Electrotechnical industry ............................
5. Chemical industry .......................................
6. Textile industry ............................................
7. Paper industry ..............................................
8. Leather industry ...........................................
9. Timber industry ............................................
10. Foodstuffs industry ...................................
11. Clothing industry .......................................
12. Printing industry ........................................
13. Building industry .......................................
*)
*)
7.523
721
189
2.479
394
875
704
112
79
146
956
216
231
421
Incomplete data.
Note: The above compilation includes the value of buildings, technical equipment and stock.
The stock value of other sectors is not included.
110
Table 10
Losses in commerce
(millions zlotys)
Total:
1. Losses in storehouse, warehouses,
granaries ......................................................................
2. Losses in equipment used
for storage, packaging, transport
and sale of goods .......................................................
3. Losses in goods ............................................................
7.096
350
2.980
3.766
111
Table 11
Losses in transportation
(according to material classification)
(millions zlotys)
Total:
1. Losses in railway buildings
(railway stations, sheds, warehouses) ...................
2. Destruction of roads, rails, bridges,
airports, ports .............................................................
3. Losses in means of transport (aircraft,
locomotives, railway cars, sea
and river vessels, cars) .............................................
4. Losses in workshops and technical
equipment ...................................................................
5. Losses in office equipment ........................................
6. Other material losses ..................................................
7. Losses due to railway and transportation
exploitation during the occupation ........................
10.591
664
2.251
4.509
1.083
163
119
1.800
Note: The above compilation does not include losses in coal and crude oil stock worth 31
million zlotys, industrial products used for transport, valued at 323 million zlotys,
and losses of a railway museum, all included in the data regarding industry, art and
culture. On the other hand, the compilation includes, among others, the value of transport in other sectors, amounting to 687 million zlotys.
112
Table 12
Losses in transportation
(excluding buildings and stock)
according to respective branches (millions zlotys)
Branch
Total:
1. Railways
2. Motor roads
3. Waterways
4. Aviation
5. Meteorological
service
6. Private
transportation
7. Motor vehicles
8. Central
Management
9. Sea transport
10. Transport in
other sectors
Roads,
Means Workshops
Office
Miscellaneous Total
rails,
of
and
equipment
bridges, transport technical
airports,
equipment
ports
2.251
924
902
56
33
4.509
3.090
—
40
41
1.083
550
38
10
14
165
152
—
1
—
74
—
—
8
—
8.127
4.790
940
107
96
—
—
—
3
—
3
161
—
65
490
—
404
—
—
—
—
226
894
—
175
—
86
—
67
9
—
37
—
9
365
—
697
—
—
119
697
113
Table 13
Losses in postal service and telecommunications
(according to material classification)
Total:
1. Losses in technical equipment of post offices,
telephone and telegraphic networks .........................
2. Losses in office equipment ............................................
3. Losses in private radio equipment ..............................
4. Miscellaneous ..................................................................
5. Losses due to exploitation of mail and telecommunications services during the occupation ...........
700
354
27
167
14
138
Note: The above compilation does not include losses in post office buildings, amounting to
39 mln zlotys, included in the compilation relating to public administration, and losses
in mail transport, amounting to 32 mln zlotys, included in the compilation related to
transportation.
114
Table 14
Losses in postal service and telecommunications
(excluding buildings and stock)
according to the respective branches (millions zlotys)
No
Branch
Total:
1. Post offices
2. P.A.S.T.A
(Polish
Telegraphic
Network
Agency)
3. Polish Radio
4. Central
Management
Technical
Office
Private
Miscellaneous Total
equipment equipment
radio
of post
equipment,
offices,
radio sets
telephone
and
telegraphic
network
354
239
27
21
167
—
14
14
562
274
105
10
4
1
—
167
—
—
109
178
—
1
—
—
1
115
Table 15
Losses in public administration, self-government, monopolies,
insurance and banking
according to material classification (millions zlotys)
Total:
5.340
1. Losses in buildings:
(courthouses, post offices, internal revenue
offices, general administration customs offices,
self-government offices, social security offices,
barracks, forestry administration, banks
and churches) ...................................................................
2. Losses in office equipment .............................................
3. Losses in special technical equipment .........................
4. Losses in sewer infrastructure, water
mains and self-government institutions,
not included in other sectors .........................................
5. Capitalized losses due to exploitation of the
administrative apparatus by the occupiers ................
1.258
1.045
379
318
2.340
Note: The above compilation does not include losses in state monopoly commodities (cigarettes, spirits, salt, commodities stocked in customs warehouses), amounting to 425
million zlotys, losses of industrial equipment in these monopolies, amounting to 105
million zlotys, included in the compilation on industry.
116
Table 16
Losses in public administration, self-government,
monopolies, insurance and banking
according to the respective branches (millions zlotys)
Branch
Office
equipment
Special
technical
equipment
of offices
and
institutions
Total:
1. Government
2. Judiciary
3. Foreign service
4. Internal general
administration
5. Social security
6. Treasury
administration
and financial
apparatus
a) Treasury
administration
b) Customs
administration
c) State companies
and monopolies
d) Banks
e) Military
administration
7. Non-ministry
central offices
8. Other branches of state
administration
9. Territorial
*)
self-government
10. Professional
self-government
11. Religious
self-government
1.045
8
59
25
379
—
—
—
Sewer
infrastructure,
water mains and
self-government
institutions,
not included
in other branches
318
—
—
—
60
55
—
—
—
—
60
55
120
—
—
120
3
—
—
3
9
50
—
—
—
180
9
50
309
—
—
489
10
379
—
389
22
—
—
22
252
—
138
390
4
—
—
4
59
—
—
59
*)
Including buildings.
Total:
1.742
8
59
25
117
Table 17
Losses in cultural goods and art
according to material classification (millions zlotys)
Total:
1. Losses in monuments ....................................................
2. Losses in works of art and art collections .................
3. Losses in technical equipment .....................................
4. Losses in office equipment ...........................................
5.365
4.111
1.208
38
8
Note: 1. The above compilation includes losses in works of art and cultural objects also incurred by other sectors, amounting to 644 mln zlotys.
2. The above losses do not include damage to Polish art and culture that cannot be
expressed in material terms.
118
Table 18
Losses in cultural goods and art
according to the respective branches (millions zlotys)
No
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Branch
Monuments
Total:
Monuments
*)
Museums
Theatres
Music, plastic
arts, literature
Film
Religious
objects
Cultural
equipment
of offices and
associations
Cultural and
educational
military
institutions
4.111
4.009
10
92
1.208
—
446
—
38
—
—
—
8
—
—
—
5.365
4.009
456
92
—
—
164
—
—
38
—
8
164
46
—
360
—
—
360
—
194
—
—
194
—
44
—
—
44
*)
Works
School
School
of art, art technical equipment
collections, workshops assets and
libraries
technical
office
and special equipment
Total:
Including office equipment.
119
Table 19
Losses incurred by schools and scientific institutions
according to material classification (millions zlotys)
Total:
*)
1. Losses in buildings of secondary,
vocational and primary schools .................................
2. Losses in buildings of academic schools,
research institutes, scientific associations,
libraries, archives ..........................................................
3. Losses in libraries and collections ...............................
4. Losses in special equipment and school
technical workshops .....................................................
5. Losses in school resources .............................................
6. Capitalized losses due to suspended
education services .........................................................
*)
120
Incomplete data.
3.022
682
88
458
492
138
1.164
Table 20
Losses incurred by schools and scientific institutions
(excluding buildings and stock)
according to respective branches (millions zlotys)
No
Branch
Total:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Schools
supervised
by school
boards
Academic
schools
Research
institutes
Scientific
associations
Libraries
*)
Archives
Military
schools
Physical
education
and civil
defense
training
*)
458
492
138
1.088
39
227
100
366
37
61
13
111
5
8
2
15
2
310
58
7
10
15
—
12
1
9
332
74
3
148
9
160
4
16
1
21
This branch also includes military archives.
121
Table 21
Losses in healthcare service
according to material classification (millions zlotys)
Total:
1. Hospitals, healthcare centers, sanatoria, clinics ............
2. Medical equipment .............................................................
3. Medicines and dressing materials ...................................
4. Inventory and internal equipment ..................................
539
193
85
86
175
Note: The above compilation does not include losses incurred in sanitary transport (12 million zlotys), which are included in the compilation on transportation
122
EINFÜHRUNG
Die Stiftung „Polnisch-Deutsche Aussöhnung“ übergibt hiermit die
überarbeitete Neuauflage des „Berichts über Polens Verluste und Kriegsschäden in den Jahren 1939–1945”, herausgegeben im Januar 1947 durch das Büro
für Kriegsentschädigungen beim Präsidium des Ministerrates.
Eines der satzungsmäßigen Ziele der Stiftung ist die Bildungs- und
Informationsarbeit im Bereich der Verbreitung historischer Wahrheit über
den Zweiten Weltkrieg. Dieses Ziel wurde aus zweierlei Gründen bisher nur
in einem eingeschränkten Umfang realisiert. Zunächst einmal musste die
Stiftung ihr Augenmerk und ihre Kräfte auf das Hauptanliegen, nämlich auf
die Auszahlung der deutschen Leistungen in den Jahren 1992–2006, richten.
Der zweite Grund hat politische Ursachen. Die polnischen Regierungen in
den Jahren 1989–2005 haben der Pflege der historischen Erinnerung der Nation keine gebührende Aufmerksamkeit entgegen gebracht. Dieses Vorgehen spiegelte sich offensichtlich in den Beziehungen zwischen Polen und
der Bundesrepublik Deutschland wieder. Die zu dieser Zeit praktizierte Doktrin der sog. Interessengemeinschaft lehnte das Definieren und das Lösen
von gemeinsamen Problemen aus der Vergangenheit ab.
Als Folge dieser Politik hat sich das historische Bewusstsein der polnischen Nation lediglich auf die Pflege der Gedenkorte beschränkt. Dadurch
hat das zuverlässige Wissen über die neuste Geschichte Polens, die aus offensichtlichen Gründen im westeuropäischen Geschichtsdiskurs in den Jahren 1945–89 nicht existierte, auch in den Jahren 1990–2005 kein breiteres Publikum erlangt. Als Folge dieses fahrlässigen Verhaltens assozieren allmählich immer weniger Menschen in Westeuropa oder Amerika Polen als Opfer
des Verbrechens — im Gegensatz zu Russland oder der jüdischen Bevölkerung. Für manche Deutsche wird Polen langsam sogar zur Quelle des deutschen Unglücks im Zweiten Weltkrieg.
Die Bundesrepublik Deutschland hat diese Zeit wiederum genutzt, um
eine eigene Geschichtspolitik aufzubauen. Diese war an eine neuartige Form
der Erinnerung angelehnt, in der man einerseits die Verbrechen als beglichen und abgezahlt verstand und andererseits das subjektive deutsche Leid
in den Vordergrund rückte. Der Mangel an einem natürlichen Bezugspunkt,
also in diesem Fall den Kriegserlebnissen der Polen, hat auch eine kritiklose
Politisierung der Geschichte losgelöst. In dem Koalitionsvertrag der CDU/
CSU mit der SPD wurde das Engagement der Regierung beim Bau eines so
genannten „sichtbaren Zeichens“ der Vertreibungen angekündigt. Aggressive und revisionistische Aussagen mancher deutscher Parlamentarier kamen mal
wieder ans Licht und der Einfluss Erika Steinbachs, der Chefin des Bundes der
Vertriebenen, auf die Politik Berlins gegenüber Polen ist gewachsen.
123
Das Ziel der vorliegenden Publikation besteht jedoch nicht im Aufreißen der alten Wunden, denn die Stiftung „Polnisch-Deutsche Aussöhnung“
ist eine Institution des gesellschaftlichen Dialogs. Ihre grundlegende Aufgabe besteht in der Aussöhnung zwischen Opfern und Tätern, also zwischen
der polnischen und deutschen Nation. Eine wahre Aussöhnung kann jedoch
nicht unabhängig von der historischen Wahrheit geführt werden, die die
eigentliche und praktisch einzige Grundlage bildet. Nur die historische Wahrheit ist in der Lage, das tragische Schicksal in der gemeinsamen Geschichte
beider Nationen abzuschließen.
Die vorliegende Publikation darf auch nicht als Basis für erneute Ansprüche, Unruhen oder neue Konflikte und ein Schüren vergangener Ängste
zwischen Nachbarn, die in einem vereinten Europa leben, verstanden werden. Diese Publikation erscheint jedoch in einer Periode, in der beunruhigende und revisionistische Signale seitens mancher medialer und politischer
Kreise in Deutschland zu verzeichnen sind. Die Polen sind sich bewusst,
dass die deutsche Nation immer noch wegen des Zweiten Weltkrieges ein
schweres Trauma erlebt. Die Ursache dafür liegt in den unmittelbaren Folgen des Krieges, welche auch die Deutschen erlitten haben. Dabei handelt es
sich nicht nur um den Verlust von Angehörigen, die an vielen Fronten kämpfen mussten, oder von Wiederstandskämpfern in den besetzten Ländern
Europas umgebracht wurden, bzw. auf der Flucht vor der näherrückenden
Ostfront gestorben sind. Es geht auch um das gigantische Ausmaß der Verbrechen, die die von politischen Visionen Adolf Hitlers verblendeten Deutschen in den Jahren 1939–1945 an Polen begangen haben. Dies musste zweifellos die Gesellschaftspsyche der deutschen Nation beeinflusst haben. Aus
diesem Grund beobachten wir immer wieder auch bei den Nachkriegsgenerationen Versuche, das tragische Schicksal der Polen zu mindern, manche
Ereignisse von der Kriegszeit umzuwerten, oder sogar postkoloniale Reflexionen, die aus dem unterbewussten Schuldgefühl resultieren. Die Stiftung
darf es nicht zulassen, dass diese Emotionen der guten partnerschaftlichen
Nachbarschaft, beider Länder schaden. Im Diskurs über die historische Wahrheit sind Statistiken die besten Richter.
Die im Bericht dargestellten Daten erlauben es in einem kurzen Überblick die zahlreichen Informationen über Kriegsverluste und Schäden Polens
wiederzugeben. Sie ermöglichen Journalisten und Geschichtswissenschaftlern, die sich mit dem Zweiten Weltkrieg beschäftigen, den Zugang zu Quellen, die in ausländischen Archiven und Bibliotheken nicht verfügbar sind.
Selbstverständlich spiegelt die Wiedergabe der Verluste und der Schäden nicht gänzlich das Bild der damals tragischen Situation Polens wieder.
Ferner ist zu berücksichtigen, dass es Polen auf der Grundlage der Beschlüsse der Konferenz in Potsdam nicht gelang, auch nur einen Teil der Wiedergutmachung in Form von Reperationszahlungen für sich in Anspruch zu
nehmen. Die Ursache dafür war die Entscheidung der drei Siegermächte über
124
die Verschiebung unseres Landes zu dem sog. östlichen „Reparationskontingent“ und die Notwendigkeit in dieser Hinsicht die Vermittlung der
UdSSR in Kauf zu nehmen. Als Konsequenz musste Polen, auf der Grundlage eines von Moskau erzwungenen und vom rechtlichen Standpunkt zweifellos unwirksamen Beschlusses des Ministerrates vom 23. August 19531 mit
dem Titel „Erklärung der Regierung der Volksrepublik Polens“2 , auf die Reparationszahlungen verzichten. Zu diesem Bild passt ebenfalls der durch
den deutschen Partner dominierte Aussöhnungsprozess mit den Opfern der
NS-Verfolgung, welcher nach dem Jahr 1990 durchgeführt wurde.3 Im Ergebnis haben die finanziellen Leistungen, die polnische Opfer in Empfang
genommen haben, nicht alle Opfer berücksichtigt. Die Leistungen waren ausschließlich von einem symbolischen Charakter und unterschieden sich wesentlich von den tatsächlich zugefügten Leiden.
