Women`s shoes hungarian style for Kraków costume

Women's shoes hungarian style for Kraków costume
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Author probably made by a shoemaker Przeginiak in Mników Date of production 20th century Place of creation Aleksandrowice next to Kraków Dimensions height: of the entire shoe: 33 cm, of heel: 3.5 cm, length: stiffened upper back:17.5 cm ID no. 47135 1,2/mek Museum The Seweryn Udziela Ethnographic Museum in Kraków Subjects daily life, clothing Technique peg hammering, machine sewing, machine embroidery Material rubber, calfskin leather Acquired date 1973, purchased from Zofia Sieprawska from Aleksandrowice Object copyright The Seweryn Udziela Ethnographic Museum in Kraków Digital images copyright all rights reserved, EMK Digitalisation RDW MIC, Małopolska's Virtual Museums project • Tags strój, Madziarzy, buty, 2D, strój ludowy Para butów kobiecych do stroju krakowskiego typu węgierskiego. Wykonane są z czarnej skóry boksowej, usztywnione wewnątrz jasną skórą bydlęcą. Buty posiadają cholewy dwuczęściowe zszywane po bokach, na górze usztywnione, na dole, przy kostkach skóra ułożona w harmonijkę zwaną „miechem”. Przednia część cholewy krojona jest razem z przyszwą, zaś tylna — z napiętkiem. U góry od środka naszyte są po bokach kawałki skóry zwane uszami, pomocne przy wkładaniu buta. Cholewy, przyszwy i napiętki są ozdobnie przeszyte na maszynie czarną nitką. Na cholewach, oprócz linii prostych i falistych tworzących szlaki wzdłuż szwów, stylizowane kwiaty tulipana, a w rogach kwiatki kielichowate. Górne brzegi cholewek obszyte pasem czerwonej skórki safianowej. Podeszwy butów skórzane, kołkowane. Obcasy półsłupkowe, podbite gumą. Na przedniej części podeszwy lewego buta znajduje się podbicie metalowe w kształcie półksiężyca.
Buty przez wieki swej historii były obiektem pożądania i zazdrości. Szyte najczęściej ze skóry przez wykwalifikowanych szewców stanowiły jedną z najdroższych części ubioru. Na zakup obuwia mogli pozwolić sobie tylko nieliczni, zamożni mieszkańcy wsi polskiej. W okolicach Krakowa, w dzień powszedni ludność chodziła boso. Butów skórzanych, często bogato zdobionych, używano tylko idąc do kościoła, podczas różnych uroczystości oraz w zimie. Buty, podobnie jak inne części kosztownego stroju, były otaczane szczególną troską i przekazywane kolejnym pokoleniom. Chroniono je przed zniszczeniem, poprzez używanie prostych środków do konserwacji: czerniono czernidłem i smarowano tłuszczem, który czynił je odpornymi na wodę i rozciąganie. Czernidło do butów wykonywano z roztartego w słodkim mleku węgla ze spalonej słomy jęczmiennej, mazak zaś — z włosia krowiego. Przede wszystkim jednak starano się ich używać jak najrzadziej. Stąd, jak pisze Seweryn Udziela, „W lecie, idąc do kościoła albo do miasta, wystrojone Krakowianki niosą obuwie w rękach (…). Dopiero przed miastem, przed kościołem siadają przy drodze i wkładają obuwie”. By chronić podeszwę przed ścieraniem, często podbijano buty, najczęściej obcas, metalowymi blaszkami w kształcie podkowy. Niekiedy zabezpieczano cały obcas, okuwając go dookoła metalowa blaszką.
W XIX wieku kobiety używały głównie butów z cholewami typu węgierskiego. Damski typ węgierski zbudowany jest z następujących części: cholewy, posiadającej dwa szwy po bokach, przyszwy stanowiącej część przednią buta, w której spoczywa stopa, części tylnej poniżej kostki, zwanej napiętkiem, z kolei na wysokości kostki skóra ułożona w jest harmonijkę zwaną „miechem” Górny brzeg cholewy posiada tak zwane uszy, pomocne przy zakładaniu butów. W okresie międzywojennym możemy zaobserwować coraz większą obecność butów, także na co dzień. Ogólne przemiany wsi związane z uprzemysłowieniem i częste kontakty miastem wpłynęły także na modę. Coraz częściej można było zobaczyć na wsi trzewiki z wysoką cholewą sznurowane lub zapinane na guziki, a w okresie letnim — półtrzewiki. Buty zazwyczaj nie były bogato zdobione, głównie w postaci przeszyć nicią w kolorze czarnym. Niekiedy spotykało się jako element dekoracyjny czerwony, safianowy pasek wzdłuż górnej części cholewy.
