Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu

Problemy ZarzÈdzania, vol. 11, nr 1 (40), t. 1: 104 – 122
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych
regionu zachodniopomorskiego
wobec kryzysu – wyniki badañ
Nadesïany: 15.10.12 | Zaakceptowany do druku: 08.02.13
Augustyna Burlita*
Bliĝsze i dalsze otoczenie ekonomiczne ma istotny wpïyw na sposób organizacji i funkcjonowanie gospodarstwa domowego. Wpïyw ten wynika z relacji zachodzÈcych pomiÚdzy najwaĝniejszymi instytucjami
ib sektorami gospodarki a gospodarstwem domowym jako podmiotem gospodarowania, powstajÈcych
wbprocesie wzajemnego Ăwiadczenia usïug. Dlatego teĝ kryzys Ăwiatowy, wywoïujÈc okreĂlone reperkusje w sferze ekonomicznej i spoïecznej, wpïynÈï na warunki funkcjonowania gospodarstw domowych,
co znalazïo swoje odzwierciedlenie zarówno w ich postawach wobec kryzysu, jak i podejmowanych
dziaïaniach dostosowawczych.
Celem publikacji jest prezentacja wyników badañ pierwotnych przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego na temat ich postaw i zachowañ
wobec kryzysu, odnoszÈcych siÚ do funkcjonowania gospodarstw w sferze ekonomicznej, w tym konsumpcji i sytuacji w zakresie pracy oraz w sferze psychospoïecznej.
Sïowa kluczowe: gospodarstwo domowe, kryzys, postawy i zachowania.
Attitudes and behaviors of households
in Zachodniopomorskie region to crisis – results of researches
Submitted: 15.10.12 | Accepted: 08.02.13
The closer and further economic environment has an important impact on the organization and functioning of a household. The impact results from a relationship, which occurs between the most important
institutions and economic sectors and a household as a management entity, all resulting from the mutual
service offering process. Therefore, the global crisis causing certain repercussions in the economic and
social realm influenced the functioning of households, which, in turn was reflected both in their attitudes
towards the crisis and taking adjustment efforts.
The aim of this publication is to present results of original research carried out on a representative
sample of households from Zachodniopomorskie region, about their attitudes and behavior towards the
crisis relating to functioning of household in the economic realm, including consumption and situation
in the area of work and psychosocial sphere.
Keywords: household, crisis, attitudes and behaviors.
JEL: E20
* Augustyna Burlita – dr hab., prof. ZPSB, Zachodniopomorska Szkoïa Biznesu w Szczecinie.
Adres do korespondencji: Zachodniopomorska Szkoïa Biznesu, ul. ¿oïnierska 53, 71-210 Szczecin, e-mail:
[email protected].
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
1. Wprowadzenie
FunkcjonujÈc w okreĂlonym otoczeniu, gospodarstwa domowe z jednej
strony mogÈ je ksztaïtowaÊ, z drugiej zaĂ dopasowujÈ siÚ do zachodzÈcych
w nim zmian. Ta obustronna relacja wynika z wzajemnego Ăwiadczenia usïug
oraz bezpoĂrednich i zwrotnych powiÈzañ gospodarstw z najwaĝniejszymi
instytucjami i sektorami gospodarki, jak pañstwo, samorzÈdy, sektor ubezpieczeniowy i bankowy, rynek dóbr konsumpcyjnych i kapitaïowy, pracodawcy czy organizacje uĝytecznoĂci publicznej. Przy tym gïównym celem
funkcjonowania gospodarstw domowych jest dÈĝenie do zaspokojenia indywidualnych potrzeb ich czïonków oraz gospodarstwa jako caïoĂci (KÚdzior,
1998, s. 71–72). Sposób jego realizacji jest oczywiĂcie uzaleĝniony od wielu,
najczÚĂciej powiÈzanych ze sobÈ czynników wynikajÈcych z poziomu zamoĝnoĂci gospodarstwa i jego skïadu osobowego (liczby czïonków, ich wieku,
wyksztaïcenia, aktywnoĂci zawodowej, aspiracji, systemów wartoĂci itp.), ale
równieĝ bliĝszego i dalszego otoczenia (geograficznego, spoïecznego i ekonomicznego), w którym gospodarstwo funkcjonuje (Bywalec, 2009, s. 26–30).
Dlatego teĝ Ăwiatowy kryzys ekonomiczny, powodujÈc reperkusje równieĝ w polskiej gospodarce wpïynÈï na warunki funkcjonowania polskich
gospodarstw domowych. Odnosiïy siÚ one zarówno do ekonomicznych
skutków kryzysu wynikajÈcych m.in. ze spadku PKB, ograniczania dziaïalnoĂci i upadïoĂci przedsiÚbiorstw, wzrostu bezrobocia, spadku dochodów
i konsumpcji, jak i skutków spoïecznych dotyczÈcych obaw przed utratÈ
pracy, poczucia zagroĝenia, stanów depresyjnych oraz wewnÚtrznych napiÚÊ
i konfliktów w gospodarstwach wynikajÈcych z pogorszenia kondycji materialnej oraz sytuacji na rynku pracy (Sïaby, 2009, s. 7–10). Chociaĝ skutki
te byïy przez gospodarstwa odczuwane w róĝnym stopniu i zakresie, to
bez wÈtpienia wywoïaïy okreĂlone reakcje gospodarstw domowych, znajdujÈce swoje odzwierciedlenie zarówno w postawach rozumianych jako oceny
ibemocjonalne odczucia wobec zachodzÈcych zjawisk, jak i w zachowaniach
adaptacyjnych wynikajÈcych z procesu dopasowywania siÚ do uwarunkowañ
zmieniajÈcego otoczenia.