Umso mehr unterstreicht die Information über die Kriegsschäden und
-zerstörungen den Umfang der Verluste der polnischen Nation und hilft das
erlittene Leid in Erinnerung der Menschen weltweit zu behalten. Die Vergebung und die Aussöhnung können unter keinen Umständen dem Vergessen
gleichgesetzt werden.
* * *
In den letzten dreihundert Jahre konnten die Polen ihre eigene Vergangenheit nicht gestalten. Stattdessen wurde dies von den drei Nachbarmächten getan, die zuerst die Teilung des polnischen Territoriums vornahmen, dann das polnische Volk kolonisierten und letztendlich den Völkermord begingen. Unsere Unterdrücker waren bemüht, in Europa die Meinung zu verbreiten, dass nicht die Eroberer und Aggressoren, sondern die
Polen selbst an ihrem tragischen Schicksal schuldig seien. Deshalb haben sie
sich sorgsam bemüht, die Spuren der eigenen Verbrechen in der menschlichen Erinnerung verblassen zu lassen. Tatsachen wurden gefälscht und eigene Interpretationsmuster der Geschichte durchgesetzt, um die Unterschiede
zwischen Täter und Opfer zu verwischen.
Diesem Prozess unterliegt auch das Wissen über das Kriegsmartyrium
der polnischen Nation. Welchen Schaden in Folge dieser Aktivitäten die Erinnerung an die tragischen Tage in Europa und in der Welt erlitten hat, verdeutlicht die irrationale Reaktion der Medien und der Politik auf Äußerungen des Ministerpräsidenten J. Kaczyński über die polnischen Bevölkerungsverluste im Krieg vor dem Europäischem Rat im Juni 2007.
1
Beschlusstext siehe: Zbiór Dokumentów PISM 1953. S. 1831.
Siehe auch: M. Muszyński — Skuteczność stanowiska rządu PRL z 1953 r. w sprawie zrzeczenia
się reparacji. Rozważania w świetle prawa międzynarodowego. Vierteljahresschrift Prawo
Publiczne 2004, Nr. 3; J. Sandorski — Zrzeczenie się w 1953 r. przez Polskę reparacji wobec
Niemiec w świetle prawa międzynarodowego (in:) W. M. Góralski (Red.) — Problem reparacji,
odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004. Warszawa 2004. J
3
Siehe auch: J. Barcz, B. Jałowiecki, J. Kranz — Między pamięcią a odpowiedzialnością, Warszawa
2004.
2
125
Deshalb ist die Neuauflage des „Berichts über Polens Verluste und
Kriegsschäden in den Jahren 1939–1945” heutzutage unentbehrlich. Sie erscheint in drei Sprachen: Polnisch, Deutsch und Englisch. Bei der polnischen
Fassung ist der Originaltext aus dem Jahr 1946 verblieben. Der Herausgeber,
die Stiftung „Polnisch-Deutsche Aussöhnung“, möchte auf diese symbolische Art und Weise eine Veröffentlichungsreihe von Berichten und anderen
Publikationen initiieren, die an breite Kreise der internationalen Gesellschaft
adressiert werden.
„Der Bericht über Polens Verluste und Kriegsschäden in den Jahren
1939–1945” war konzipiert als ein Ausgangsbericht für die Einschätzung der
polnischen Reparationsansprüche gegenüber Deutschland. Dieser Bericht ist
größeren Kreisen seiner potenziellen Leser, vor allem im Ausland, weitgehend unbekannt. Die Daten im Bericht stammen aus Untersuchungen die
unmittelbar nach dem Kriegsende durchgeführt worden sind. Deswegen ist
eine Unterschätzung der Verluste sehr wahrscheinlich. Sie geben auch nicht
das völlige Ausmaß der Kriegszerstörungen Polens wieder, da sie sich nicht
auf wesentliche Teile des polnischen Territoriums beziehen. Die jenseits vom
Bug gelegenen Gebiete Vorkriegspolens, die infolge der Potsdamer Konferenz der UdSSR übergeben worden sind, wurden nicht berücksichtigt. Nicht
berücksichtigt wurden auch Gebiete Westpolens, die im Jahre 1945 in die
souveräne Herrschaft Polens übergegangen sind. Ferner werden die Summen im Nominalwert des polnischen Zloty vom Jahre 1939 ausgedrückt und
beziehen sich nicht auf den damaligen Marktwert, daher sollte der tatsächliche Wert der Verluste heute wieder in einigen Ebenen überprüft werden.4
Aus diesem Grund sollten die im Bericht angegebenen Daten mit anderen,
leider immer noch seltenen Studien dieser Art, auf dem polnisch-historischen
Markt nicht direkt zusammengestellt oder verglichen werden. Vor allem nicht
mit den Berichten über die Kriegsverluste, die von einigen Städten in den
Jahren 2004–2005 vorbereitet wurden.
Trotz des natürlichen Mangels an Kohärenz, resultierend aus den unterschiedlichen Untersuchungsmethoden, Änderungen der Vermögenswerte
oder dem Nominalwert und der Kaufkraft des polnischen Zloty, ist die Stiftung davon überzeugt, dass die Publikation ihre Rolle erfüllt und einem breiten Publikum das Ausmaß der Tragödie (in prozentualen Angaben) näher
bringt, die Polen nach dem Überfall des Dritten Reiches am 1. September
1939 erlitten hat.
Mariusz Muszyński
4
Der Złoty-Dollar-Umtauschkurs lag im September 1939 bei 5,31zł zu 1 USD. In den letzten
70 Jahren hat der US-Dollar um das 13fache an seinem Wert zugenommen. Beispiel: Eine
Million Złoty entsprachen 1939 dem Wert von ca. 190.000 USD, was heute etwa 2,5 Mio.
USD entspräche.
126
BERICHT
ÜBER POLENS VERLUSTE UND KRIEGSSCHÄDEN
IN DEN JAHREN 1939–1945
127
128
Verfahren bei der Ermittlung der Kriegsverluste
Eine genaue Ermittlung der Kriegsverluste für die polnische Wirtschaft
ist nicht nur eine Rechnung, die — im Einklang mit den internationalen Abkommen — Deutschland zum Ausgleich vorgelegt werden sollte, sie ist auch
ein wichtiges Element bei der Planung des Wiederaufbaus. Um mit dem
Wiederaufbau beginnen zu können, muss im Vorfeld die wirtschaftliche Situation, wie sie zum Zeitpunkt des Kriegsendes war, gut erforscht sein. Die
polnische Regierung, sich der Bedeutung des Problems bewusst, hat zu diesem Zweck ein unabhängiges Amt unter dem Namen „Büro für Kriegsentschädigung“ einberufen. Im Rahmen der Kompetenzen dieses Amtes, das
im Auftrag des Präsidiums des Ministerrates arbeitet, wurden in erster Linie alle
Arbeiten zentralisiert, die auf eine möglichst genaue Antwort auf die Frage: „Wie
viel hat der zweite Weltkrieg Polen gekostet?“ abzielen.
Dieses Amt koordinierte die Tätigkeit einer Vielzahl spezialisierter
Ämter, die von jeweiligen Ministerien zur Bestandsaufnahme von Kriegsverlusten berufen wurden, sowie von Vertretungen territorialer Organe der
öffentlichen Verwaltung, wie z. B. Woiwodschaftsämter oder Landratsämter.
Unabhängig davon waren an der Zusammenarbeit auch Selbstverwaltungseinheiten, wie Gemeindeämter, Stadtverwaltungen sowie Berufsorganisationen und Fachinstitutionen, wie die Staatliche Versicherungsanstalt auf Gegenseitigkeit (PZUW) usw., beteiligt.
Bei einer so ausgebauten Organisation wurde eine breit angelegte Aktion der Registrierung von Kriegsverlusten in folgenden Bereichen durchgeführt: in der Landwirtschaft (Anordnung des Ministers für Landwirtschaft
vom 4.05.1945 und 14.08.1945), in der Forstwirtschaft (Anordnung des Ministers für Forstwirtschaft vom 21.03.1945), in der Industrie (Anordnung des
Ministers Industrie vom 14.04.1945 und 17.11.1946), im Verkehrswesen (Anordnung des Ministers für Verkehrswesen vom 4.09.1945), im Post- und Fernmeldewesen (Anordnung des Ministers für Post- und Fernmeldewesen vom
12.05.1945), in Bereichen der Kunst und Kultur (Anordnung des Kultusministers vom 5.03.1945), im Bildungswesen (Anordnung des Bildungsministers vom 20.09.1945), im Gesundheitswesen (Anordnung des Gesundheitsministers vom 20.04.1945), im Militärwesen (Befehl des Verteidigungsministers vom 26.02.1946), im Bereich des Handels und Privatbesitzes (Anordnung des Büros für Kriegsentschädigung beim Präsidium des Ministerrates
vom 21.09.1944 und vom 27.05.1945), im Immobilienwesen (Anordnung des
Ministers für Wiederaufbau vom 16.06.1945).
Unabhängig von diesen Anordnungen wurde auf Initiative des Büros
für Kriegsentschädigung beim Präsidium des Ministerrates — nach einheitlichen Instruktionen und Mustern (Anordnung des Ministers für Öffentli129
che Verwaltung vom 9.06.1945) — eine Registrierung von Todesfällen durchgeführt, die die Todesursachen und Fälle von Invalidität mit der Angabe ihrer Ursachen sowie einige Formen des deutschen Terrors, wie Freiheitsentzug, Deportation zur Zwangsarbeit und Aussiedlung beinhaltete. Als Registrierungsstellen dienten Gemeindeämter und Stadtverwaltungen. Das Ermittlungsverfahren erfolgte von Amts wegen und umfasste die Bevölkerung der Gemeinde zum Zeitpunkt der Registrierung, verglichen mit ihrem Stand vom
1.09.1939.
Als Ergebnis der durchgeführten Registrierungsmaßnahmen hat das
Büro für Kriegsentschädigungen bei dem Präsidium des Ministerrates eine
ausreichende Menge an Informationen erhalten, die eine Bestimmung der
Höhe der Kriegsverluste auf Grundlage der Bestandsaufnahme erlaubten.
Die Angaben wurden überprüft und mit den von Experten erstellten Gutachten über die geschätzten Verluste in den jeweiligen Bereichen konfrontiert. In einigen Fällen war die Durchführung einer Registrierung nicht möglich, z.B. im Handelswesen, da es zu einer gänzlichen Vernichtung der jüdischen Bevölkerung in den Randgebieten um Warschau etc. kam. In solchen
Fällen musste auf die Schätzungen zurückgegriffen werden.
Für die Überprüfung der Berechnungen von Sach- und biologischen
Verlusten wurden vom Büro für Kriegsentschädigungen Experten berufen,
die sich um das Redaktionskomitee gruppierten, das sich mit der eingehenden Forschung des besprochenen Bereiches beschäftigte, um eine entsprechende Publikation herauszugeben. Darüber hinaus haben sich die Experten auch mit der Frage der indirekten Verluste beschäftigt.
In diesem Bereich handelte es sich um eine Bestimmung der Verluste,
die aus der Minderung des Nationaleinkommens nach dem Krieg resultierte, und zwar als Folge von a) der Zerstörung des Nationalvermögens um
38%, b) der Ermordung von 6 Millionen Menschen, meistens im Produktionsalter und c) der Schwächung des hinterbliebenen Kapitals aufgrund fehlender Investitionen und Amortisationen.
Die Berechnung der Kriegsverluste bezieht sich auf das Polen in den
Nachkriegsgrenzen unter Ausschluss der Wiedergewonnenen Gebiete. Was
die biologischen Verluste betrifft, so wurde auch die Bevölkerung mit polnischer und jüdischer Nationalität berücksichtigt, die in den an die Sowjetunion abgetretenen Gebieten lebte, da diese Personen das Recht haben, bzw.
wenn sie noch am Leben wären, gehabt hätten, sich für die Einsiedlung in
Polen zu entscheiden.
Als Maßstab für die Verluste wurde der polnische Zloty gemäß dem
Wert vom 1.09.1939 benutzt. Die Verluste wurden für den 9.05.1945, also den
Tag des Kriegsendes berechnet. Die Bestimmung der Kriegsverluste dauerte
vom 21.09.1944 bis zum 1.01.1947.
130
Charakteristik der Kriegszerstörungen in Polen
Allgemeine Anmerkungen
Obgleich das polnische Gebiet während des letzten Weltkriegs zwei
Mal zum Gebiet der Kriegshandlungen wurde und deren schwere Folgen
tragen musste, die zum einen mit der Skrupellosigkeit des Feindes wie auch
mit der zerstörerischen Wirkung moderner Waffen zusammenhingen, so sind
die Verluste, die aus den eben genannten Handlungen resultierten, nicht die
schwerwiegendsten Bereiche der Verluste, die Polen während des Krieges
hinnehmen musste. Ebenso schwerwiegend, vielleicht gar schwerwiegendere Verluste verursachte die feindliche Besatzung des Landes. Dies erfolgte
nicht nur aufgrund der Tatsache, dass die Besatzung der polnischen Gebiete
länger war, als die Besatzung anderer gegen Deutschland kämpfender Länder; nicht nur deshalb, weil der Besatzung das gesamte polnische Gebiet
zum Opfer fiel und kein Teil von ihr verschont blieb, sondern vor allem aufgrund des besonderen, bisher in der Geschichte nicht gekannten Charakters
der feindlichen Besatzung.
Sie entwickelte sich nicht nur zu einer — wie es die Vorschriften des
Völkerrechts bestimmen — militärischen Verwaltung des besetzten Landes,
nicht nur — was während des vorherigen Weltkriegs, entgegen der Haager
Konvention, der Fall war — zum Mittel der Ausbeutung des besetzten Landes für Deutschlands Kriegsziele, sondern auch, und vielleicht vor allen Dingen, handelte es sich dabei um eine Fortführung des Krieges und des Kampfes nicht nur gegen den Staat, sondern gegen die gesamte polnische Nation.
Nach Aussagen der führenden deutschen Köpfe aus Kriegszeiten und
angesichts der Fakten war das endgültige Ziel dieses Kampfes eine starke
Minderung und anschließende Vernichtung des polnischen Elements. Hinterlassen werden sollte nur ein Rest ohne Nationalbewusstsein oder jegliches Eigentum, ein politisch terrorisiertes Volk im Dienste der Deutschen,
um so den Deutschen den Lebensraum im Osten zu eröffnen, der notwendig
gewesen wäre, um ein Herrenvolk über den europäischen Kontinent zu
werden. Dieser Kampf war in Etappen aufgeteilt, z. B. in die Spaltung des
Nationalbewusstseins, Ausrottung der Führungsschichten, in ökonomische
und schließlich biologische Vernichtung. Seine Durchführung sollte über den
Zeitraum des Krieges hinausgehen, sie begann jedoch schon während des
Krieges und wurde in seinem Verlauf fortgeführt. Geführt wurde sie mit
aller Skrupellosigkeit, nur in einigen wenigen Fällen wurde sie durch ihre
Vollstrecker abgeschwächt.