Prezentowana para butów została wykonana prawdopodobnie przez szewca o nazwisku Przeginiak, pochodzącego z Mnikowa. Zakupione zostały od Zofii Sieprawskiej z Aleksandrowic w 1973 roku za wartość ówczesnych 520 zł. Nic bliżej nie wiadomo na temat właścicielki butów ani ich historii. Z pewnością były noszone na początku XX wieku, a z bardzo dobrego stanu zachowania możemy wnioskować, że nie używano ich często i dbano, by nie zniszczyły się za szybko.
Elaborated by Ewa Rossal (The Seweryn Udziela Ethnographic Museum in Kraków), © all rights reserved
Kobiecy strój krakowski z przełomu XIX i XX wieku
Kobiecy strój krakowski był wyjątkowo zróżnicowany i trudno byłoby przeprowadzić na podstawie którejkolwiek z jego części, jak to ma miejsce w przypadku stroju męskiego, wyraźny podział na Krakowiaków zachodnich i wschodnich. Głównymi elementami różnicującymi stroju kobiecego były przede wszystkim zdobienia i krój gorsetów oraz sposób wiązania chust. Jednak i na tym poziomie możemy zauważyć istotne różnice występujące pomiędzy sąsiadującymi z sobą parafiami, a nawet wsiami. Najbogatsze stroje występowały w zamożnych wsiach na północno­wschodnim i północnym obrzeżu XIX­wiecznego Krakowa — w Mogile, Pleszowie, Bieńczycach, Branicach, Bronowicach, dzisiaj w większości znajdujących się w granicach miasta. Ponadto krój, zdobienia, kolorystyka oraz materiał, z którego szyte były gorsety, zmieniały się także z biegiem czasu. Ciekawy przykład stanowią tutaj typ starszy i nowszy gorsetu z Bronowic, które przez pewien czas na przełomie wieków współwystępowały na tym samym terenie.
Prezentowany strój kobiecy z Bronowic pochodzi z przełomu XIX i XX wieku i był to strój odświętny, noszony do kościoła i podczas uroczystości. Najbardziej charakterystycznym, a jednocześnie wyróżniającym elementem stroju kobiecego był gorset (zobacz zdjęcia powyżej). We wsiach na zachód od Krakowa, między innymi w Bronowicach, rozpowszechnione były gorsety starszego typu, szyte z granatowego sukna, zakończone w pasie zachodzącymi na siebie kaletkami. Całość była podszyta i lamowana czerwonym suknem, a na przodach zdobiona szamerowaniem i guziczkami z masy perłowej lub guziczkami mosiężnymi. Gorsety z kaletkami występowały w Bronowicach, w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Do tego gorsetu zakładano najczęściej koszule o kroju przyramkowym, z kołnierzykiem, które później zostały zastąpione przez koszule z karczkiem bez kołnierzyka. Koszule szyto z fabrycznego białego płótna samodziałowego i były zdobione na karczku, wzdłuż rozcięcia na przodzie oraz na mankietach haftem o motywach geometrycznych i roślinnych. Dopełnienie, a jednocześnie zapięcie koszuli stanowiła spinka z koralem lub przełożona przez dziurki Kobiecy strój krakowski, pocz. XX wieku
czerwona wstążeczka. Kobiety do odświętnego stroju wkładały również sznurki korali (najczęściej w liczbie trzech), zwieńczonych mosiężnym równoramiennym krzyżem. Prawdziwe korale — nie dla wszystkich dostępne ze względu na wysoką cenę — zastępowano sztucznymi, najczęściej chlebowymi. Pięknym dopełnieniem biżuterii były kobiece pierścionki z oczkiem z korala osadzonym bezpośrednio na obrączce lub z koralem osadzonym na tarczce, otoczonym granacikami. Na przełomie XIX i XX wieku noszono obszerne, długie do kostek spódnice, szyte z płótna, perkali drukowanych w drobne desenie kwiatowe, atłasów, gładkich wełenek i jedwabnych adamaszków. Spódnice z kwiecistego tybetu (cienkiej tkaniny z wełny czesankowej owiec lub kóz tybetańskich wykonanej splotem skośnym) upowszechniły