Ich identyfikacja na przykïadzie gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego stanowiïa gïówny cel badañ przeprowadzonych w ramach
projektu badawczego realizowanego w latach 2009–2012 przez zespóï
badawczy Zachodniopomorskiej Szkoïy Biznesu w Szczecinie1. Badania
te ograniczono do regionu zachodniopomorskiego z uwagi na regionalne
zróĝnicowanie poziomów ĝycia oraz wielkoĂci i struktury spoĝycia, stanowiÈce rezultat procesów historycznych i spoïeczno-gospodarczych oraz uwarunkowañ geograficznych. Przy czym region zachodniopomorski zajmuje
piÈte miejsce w Polsce pod wzglÚdem powierzchni (22,9 tys. km², tj. 7,3%
powierzchni kraju) i 11 z uwagi na liczbÚ ludnoĂci (1,69 mln, tj. 4,4%
mieszkañców kraju). Jest jednym z najbardziej zurbanizowanych regionów
(69% ludnoĂci mieszka w miastach), o wysokim odsetku ludnoĂci w wieku
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
105
Augustyna Burlita
produkcyjnym (65,7%) i strukturze mieszkañców pod wzglÚdem wyksztaïcenia zbliĝonej do przeciÚtnej dla kraju. Jednakĝe wskaěniki charakteryzujÈce
aktywnoĂÊ ekonomicznÈ mieszkañców Zachodniopomorskiego sÈ niĝsze od
Ărednich wbPolsce – wspóïczynnik aktywnoĂci zawodowej wynosiï w regionie
w 2010br. 52,7, przy Ăredniej krajowej 55,8, a stopa bezrobocia przekroczyïa
17%, przy przeciÚtnej w kraju 12,1%. Takĝe przeciÚtne miesiÚczne wynagrodzenie brutto ksztaïtowaïo siÚ w badanym okresie na poziomie 90,9%
Ăredniej krajowej, dochód rozporzÈdzalny na osobÚ na poziomie 99,5%
przeciÚtnego w kraju, zaĂ poziom przeciÚtnych miesiÚcznych wydatków na
osobÚ wynosiï w regionie 97,3% Ăredniej krajowej (GUS, 2011a, s. 1–54;
GUS, 2011b, s. 1–7).
W zwiÈzku ze sformuïowanym celem badañ przyjÚto nastÚpujÈcÈ gïównÈ
hipotezÚ badawczÈ: Gospodarstwa domowe sÈ Ăwiadome zagroĝeñ wynikajÈcych z kryzysu gospodarczego, ale w wiÚkszoĂci uznaïy, ĝe problemy te ich
nie dotyczÈ lub dotyczÈ w niewielkim zakresie. Zostaïa ona zweryfikowana
na podstawie analizy danych wtórnych i badañ pierwotnych, które w formie ankiet bezpoĂrednich przeprowadzono w okresie paědziernik–grudzieñ
2010 r. na próbie 500 gospodarstw domowych regionu podzielonych na piÚÊ
warstw ze wzglÚdu na klasÚ miejsca zamieszkania (dobór losowy warstwowy).
W ramach kaĝdej warstwy dokonano losowania bezpoĂredniego miast i wsi,
w których realizowano badania, z uwzglÚdnieniem struktury mieszkañców
regionu. WielkoĂÊ próby, metoda jej doboru i zastosowana technika badañ
pozwalajÈ na stwierdzenie, iĝ badania miaïy charakter reprezentatywny dla
gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego, dlatego teĝ mogïy
stanowiÊ podstawÚ wyciÈgania wniosków dotyczÈcych reakcji gospodarstw
regionu na zmiany w otoczeniu wynikajÈce z fazy dekoniunktury. Najwaĝniejsze z wniosków w odniesieniu do postaw i opinii, sytuacji ekonomicznej,
konsumpcji, sytuacji na rynku pracy oraz sfery psychospoïecznej funkcjonowania gospodarstw przedstawiono w kolejnych czÚĂciach opracowania2.
2. Postawy i opinie gospodarstw domowych
regionu zachodniopomorskiego na temat kryzysu
PojawiajÈce siÚ w mediach publikacje i wypowiedzi specjalistów podsycajÈcych atmosferÚ strachu przed skutkami kryzysu bez wÈtpienia wpïynÚïy na
wzrost ĂwiadomoĂci Polaków odnoĂnie zagroĝeñ wynikajÈcych zbdekoniunktury (TNS Pentor, 2010b), jak i uksztaïtowaïy okreĂlone postawy ib opinie
konsumentów wobec zwiÈzanych z kryzysem zmian. I chociaĝ nie sposób
przeceniÊ roli mediów w rozpowszechnianiu informacji, edukowaniu ibksztaïtowaniu opinii publicznej, to wspomniany natïok medialnych informacji
obzagroĝeniach wynikajÈcych z kryzysu Ăwiatowego po czÚĂci odniósï skutek
odwrotny od zamierzonego. Pomimo wzrostu negatywnych ocen sytuacji
ekonomicznej kraju (TNS Pentor, 2010a), zdaniem ponad poïowy badanych
gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego zjawisko kryzysu
106
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
zostaïo w mediach wyolbrzymione. Z opiniÈ tÈ nie zgodziïo siÚ jedynie
20% respondentów, a 28% nie miaïo na ten temat zdania (rys.b 1). Odpowiedzi takie bez wÈtpienia stanowiïy rezultat „zmÚczenia” ludzi natïokiem
negatywnych informacji o kryzysie, ale ĂwiadczyÊ teĝ mogÈ z jednej strony
o niskiej ĂwiadomoĂci ekonomicznej gospodarstw, z drugiej zaĂ o umiejÚtnoĂci wyzwolenia przez nie aktywnych postaw pozwalajÈcych na znalezienie
sposobów radzenia sobie z problemami.
całkowicie się nie zgadzam
6%
raczej się nie zgadzam
15%
całkowicie się zgadzam
17%
ani się zgadzam,
ani nie zgadzam
28%
raczej się zgadzam
34%
Rys. 1. Postawy badanych gospodarstw domowych wobec twierdzenia o wyolbrzymieniu
zjawiska kryzysu w mediach (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badan ankietowych.