Die Aktion des Feindes, die das oben genannte Ziel verfolgte, währte
nicht während der ganzen Besatzungszeit mit derselben Intensität. Dem
entgegen standen höhere Umstände des Krieges, die — je nach der Lage an
131
der Front — in den Vordergrund rückten und so die einstweiligen Ziele der
deutschen Politik abänderten. Zu solchen Notwendigkeiten zählten z.B. das
Bestreben zur sofortigen Ausbeutung der polnischen Arbeitskraft zu Kriegszwecken Deutschlands und das Bestreben zur sofortigen Ausbeutung des
polnischen Produktionsapparates. In Zeiten, wo diese Umstände und Notwendigkeiten jedoch in den Hintergrund rückten, trat die Tendenz zur zielgerichteten Vernichtung mit der alten Intensität wieder zum Vorschein.
Die bereits erwähnte Politik des Feindes vergrößerte das Gewicht und
den Umfang der Kriegsverluste immens. In Zeiten, wo eine Ursache für die
Verluste allmählich an Bedeutung verlor, begann eine andere wieder an Gewicht zu gewinnen. Sowohl die Gesellschaft, als auch der Wirtschaftsapparat,
wurden sechs Jahre lang ununterbrochen ausgebeutet oder zerstört. Die vom
Feind zugefügten Schäden hatten zudem einen noch vielseitigeren und
totalitäreren Charakter, als es der Fall gewesen wäre, wenn die Aktion nicht
so zielbewusst durchgeführt worden wäre. Es gibt nicht einen Bereich des
nationalen Lebens, sogar den am wenigsten mit dem Krieg verbundenen,
der nicht von der Härte der Besatzung betroffen worden wäre. Gleichwohl
hat der Verlauf des Krieges das Vorgehen Deutschlands schonungslos unterbrochen. Nicht nur, dass es außer Stande war, das grundsätzliche Ziel zu
erreichen, es hat sich ihm noch nicht einmal nähern können. Trotzdem haben die Folgen dieser Handlungen für das gesamte polnische Leben enorme, sich über Jahre hinziehende Schwierigkeiten bei der Wiederherstellung
der eigenen Existenz und Stärke bewirkt.
1. Folgen der Kriegshandlungen
Wie im Vorwort bereits erwähnt, ist der polnische Boden zweifach
Schauplatz von Kriegshandlungen geworden. Der Septemberfeldzug von
1939 dauerte kurz; zog sich nur in wenigen Abschnitten über einen Monat
hinaus und beschränkte sich im Allgemeinen auf Manöverkämpfe. Dennoch
waren die dabei erlittenen Verluste bereits schwer und trugen — unabhängig von anderen Gründen — zu den Schwierigkeiten der Folgejahre bei. Der
Feldzug umfasste das ganze Territorium des Landes und spaltete sich bereits nach einigen Tagen in Kämpfe, die sich in all seinen Teilen ereigneten.
Der entschiedene und bis zum Ende geführte Widerstand, der von einem
Feind, der in der Waffenausstattung und Organisation überlegen war, bekämpft wurde, steigerte die Intensität der Kämpfe und erhöhte so die menschlichen und materiellen Verluste.
Orte der größten Schlachten, wie Kutno, Modlin, Warschau, Hela, die
Region um Narwa, Teile Pommerns etc., gingen aus dem Feldzug mit großen Verlusten hervor. Darüber hinaus beschränkten sich zu der Zeit die Angriffe des Feindes nicht nur auf die Armee und Objekte, die von militärischer Bedeutung waren, sondern richteten sich auch gegen die Zivilbevölkerung und Objekte ohne jegliche militärische Bedeutung.
132
Eine bedeutende Rolle in der Anwendung der Terrormaßnahmen spielte
die deutsche Luftwaffe, obgleich es auch andere Erscheinungen gab, wie z.B.
das massenhafte Erschießen tausender Zivilisten in der Stadt Bromberg. Warschau wurde zum ersten Beispiel einer vom Feind bombardierten Stadt. Der
September 1939 lieferte allerdings auch eine Vielzahl anderer Beispiele.
Das Ergebnis des Feldzugs waren fast 70 000 gefallene polnische Soldaten und Zehntausende Tote unter der Zivilbevölkerung, außerdem eine
enorme Zerstörung, die z.B. in Warschau über 10% ausmachte. Diese Verluste erlitten vor allem Städte, die als Befehlsstellen und Zentren des wirtschaftlichen Lebens dienten. Dörfer wurden in größerem Maße verschont,
mussten jedoch mit dem Manöverkrieg verbundene massenhafte Beschlagnahmungen des lebenden Inventars erleiden.
Nach geringen Verlusten durch Luftbombardierungen in den Folgejahren verlagerten sich die Kämpfe im Jahre 1944 erneut auf den polnischen
Boden. Die über Wochen anhaltenden verbitterten Manöverkämpfe zwischen
der deutschen und der russischen Armee, auf deren Seite auch die polnische
Armee kämpfte, wandelten sich im Herbst desselben Jahres in Positionskämpfe an der Mittellinie der Weichsel, im Norden um die Region der Flüsse Bug und Narew und im Süden in der Region um San und Dunajetz um.
Im Januar und Februar 1945 folgte der russische Angriff, in Folge dessen die
Front, mit Ausnahme der südwestlichen niederkarpatischen Landkreise, wo
die Kämpfe bis zum Ende des Krieges weiter anhielten, über die polnischen
Grenzen von 1939 hinweg verlagert wurde. Diese Etappe des Krieges brachte gewaltige Verluste mit sich.
Das Jahr 1944 lieferte die weiter unten beschriebene, fast völlige Zerstörung der Hauptstadt Warschau und ernsthafte Verluste des Industriezentrums in Bialystok usw. Das Folgejahr brachte riesige Verluste für Posen,
Graudenz und etliche anliegende kleinere Stadtzentren mit sich. Diesmal
verschonte der Krieg auch nicht mehr das Land und die Dörfer, die die Anfangszeit des Krieges verhältnismäßig heil überstanden hatten. So entstand
in unmittelbarer Nähe der Front des Positionskrieges eine Wüste, die einige
Landkreise mit völlig ausgebrannten Häusern, verseuchten und verminten
Feldern, umfasste. Die letzten beiden Jahre des Krieges riefen ferner große
Verluste im wirtschaftlichen Leben Polens hervor, u.a. in Folge von breit angelegten Deportationen der Bevölkerung und der Ausfuhr oder Zerstörung von
wirtschaftlichen Gütern während des Rückzugs, wie z.B. Fabrikeinrichtungen,
landwirtschaftlichem Inventar sowie kulturellen Werten. Diese Verluste trafen den ohnehin vom Krieg geschwächten polnischen Organismus sehr hart.
133
2. Die feindliche Besatzung
Vom ersten Moment der Besetzung des polnischen Territoriums an
vertraten die Deutschen die Meinung, dass der polnische Staat nicht mehr
existiere. Angesichts dieser Tatsache besäßen sie eine von keinen Gesetzen
eingeschränkte Macht. Von Anfang an beanspruchten sie das Recht, das Land
für ihre Zwecke zu bewirtschaften — für kriegerische, doch vor allem für
politische Zwecke. Den ersten Schritt bildete die Zerschlagung des Staatsapparats und die beinahe komplette Isolierung der einheimischen Bevölkerung
von der Beteiligung an der Staatsführung auf dem gesamten Gebiet Polens.
Einzig für die zweitrangigen Posten im öffentlichen Dienst, in Abteilungen ohne
jegliche politische Bedeutung wurden hier und da Polen angestellt.
Das Territorium Polens, mit Ausnahme der durch die Sowjetunion besetzten Gebiete im Osten, wurde in Besatzungszonen aufgeteilt, deren Verwaltung unterschiedlich organisiert war. Die Gebiete Oberschlesiens wurden gänzlich in das Reich einverleibt. Aus den restlichen Gebieten im Westen und Norden Polens, die im Umkreis einiger zehn Kilometer um die
Hauptstadt lagen, wurde eine deutsche Provinz gegründet, das sog. NeuReich, das auch ins Reich eingegliedert wurde, jedoch einige eigenständige
Verwaltungsbereiche besaß und durch eine Grenze von den alten Gebieten
des Reiches abgetrennt war. Aus den restlichen Gebieten Polens wurde das
Generalgouvernement gebildet, ein Gebilde mit undefiniertem Rechtsstatus, geleitet von einem deutschen Gouverneur und deutschen Behörden. Auf
jedem der oben genannten Territorien wurde zwar eine andere, aber das gleiche Ziel verfolgende Politik geführt. Laut den ersten Erklärungen des Generalgouverneurs Frank sollte das Generalgouvernement zum Wohnsitz der
Polen werden. Die übrigen Territorien unter deutscher Leitung sollten laut
einer Strategie, die bereits in den ersten Monaten der Besatzung vorgestellt
wurde, deutsches Territorium werden auf dem kein Platz für Polen war.
Tatsächlich aber war dies nur eine Aufteilung der bereits beschriebenen
Vernichtungsaktion in Etappen. Auf den in das Reich eingegliederten Gebieten sollte die Vernichtungsaktion des Polentums schneller durchgeführt
werden, auf den übrigen etwas später.
Die Bevölkerung in den Gebieten unter deutscher Führung wurde von
den Besatzern nach Nationalität in Gruppen eingeteilt. Aus dieser Bevölkerung wurden Menschen mit deutscher Abstammung herausgenommen, die
eine eigene Gruppe, der sog. Volksdeutschen bildeten, die zu einer Stütze
der deutschen Politik im Land und gleichzeitig ihrem Instrument werden
sollten. Im Vergleich zur restlichen Bevölkerungsmasse stand ihnen eine Vielzahl von Privilegien zu, z.B. im Wohnbereich, im Bereich der Verpflegung,
bei der Vergütung und nicht zuletzt bei der Sicherheit, die der polnischen
Bevölkerung nicht zustanden. Dem gegenüber stand die ausgesonderte Masse
der jüdischen Bevölkerung, der sogar diejenigen Rechte entzogen wurden,
die die polnische Bevölkerung besaß, und die als erste für die Vernichtung
134
vorgesehen war. Ferner wurden aus der Gesamtbevölkerung weitere Gruppen herausgebildet, wie die ukrainische, russische und weißrussische Bevölkerung, denen ähnliche Privilegien wie den Volksdeutschen zugesprochen wurden. Es wurde außerdem versucht, die polnische Gesellschaft noch
tiefer zu spalten, indem eine fiktive Bevölkerungsgruppe der Goralen gebildet wurde. Zwischen den einzelnen Bevölkerungskategorien wurde von
Beginn an versucht Hass und Verachtung gegenüber der schlechter situierten Gruppe zu schüren. Jede dieser Territorial- und Bevölkerungsgruppen
unterlag einer unterschiedlichen Behandlung.
Die jüdische Bevölkerung verlor von Anfang an auf dem gesamten
Territorium das Recht auf Eigentum, wurde in großem Umfang in ihrer Freiheit beschränkt, zur brutalen und unbezahlten Zwangsarbeit verschleppt,
in der Verpflegungsration diskriminiert, physisch und psychisch misshandelt
und war außerstande ihre Religion auszuüben. Zudem war sie zu jeder Zeit
in Lebensgefahr. Mit dem Fortschreiten der Besatzung wurde sie zwangsweise in speziellen geschlossenen jüdischen Vierteln zusammengetrieben,
was den Beginn ihrer biologischen Ausrottung darstellte.
Die in das Reich eingegliederten Gebiete sollten bereits von Anfang an
frei von jeglichem bewussten polnischen Leben sein, ohne polnische Bevölkerungsmehrheit sollten sie zu Siedlungsgebieten für Deutsche aus dem Reich
und östlichen Gebieten werden und mit verdienten Militärs besetzt werden.
Die dort lebenden Polen befanden sich somit in einer ähnlichen Situation,
wie die Juden im übrigen Land.
Bereits in den ersten Monaten der Besatzung, zum Ende des Jahres
1939 und in der ersten Hälfte von 1940, wurde die dortige polnische Bevölkerung all ihrer Güter enteignet, einschließlich fast aller Gegenstände des
privaten Gebrauchs. In dieser Zeit und auch später wurden massenhafte, bis
an die Millionengrenze gehende und skrupellos durchgeführte Vertreibungen der polnischen Bevölkerung vorgenommen. Sie wurde teilweise ins Generalgouvernement, teils — wenn es sich um arbeitsfähige Personen handelte — zur körperlichen Arbeit ins Reich verschleppt. Die noch auf diesen
Territorien lebende polnische Bevölkerung — enteignet und des Rechtes auf
Bildung beraubt; außerstande qualifizierte Arbeit zu verrichten; für die einzig zugängliche, körperliche Arbeit weit schlechter als Deutsche vergütet;
mit einer viel schlechteren Verpflegung als die deutsche Bevölkerung lebend;
von ihren Wohnungen in die Keller verbannt; in der Ausübung ihrer Religion eingeschränkt und nicht zuletzt einem speziell eingeführten Strafgesetzbuch und ständigem Terror unterliegend — fand sich in der Rolle der Sklaven wieder.
Auf den in das Generalgouvernement eingegliederten Gebieten hatte
die polnische Bevölkerung anfangs mehr Rechte als in den Westgebieten. Im
Laufe der Jahre wurden aber auch sie immer stärker zugunsten der deutschen Bevölkerung eingeschränkt.
135
Immer deutlicher entlarvte sich die Lüge des Generalgouverneurs
Frank, der ursprünglich ankündigte, dass auf diesem Gebiet das polnische
Volk seine eigenen nationalen Identität frei ausleben könnte.
Anstelle dieser Freiheit trat die brutale Ehrlichkeit der Worte Himmlers,
die in der Besatzungszeitschrift „Warschauer Zeitung“ vom 8. August 1942 zu
Tage trat: „Unsere Aufgabe besteht darin... herbeizuführen, dass im östlichen
Grenzland tatsächlich nur Menschen mit deutschem, germanischem Blut leben.“
Die Geschichte dieser Besatzungsgebiete ist der deutlichste Ausdruck
der Entwicklung der deutschen Politik Polen gegenüber.
3. Kampf gegen polnische Kultur
Das Streben nach der Vernichtung des polnischen Volkes zeigte sich
vor allem im Kampf gegen das polnische Nationalbewusstsein und gegen
alle Erscheinungen des kulturellen Lebens. Bereits die Gefechte von 1939
waren geprägt von der Zerstörung einer Vielzahl von Kulturgütern, wie
Denkmälern, Sammlungen, Bibliotheken usw., die oft in keinerlei Zusammenhang mit den militärischen Notwendigkeiten standen. Folglich hat Polen bereits damals in diesem Bereich erhebliche Verluste hinnehmen müssen. Im Laufe der Besatzungszeit erhöhten sich diese Verluste beträchtlich.
Im Bereich der polnischen Kultur kommt die Überlegung und Planmäßigkeit der deutschen Vernichtungspolitik am deutlichsten zum Vorschein.