się w kobiecym stroju krakowskim pod koniec XIX wieku i są jednym z jego najbardziej charakterystycznych elementów. Na spódnice przeznaczano głównie materiały w kolorze zielonym, czarnym lub białym, a najpopularniejszy był tybet drukowany w motywy karminowych róż. Wkładano zazwyczaj kilka spódnic, jedną na drugą, zwłaszcza zimą. Pod spodem noszono spódnicę spodnią (halkę) z białego płótna, u dołu wykańczaną koronką lub haftowanymi zębami. Z kolei na spódnice zakładano zapaskę (fartuch), która była wykonywana z różnych materiałów, korelujących zazwyczaj deseniem i kolorem ze spódnicą. Najczęściej była uszyta z tybetu, białego płótna lub tiulu. Zapaski krakowskie były długie i obszerne, zasłaniając przód, boki, a także część tyłu spódnicy. Bogatsze gospodynie nosiły pod zapaską zawieszane na rzemyku skórzane sakiewki. Jako okrycie wierzchnie powszechnie noszono duże naramienne chusty. Najpopularniejszym typem w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku były wełniane chusty zwane od desenia „oknowatymi”. Chusty posiadały wzór kraty w kolorach: czerwonym, białym, zielonym i granatowym. W chłodniejsze dni kobiety wkładały także kaftaniki (katanki) lub granatowe żupany. Nakryciem głowy zamężnych kobiet były chusty wiązane w czepiec, a na co dzień — wzorzyste chusty perkalowe czerwone lub białe, od święta białe, płócienne lub tiulowe, z misternym haftem. Od końca XIX wieku upowszechniły się w ubiorach kobiet zamężnych i dziewcząt kolorowe chustki tybetowe związywane zwykle z tyłu głowy. Obuwie stanowiły czarne buty z cholewami typu węgierskiego, gęsto karbowane w kostce, zdobione stębnówką, a niekiedy czerwoną safianową skórką.
Wyjątkowe piękno bronowickich strojów kobiecych, przejawiające się w ich kolorystyce, bogatym zdobnictwie i wyjątkowej formie, docenili artyści Młodej Polski. W latach 80. XIX wieku wyłoniła się w Krakowie grupa malarzy zajmujących się malarstwem związanym z życiem wiejskim. Należeli do niej między innymi Włodzimierz Tetmajer, Wincenty Wodzianowski, Kasper Żelichowski, Stanisław Radziejowski i Ludwik De Laveaux, którzy na swoich obrazach portretowali wydarzenia z życia wsi oraz mieszkańców w odświętnych strojach. Popularność tematyki utrwalił Stanisław Wyspiański w swoim dramacie Wesele, dla którego inspiracją był autentyczny ślub poety Lucjana Rydla z córką bogatego chłopa z Bronowic — Jadwigą Mikołajczykówną. Dostrzeżenie przez artystów pośród bogactwa odmian strojów krakowskich odmiany bronowickiej możemy wiązać z Buty kobiece typu węgierskiego, XX wiek
jednej strony z bezpośrednią bliskością samej wsi względem Krakowa, a z drugiej — z faktem jej przynależności do parafii Najświętszej Marii Panny. W związku z tym na co dzień w Krakowie widywało się Bronowiczan w charakterystycznych strojach przyjeżdżających na targi, zaś w niedziele i święta ubranych bardziej odświętnie, śpieszących do kościoła na Rynku. Najbardziej inspirujące widowisko musiały stanowić jednak śluby, kiedy to, jak opisuje Tadeusz Boy­Żeleński: „Bronowiczanie (…) jadą przez długą ulicę Karmelicką, przez cały Rynek Krakowski, zajeżdżają przed kościół Mariacki owe wozy chłopskie, wyładowane białymi sukmanami, bajecznie kolorowymi gorsetami, kierezjami, wieńcami, czapkami, w asystencji szumnych drużbów na koniach, tworząc istotnie porywający grą swoich barw i zamaszystością fantazji obraz”. Obrazy tego rodzaju nie mogły być obojętne dla artystów malarzy kształcących się w znajdującej się niedaleko Rynku Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych lub współpracujących z nią.