Badane gospodarstwa domowe generalnie oceniaïy bowiem kryzys przede
wszystkim z perspektywy tych negatywnych skutków, które miaïy najwiÚkszy
bezpoĂredni wpïyw na ich funkcjonowanie, a szczególnie kondycjÚ materialnÈ
jako gïównÈ determinantÚ moĝliwoĂci zaspokojenia potrzeb, ta zaĂ wbbadanym okresie zostaïa relatywnie dobrze oceniona (48% ocen co najmniej
dobrych i 8% ocen zïych w samoocenie sytuacji materialnej). ZaĂ o ich
aktywnych postawach wobec zmian i umiejÚtnoĂciach adaptacyjnych Ăwiadczy to, ĝe 60% respondentów zadeklarowaïo, ĝe nie boi siÚ biedy ib uwaĝa,
iĝ da sobie radÚ. Tyle samo respondentów uznaïo, ĝe w trudnych czasach
naleĝy wziÈÊ sprawy w swoje rÚce (przeciwne postawy reprezentowaïo tylko
po kilkanaĂcie procent badanych).
JeĂli zaĂ chodzi o postrzeganie kryzysu, to niezaleĝnie od cech demograficznych badani utoĝsamiali go przede wszystkim ze wzrostem bezrobocia
– 56% wskazañ oraz wzrostem cen i pogorszeniem sytuacji gospodarczej
– po ponad 40% odpowiedzi. Blisko 30% wskazaïo na spadek dochodów
ludnoĂci jako cechÚ kryzysu. PrzeciÚtnie co piÈte gospodarstwo postrzegaïo
kryzys poprzez brak stabilnoĂci gospodarczej oraz bankructwa przedsiÚbiorstw, zaĂ co ósme wskazaïo na takie jego aspekty, jak spadek poczucia
bezpieczeñstwa i upadek instytucji finansowych. Mniej niĝ 9% utoĝsamiaïo
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
107
Augustyna Burlita
kryzys zbosïabieniem waluty i spadkiem zaufania do instytucji finansowych.
Przy tym czÚĂÊ respondentów, nawiÈzujÈc do natïoku medialnych informacji
ob kryzysie ib negatywnie go oceniajÈc, wskazaïa, ĝe kryzys kojarzy im siÚ
przede wszystkim z medialnÈ wrzawÈ, jaka siÚ wokóï niego rozpÚtaïa (12,6%
odpowiedzi), a kolejne 3,6% stwierdziïo, ĝe kryzys jest zjawiskiem, o którym
wszyscy mówiÈ, ale którego oni osobiĂcie nie odczuwajÈ (rys.b2). Opnie takie
wyraĝaïy najczÚĂciej osoby reprezentujÈce gospodarstwa domowe osiÈgajÈce
dochody powyĝej 3000 zï miesiÚcznie na osobÚ.
inna odpowiedź
z czymś, o czym wszyscy mówią,
ale czego raczej nie odczuwamy osobiście
spadek zaufania do instytucji finansowych
osłabienie waluty
z medialną „wrzawą”,
jaka rozpętała się wokół kryzysu
upadek instytucji finansowych
spadek poczucia bezpieczeństwa ludzi
bankructwa firm
brak stabilności gospodarczej
spadek dochodów ludności
pogorszenie się sytuacji gospodarczej
wzrost cen
wzrost bezrobocia
0
10
20
30
40
50
60 %
Rys. 2. Skojarzenia badanych gospodarstw domowych z kryzysem (% odpowiedzi). ½ródïo:
wyniki badañ ankietowych.
O tym, ĝe ĂwiadomoĂÊ istnienia kryzysu nie przeïoĝyïa siÚ na znaczne
obawy co do jego wpïywu na funkcjonowanie gospodarstw domowych, ĂwiadczÈ dokonane przez respondentów oceny stopnia, w jakim skutki kryzysu
dotknÚïy ich gospodarstwa domowe. 24% gospodarstw odpowiedziaïo, ĝe
problem kryzysu w ogóle ich nie dotyczyï, poniewaĝ nie odczuli ĝadnych
jego negatywnych nastÚpstw, zaĂ z pozostaïych ponad trzech czwartych
respondentów, którzy odpowiedzieli, iĝ dotknÚïy ich skutki kryzysu, 42%
zadeklarowaïo, ĝe odczuwa je jedynie w niewielkim zakresie. Kolejne 24%
uznaïo, ĝe nie wpïynÚïy one znaczÈco na funkcjonowanie ich gospodarstw
ibporadzili sobie z nimi. Jedynie przeciÚtnie co dziesiÈte badane gospodarstwo mocno odczuïo skutki kryzysu (w tym 1,2% bardzo mocno) i nie byïo
w stanie sobie z nimi poradziÊ (rys. 3).
108
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
Przy tym oceny wpïywu kryzysu na funkcjonowanie gospodarstwa domowego byïy silnie skorelowane z cechami demograficznymi respondentów.
Najbardziej skutki kryzysu odczuïy gospodarstwa osób powyĝej 45. roku ĝycia
(przede wszystkim emerytów i rencistów) o niskim poziomie wyksztaïcenia
i niskich dochodach (poniĝej 700 zï netto miesiÚcznie na osobÚ). Najmniej
kryzys wpïynÈï zaĂ na funkcjonowanie gospodarstw respondentów z wyĝszym wyksztaïceniem, gïównie pracujÈcych na wïasny rachunek, osiÈgajÈcych
dochody powyĝej 2000 zï netto miesiÚcznie na osobÚ.