Davon zeugen ohne jeden Zweifel die erhaltenen Anweisungen, Rundschreiben und andere Dokumente, der riesige Vernichtungsapparat und das zahlreiche, einer einheitlichen Disziplin unterliegende Ausführungspersonal. Als
es den Deutschen nicht gelang, die gesamte polnische Bevölkerung in kurzer Zeit zu beseitigen, begannen sie mit einem Unterfangen, das zum Ziel
hatte, das polnische Element maximal zu schwächen. Die Deutschen waren
sich bewusst, dass sie das Ziel erreichen, wenn sie vor allem die polnische
Kultur treffen, z.B. durch die Auslöschung der Gelehrten, Künstler, Intellektuellen und durch die Ausgrenzung der breiten Masse von Bildung, Kunst,
Lehre und jeglicher anderer Form eines höheren geistigen Lebens.
Aus dem so formulierten Ziel ergaben sich zwei weitere Züge der deutschen Zerstörung in der polnischen Kultur: ihre Vielseitigkeit und Totalität.
Sie besetzten alle Bereiche des kulturellen und gesellschaftlichen Lebens:
den Bereich der Religion, der Wissenschaft, alle Stufen des Schulwesens, Literatur, Presse, Musik, Theater, die bildende Kunst, monumentale Bauwerke, das Museumswesen, die Denkmalpflege, Architektur, den Rundfunk, Film
und Sport. Und in allen Bereichen, die von ihnen besetzt wurden, führten
sie die zerstörerische Aktion systematisch, verbittert, konsequent durch; sei
es um diese völlig zu beseitigen oder um sie bis auf die primitivsten Formen,
geradezu karikativ, zu reduzieren. Diese Schäden waren eine völlig neue
Erscheinung, sogar in diesem Krieg. Denn sie hatten weder direkt mit einer
136
strategischen Aktion zu tun, noch beschränkten sie sich auf Repressionen.
Sie resultierten vielmehr aus der Vorbereitung des „Lebensraums“ für das
„Herrenvolk“. Daher die Härte und Skrupellosigkeit, die jeden Vergleich
unmöglich macht.
Es gab verschiedene Arten der Zerstörung. Die sichtbarste Art war die
Zerstörung der materiellen Kulturobjekte. Man kann hier zwischen der Zerstörung im engeren Sinne und der Beschlagnahmung und Plünderung unterscheiden. Alle drei Formen kamen in verschiedenen Abschnitten des Krieges — sei es gleichzeitig oder abwechselnd — häufig zum Vorschein. Die
Zertrümmerung von Bauwerken und Denkmälern, die Zermahlung von
Büchern, die Zerschlagung von polnischem Musterglas oder polnischen
Schallplatten, die Verbrennung ganzer Bibliotheken und Archive sind Beispiele rein destruktiver Handlungen.
Die bereits in den ersten Monaten erlassene Anordnung des Generalgouverneurs über die sog. „Sicherstellung“ der Kunstwerke, sowohl staatlicher als auch privater Sammlungen, wurde zum Beginn einer über die ganze
Besatzungszeit andauernden Reihe von mehr oder weniger offiziellen Beschlagnahmungen in den meisten Fällen ohne Protokollführung und Quittungen, die mit der Ausfuhr der Kulturgüter nach Deutschland endeten. Der
Krakauer Hochaltar von Veit Stoß, Zeichnungen Dürers im Ossolineum,
Honoré Daumier aus der Warschauer Galerie Zachęta, alte Drucke aus der
Warschauer Universitätsbibliothek; das sind nur wenige Beispiele einer
Maßnahme von der die überwiegende Mehrheit der staatlichen und zahlreiche
private Kunstsammlungen, Bibliotheken, Archive, Forschungseinrichtungen
und anderes kulturelles Gut betroffen wurden. Diese Erscheinung wurde
begleitet von gewöhnlicher Plünderung bei der „Liquidierung“ polnischer
Institutionen und privaten Besitzes durch deutsche Beamte, einschließlich
der höchsten Amtsträger.
Die zweite Art der Zerstörung waren Personenschäden und die Ausrottung von Personen, die aktiv in der Kultur tätig waren, die intellektuell
oder künstlerisch wirkten, die inspirierten und Begeisterung für diese Disziplinen verbreiteten. Der deutsche Terror war mit aller Härte insbesondere
gegen diese Menschen gerichtet. Künstler, Gelehrte, Lehrer waren in besonderem Maß Verhaftungen, Inhaftierungen, Deportierungen in Lager und
Todesurteilen ausgesetzt oder wurden in Gefängnissen oder Lagern ohne
eine Verurteilung durch schwerste Lebensbedingungen „fertig gemacht“. Die
Liste der auf diese Art geforderten Menschenleben, selbst bei einer absoluten Länge, erscheint vor allem im Verhältnis enorm. Aber unabhängig von
diesen Verlusten gilt es, viele natürliche Todesfälle den schlechten Lebensbedingungen zuzuschreiben.
Sachschäden und Menschenverluste waren allerdings nur ein Teil der
Zerstörungsaktion der polnischen Kultur. Der grundlegend durchdachte,
böswillige Plan traf durch die jahrelange Sperrung aller Funktionen des kul137
turellen Lebens genau in die Basis dieser Kultur. Über einen Zeitraum von
etwa fünf Jahren konnten die Polen im Generalgouvernement weder Museen besuchen, noch öffentliche Bibliotheken oder Ausstellungshäuser nutzen;
sie hatten keine andere Presse außer dem deutschen Hetzblatt, sie konnten
keine neuen Bücher drucken (mit Ausnahme von Wirtschaftsratgebern und
einigen wenigen und meist vulgären „Bestsellern“). Der Konfiszierung des
alten Bestandes aus Buchhandlungen oder privaten Lesesälen erlagen Werke über die Geschichte und Geographie Polens, Meisterwerke der polnischen
Literatur und der Literatur im Allgemeinen. Diese Werke wurden auch in
den von den Besatzungsbehörden geleiteten Bereichen der Musik, des Filmes, Theaters und Radios, gemäß einer Anordnung des Generalgouverneurs
aus dem Jahre 1940, aus dem Programm entfernt. Stattdessen wurde viel
Platz für pornographische Inhalte in der Presse verwendet. Polnische
Kulturinstitutionen wurden aufgelöst. Der Auflösung unterlagen ebenfalls
Vereine und Verbände, ihr Vermögen wurde konfisziert. Ebenso wurde das
höhere Schulwesen von den Besatzern verboten. Der Versuch der Inbetriebsetzung der Krakauer Universität im Jahre 1939, als die Absichten der Besatzer
noch nicht eindeutig waren, endete mit einer hinterhältigen Deportation des
gesamten Professorengremiums dieser alten Universität in das Konzentrationslager Sachsenhausen, wo viele der Professoren ums Leben kamen. Mittel- und allgemeinbildende Schulen wurden geschlossen, den Berufsschulen und Grundschulen, die weiter existieren durften, wurde der Geschichtsund Geographieunterricht sowie der Unterricht anderer geisteswissenschaftlicher Fächer untersagt. Das Niveau der bestehenden Schulen sollte möglichst niedrig gehalten werden und es durfte nichts außer den elementaren
Fächern und des Fachwissens gelehrt werden. Schulbücher, die Geschichte
und Geographie Polens behandelten, wurden auf Befehl der deutschen
Besatzer den Schülern der öffentlichen Schulen abgenommen. Wesentlich
schlechter war der Zustand in den in das Reich eingegliederten Gebieten,
wo es, bis auf kleine Ausnahmen in der Anfangszeit der Besatzung, weder
eine polnische Schule, noch eine polnische Bücherei, eine polnische Zeitung
oder ein polnisches Schauspiel gab und sogar der Gebrauch der polnischen
Sprache auf der Straße verboten war. Auch wurden dort große Einschränkungen zur Ausübung der Religion eingeführt.
Das Besatzungssystem zielte darauf ab, dem polnischen Volk die Widerstandskraft zu nehmen, ihm zu gebieten seine tausend Jahre lange Tradition zu vergessen und es zu einer Masse zu reduzieren, die vollkommen
unfähig zur Befriedigung jeglicher kultureller Bedürfnisse, die evtl. geweckt
werden könnten, sein sollte.
Einer vom ersten Moment an rücksichtlosen Zerstörung unterlagen
die Kulturgüter der jüdischen Gesellschaft. Jedwede kulturelle Erscheinungen wurden untersagt.
138
Das in diesem Bereich beschriebene, sechs Jahre andauernde Vorgehen der Besatzer, besonders spürbar und rücksichtslos in den ins Reich eingegliederten Gebieten, aber auch sehr brutal im Generalgouvernement, verursachte riesige Schäden im Gesamtbild des kulturellen Lebens Polens, Schäden, die nur in sehr geringem Umfang mit Geld berechenbar sind. Das ganze materielle Inventar des Kulturbereiches, sei es im Schulwesen, in Museen
oder Bibliotheken, unterlag der Konfiszierung oder Zerstörung, wie z.B. 40–
80% des Bestands der Hochschulen und Büchersammlungen. Die Anzahl
der in der Kultur aktiv Tätigen schrumpfte in Folge der gezielten Auslöschung dieser Menschen durch die Besatzer. So starben in der Kriegszeit z.B.
etwa 700 Professoren und wissenschaftliche Hochschulmitarbeiter, über 1 000
Lehrer der Mittel- und Berufsschulen, bis zu 4 000 Grundschullehrer. Nicht
nur soziale Verluste, sondern auch der natürliche Verlust konnten nicht ausgeglichen werden, da der Zufluss neuer Kräfte angesichts des Bildungsverbots und des Verbots jeglicher kultureller Aktivität über sechs Jahre lang
völlig gesperrt war. Das allgemeine Kulturniveau sank zwangsläufig angesichts der Auflösung des Bildungswesens und des Verbots jeglicher kultureller Unterhaltung erheblich. Die nun anstehenden Aufgaben übersteigen
die Aufgaben aus der Vorkriegszeit, denn es handelt sich nicht nur um die
übliche kulturelle Entwicklung, sondern auch um die Notwendigkeit, die
entstandenen Lücken auszugleichen das Niveau an den Vorkriegszeitstand
zu heben. Polen stellt sich dieser Aufgabe mit einem verminderten materiellen Inventar und einem viel schmaleren Menschenkontingent, einem Verlust der älteren, qualifizierten Arbeiter und einem gleichzeitigem Mangel an
entsprechend ausgebildeten Nachfolgern.
Um wenigstens teilweise diesen Folgen Abhilfe zu leisten, wird die
durch den Krieg stark verminderte Generation große Anstrengung leisten
müssen, mit der Gefahr der verfrühten Ausbrennung. Und zweifellos sind mindestens die nächsten zwei Generationen zu übermäßigen Mühen verurteilt.
4. Kampf gegen das Polentum in der Volkswirtschaft
Was das wirtschaftliche Leben betrifft, so fallen die von verschiedenen
Kriegsumständen verursachten Schäden mit den durch die Politik der Besatzer
verursachten Verlusten zusammen. Wie bereits oben erwähnt hat schon die
Septemberkampagne schwere Verluste in diesem Bereich verursacht. Erheblich
größere Schäden entstanden in Folge von Kriegshandlungen in den Jahren 1944–
1945, in der Zeit des Verdrängens der deutschen Armee aus den besetzten
Gebieten, in Folge von zweckmäßigen Zerstörungen der Deutschen in dem
besetzten Land und schließlich in Folge von Beschlagnahmungen und der
Ausfuhr von großen wirtschaftlichen Gütern nach Deutschland. Die Verluste, die während der Besatzung entstanden, waren auch in diesem Bereich
größer als die Verluste, die während der Kriegshandlungen entstanden sind.
139
In der Politik der Besatzer verflochten sich im Bereich der Volkswirtschaft drei unterschiedliche Tendenzen, von denen jede einzelne für die Wirtschaft schwerwiegende Schäden verursachte. Die Besatzungsbehörden strebten von Anfang an nach der Eingliederung des Wirtschaftsapparats der
Besatzungsgebiete in die deutsche Kriegswirtschaftspolitik mit dem Ziel,
dieselbe auf Zwang basierende Wirtschaftsordnung einzuführen, die in
Deutschland zu Kriegszwecken bereits eingeführt war. Andererseits war zu
beobachten, dass in einigen Zeitabschnitten im wirtschaftlichen Bereich eine
eindeutige Raubpolitik geführt wurde, bei der nicht nur die Inlandsressourcen, sondern auch gesellschaftliche Einnahmen und staatliches Vermögen ausgebeutet wurden. Schließlich gab es auch im wirtschaftlichen Bereich, wie oben im anderen Zusammenhang erwähnt, eine eindeutige und
planmäßige deutsche Politik, die nach Zerstörung und nach Degradierung
des polnischen Elements auf ein möglichst niedriges Niveau strebte, die sich
im Eigentums- und Besitzbereich, im Arbeits- und Vergütungsbereich oder
im Verpflegungs- und Wohnungsbereich manifestierte. Alle drei oben genannten Tendenzen verursachten schwere Verluste in der polnischen Volkswirtschaft.
Der Versuch, die Regeln der deutschen Kriegswirtschaftsordnung in
Polen einzuführen, was in den in das Deutsche Reich eingegliederten Gebieten teilweise gelungen ist, nahm im Generalgouvernement eine karikative
Form an. Der mit ihr verbundene Umbau bestimmter Produktionsbetriebe,
die Liquidierung vieler Betriebe sowie das Verbot der Ausübung zahlreicher
Wirtschaftsgeschäfte, welche für Kriegszwecke nicht unentbehrlich, aber für
das normale wirtschaftliche Leben durchaus notwendig waren — von Verlusten in gesellschaftlichen Erträgen ganz zu schweigen — zogen mehrere
Vermögensverluste nach sich, z.B. in Form vom Verlust einer beträchtlichen
Anzahl von Standorten der polnischen Volkswirtschaft, der Vernichtung von
Produktionsanlagen in Betrieben durch Überlastung und Ersatzteilmangel,
zuletzt in Form von Zerstörung von nicht renovierten Gebäuden, Verwüstung des Bodens und damit verbundener Fruchtbarkeitsverringerung.
Schwerwiegende Folgen für das wirtschaftliche Leben in Polen hatte
auch die Unterbrechung der Tätigkeit der Polnischen Bank, die zwangsmäßige Errichtung einer speziellen Institution unter dem Namen „Emissionsbank“ und der zwangsmäßige Wechsel der Banknoten der Polnischen Bank
in das von den Besatzungsbehörden emittierte Papiergeld. Diese Bank, deren Errichtung völkerrechtswidrig war, wurde zu einem weiteren Instrument
der wirtschaftlichen Ausbeutung Polens, indem sie auch technisch die Ausfuhr von zahlreichen Gütern ermöglichte.
Die Raubpolitik der Besatzer, die auf die vollständige Ausbeutung der
polnischen wirtschaftlichen Ressourcen zu Kriegszwecken zurückzuführen
ist, zeigte sich z.B. bei den Folgen der Reduzierung des Viehbestandes im
Inventar der Landwirtschaft (im Durchschnitt um mehr als die Hälfte), in
140
riesigen Zerstörungen des Baumbestandes in Wäldern, was mit mehr als
200 000 Hektar völlig zerstörten und 500 000 Hektar teilweise zerstörten
Baumbestandes endete. Die Raubpolitik der Besatzer zeigte sich aber auch
in anderen wirtschaftlichen Bereichen. Zu dieser Gruppe kann man auch die
von den deutschen Behörden beinahe völlig geraubten Inhalte der Banksafes und die faktische Beschlagnahme der Depositen in Kreditinvestitionen
rechnen.