Z początkiem XX wieku pojawia się także w strojach ludowych innych regionów Polski „moda krakowska”, w znaczeniu: kolorowa, ozdobna, bogata, jak również częsty staje się udział tak zwanych Krakowiaków lub Krakowianek uświetniających uroczystości kościelne i państwowe. W okresie międzywojennym w całym kraju upowszechniły się gorsety z kramów w krakowskich Sukiennicach, szyte z czarnego aksamitu i zdobione wielobarwnymi cekinami. Choć nie miały odpowiednika w tradycyjnym ubiorze spod Krakowa, znane były jako „krakowskie”. Ukształtował się wtedy, trwający do dzisiaj, model dziewczęcego „stroju krakowskiego”, będący swobodną adaptacją tradycyjnych wzorów. Obok czarnego gorsetu z cekinami i wstążkami u ramion występowały w nim: biała bluzka z krezą, kwiecista spódnica, tiulowy fartuszek naszywany wstążkami, barwne koraliki szklane i wianuszek ze sztucznych kwiatów. W wieku XX strój krakowski staje się okazjonalnie używanym kostiumem; jako strój narodowy i reprezentacyjny noszony był podczas uroczystości państwowych, kościelnych czy świąt ludowych. Z kolei dla polskich emigrantów stanowił i nadal stanowi symbol przywiązania do ojczyzny. Współcześnie strój kobiecy krakowski występuje w zasadzie jako przebranie i często odbiega zasadniczo od autentycznego stroju. Najpopularniejsza obecnie w kulturze jest wersja dziecięca, noszona przez dziewczynki podczas uroczystości państwowych i religijnych, a także jako przebranie karnawałowe w całej Polsce.
Na przykładzie stroju kobiecego z Bronowic możemy prześledzić funkcje, jakie pełnił strój w społeczności wiejskiej, a następnie ich przemiany i przesunięcia. Najistotniejszymi w kontekście stroju odświętnego były: funkcja świąteczna albo uroczysta, następnie estetyczna, dzięki której został dostrzeżony szeroko poza społecznością wiejską, oraz obrzędowa w przypadku takich uroczystości, jak wesela, kiedy do odświętnego stroju dodawano elementy wyróżniające poszczególne postaci, takie jak pan i pani młoda czy drużba. Kolejne funkcje były związane z manifestowaniem odrębności narodowej czy też regionalnej, a w niektórych przypadkach — z podkreślaniem swojej tożsamości lokalnej, związanej z daną parafią czy też wsią. Ponadto stroje odzwierciedlały przynależność stanową, gdyż ich kompletowanie wymagało dużych nakładów finansowych i nie każdego było stać na bogato zdobione i oryginalne elementy. W przypadku stroju odświętnego najmniejsze znaczenie miała funkcja praktyczna, a w niektórych przypadkach poszczególne części stroju nie miały żadnego znaczenia praktycznego. Z biegiem czasu mogliśmy obserwować przechodzenie pewnych elementów ze stroju codziennego do świątecznego, a następnie do obrzędowego. W szerszym kontekście historycznym na przykładzie stroju krakowskiego możemy prześledzić przekształcenia funkcji całego stroju, który przeszedł ze stroju regionalnego do narodowego, zmieniając przy tym funkcję z odświętnej na reprezentacyjną i pozbawioną symboliki przypisanej mu w kontekście społeczności wiejskiej.
Opracowanie: Ewa Rossal (Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie),© wszystkie prawa zastrzeżone
Tags: Kraków, headgear, The Seweryn Udziela Ethnographic Museum in Kraków, Włodzimierz Tetmajer, Bronowice, jewellery, folk costume, woman