inna odpowiedź
moje gospodarstwo bardzo mocno odczuło skutki
kryzysu i nie jest w stanie sobie z nimi poradzić
moje gospodarstwo w dość znacznym stopniu
odczuło skutki kryzysu, z którymi nie do końca
jesteśmy w stanie sobie poradzić
moje gospodarstwo odczuwa skutki kryzysu,
ale jesteśmy w stanie sobie z nimi poradzić
moje gospodarstwo w ogóle nie
odczuwa skutków kryzysu
moje gospodarstwo jedynie w niewielkim
stopniu odczuwa skutki kryzysu
0
5 10 15 20 25 30 35 40 45 %
Rys. 3. Subiektywne oceny wpïywu kryzysu na funkcjonowanie badanych gospodarstw
domowych (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
Przedstawione wyniki badañ na temat ĂwiadomoĂci zachodzÈcych w otoczeniu zmian i ich postrzegania – zarówno przez pryzmat ich wpïywu na
funkcjonowanie gospodarstwa domowego, jak i z perspektywy informacji
pojawiajÈcych siÚ w mediach – bez wÈtpienia stanowiÈ czynniki w istotny
sposób ksztaïtujÈce zachowania badanych. WïaĂciwoĂciÈ gospodarstw domowych jako podmiotów gospodarowania jest bowiem adaptacja, rozumiana
jako proces dostosowywania siÚ do uwarunkowañ zmieniajÈcego siÚ otoczenia (Krupski, 2008, s. 9). A jej gïównym boděcem jest dÈĝenie gospodarstw
do zaspokojenia potrzeb, który cel uzaleĝniony jest przede wszystkim od
kondycji materialnej gospodarstwa.
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
109
Augustyna Burlita
3. Kondycja ekonomiczna gospodarstw w fazie dekoniunktury
i podejmowane dziaïania dostosowawcze
PodstawÈ decyzji organizacyjno-ekonomicznych gospodarstwa domowego
jest jego sytuacja materialna. Jak podkreĂlano we wprowadzeniu, zarówno
poziom przeciÚtnego miesiÚcznego wynagrodzenia, jak i dochód rozporzÈdzalny, które stanowiÈ obiektywne mierniki kondycji materialnej, ksztaïtujÈ siÚ
w regionie zachodniopomorskim nieco poniĝej Ăredniej krajowej. Ale równie
istotna jest subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstw domowych,
odzwierciedlajÈca nie tylko poziom osiÈganych przez nie dochodów, ale takĝe
wyraz porównañ z innymi gospodarstwami oraz aspiracji, oczekiwañ i umiejÚtnoĂci gospodarowania budĝetem pieniÚĝnym. 63% badanych gospodarstw
domowych regionu zachodniopomorskiego, oceniajÈc sposób gospodarowania
pieniÚdzmi, odpowiedziaïo, iĝ wystarcza im na wszystko, wb tym 18% jest
wb stanie zaspokoiÊ wszystkie swoje potrzeby bez specjalnego oszczÚdzania,
a 45% zaspokaja je, ĝyjÈc oszczÚdnie. Kolejne 16% ĝyje bardzo oszczÚdnie,
co umoĝliwia im odkïadanie pieniÚdzy na powaĝniejsze zakupy. Prawie 18%
gospodarstw domowych pieniÚdzy wystarcza jedynie na zaspokojenie bieĝÈcych
potrzeb. Pozostaïe 3,4% oceniïo swojÈ sytuacjÚ jeszcze gorzej – 2,4%, aby
zaspokoiÊ bieĝÈce potrzeby, zmuszone byïo do korzystania z wczeĂniejszych
oszczÚdnoĂci i poĝyczek, a 1% nie byïo wb stanie zb posiadanych pieniÚdzy
samodzielnie zaspokoiÊ nawet podstawowych potrzeb i korzystaïo z pomocy
innych (opieki spoïecznej, koĂcioïa, rodziny – rys. 4).
żyjemy oszczędnie i wystarcza nam na wszystko
wystarcza nam na wszystko
bez specjalnego oszczędzania
pieniędzy wystarcza nam jedynie
na bieżące potrzeby
żyjemy bardzo oszczędnie,
aby odłożyć na poważniejsze zakupy
pieniędzy nie wystarcza nam nawet
na bieżące potrzeby i musimy pożyczać,
korzystać z oszczędności itp.
z posiadanych pieniędzy nie jesteśmy w stanie
samodzielnie zaspokoić nawet podstawowych
potrzeb i musimy korzystać z pomocy innych
inna odpowiedź
0
5
10 15 20 25 30 35 40 45 50 %
Rys. 4. Ocena sposobu gospodarowania budĝetem pieniÚĝnym przez badane gospodarstwa
domowe (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
110
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
Na ocenÚ sytuacji materialnej wpïyw miaïy takĝe jej zmiany w przeszïoĂci
oraz przewidywania co do zmian w przyszïoĂci, jako warunkujÈce moĝliwoĂci
zaspokajania potrzeb. Blisko 40% respondentów wskazaïo na brak zmian
wbtym zakresie, co oznacza, ĝe ich sytuacja materialna jest wzglÚdnie stabilna.
Co ciekawe, znacznie wiÚcej badanych gospodarstw uznaïo, ĝe ich sytuacja
materialna w okresie ostatnich 2–3 lat przed przeprowadzeniem badañ poprawiïa siÚ (38,2%, w tym 13% odpowiedziaïo, ĝe poprawiïa siÚ zdecydowanie)
niĝ pogorszyïa (22,3% odpowiedzi, w tym 7,3% uznaïo, iĝ pogorszyïa siÚ zdecydowanie). Równieĝ, pomimo negatywnych ocen sytuacji gospodarczej w kraju
i obaw dotyczÈcych jej pogorszenia, ponad dwukrotnie wiÚcej respondentów
przewidywaïo poprawÚ swojej sytuacji materialnej wbperspektywie najbliĝszych
2–3 lat (31% odpowiedzi, w tym blisko 8% uznaïo, ĝe ich sytuacja poprawi
siÚ zdecydowanie) niĝ jej pogorszenie (14,6%, w tym 5% przewidywaïo zdecydowane pogorszenie – tab. 1). Chociaĝ moĝna zauwaĝyÊ, iĝ udziaï optymistycznych odpowiedzi wb przewidywaniu materialnej przyszïoĂci byï niĝszy
ob7% niĝ w ocenie przeszïoĂci, generalnie jednak odpowiedzi te wskazujÈ, ĝe
w badanym okresie gospodarstwa domowe regionu zachodniopomorskiego,
pomimo kryzysu, charakteryzowaïy siÚ relatywnie dobrÈ i stabilnÈ kondycjÈ
ekonomicznÈ, a takĝe ĝe – jak wczeĂniej przedstawiono (rys. 3) – znaczna
czÚĂÊ z nich pod koniec 2010br. jeszcze w niewielkim zakresie odczuïa skutki
kryzysu i poradziïa sobie z nimi bez wiÚkszych problemów lub teĝ nie odczuïa
ich w ogóle. Takie wyniki ĂwiadczÈ takĝe o umiejÚtnoĂci adaptacji wiÚkszoĂci
badanych do zmian zachodzÈcych w otoczeniu.