Sowohl die Folgen dieser zwangsmäßigen Kriegswirtschaft als auch
die Folgen der Raubpolitik verursachen bis heute zahlreiche Bürden und
Schwierigkeiten und werden noch mehrere Jahre andauern. Die Verarmung
der Gesellschaft ist auch nicht das einzige und das härteste Anzeichen dieser Folgen. Sie beeinträchtigen vor allem die Entwicklung der Produktionsprozesse der Nachkriegszeit, da der Produktionsapparat wesentlich geschädigt wurde. Zerstörungen oder schwere Schäden der Gebäude in über 350 000
Bauernhöfen (mehr als 1/5 des Besitzstandes), Reduzierung des Zugtier- und
Schlachtinventars in diesen Bauernhöfen um 60%, Verwüstung von 14 000
Produktionsbetrieben (Gesamtzahl 23 000) und Vernichtung gesamter Reserven und Produktionsstoffe, Zerstörung des Kommunikationsapparats um
mehr als 80% — das sind nur einige Zahlen, die einen Einblick geben, welche Hürden Polen bei dem Aufbau des Wirtschafslebens in der Nachkriegszeit und bei der Entwicklung der Produktion und des Produktaustausches,
die als Grundlage und Bedingung des Wohlstand dienen, zu bewältigen hat.
Diese Schwierigkeiten erhöhen sich zudem infolge der biologischen
Vernichtung der leistungsfähigsten Kräfte der Nation und den damit verbundenen Arbeitskraftmangel bei dem umfangreichen Wiederaufbau des
Landes. Die kapitalisierte Höhe derartiger Schäden, die das zukünftige Einkommen belasten wird, ist doppelt so hoch wie die registrierten Sachverluste.
Die oben genannten zerstörerischen Tendenzen Deutschlands äußerten sich vor allem im Eigentumsbereich. Die jüdische Bevölkerung wurde
sofort nach der deutschen Besetzung des Staates ihres gesamtes Vermögen
beraubt. Die erste Besatzungsperiode (1939 und die erste Hälfte 1940) brachte auf dem gesamten polnischen Gebiet, das ins Reich eingegliedert wurde,
Enteignungen eines riesigen Teiles der polnischen Bevölkerung. Diese Enteignung umfasste etwa 5 Mio. Hektar Ackerboden und ging einher mit einer
brutalen Aussiedlung eines großen Teils der polnischen Bevölkerung aus
diesem Gebiet, einer Umsiedlung ins Generalgouvernement oder einer Verschleppung zur Sklaven- und Zwangsarbeit ins Deutsche Reich. Die übrige
Bevölkerung wurde ohne jegliche Rechte zur Zwangsarbeit unter Aufsicht
der deutschen Bevölkerung verurteilt, bekam für ihre Arbeit eine deutlich
niedrigere Vergütung als die deutsche Bevölkerung, verfügte über eine fast
um die Hälfte kleinere Verpflegungsration und wurde zur Abgabe der besseren Wohnungen an Deutsche gezwungen. Die durch die Deutschen vollzogene Enteignung entwickelte sich im Generalgouvernement schrittweise.
141
Zu Beginn betraf die Enteignung die großen Produktionsbetriebe, dann
umfasste sie auch einen Großteil der Grundstücke, eine Reihe von kleineren
Betrieben, einen immer größeren Teil des Grundbesitzes und schließlich —
am Ende der Besatzung — auch einen Teil des bäuerlichen Grundbesitzes.
Das beschlagnahmte Vermögen wurde größtenteils vernichtet und den Besitzern nach dem Krieg nicht zurückgegeben, was dauerhafte Schäden für
das Volksvermögen bewirkte. Im breiteren Kontext betraf es das Mobiliarvermögen, die Handwerks- und Handelsbetriebe sowie das jüdische Vermögen. In Folge des Krieges wurden in Polen etwa 200 000 Handelsbetriebe
und etwa 85 000 Handwerksbetriebe vernichtet. Aber auch das verbliebene
Vermögen arbeitete in den Kriegsjahren nicht zum Vorteil der polnischen
Wirtschaft, sondern ausschließlich zu Gunsten der deutschen Wirtschaft.
Übrigens ist der in den polnischen Händen gebliebene Teil des Nationalvermögens auch nicht frei von schweren Schäden.
Außer den Vermögensschäden wurde aus dem wirtschaftlichen Umlauf ebenfalls ein Großteil der gesellschaftlichen Erträge der Kriegsjahre (die
bereits infolge der Kriegsbedingungen verringert waren) abgeführt und für
deutsche Wirtschaftszwecke gebraucht. Dies führte z.B. zur zwangsmäßigen Einziehung der Kontingente von Landwirten, die nur teilweise für die
Bedürfnisse der polnischen Bevölkerung aufgebraucht wurden, es verursachte aber auch den Verkauf von Industriewaren zu herabgesetzten Preisen fast
ausschließlich in Hände der deutschen Bevölkerung. Die proletarisierte polnische Bevölkerung und der polnische Juristenkreis aus der Vorkriegszeit
wurden während der Besatzung zur Arbeit, die hauptsächlich der deutschen
Wirtschaft Vorteile einbrachte, gezwungen. Es wurde ein neues Arbeitsrecht
eingeführt, das fast alle Privilegien der Arbeitnehmer abschaffte und der
Arbeit einen zwangsmäßigen Charakter verlieh. Das Verbot den Arbeitsplatz
zu wechseln, Beschränkung der Urlaubszeit bis auf das Minimum, Lohnbestimmungen nicht laut Vertrag, sondern nach aufgedrängten Tarifen, stellten die Arbeiter in völlige Abhängigkeit von den deutschen Behörden als
Arbeitgeber. Auch in diesem Bereich besaßen die Deutschen die entscheidenden Privilegien. Polen mit guter beruflicher Qualifikation war es untersagt, zum Vorgesetzten eines Deutschen zu werden. Die von Polen erhaltenen Löhne waren trotz der Verlängerung der Arbeitszeit weitaus geringer
als die den Deutschen ausgezahlten Löhne. Außer des Arbeitszwangs in Polen
wurden auch Hunderttausende Menschen zur Zwangsarbeit nach Deutschland deportiert, wo noch schlimmere Arbeitsbedingungen herrschten. Zur
Zwangsarbeit nach Deutschland wurden in den Kriegsjahren insgesamt etwa
2,5 Mio. Polen verschleppt.
Die Verpflegung der polnischen Bevölkerung erfolgte, verglichen mit
der Verpflegung der deutschen Bevölkerung in demselben Staat, nach geminderten Normen. In den ins Deutsche Reich eingegliederten Gebieten war
die Verpflegung fast um die Hälfte geringer als die Verpflegung für die deut142
sche Bevölkerung. Im Generalgouvernement beschränkte sie sich ausschließlich auf die unmittelbar für die deutsche Wirtschaft arbeitende Bevölkerung,
für den restlichen Teil der polnischen Bevölkerung war Verpflegung eine
Fiktion. Der Kalorienwert derjenigen Produkte, die der polnischen Bevölkerung zugeteilt waren, schwankte zwischen 400 bis 700 Kalorien pro Tag, sie
war also um ein Vielfaches niedrigerer als das lebensnotwendige Mindestmaß. Und auch hier wurden zu Gunsten der deutschen Bevölkerung brutale
Wohnungsverschiebungen durchgesetzt. Die Verpflegungsschranken führten zur Entstehung eines illegalen Warenmarkts. Bekämpft wurde er aber
von den Besatzungsbehörden mit Hilfe verschiedener Verordnungen, gemäß
welcher sogar für kleinere Ausschreitungen die Todesstrafe drohte. In der
Praxis wurden in vielen Fällen gegenüber Gesetzesbrechern solche Verordnungen angewandt wie z.B. die Verschleppung zur Zwangsarbeit ins Deutsche Reich oder in ein Konzentrationslager.
Die deutsche Politik führte im Bereich der polnischen Volkswirtschaft
zu einer riesigen Verarmung des Landes. Ein Großteil des Nationalkapitals
wurde zerstört oder den Besitzern zwangsweise weggenommen. Der Zerstörung erlagen der Produktionsapparat in der Industrie, im Handwerk und
in der Landwirtschaft, gesamte Reserven und städtische Immobilien. Die
Reduzierung und die Wegnahme des Nationaleinkommens schmälerten stark
die Kapitalisierungsmöglichkeiten für die Folgejahre und behinderten den
Wiederaufbau. Viele dieser Erscheinungen werden noch viele Jahre weitreichenden Einfluss haben.
5. Die Vernichtung der Bevölkerung
Das Schicksal der Volkswirtschaft beeinflusste auch den biologischen
Stand der Bevölkerung. Das Elend, in das ein Großteil der polnischen Gesellschaft in den Kriegsjahren getrieben wurde (Hausen unter menschenunwürdigen Bedingungen, ohne Kleidung, ohne Lebensunterhalt), übte einen äußerst negativen Einfluss auf den Gesundheitszustand der Bevölkerung und ihre Arbeitsfähigkeit in den ersten Nachkriegsjahren aus. Abgesehen von anderen Folgen war dies auch die Ursache schwerwiegender biologischer Schäden. Diese Schäden hatten auch andere Gründe. Neben der
Besatzungswirtschaft der Deutschen, deren Grundsätze bereits geschildert
wurden, verfolgten die Besatzer die härtesten Zwangsmaßnahmen. Schon
in den ersten Besatzungstagen vollzogen die Deutschen zahlreiche Terrorakte. In den ersten Wochen der Besatzung wurden in Warschau zwei junge
Frauen erschossen — nur weil sie propagandistische Plakate gegen England
abgerissen hatten. Im Dezember 1939 wurden mehr als hundert willkürlich
ausgewählte Personen in der Ortschaft Wawer in der Nähe von Warschau
erschossen, weil ein deutscher Polizist von einem Angreifer getötet wurde.
Diese Terrorakte wurden nur zu einem symbolischen Anfang weiterer Akte
143
der kollektiven Verantwortung und des Massenterrors. Darüber hinaus kamen hinzu: zahlreiche Dörferverbrennungen, Verschleppungen tausender
Menschen in Konzentrationslager, öffentliche Massenexekutionen (über 70
solcher Exekutionen allein in Warschau) und die Tötung der Bevölkerung
ganzer Stadtteile während des Warschauer Aufstands. Der Terror war nicht
nur eine spezifisch verstandene Regierungsmethode der Besatzer, sondern
auch ein Mittel zum Erreichen des oben formulierten Hauptziels — der biologischen Vernichtung der ganzen Nation. Demselben Zweck diente der Terror gegenüber der jüdischen Bevölkerung, die auf den polnischen Gebieten
fast völlig in Erschießungen auf Straßen, in Gaskammern und Krematorien
in Konzentrationslagern ermordet wurde. In den Kriegsjahren wurden etwa
3 Mio. polnischer Juden getötet.
Dem gleichen Ziel diente auch die Erschießung von einigen tausend
Menschen (darunter zahlreichen führenden Vertretern der polnischen Gesellschaft) in den warschaunahen Wäldern, in der Ortschaft Palmiry, während einiger Monate im Jahr 1940. Dieser Art von Terror entsprachen auch
die sog. Straßenrazzien, die breit geführt zufällig ausgewählte Personen betrafen, welche später zu Zehntausenden die gigantischen Konzentrationslager in Auschwitz und Majdanek füllten. Dieser Art von Terror entsprach
ebenfalls die besondere Repressionen gegenüber von Intelligenzgruppen.
Diese vernichtenden Terrormaßnahmen führten gemeinsam mit den
Begleitumständen des Krieges und der Besatzung, wie den Verpflegungsund Wohnbedingungen, dem Kleidungsmangel, und dem durch das deutsche Entlohnungssystem verursachten Elend, den zwangsmäßigen und brutalen Aussiedlungen, den Bedingungen der Zwangsarbeit in Polen und in
Deutschland, zu einem Bruch im biologischen Bestand der Bevölkerung.
Diese Faktoren haben den Bevölkerungstand bedeutend vermindert, wie den
beigefügten Tabellen zu entnehmen ist. Der gesamte Verlust der Bevölkerung der polnischen Gebiete, einschließlich der Verluste der Armee, beläuft
sich auf mehr als 6 Mio. Menschen, d.h. 22% der Gesamtbevölkerung — absolut sowie verhältnismäßig eine immense Zahl. Die Zahl der Invaliden stieg
in Polen auf etwa 600 000, was für den wirtschaftlich aktiven Teil der Gesellschaft eine große Bürde bedeutet. Die Zahlenproportion der im Krieg gestorbenen Bevölkerung zu der überlebenden Bevölkerung charakterisiert die
biologischen Verluste, die durch die erwähnten Bedingungen und die deutsche Tätigkeit verursacht wurden, aber nicht ausreichend. Schwerwiegende
Folgen hatten die bereits genannten Umstände nicht nur für den Teil der
Bevölkerung, der den Krieg überlebt hat, sondern auch für die gesamte Struktur der polnischen Bevölkerung. Die oben genannten Umstände, sowie die
von den Besatzern individuell oder massenhaft durchgeführten Verfolgungen begünstigten den riesigen Zuwachs der Invalidität und das Fortschreiten der Krankheiten, bei denen an erste Stelle Tuberkulose und Nervenkrankheiten traten. Die Sterblichkeitsrate stieg von 13 auf 18‰, die Sterblichkeit
144
der Säuglinge auf 26‰. An Tuberkulose leiden heutzutage etwa anderthalb
Millionen Menschen und der Gesundheitszustand der Kinder ist wesentlich
schlechter als zuvor. Es gibt zudem viele Psychoneurosen, einen Zuwachs
an Alkoholismus und an Drogenabhängigkeit. Diese Umstände, sowie die
aus den von den Besatzern angewandten Methoden in wirtschaftlichen und
anderen Bereichen resultierende Minderung der öffentlichen und individuellen Moralität, führten zur Verringerung der Arbeitsfähigkeit und Produktivität, die erst nach einiger Zeit wieder zur Norm zurückkehren können. Es
sollte auch berücksichtigt werden, dass der Terror der Deutschen hauptsächlich junge Menschen und Menschen im Produktionsalter traf. Zusammen
mit den Kriegsteilnehmern gab es in der Gruppe junger Menschen und Männer prozentual gesehen einen größeren Verlust. Gepaart mit dem Rückgang
der Geburten um etwa 1,2 Mio., was nicht nur eine Folge der Besatzungsbedingungen, sondern auch der besonderen Handlungsmethoden der
Besatzer (z.B. Eheschließungsverbot im Neu-Reich) war, verursachte dies
nachteilige Verschiebungen in der Altersstruktur der Bevölkerung, die in
kurzer Zeit schwer nachzuholen sind.
Als Beispiel kann hier Warschau dienen — die am stärksten von der
Besatzung betroffene Stadt — in der, verglichen mit der letzten Volkszählung in der Vorkriegszeit, das Verhältnis von Frauen zu Männern im Februar
1946 von 119,4 zu 100 auf 142 zu 100 gestiegen ist. Der Anteil der Bevölkerung im Alter zwischen 20–24 Jahren ist von 23 auf 14,3% und im Alter zwischen 20–39 Jahren von 39 auf 34% im Verhältnis zur Gesamtbevölkerung
gesunken.
6. Die Zerstörung Warschaus
Eines der Hauptziele der Deutschen war die Zerstörung der Hauptstadt Warschau im Rahmen der allgemeinen Besatzungspolitik zur Vernichtung der historischen Rolle der polnischen Nation. Die finale Zerstörung
Warschaus fiel mit dem Warschauer Aufstand im Jahr 1944 zusammen und
erfolgte unmittelbar in den Folgemonaten nach dem Aufstand und nach der
vollständigen Beseitigung der Bevölkerung.
Diese Zerstörungen waren jedoch keine Repressionsmaßnahmen, sondern ein Zeichen und gleichzeitig der Abschluss der planmäßig durchgeführten Aktion.
Bereits im Jahr 1939, während der Besatzung Warschaus, zerstörten
die deutschen Truppen in der Stadt zahlreiche Objekte, die zwar keine Bedeutung für die Verteidigung der Stadt hatten, aber besonders für ihre Kultur und Tradition wichtig waren. In der Besatzungszeit gab es Pläne, Warschau zu einer Provinzstadt mit hunderttausend Einwohnern zu reduzieren. Die Vernichtung des Königsschlosses in Warschau im Jahr 1944 begann
bereits in den Jahren 1939–1940. Außer der völligen Verwüstung der Innen145
räume und der Ausstattung wurden bereits damals Löcher gebohrt, um die
Mauer zu sprengen. Nach dem Aufstand vernichteten die deutschen Besatzer alles, was noch erhalten geblieben war: Gebäude, Industrieanlagen, die
noch nicht ausgeraubt worden waren, privates Vermögen, Kirchen und historische Bauten, alle Warschauer Archive und alle alten polnischen Drucke der
Warschauer Bibliotheken, die zuvor an eine Stelle gebracht wurden und schließlich alle Denkmäler der Hauptstadt. Dies war schlichtweg eine rücksichtlose
Vernichtungsaktion, die keineswegs durch die Notwendigkeiten des Krieges
bedingt war.
Die deutsche Zerstörungspolitik gegen die Hauptstadt vergrößerte
zudem die bereits vorhandenen Probleme beim Wiederaufbau der zerstörten Stadt. Abgesehen von den kolossalen Schäden am Vermögen und an den
Kulturgütern, von denen sich ein Großteil in der Hauptstadt befand, zog die
Zerstörungsaktion und fast völlige Vernichtung des Dispositionszentrums
des Landes, des Sitzes der Oberen Staatsbehörden und der wirtschaftlichen
Zentralbehörden sowie des großen Kulturzentrums riesige organisatorische
Schwierigkeiten bei dem Wiederaufbau des gesellschaftlichen Lebens nach
sich, was auch zweifellos eines der verfolgten Ziele der Besatzer war.
7. Schlussbemerkungen
Trotz der oben charakterisierten Lebensbedingungen in der Besatzungszeit hatte sich die polnische Bevölkerung nie und nicht einmal teilweise der
feindlichen Übermacht unterworfen. Der im Jahr 1939 verlorene Kampf
wurde auf See und in den Bergen Norwegens, auf den Feldern Frankreichs,
in der Luft über England, in der Sowjetunion, in Afrika, Italien, den Niederlanden und Deutschland fortgesetzt. Bewaffnete Kämpfe wurden auch innerhalb des Landes geführt. Nach dem hoffnungslosen Widerstand der Truppen von General Kleeberg in der Nähe von Kock im Oktober 1939, folgten
noch im selben Winter Partisanenkämpfe der Truppen von Major Hubal in
den Heiligkreuz-Bergen (Góry Świętokrzyskie), es entstanden Militärverbände, Truppen der Polnischen Heimatarmee (Armia Krajowa), der Volksgarde (Gwardia Ludowa), der Volksarmee (Armia Ludowa), der Bauern-Bataillone (Bataliony Chłopskie), der Polnischen Volksarmee (Polska Armia
Ludowa) und anderer kleinerer Truppenformationen. Der polnische Widerstand wurde nicht nur in Form eines bewaffneten Kampfes realisiert. Man
bekämpfte aktiv alle Nachwehen jeglicher deutscher Pläne, die in verschiedenen Lebensbereichen gegen die polnische Identität gerichtet wurden. Als
Beispiel dient hier das weit verbreitete konspirative Schulsystem von den
höchsten bis zu den niedrigsten Stufen, geheime, in dutzenden Verlagen und
in tausenden Exemplaren herausgegebenen Presseschriften und schließlich
auch die geheim herausgegebenen Bücher. Alle diese Formen des Kampfes,
die auf den besetzten Gebieten geführt wurden, verursachten riesige Schäden,
146
nicht nur unter den Kämpfenden, sondern auch am Vermögen und Leben
der Zivilbevölkerung. Dies war aber unvermeidlich, und hatte ferner den
positiven Aspekt, dass es nach dem Krieg zu einem erleichterten, schnellen
Wiederaufbau unseres Staatswesens und einer psychischen Regeneration der
Bevölkerung, die sich nie für besiegt hielt, kam. Andererseits hat die Fähigkeit der Gesellschaft, sogar in schwersten Situationen Lösungen zu finden,
in jedem Fall den Prozentsatz der Verluste, insbesondere der Menschenlebenverluste, reduziert. Trotzdem ist die Höhe der Einbußen riesig, was die Unterstützung von außen und die Aufwendung aller Kräfte im Land nötig
macht.
Die Situation bei dem Wiederaufbau des Staates und der Heilung der
Kriegswunden erleichterte die unmittelbar nach dem Krieg durchgeführte
Umstrukturierung der Gesellschaft, die es möglich gemacht hat, planmäßig
die großen materiellen Ressourcen (die sich oft im Besitz einzelner Personen
befanden) zu nutzen und eine Planwirtschaft zu führen, die alle aktiven Kräfte
der Gesellschaft ausnutzte. Den Wiederaufbau erleichterte zudem die Möglichkeit den wirtschaftlichen Apparat und die Bodenschätze auf den wiedergewonnenen Gebieten zu nutzen, obwohl auch dort die Kriegszerstörungen
sehr groß waren.
Trotz all dem wird Polen die von dem Feind in allen Lebensbereichen
angerichteten Schäden noch lange Zeit spüren.
* * *
Wenn wir die Höhe der von Polen erlittenen Verluste analysieren, um
ihre ganze Kolossalität einzuschätzen, sollten wir ein Axiom nicht unberücksichtigt lassen.
Das alles war nicht nur eine Handlung der verbrecherischen Mentalität eines Menschen oder sogar einer so disziplinierter Menschengruppe, wie
es die Hitlerpartei war. Das Naziregime hat eine Idee und den Plan zur Vernichtung geschaffen — und das deutsche Volk hat diesen Plan in voller Einstimmigkeit verwirklicht. Das Naziregime offenbarte und verstärkte im höchsten Grad die Tendenz, die seit den Zeiten Friedrichs des Großen im deutschen Volk tief verwurzelt und entwickelt wurde — die Tendenz zur Schaffung eines Imperiums und Wohlstandes des deutschen Volkes auf polnischem
Gebiet.
Der Sieg der Alliierten rettete das polnische Volk vor der Vernichtung,
aber die sechs Jahre lang dauernde Besatzung und Peinigung verursachte in
jedem einzelnen Bereich dermaßen große Schäden, dass keine Rechnung ihre
Folgen in vollem Umfang wiedergeben kann.
Man kann materielle Schäden nur fragmentarisch und unvollständig
schätzen. Denn infolge der massenhaften Aussiedlungen der Polen aus den
ins Reich eingliederten Gebieten und der Judenvernichtung wurde der Handel
147
und das Handwerk ausgelöscht, infolge der Beschlagnahme von Industriegütern und Ausfuhr der wertvollsten Maschinen nach Deutschland wurde
die Produktion und das Nationaleinkommen verringert, infolge der Vernichtung von 55% des lebenden Inventars wurde die Landwirtschaft zerstört,
infolge von Goldbeschlagnahmung, der Einführung einer wertlosen Währung und Emissionsmachenschaften wurde der finanzielle Apparat desorganisiert, infolge von Deportationen von 2 Mio. Polen zur Zwangsarbeit nach
Deutschland wurde dem Land ein riesiges Arbeits- und Energiepotential
genommen.
Das Eisenbahnwesen erlitt Schäden in Höhe von 84%, das Post- und
Fernmeldewesen in Höhe von 62%, das Schulwesen von etwa 60%, die materielle Kulturausstattung von 43%, die Forstwirtschaft, die so schwer wiederaufzubauen ist, von 28%. Aber nicht hierin liegt der Schwerpunkt. In Polen
gibt es über eine Million an Tuberkulose erkrankte Menschen, eine halbe
Million arbeitsunfähige Invaliden, 22% polnischer Bürger wurden getötet.
Das ist die Bilanz des Zweiten Weltkrieges in Polen — das ist die Aussage der gesammelten und unten genannten Zahlen.
148
STATISTISCHE TABELLEN
(allgemein)
I. Biologische Verluste der polnischen Bevölkerung
II. Menschenverluste, geordnet nach Todesursache
III. Menschenverluste, geordnet nach prozentualem Verhältnis
zur Gesamtbevölkerung
IV. Menschenverluste und Invalidität. Verluste der Stadtund Landbevölkerung
V. Einzelne Formen des Besatzungsterrors (Auswahl)
VI. Vergleichende Zusammenstellung der Menschenverluste
in einzelnen, am Krieg teilnehmenden Ländern
VII. Materielle Schäden — allgemeine Zusammenstellung
VIII. Zusammenstellung direkter Schäden
IX. Quantitative Zusammenstellung zerstörter Objekte nach ihrer Art
X. Zusammenstellung der Kriegsverluste pro Kopf in Polen
und in anderen besetzten Staaten
149
Tabelle I.
Biologische Verluste der polnischen Bevölkerung
Allgemeine Zusammenstellung
Spezifizierung
1. Menschenverluste — Insgesamt ...............
a) in Folge direkter Kriegshandlungen
b) in Folge des Terrors der Besatzer
2. Invaliden
(Kriegsinvaliden und Zivilinvaliden)
— Insgesamt ................................................
a) Körperliche Behinderung ......................
b) Psychische Behinderung .......................
3. Zuwachs der Tuberkuloseerkrankungen
(im Vergleich zur theoretischen
Zahl der Erkrankungen) ...........................
*)
**)
Anzahl der
Personen
in Tausenden
*)
6.028
644
5.384
**)
%
100,0
10,7
89,3
590
530
60
100,0
89,8
10,2
1.140
100,0
darunter etwa 3 Mio. Juden
darunter 100.000 Kriegsinvaliden
Anmerkung: Als Grundlage der Bestimmung der Verluste in den an die Sowjetunion abgetretenen Gebieten wurde die Zahl der Menschen in Betracht gezogen, denen
ein Wahlrecht bzw. Bestimmungsrecht zugunsten Polens zusteht oder zustünde (wären sie am Leben), und deren Zahl im Jahre 1939 auf 5.193.000 Menschen (4.222.000 Polen und 971.000 Juden) berechnet wurde.
150
Tabelle II.
Menschenverluste, geordnet nach Todesursache
Spezifizierung der Menschenverluste
Anzahl
der Personen
in Tausenden
%
Insgesamt
1. In Folge direkter Kriegshandlungen ........
a) Verluste der Armee .................................
b) Verluste der Zivilbevölkerung .............
2. In Folge des Terrors der Besatzer ..............
a) Opfer der Vernichtungslager,
Befriedung, Exekutionen,
Ghettoliquidationen etc. .......................
b) Gefangene, Lagerinsassen,
Opfer anderer Haftstätte
(Tod als Folge von Epidemien,
Erschöpfung, schlechter
Behandlung usw.) ..................................
c) Verstorbene außerhalb von Lagern
und Gefängnissen, in Folge
der erlittenen Verwundungen,
Verletzungen, übermäßiger
Arbeit usw. ..............................................
6.028
644
123
521
5.384
100,0
10,7
2,0
8,7
89,3
3.577
59,3
1.286
21,3
521
8,7
Anmerkung: Unabhängig von den Verlusten in der Bevölkerung in Höhe von 6.028.000 Personen erfolgte in den Jahren 1939 bis 1945 ein Geburtenrückgang um ca.
1.215.000 Geburten.
151
Tabelle III.
Menschenverluste, geordnet nach prozentualem Verhältnis
zur Gesamtbevölkerung
Bevölkerung
Todesursache
Stand der polnischen und jüdischen
*)
Bevölkerung am 1.09.1939 ................
Tote insgesamt .............................................
Ursachen:
a) direkte Kriegshandlungen ....................
b) Ermordete in Vernichtungslagern,
im Rahmen der Befriedung,
Exekutionen, Ghettoliquidationen .....
c) Gefangene, Lagerinsassen, Opfer
anderer Haftstätte (Tot in Folge
von Epidemien, Erschöpfung,
schlechter Behandlung usw.) ..............
d) Verstorbene außerhalb von Lagern
und Gefängnissen, in Folge
der erlittenen Verwundungen,
Verletzungen, Schläge,
übermäßiger Arbeit usw. .....................
*)
152
Anzahl der Toten
in absoluten in % zur
Zahlen (1000) Gesamtbevölkerung
27.007
6.023
100,0
22,2
644
2,4
3.577
13,3
1.286
4,7
521
1,8
Die Zahl 27.007.000 stellt die polnische und jüdische Gesamtbevölkerung dar, die am 1.09.1939 innerhalb der damaligen Grenzen
Polens wohnhaft war.
Tabelle IV.
Menschenverluste und Invalidität
Verluste der Stadt- und Landbevölkerung
Spezifizierung
Tote ......................................................................
Stadt ...............................................................
Land ...............................................................
Invaliden ............................................................
Stadt ...............................................................
Land ...............................................................
Anzahl
der Fälle
in Tausenden
6.028
4.756
1.272
590
437
153
%
100,0
78,9
21,1
100,0
74,1
25,9
153
Tabelle V.
Einzelne Formen des Besatzungsterrors (Auswahl)
Bevölkerung
Formen des Terrors
Stand der polnischen und jüdischen
Bevölkerung am 1.09.1939 ..............................
Formen des Terrors:
1. Inhaftierung in Konzentrationslagern,
*)
Gefängnissen usw. ...................................
2. Zwangsarbeit polnischer
Staatsangehöriger, die nach
Deutschland oder in andere besetzte
Länder verschleppt wurden .....................
3. Aussiedlung/Vertreibung ..........................
*)
154
Anzahl der Menschen,
die direkt vom Terror
betroffen waren,
ihr Leben aber nicht
verloren haben
Anzahl in in % zur
Tausenden Gesamtbevölkerung
27.007
100,0
863
3,2
2.460
2.478
9,1
9,2
Die Zahl 863.000 stellt die Anzahl der Personen dar, die den Aufenthalt in Konzentrationslager und Gefängnisse überlebt haben. Die
Anzahl der Häftlinge, die gestorben sind, ist um eine Vielzahl höher.
Tabelle VI.
Vergleichende Zusammenstellung der Menschenverluste in einzel*)
nen, am Krieg teilnehmenden Ländern
Land
Südafrika
USA
Indien
Australien
Norwegen
Kanada
Neuseeland
Belgien
England
Frankreich
Tschechoslowakei
Luxemburg
Niederlande
Albanien
Sowjetunion
Griechenland
Jugoslawien
Polen
*)
Verluste: Tote
und Ermordete
insgesamt auf tausend
in Tausend Einwohner
6
187
759
12
8.6
41
10
59
368
653
250
5
200
28
7.000
558
1.706
6.028
0.6
1.4
2
2
3
3.4
6
7
8
15
15
17
22
24
40
70
108
220
Die Daten beruhen auf Unterlagen, übermittelt auf der Reparationskonferenz in Paris–Daten bezüglich der Sowjetunion beruhen auf
dem Bericht in der Zeitschrift „Gospodarka światowa i polityka
światowa“ (dt.: Weltwirtschaft und Weltpolitik, Nr. 10–11, Oktober–November 1946).