Ocena zmian sytuacji materialnej:
Lp.
w ciÈgu ostatnich 2–3 lat
wyszczególnienie
w perspektywie najbliĝszych 2–3 lat
%
odpowiedzi
wyszczególnienie
%
odpowiedzi
1. Poprawiïa siÚ zdecydowanie
13,4
Poprawi siÚ zdecydowanie
2. Poprawiïa siÚ nieznacznie
24,7
Poprawi siÚ nieznacznie
23,1
7,9
36,0
3. Raczej siÚ nie zmieniïa
39,7
Raczej siÚ nie zmieni
4. Nieco siÚ pogorszyïa
15,0
Nieco siÚ pogorszy
9,3
Pogorszy siÚ zdecydowanie
5,3
5. Pogorszyïa siÚ zdecydowanie
6.
7,3
Trudno powiedzieÊ
18,4
Tab. 1. Subiektywna ocena zmian sytuacji materialnej badanych gospodarstw w okresie 2–3
lat poprzedzajÈcych badania oraz w perspektywie nadchodzÈcych 2–3 lat (% odpowiedzi).
½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
Potwierdzeniem przedstawionych wniosków sÈ takĝe odpowiedzi badanych
na pytanie o wskazanie problemów w sferze ekonomicznej, z którymi musieli siÚ
zmierzyÊ na skutek kryzysu, oraz dziaïania, które w zwiÈzku zbtym podjÚli (tab. 2).
Jedna czwarta badanych gospodarstw zadeklarowaïa, iĝ pomimo dekoniunktury
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
111
Augustyna Burlita
Lp.
Wyszczególnienie
% odpowiedzi
1.
Ograniczenie niektórych wydatków
39,4
2.
Poszukiwanie dodatkowych ěródeï dochodu przez
dorosïych czïonków gospodarstwa
34,9
3.
Poszukiwanie tañszych produktów
27,4
4.
Nie podejmowaliĂmy ĝadnych tego typu dziaïañ
poniewaĝ nie byïo takiej potrzeby
24,9
5.
Korzystanie z oszczÚdnoĂci
12,4
6.
Zakupy w miejscach taniej sprzedaĝy (np. Na
targowiskach, w sklepach z odzieĝÈ uĝywanÈ)
10,1
7.
Zmiana pracy na lepiej pïatnÈ
8.
ZaciÈgniÚcie kredytu/poĝyczki
9,7
7,9
9.
Skorzystanie z pomocy rodziny
5,9
10.
Skorzystanie z pomocy opieki spoïecznej
2,8
11.
Sprzedaĝ produktów wytwarzanych w domu (np. owoców
i warzyw z dziaïki, przetworów itp.)
2,4
12.
Nie podejmowaliĂmy ĝadnych tego typu dziaïañ,
poniewaĝ nie bardzo wiedzieliĂmy, co moĝemy zrobiÊ
1,6
13.
Poszukiwanie dodatkowych ěródeï dochodu przez
nieletnich czïonków gospodarstwa domowego
1,0
14.
Wyprzedaĝ posiadanego majÈtku
0,6
15.
Skorzystanie z pomocy koĂcioïa
0,2
16.
Zastawianie przedmiotów w lombardzie
0,2
Tab. 2. Dziaïania adaptacyjne podejmowane przez badane gospodarstwa domowe w reakcji
na kryzys (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
nie odczuïa ĝadnych problemów zwiÈzanych z materialnÈ sferÈ funkcjonowania
ib wb zwiÈzku z tym nie miaïa potrzeby podejmowania dziaïañ adaptacyjnych,
wb tym nie ograniczyïa realizowanego sposobu i poziomu konsumpcji. Do tej
grupy naleĝaïy przede wszystkim gospodarstwa osób w przedziale wiekowym
35–44 lata, z wyĝszym wyksztaïceniem, osiÈgajÈcych miesiÚczne dochody netto
na osobÚ powyĝej 3000 zï. Pozostali poszukiwali róĝnych sposobów radzenia
sobie z problemami dotykajÈcymi ich na skutek pogorszenia sytuacji gospodarczej. NajczÚĂciej podejmowane przez nich dziaïania adaptacyjne zwiÈzane
byïy z racjonalizacjÈ konsumpcji poprzez ograniczenie niektórych wydatków.
Zmuszonych do tego zostaïo prawie 40% badanych gospodarstw domowych,
wbtym ponad poïowa tych, w których miesiÚczny dochód netto nie przekraczaï
wbprzeliczeniu na osobÚ 1500 zï. NajczÚĂciej ograniczane byïy wydatki na: urlopy
ibwyjazdy turystyczne (38%), przyjemnoĂci wynikajÈce z zakupu lepszych kosmetyków, uĝywek, biĝuterii itp. (34%), odpoczynek, rozrywkÚ i kulturÚ (33%), dobra
trwaïego uĝytku (22%) oraz odzieĝ i obuwie (15%). Relatywnie w mniejszym
zakresie zredukowane zostaïy wydatki gospodarstw na ĝywnoĂÊ (7%), utrzymanie mieszkania (4%), ksztaïcenie (4%) czy ochronÚ zdrowia (3%) – rys. 5.