155
Tabelle VII.
Materielle Schäden
Allgemeine Zusammenstellung
(in Mio. Zloty)
Gesamt
*)
A. Direkte Schäden:
1. Zerstörung von Sachkapital ...................................
2. Weggenommene Produktion
und Dienstleitung im Zeitraum
der Besatzung ..........................................................
B. Indirekte Verluste:
1. Kosten, verbunden mit der Behebung
von Zerstörungen, die nicht
in Sachverlusten berücksichtigt
wurden ......................................................................
2. Verlorene Produktion in der
Nachkriegszeit, in Folge
von Zerstörung des Kapitals ................................
3. Verlorener Produktionsüberschuss
der getöteten und behinderten
**)
Personen ...............................................................
4. Verlorene Produktion in Folge
der Minderung der Effizienz
der menschlichen Arbeit und
Rentabilität des Kapitals in
der Nachkriegszeit .................................................
*)
258.432
62.024
26.776
845
52.502
74.650
41.635
Diese Summe umfasst nicht die Kriegsausgaben für polnische Militäreinheiten, die durch Verbündete gedeckt wurden oder anderweitig durch den Krieg verursachte Ansprüche des polnischen Staates
und polnischer Bürger aufgrund der unterbrochenen Handels- und
Wirtschaftsbeziehungen.
**)
Die Belastung des Staatsvermögens und der Sozialfürsorge aufgrund
von Invalidenrenten und Witwen- und Waisenkinderversorgung beträgt nach der Kapitalisierung 35.570 Mio. Zloty. Diese Summe ist
ein Teil der Gesamtsumme von 74.650 Mio. Zloty der kapitalisierten
zukünftigen Einnahmen nach Abzug der kapitalisierten zukünftigen Konsumption der ermordeten Menschen bzw. der gar nicht oder
nur teilweise arbeitsfähigen Personen unter Berücksichtigung der
normalen Sterberate und dem entsprechenden Zinssatz. In der Berechnung wurden berücksichtigt: Berufsstruktur, Geschlecht, Alter,
aber auch durchschnittliches Einkommen dieser Personen.
156
Tabelle VIII.
Zusammenstellung direkter Schäden
(in Mio. Zloty)
Bereich
Insgesamt
Landwirtschaft, Gartenbau,
Spezialanbau ................................
Forstwirtschaft, Jagdwesen,
Fischerei .........................................
Industrie, Bergbau,
Energiewirtschaft, Handwerk ...
Handel ...........................................
Kommunikation und Transport
Post .................................................
Öffentliche Verwaltung,
Selbstverwaltung, Monopole,
Banken und Versicherungen ......
Kulturgüter und Kunstwerke ....
Schulen und wissenschaftliche
Institutionen .................................
Gesundheitswesen .......................
Militärausrüstung ........................
Wohngebäude, Haushalt,
Bürogeräte von privaten
Personen und Vereinen ...............
Direkte VermögensVerhältnis
Schäden schäden der Vermögensschäden
zum
Nationalvermögen
am 1.09.1939
88.800
63.024
38%
11.302
5.240
35%
3.579
3.579
28%
22.411
7.096
10.591
700
11.039
7.096
8.791
562
32%
65%
50%
62%
5.340
5.365
3.000
5.365
60%
43%
3.022
539
5.266
1.858
539
5.266
60%
55%
100%
13.589
9.689
30%
Anmerkung: Bei der Berechnung des Prozentsatzes im Verhältnis zu dem Wert des Nationalvermögens im Jahre 1939, wurde das Militärinventar sowie das wirtschaftliche Inventar z.B. aus der Landwirtschaft nicht berücksichtigt, da diese bei der
Bestimmung des Nationalvermögens nicht mitgezählt wurden. Ebenso nicht
berücksichtigt wurden Bauten, die zwei- oder mehrfach geschädigt wurden.
157
Tabelle IX.
Quantitative Zusammenstellung der Kriegsschäden nach ihrer Art
1. Privatgebäude:
a) in Städten ...................................................................
b) Bauernhöfe ................................................................
2. Fabriken und Fabrikgelände .......................................
3. Geschäfte ........................................................................
4. Handwerkliche Werkstätten .......................................
5. Haushalte:
a) auf dem Land ............................................................
b) in den Städten ...........................................................
6. Kulturinstitutionen:
a) Museen .......................................................................
b) Theater .......................................................................
c) Kinos ...........................................................................
d) Volkskulturhäuser ...................................................
7. Schulen:
a) Hochschulen .............................................................
b) Mittelschulen ............................................................
c) Berufsschulen ............................................................
d) Grundschulen ...........................................................
e) Andere Schulen ........................................................
8. Gesundheitswesen:
a) Krankenhäuser .........................................................
b) Tuberkulosesanatorien ............................................
c) Heilbadeanstalten ....................................................
d) Sozialversicherungsanstalten ................................
e) Ärztehäuser und Behandlungsräume ..................
f) Arzt- und Zahnarztpraxen ......................................
9. Rundfunk:
a) Radiostationen ..........................................................
b) Telegrafstationen ......................................................
c) Radiogeräte ...............................................................
10. Transport:
a) Lokomotiven .............................................................
b) Personenwagons ......................................................
c) Güterwagons .............................................................
d) Hochseeschiffe .........................................................
e) Hafenschiffe ..............................................................
158
162.190
353.876
14.000
199.751
84.436
968.223
1.982.048
25
35
665
323
17
271
216
4.880
768
352
29
24
47
778
1.450
13
7
867.700
2.465
6.256
83.636
25
39
11. Eisenbahneinrichtungen:
a) Länge der Eisenbahnbrücken
und Viadukte in lfd. Meter ...................................
b) Länge der Gleise in km ...........................................
12. Straßeninfrastruktur:
a) Länge der Straßen mit gefestigter
Oberfläche in km ....................................................
b) Länge der Straßenbrücken in lfd. Meter ....................
13. Telekommunikationsinfrastruktur:
a) Telefonapparate ........................................................
b) Zentralisierte Telefonapparate ..............................
c) Länge der verbleiten Kabel in km .........................
14. Lebendiges Inventar:
a) Pferde .........................................................................
b) Vieh .............................................................................
c) Hufvieh ......................................................................
d) Schafe .........................................................................
2
15. Gefällte Holzmasse in m ..........................................
47.767
5.948
14.900
15.500
243.250
181.350
350.700
1.908.000
3.905.000
4.988.000
755.000
75.000.000
159
Tabelle X.
Zusammenstellung der Sachverluste pro Kopf in Polen
*)
und in anderen besetzten Staaten
Land
Polen
Jugoslawien
Frankreich
Niederlande
Tschechoslowakei
Griechenland
Belgien
Norwegen
Sowjetunion
*)
160
Sachverluste
in Mrd.
In Zloty
Zloty
pro Kopf
88.800
48.103
111.212
23.523
22.103
13.387
11.982
6.628
679.000 RUB
Sachverluste
in Mio.
in Dollar
Dollar
pro Kopf
3.288
16.882
626
3.161
9.145
601
2.651
21.143
504
2.735
4.472
520
2.141
4.202
407
1.936
2.545
368
1.457
2.278
277
2.283
1.260
434
3.880 RUB 679.000 RUB 3.880 RUB
Angaben bezüglich der Höhe der Sachverluste des Krieges sind den
Materialien, die auf der internationalen Reparationskonferenz in
Paris vorgestellt wurden, entnommen. Angaben bezüglich der
Kriegssachverluste der Sowjetunion sind der Meldung der „Außerordentlichen Staatskommission“ (poln.: Nadzwyczajna Komisja
Państwowa), die zur Bestimmung und Untersuchung deutscher Verbrechen berufen wurde, entnommen.
DETAILLIERTE TABELLEN
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Armeeverluste in Personen
Verluste der polnischen Intelligenz
Territoriale Verteilung der Sachverluste
Verluste in der Landwirtschaft, im Gartenbau und Spezialanbau
Verluste in der Forstwirtschaft
Verluste in der Forstwirtschaft (ohne Gebäude und Vorräte)
Verluste in der Energiewirtschaft, der Industrie und im Handwerk
Verluste in der Energiewirtschaft, der Industrie und im Handwerk
Allgemeine Zusammenstellung der Kriegssachverluste im Bergbau,
in der Industrie, der Energiewirtschaft und im Handwerk
Verluste im Handel
Verluste im Kommunikations- und im Transportwesen
Verluste im Kommunikations- und im Transportwesen
(ohne Gebäude und Vorräte)
Verluste der Post und Telekommunikation
Verluste der Post und Telekommunikation (ohne Gebäude
und Vorräte)
Verluste in der öffentlichen Verwaltung, der lokalen
Selbstverwaltung, Monopolen, Versicherungen, Banken
Verluste in der öffentlichen Verwaltung, der lokalen
Selbstverwaltung, Monopolen, Versicherungen, Banken
Verluste von Kultur- und Kunstgütern
Verluste von Kultur- und Kunstgütern (gemäß der einzelnen
Teilbereiche)
Verluste in Schulen und wissenschaftlichen Einrichtungen
Verluste in Schulen und wissenschaftlichen Einrichtungen
(ohne Gebäude und Vorräte)
Verluste im Gesundheitssystem
161
Tabelle 1.
Armeeverluste in Personen
getötet
verletzt
vermisst Gesamt
Insgesamt 123.178
1. Septemberkampagne 1939 ..................
66.300
2. I Armee im Osten .................................
6.275
3. II Armee im Osten ................................
7.607
4. Einheiten in Frankreich
und Norwegen 1940 ............................
2.079
5. Einheiten an der Seite Großbritanniens
122
a) Karpatenbrigade (Tobruk) ..............
2.197
b) II Korps ..............................................
1.014
c) I Panzerdivision ................................
d) I selbständige Fallschirm66
springerdivision ...............................
3.000
e) Luftwaffe ...........................................
1.500
f) Marine .................................................
18
g) Andere ................................................
*)
13.000
6. Warschauer Aufstand ........................
**)
20.000
7. Untergrundkampf .............................
236.606
133.700
12.552
15.212
420.760
420.000
-
780.544
620.000
18.827
22.819
4.154
-
6.233
468
8.737
3.595
11
264
305
601
11.198
4.914
159
29
28.000
30.000
179
1
-
404
3.000
1.500
48
41.000
50.000
*)
Die angegebenen Zahlen umfassen nicht die Zivilbevölkerung, darin eine große Zahl von Jugendlichen, die beim Kampf in nicht organisierten Einheiten gefallen sind, wie auch die Zivilbevölkerung, die
während des Warschauer Aufstands ums Leben gekommen wurde.
**)
Im Untergrundkampf, der gegen die Besatzer während der gesamten Besetzungszeit geführt wurde, sind mehr Personen umgekommen als angegeben. Bisher ist eine statistische Berechnung der Gesamtverluste nicht möglich gewesen. Allerdings kommen diese Verluste in der Gesamtzahl der biologischen Verluste Polens vor.
162
Tabelle 2.
Verluste der polnischen Intelligenz
(unvollständige Angaben)
Spezifizierung
1. Kultur-, Kunsthistoriker,
Museumspersonal, Archäologen ..............
2. Künstler / Bildhauer ...................................
3. Musiker ..........................................................
4. Schauspieler und Regisseure .....................
5. Schriftsteller ..................................................
6. Journalisten ...................................................
7. Richter, Staatsanwälte
und Gerichtsreferendare ...........................
8. Rechtsanwälte ...............................................
9. Ärzte ...............................................................
10. Zahnärzte ....................................................
11. Sanitäter / Personal des
Gesundheitswesens ...................................
12. Professoren und Hochschulmitarbeiter .
13. Mittelschullehrer ........................................
14. Kindergartenerzieher ................................
15. Grundschullehrer .......................................
16. Berufsschullehrer .......................................
17. Lehrer an anderen Schulen ......................
18. Bibliothekare ...............................................
19. Archivare .....................................................
20. Mitarbeiter von wissenschaftlichen
Gesellschaften oder Vereinigungen ........
21. Katholische Geistliche ...............................
22. Geistliche anderer Konfessionen ............
23. Bahnmitarbeiter .........................................
24. Postbeamte ..................................................
25. Finanzbeamte .............................................
26. Verwaltungsbeamte ...................................
27. Sozialversicherungspersonal ...................
28. Offiziere .......................................................
29. Ingenieure und Techniker ........................
Anzahl
der Todesfälle
62
235
60
104
56
122
Personen
“
“
“
“
“
1.110
4.500
5.000
2.500
“
“
“
“
3.000
700
848
34
3.963
340
411
54
91
“
“
“
“
“
“
“
“
“
32
“
2.647
“
Keine Angaben
6.124 Personen
2.412
“
3.958
“
Keine Angaben
1.183 Personen
9.000
“
Keine Angaben
163
Tabelle 3.
Territoriale Verteilung der Sachverluste
Wojewodschaft
Insgesamt
1. Białystok ........................................................
2. Gdańsk ...........................................................
3. Kielce ..............................................................
4. Kraków ...........................................................
5. Lublin .............................................................
6. Łódź samt d. St. Łódź .................................
7. Pomorskie ......................................................
8. Poznań ...........................................................
9. Rzeszów .........................................................
10. Śląsko-Dąbrowskie ....................................
11. Warszawa ....................................................
12. Hauptstadt Warszawa ..............................
164
%
100,0
4,2
5,2
8,4
5,1
3,2
8,8
5,2
8,6
4,1
5,5
7,2
34,5
Tabelle 4.
Verluste in der Landwirtschaft, im Gartenbau und Spezialanbau
(in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Bodenschäden in Folge
von Kriegshandlungen ...............................
2. Verluste des lebendigen Inventars ............
3. Verluste von Maschinen
und Landwirtschaftsgeräten .....................
4. Verluste im Gartenbau
und Spezialanbau ........................................
5. Verluste von landwirtschaftlichen
Vorräten, am 1.09.1939 ...............................
6. Weggenommene landwirtschaftliche
Produktion während
der Besatzungszeit ......................................
11.302
353
2.860
638
350
1.039
6.062
Anmerkung: In der oben aufgeführten Tabelle ist die Anzahl der Verluste von Immobilien
der Landbevölkerung (1,545 Mio. Zloty) sowie Verluste in Haushalten (511
Mio. Zloty), was zusammen 2,056 Mio. Zloty ergibt, nicht enthalten. Diese
Summe wird in den Verlustberechnungen von 1. Gebäuden und 2. Haushalten berücksichtigt.
165
Tabelle 5.
Verluste in der Forstwirtschaft
gemäß der Sachklassifikation
(in Mio.
Zloty)
Insgesamt
1. Bodenschäden .............................................................
2. Verluste des Waldbestandes ....................................
3. Verluste im Inventar und in der
technischer Ausstattung ..........................................
4. Verluste von Harz
und Nebenprodukten ..............................................