112
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
inne
ochrona zdrowia
kształcenie
utrzymanie mieszkania
żywność
odzież i obuwie
sprzęt rtv, agd, komputerowy
wypoczynek, kultura i rozrywka
„przyjemności” (lepsze kosmetyki, dobra
kawa, biżuteria, itp.)
urlop/wyjazdy turystyczne
0
5
10
15
20
25
30
35
40%
Rys. 5. NajczÚĂciej ograniczane wydatki gospodarstw domowych w zwiÈzku z pogorszeniem
siÚ sytuacji ekonomicznej (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
Innymi sposobami racjonalizacji konsumpcji byïo poszukiwanie tañszych
produktów czy, zwiÈzane z tym, robienie zakupów w miejscach taniej sprzedaĝy, jak targowiska czy sklepy z odzieĝÈ uĝywanÈ, które to dziaïania podjÚïo
odpowiednio 27% i 10% badanych gospodarstw. ZaĂ prawie 8% badanych,
powĂciÈgajÈc swoje apetyty konsumpcyjne, zrezygnowaïo z zaciÈgniÚcia kredytu lub poĝyczki na cele konsumpcyjne.
Do dziaïañ dostosowawczych do zmian sytuacji gospodarczej podejmowanych przez badane gospodarstwa naleĝaïy takĝe te, których celem byïo
utrzymanie dotychczasowego statusu lub poprawa sytuacji materialnej. Miaïy
one aktywny charakter i polegaïy na poszukiwaniu dodatkowych ěródeï
dochodu zarówno przez dorosïych, jak i nieletnich czïonków gospodarstw
(odpowiednio 35% i 1% odpowiedzi) oraz zamianie pracy na lepiej pïatnÈ
(10%). Co ciekawe, dodatkowych ěródeï dochodu poszukiwaïy nie tylko te
gospodarstwa, które odczuïy pogorszenie sytuacji materialnej w ostatnich
2–3 latach i których obecna kondycja materialna byïa nie najlepsza, ale
takĝe te, które zadeklarowaïy poprawÚ sytuacji materialnej w analizowanym
okresie i osiÈgaïy dochody powyĝej przeciÚtnych.
Sposobem wsparcia domowego budĝetu realizowanym przez nieco ponad
2% respondentów byïa teĝ sprzedaĝ wytwarzanych w gospodarstwie produktów, gïównie warzyw i owoców z dziaïki i ich przetworów.
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
113
Augustyna Burlita
CzÚĂÊ badanych gospodarstw, odczuwajÈc pogorszenie sytuacji materialnej, próbowaïa rozwiÈzaÊ swoje problemy poprzez: korzystanie ze
zgromadzonych oszczÚdnoĂci (12,4%), zaciÈgniÚcie kredytu lub poĝyczki
(7,6%) bÈdě teĝ zwrócenie siÚ z proĂbÈ o pomoc do rodziny (5,9%), opieki
spoïecznej (2,8%) czy koĂcioïa (0,2%). WĂród biernych sposobów radzenia
sobie z trudnÈ sytuacjÈ materialnÈ miaïy teĝ miejsce takie, jak wyprzedaĝ
majÈtku i zastawianie przedmiotów w lombardzie, do czego przyznaï siÚ
blisko 1% respondentów.
Jeszcze bardziej pasywnÈ postawÈ wykazaïo siÚ prawie 2% ankietowanych, którzy odpowiedzieli, iĝ pomimo pogorszenia siÚ ich sytuacji ekonomicznej, nie podejmowali ĝadnych dziaïañ, poniewaĝ nie bardzo wiedzieli,
co mogliby zrobiÊ. Poniewaĝ byli to respondenci z róĝnych grup wiekowych,
o zróĝnicowanym poziomie wyksztaïcenia i dochodów, moĝna ich biernoĂÊ
uznaÊ raczej za cechÚ mentalnÈ niĝ wynikajÈcÈ z ich szczególnie trudnej
sytuacji (np. wypadku, dïugotrwaïej choroby, patologii spoïecznych).
WĂród problemów ekonomicznych, z którymi borykaïy siÚ gospodarstwa domowe w efekcie kryzysu i które miaïy wpïyw na ich konsumpcjÚ,
wymieniÊ takĝe moĝna: spadek oszczÚdnoĂci (21,9% odpowiedzi), utratÚ
pieniÚdzy w rezultacie zawirowañ na rynku finansowym (5,1%), trudnoĂci
ze spïatÈ zaciÈgniÚtych poĝyczek i kredytów (3,8) oraz wzrost zadïuĝenia
gospodarstw (2,0%).
Ponadto 1,4% respondentów zrezygnowaïo z lokowania oszczÚdnoĂci
wbinstytucjach finansowych, a kolejny 1% wycofaï z nich posiadane oszczÚdnoĂci z uwagi na zwiÈzany z dekoniunkturÈ brak zaufania do tych instytucji.
Rezultatem pogorszenia siÚ sytuacji gospodarstwa domowego byïa teĝ
koniecznoĂÊ zamiany mieszkania na tañsze w utrzymaniu, co uczyniï 1%
badanych.
Przedstawione wyniki dowodzÈ, ĝe chociaĝ sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego byïa zróĝnicowana, to
znaczna czÚĂÊ z nich jeszcze pod koniec 2010 r. postrzegaïa kryzys jako
zjawisko, które wprawdzie miaïo miejsce w Polsce, ale nie wpïynÚïo istotnie
na funkcjonowanie gospodarstw, a z jego ewentualnymi niekorzystnymi skutkami wiÚkszoĂÊ byïa w stanie sobie poradziÊ, podejmujÈc okreĂlone dziaïania
zwiÈzane gïównie z racjonalizacjÈ konsumpcji i pozyskaniem dodatkowych
ěródeï dochodów. Potwierdzeniem tego byïy dokonane przez ankietowanych
subiektywne oceny zmian poziomu ĝycia rozpatrywanego w kontekĂcie zaspokojenia róĝnych grup potrzeb w okresie 2–3 lat poprzedzajÈcych badanie.
Relatywnie wiÚcej respondentów wskazaïo na poprawÚ poziomu ĝycia niĝ
jego pogorszenie (poza zaspokojeniem potrzeb w zakresie wypoczynku, rozrywki i kultury), najwiÚcej zaĂ stwierdziïo, iĝ nie zauwaĝyïo zmian w stopniu
zaspokojenia swoich potrzeb (od 66% do 87%, zaleĝnie od analizowanej
grupy potrzeb) (Burlita, Maniak i Zelek, 2011, s. 224).
114
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
4. Wpïyw kryzysu na sytuacjÚ gospodarstw na rynku pracy
Dekoniunktura wpïynÚïa równieĝ na funkcjonowanie rynku pracy. Zahamowanie wzrostu gospodarczego, upadïoĂÊ bÈdě ograniczanie dziaïalnoĂci
wielu przedsiÚbiorstw, ich dÈĝenie do obniĝenia kosztów operacyjnych, wbtym
kosztów zatrudnienia, to tylko najwaĝniejsze ze zmian ksztaïtujÈcych sytuacjÚ
na polskim rynku pracy. Jako niekorzystnÈ oceniïo jÈ w styczniu 2010 r.
ponad dwie trzecie badanych przez CBOS Polaków, a w styczniu 2011 r.
oceny takie wyraziïy aĝ trzy czwarte respondentów (CBOS, 2011). Obawy
przed utratÈ pracy i problemy z jej znalezieniem oraz wzrost poziomu bezrobocia zachwiaïy poczuciem bezpieczeñstwa ekonomicznego znacznej czÚĂci gospodarstw domowych i czÚsto skutkowaïy pogorszeniem ich kondycji
materialnej. Dla wiÚkszoĂci osób w wieku aktywnoĂci produkcyjnej praca
jest bowiem gïównym sposobem pozyskiwania Ărodków na finansowanie
konsumpcji, chociaĝ moĝe teĝ stanowiÊ o treĂci, a nawet sensie ĝycia niektórych jednostek (JastrzÚbska-Smolaga, 2000, s. 35–38). Przy tym Polacy
lokujÈ pracÚ wysoko w hierarchii swoich wartoĂci i sÈ z niej generalnie raczej
zadowoleni (Czapiñski i Panek, 2010), znajdujÈ siÚ równieĝ w czoïówce
krajów OECD pod wzglÚdem rocznej liczby godzin pracy (Ministerstwo
Gospodarki, 2009).
Zachodniopomorskie, jak juĝ podkreĂlono, znajduje siÚ w niechlubnej
czoïówce województw o wysokiej stopie bezrobocia i charakteryzuje siÚ
niĝszym od przeciÚtnego dla Polski wskaěnikiem aktywnoĂci zawodowej.
Trudna sytuacja na regionalnym rynku pracy jest m.in. rezultatem upadku
i problemów ekonomicznych wielu duĝych pracodawców w regionie.
Negatywne konsekwencje tej sytuacji dotknÚïy w okresie do 3 lat poprzedzajÈcych badania przeciÚtnie co drugie gospodarstwo domowe. NajczÚĂciej byïy to problemy ze znalezieniem pracy i zmniejszenie wynagrodzenia
oraz wynikajÈcy zeñ spadek dochodów (po 14% odpowiedzi), a takĝe praca
wbnadgodzinach, czÚsto wymuszona przez pracodawcÚ, ale równieĝ wynikajÈca z chÚci poprawy sytuacji materialnej gospodarstwa domowego (11%).
Po prawie 8% respondentów wskazaïo na pogorszenie siÚ w ostatnich 2–3
latach warunków pracy, zwiÚkszenie zakresu wykonywanych obowiÈzków
i utratÚ pracy na skutek zïej sytuacji ekonomicznej firmy. Niewiele mniej
badanych miaïo na problemy z terminowym otrzymywaniem wynagrodzenia,
a takĝe utraciïo pracÚ z powodu bankructwa firmy. Po okoïo 2% wymieniïo
takie konsekwencje zïej sytuacji na rynku pracy, jak: mobbing w miejscu
pracy, nieotrzymanie wynagrodzenia za zrealizowanÈ pracÚ, koniecznoĂÊ
zmiany pracy. Ponad 1% byï zmuszony do skorzystania z urlopu i tyle samo
dotknÚïa koniecznoĂÊ pracy w niepeïnym wymiarze (tab. 3).
Przedstawione problemy oraz obawy przed dalszym pogorszeniem sytuacji
na rynku pracy, ale takĝe chÚÊ utrzymania status quo lub poprawy sytuacji
materialnej spowodowaïy, iĝ ponad 60% gospodarstw podjÚïo dziaïania
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
115
Augustyna Burlita
Lp.
%
odpowiedzi
Wyszczególnienie
1.
Problemy ze znalezieniem pracy
14,4
2.
Zmniejszenie wynagrodzenia/spadek dochodów
13,6
3.
Praca w nadgodzinach
11,2
4.
Pogorszenie warunków pracy
7,9
5.
ZwiÚkszenie zakresu obowiÈzków
7,9
6.
Utrata pracy na skutek pogorszenia siÚ sytuacji materialnej
firmy
7,7
7.
Problemy z terminowym otrzymywaniem wynagrodzenia
5,3
8.
Utrata pracy na skutek upadku/bankructwa firmy
4,5
9.