5. Verluste in der Jägerei ...............................................
6. Verluste in der Binnenfischerei ...............................
7. Verluste im Holzinventar .........................................
8. Andere ..........................................................................
9. Verluste in Privatwäldern ........................................
3.579
22
2.465
39
47
228
31
111
15
621
Anmerkung: In der oben aufgeführten Zusammenstellung sind die Verluste von Waldgebäuden (40 Mio. Zloty), im Holzverarbeitungsgewerbe (90 Mio. Zloty), sowie im Waldtransport — Züge und Transporteinrichtungen — (16 Mio. Zloty),
was insgesamt 146 Mio. Zloty ergibt, nicht berücksichtigt. Diese Summe ist in
den Rechnungen betreffend die 1. Gebäude, 2. Industrie und 3. Kommunikation und Transport berücksichtigt.
166
Tabelle 6.
Verluste in der Forstwirtschaft
(ohne Gebäude und Vorräte)
gemäß der einzelnen Teilbereiche (in Mio. Zloty)
Name
des
Teilbereichs
Insgesamt
1. Forstwirtschaft
a) Staatlicher
Wald
b) Privater
Wald
2. Jagdwesen
*)
3. Fischerei
*)
Verluste Boden Wald- Sachinventar,Harz und
insgesamt
bestand technische NebenAusstattung produkte
Tier- Andere Gesamt
und
Fischbestand
259
15
3.468
621
22
2.462
39
47
-
22
2.465
31
47
-
15
2.580
621
-
-
-
4
4
-
228
31
-
-
621
232
35
Dieser Teilbereich berücksichtigt die Binnenfischerei.
167
Tabelle 7.
Verluste in der Energiewirtschaft, der Industrie und im Handwerk
gemäß der Sachqualifikation
(in Mio.
Zloty)
Insgesamt
*)
1. Verluste in Gebäuden
(Fabriken, Kraftwerke, Gaswerke,
Handwerksbetriebe) ................................................
2. Verluste in Geräten, Maschinen
und anderen Gütern ................................................
3. Verluste von Rohstoffen, Halbfabrikaten,
fertiggestellter Produktion gemäß dem
Stand vom 1.09.1939 ................................................
4. Verluste in der weggenommenen
Industrieproduktion während
der Besatzungszeit ...................................................
5. Kapitalisierte Verluste in der Arbeit
polnischer Arbeiter während
der Besatzungszeit ...................................................
*)
22.411
1.828
4.440
4.771
6.126
5.246
vorläufige Bearbeitung
Anmerkung: Die oben aufgeführte Zusammenstellung berücksichtigt unter Punkt 3 unabhängig von den Rohstoff-, Halbfabrikat- und Fertigproduktverlusten der Industrie und des Handwerks auch die Verluste von fertiggestellten Produkten
anderer Bereiche, wie Kommunikation (323 Mio. Zloty), Militär (631 Mio. Zloty) und Staatsvermögen (Monopole). Punkt 2 berücksichtigt auch Verluste
anderer Bereiche von Industriegeräten wie z.B. Forstindustrie (90 Mio. Zloty),
Militär (38 Mio. Zloty), Verwaltung (Monopole) (100 Mio. Zloty), andere Ressorts (66 Mio. Zloty).
168
Tabelle 8.
Verluste in der Energiewirtschaft, der Industrie und im Handwerk
(in Mio. Zloty)
Teilbereich
Insgesamt
Energiewirtschaft .............................................
Industrie .............................................................
Handwerk ..........................................................
Geräte, Maschinen
und anderes Vermögen
4.440
228
3.562
650
169
Tabelle 9.
Allgemeine Zusammenstellung der Kriegssachverluste im Bergbau,
in der Industrie, der Energiewirtschaft und im Handwerk
(in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Bergbau ........................................................................
2. Mineralindustrie ........................................................
3. Metallindustrie ...........................................................
4. Elektrotechnische Industrie .....................................
5. Chemieindustrie .........................................................
6. Textilindustrie .............................................................
7. Papierindustrie ...........................................................
8. Lederindustrie ............................................................
9. Holzindustrie ..............................................................
10. Lebensmittelindustrie .............................................
11. Textilindustrie ...........................................................
12. Druckindustrie .........................................................
13. Baugewerbe ..............................................................
*)
*)
7.523
721
189
2.479
394
875
704
112
79
146
956
216
231
421
vorläufige Bearbeitung
Anmerkung: Die oben aufgeführte Zusammenstellung umfasst den Wert von Gebäuden,
technischer Ausstattung und Vorräten. Der Wert der Vorräte anderer Bereiche
ist nicht mitberücksichtigt.
170
Tabelle 10.
Verluste im Handel
(in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Verluste in Depots, Lagerhäusern
und Speichern ............................................................
2. Verluste von Aufbewahrungs-,
Verpackungs-, Transportanlagen und
Anlagen für den Verkauf von Waren ....................
3. Verluste in Waren ........................................................
7.096
350
2.980
3.766
171
Tabelle 11.
Verluste im Kommunikations- und Transportwesen
gemäß Sachklassifikation
(in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Verluste in Eisenbahngebäuden
(Bahnhöfe, Hallen, Lagerhäuser) ..........................
2. Zerstörung von Strassen, Gleisen,
rücken, Flughäfen, Häfen .......................................
3. Verluste in Transportmitteln (Flugzeuge,
Dampflokomotiven, Wagons, Hochseeund Flussschiffe, Autos) ..........................................
4. Verluste in Werkstätten und
in technischer Ausstattung .....................................
5. Verluste im Büroinventar .........................................
6. Andere Sachverluste .................................................
7. Verluste entstanden durch die Eisenbahnund Transportmittelnutzung während
der Besatzung ...........................................................
10.591
644
2.251
4.509
1.083
165
119
1.800
Anmerkung: Die oben aufgeführte Zusammenstellung berücksichtigt u.a. nicht die Verluste
von Kohle- und Erdölvorräten im Wert von 31 Mio. Zloty, von Industrieproduktvorräten im Wert von 323 Mio. Zloty, die der Kommunikation dienen, sowie die
Verluste des Eisenbahnmuseums, die in den Tabellen aufgeführt sind, die Gewerbe, Kultur und Kunst betreffen. Andrerseits berücksichtigt die Tabelle u.a. den
Transportwert anderer Bereiche in Höhe von insgesamt 687 Mio. Zloty.
172
Tabelle 12.
Verluste im Kommunikations- und Transportwesen
(ohne Gebäude und Vorräte)
gemäß der einzelnen Teilbereiche (in Mio. Zloty)
Teilbereich
Insgesamt
Eisenbahnwesen
Strassen
Wasserwege
Flugwesen
Wetterdienst
Private
Kommunikation
7. Automobiltechnik
8. Zentralvorstand
9. Hochseekommunikation
10. Transport
in anderen
Bereichen
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Wege, Transport- Werkstätte Büroinventar Andere Insgesamt
Gleise,
mittel
und
Brücken,
technische
Flughäfen,
Ausstattung
Häfen
2.251
924
902
56
33
—
4.509
3.090
—
40
41
—
1.083
550
38
10
14
—
165
152
—
1
—
3
74
—
—
8
—
—
8.127
4.790
940
107
96
3
161
—
—
65
490
—
—
404
—
—
—
9
—
—
37
226
894
9
175
86
67
—
—
365
—
697
—
—
119
697
173
Tabelle 13.
Verluste der Post und Telekommunikation
gemäß Sachklassifikation (in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Verluste in der technischen Post-, Telegraphieund Telefonnetzausstattung ...................................
2. Verluste im Büroinventar .........................................
3. Verluste privater Radiogeräte ..................................
4. Andere ..........................................................................
5. Verluste in kapitalisierten Post- und
Telekommunikationsdienstleistungen
während der Besatzungszeit ..................................
700
354
27
167
14
138
Anmerkung: Die oben aufgeführte Zusammenstellung berücksichtigt nicht die Verluste von
Postgebäuden in Höhe von 39 Mio. Zloty, die in der Tabelle bzgl. der öffentlichen Verwaltung aufgeführt sind, sowie die Verluste des Posttransports, 32
Mio. Zloty, die sich in der Tabelle, die Kommunikation und Transport betreffen, befinden.
174
Tabelle 14.
Verluste der Post und Telekommunikation
(ohne Gebäude und Vorräte)
gemäß der einzelnen Teilbereiche (in Mio. Zloty)
Teilbereich
Insgesamt
1. Post
2. Polnische
Telegraphische
Aktiengesellschaft
P.A.S.T.A
3. Polnisches Radio
4. Zentralvorstand
technische Büroinventar
Private
Andere Insgesamt
Ausstattung
Radioausrüstung,
des Post-,
Radioempfänger
Telegraphieund
Telefonnetzes
354
239
27
21
167
—
14
14
562
274
105
10
—
4
1
1
—
167
—
—
—
—
109
178
1
175
Tabelle 15.
Verluste in der öffentlichen Verwaltung, der lokalen
Selbstverwaltung, Monopolen, Versicherungen, Banken
gemäß Sachklassifikation (in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Verluste von Gebäuden:
(Gerichte, Postämter, Finanzbehörden,
Zollverwaltungsbehörden, Selbstverwaltungsämter, Sozialfürsorgebehörden,
Kasernen, Forstverwaltung,
Banken, Kirchen) ......................................................
2. Verluste in der Büroausstattung
und -einrichtung .......................................................
3. Verluste in spezieller technischer
Ausstattung ...............................................................
4. Verluste in Kanalisation, Wasserleitungen
sowie Selbstverwaltungsinstitutionen,
die nicht in anderen Teilbereichen
enthalten sind ............................................................
5. Kapitalisierte Verluste entstanden durch
die Nutzung des Verwaltungsapparates
von den Besatzern ....................................................
5.340
1.258
1.045
379
318
2.340
Anmerkung: Die oben aufgeführte Tabelle berücksichtigt von den wichtigsten Punkten nicht
die Vorräte an Monopolerzeugnissen (Zigaretten, Spiritus, Salz, Inhalt der
Zollmagazine) im Wert von 425 Mio. Zloty sowie die Verluste in der Industrieausstattung dieser Monopole im Wert von 105 Mio. Diese Verluste sind in der
Tabelle, welche die Industrie betrifft, aufgeführt.
176
Tabelle 16.
Verluste in der öffentlichen Verwaltung, der lokalen Selbstverwaltung, Monopolen, Versicherungen und Banken
gemäß der einzelnen Teilbereiche (in Mio. Zloty)
Teilbereich
Büroausstattung und
-einrichtung
Insgesamt
1. Höchste Staatsgewalt
2. Justiz
3. Diplomatischer Dienst
4. allg. innere Verwaltung
5. Sozialfürsorge
6. Finanzverwaltung
und Finanzapparat
a) Finanzverwaltung
b) Zollverwaltung
c) Monopole und
Staatsunternehmen
d) Banken
e) Militärverwaltung
7. Zentralbehörden
(keinem Ressort
angehörig)
8. Andere öffentliche
Verwaltungszweige
9. Territoriale Selbst*)
verwaltung
10. Berufliche Selbstverwaltung
11. Konfessionelle Selbstverwaltung
1.045
8
59
25
60
55
379
—
—
—
—
—
318
—
—
—
—
—
1.742
8
59
25
60
55
120
3
—
—
—
—
120
3
9
50
309
—
—
—
—
180
—
9
50
489
10
379
—
389
22
—
—
22
252
—
138
390
4
—
—
4
59
—
—
59
*)
Spezielle
Kanalisation,
Insgesamt
technische
Wasserleitung,
Ausstattung
Einrichtungen
von Büros
der
und
Selbstverwaltungen,
Institutionen
die in anderen
Teilbereichen
nicht enthalten
sind
inklusive Gebäude
177
Tabelle 17.
Verluste von Kultur- und Kunstgütern
gemäß Sachklassifikation (in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Verluste in Architekturdenkmälern
2. Verluste in Kunstwerken und Kunstsammlungen
3. Verluste in technischer Ausstattung
4. Verluste im Büroinventar
5.365
4.111
1.208
38
8
Anmerkung: 1. In der oben aufgeführten Zusammenstellung sind die Verluste von Kunstwerken und Kulturobjekten auch anderer Bereiche in Höhe von 644 Mio. Zloty berücksichtigt.
2. Die oben aufgeführten Verluste berücksichtigen nicht den kulturellen und
künstlerischen Schaden, der in wirtschaftlichen Kategorien nicht erfasst werden kann.
178
Tabelle 18.
Verluste von Kultur- und Kunstgütern
gemäß der einzelnen Teilbereiche (in Mio. Zloty)
Teilbereich
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Insgesamt
Denkmäler
*)
Museen
Theater
Musik, bildende
Kunst, Literatur
Film
religiöse
Gegenstände
kulturelle Ausstattung von
Ämtern und
Vereinen
militärische
Kultur- und
Bildungsinstitutionen
*)
Architektur- Kunstwerke,
Technische Schulinventar Insgesamt
denkmäler Bibliotheks- Schulwerkstätte, und Bürobestände
technische
einrichtungen
und spezielle
Ausstattung
4.111
4.009
10
92
—
—
1.208
—
446
—
164
—
38
—
—
—
—
38
8
—
—
—
—
8
5.365
4.009
456
92
164
46
—
360
—
—
360
—
194
—
—
194
—
44
—
—
44
inklusive Büroinventar
179
Tabelle 19.
Verluste in Schulen und wissenschaftlichen Einrichtungen
gemäß Sachklassifikation (in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Verluste in Mittel-, Berufs- und
Grundschulgebäuden ...............................................
2. Verluste in Gebäuden von Hochschulen,
Forschungsinstituten, Wissenschaftsgesellschaften, Bibliotheken und Archiven ..........
3. Verluste in Bibliotheken
und Sammlungen ......................................................
4. Verluste in spezieller Ausstattung und technischen
Schulwerkstätten .......................................................
5. Verlust von Schulinventar .........................................
6. Kapitalisierte Verluste durch die ruhenden
Schuldienste ...............................................................
*)
180
vorläufige Bearbeitung
*)
3.022
682
88
458
492
138
1.164
Tabelle 20.
Verluste in Schulen und wissenschaftlichen Einrichtungen
(ohne Gebäude und Vorräte)
gemäß der einzelnen Teilbereiche (in Mio. Zloty)
Teilbereich
Insgesamt
1. Schulen, die sich
unter der Verwaltung
von Kuratorien
befinden
2. Hochschulen
3. Forschungsinstitute
4. Wissenschaftliche
Gesellschaften
5. Bibliotheken
6. Archive *)
7. Militärschulen
8. Sportunterricht
und militärische
Ausbildung
*)
Kunstwerke,
technische
Schulinventar Insgesamt
Bibliotheks- Schulwerkstätte, Ausstattung
bestände
technische und
und
spezielle
Büroeinrichtung
458
492
138
1.088
39
37
5
227
61
8
100
13
2
366
111
15
2
310
58
3
7
10
15
148
12
1
9
9
332
74
160
4
16
1
21
inklusive Militärarchive
181
Tabelle 21.
Verluste im Gesundheitssystem
gemäß Sachklassifikation (in Mio. Zloty)
Insgesamt
1. Krankenhäuser, Gesundheitszentren, Sanatorien,
Ambulanzen ...................................................................
2. Sanitärausstattung ........................................................
3. Medikamente und Verbandsmittel ............................
4. Inventar und Innenausstattung .................................
539
193
85
86
175
Anmerkung: In der oben aufgeführten Zusammenstellung sind die Verluste im Bereich
Sanitärtransport (12 Mio. Zloty) nicht berücksichtigt. Diese Verluste sind in
der Tabelle Kommunikations- und Transportverluste aufgeführt.
182