Mobbing w miejscu pracy
2,2
10. Nieotrzymanie wynagrodzenia za wykonanÈ pracÚ
2,0
11. KoniecznoĂÊ zmiany pracy
2,0
12. PrzejĂcie na przymusowy urlop z uwagi na sytuacjÚ w pracy
1,4
13. KoniecznoĂÊ realizacji pracy w niepeïnym wymiarze godzin
1,2
14. Inne
1,4
15. Nie dotknÚïy nas ĝadne z wymienionych problemów
46,2
Tab. 3. Problemy zwiÈzane z pracÈ, z którymi borykaïy siÚ gospodarstwa domowe w latach
2008–2010 (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
o charakterze zapobiegawczym lub dostosowawczym. Pozostaïe uznaïy, ĝe
nie byïo takiej potrzeby (31%), ale teĝ czÚĂÊ (6%) odpowiedziaïa, iĝ chciaïa
coĂ zrobiÊ dla podniesienia swoich szans na rynku pracy, ale nie bardzo
wiedziaïa, co i w jaki sposób moĝna zrobiÊ (tab. 4).
Znaczna czÚĂÊ respondentów, zwïaszcza tych ze Ărednim i wyĝszym
wyksztaïceniem, Ăwiadomych rosnÈcej konkurencji na rynku pracy, wzrostu wymagañ pracodawców oraz roli wyksztaïcenia i umiejÚtnoĂci na rynku
pracy dostrzegïa swoje moĝliwoĂci w edukacji. ¥rednio co piÈty z czïonków
badanych gospodarstw uczestniczyï w szkoleniach i kursach podnoszÈcych
kwalifikacje, co piÚtnasty podjÈï decyzjÚ o rozpoczÚciu studiów, a co dwudziesty zmieniï zawód i przekwalifikowaï siÚ zgodnie z potrzebami rynku
pracy. Blisko jedna trzecia zwiÚkszyïa wymiar czasu poĂwiÚcanego na pracÚ
poprzez podjÚcie dodatkowej pracy zleconej (14%) lub pracÚ w nadgodzinach (12%), a takĝe pracÚ na drugim etacie (6%). Prawie co dziewiÈta
osoba wyjechaïa do pracy za granicÚ (byïy to gïównie osoby do 34 lat lub
powyĝej 55. roku ĝycia), a 8%, majÈc problemy ze znalezieniem odpowiedniego pracodawcy, ale takĝe z chÚci dorobienia, przyznaïo siÚ do pracy
wbszarej strefie. Tylko 6% zdecydowaïo siÚ na „wziÚcie sprawy w swoje rÚce”
116
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
i rozpoczÚcie wïasnej dziaïalnoĂci gospodarczej. 2% badanych, obawiajÈc
siÚ zawirowañ w pracy, zmieniïo jÈ na takÈ, która dawaïa wiÚksze poczucie
bezpieczeñstwa. Prawie 3% wziÚïo udziaï w kursach pomagajÈcych osobom
poszukujÈcym pracy (tab. 4).
Lp.
Wyszczególnienie
%
odpowiedzi
1.
Nie byïo potrzeby podejmowania takich dziaïañ
32,4
2.
Podniesienie kwalifikacji
22,3
3.
Dodatkowe prace zlecone
14,0
4.
Praca w nadgodzinach
12,2
5.
Wyjazd do pracy za granicÈ
10,8
6.
Praca „na czarno” (w szarej strefie)
8,3
7.
PodjÚcie decyzji o studiach
6,5
8.
Otwarcie wïasnej dziaïalnoĂci gospodarczej
6,5
9.
ChcieliĂmy podjÈÊ jakieĂ dziaïania, ale nie wiedzieliĂmy, co
moĝemy zrobiÊ
6,3
10. Praca na drugim etacie
6,1
11. Zmiana zawodu/przekwalifikowanie
5,1
12. Uczestnictwo w kursach dla osób poszukujÈcym pracy
2,6
13. Zamiana pracy na dajÈcÈ wiÚksze poczucie bezpieczeñstwa
2,0
Tab. 4. Dziaïania podejmowane przez badanych w celu podniesienia swoich szans na
rynku pracy (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
Chociaĝ sytuacja jednostki na rynku pracy jest rezultatem wielu uwarunkowañ, wynikajÈcych m.in. z poziomu wyksztaïcenia, zdobytych doĂwiadczeñ,
umiejÚtnoĂci, cech demograficznych i osobowoĂciowych, to istotny wpïyw na
niÈ majÈ takĝe czynniki zewnÚtrzne, w tym wynikajÈce z kondycji ekonomicznej gospodarki. Dekoniunktura, pogarszajÈc i tak nie najlepszÈ sytuacjÚ
na polskim rynku pracy, w wiÚkszoĂci badanych gospodarstw domowych
wyzwoliïa aktywne postawy wobec zmian, czego rezultatem byïy podjÚte
przez ich czïonków dziaïania w celu utrzymania bÈdě poprawy sytuacji pracy
i zwiÈzanej z niÈ kondycji ekonomicznej. Jednakĝe poza respondentami,
którzy doĂÊ elastycznie dostosowali siÚ do zmian, moĝna mówiÊ o grupie
gospodarstw zdezorientowanych, zagubionych, osób o raczej niskim poziomie
wyksztaïcenia i zïej sytuacji materialnej, którzy nie byli w stanie – zbpowodu
czy to cech charakterologicznych, braku informacji, czy teĝ wykluczenia
spoïecznego – podjÈÊ ĝadnych dziaïañ poprawiajÈcych ich sytuacjÚ w zakresie pracy, a przez to wymagajÈcych pomocy przede wszystkim w zakresie
aktywizacji zawodowej.
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
117
Augustyna Burlita
5. Kryzys a psychospoïeczne aspekty
funkcjonowania gospodarstw
PogarszajÈca siÚ sytuacja gospodarcza kraju i wynikajÈce z niej zmiany
warunków funkcjonowania gospodarstw domowych wpïynÚïy takĝe na
psychospoïeczne aspekty ich funkcjonowania, do których moĝna zaliczyÊ
konsekwencje zarówno psychologiczne, dotyczÈce ĝycia rodzinnego, jak
ib spoïeczno-towarzyskie (Burlita i in., 2011, s. 241). Chociaĝ trudno jest
bezwzglÚdnie ustaliÊ, iĝ stanowiïy one wyïÈcznie lub gïównie rezultat zmian
wynikajÈcych z kryzysu, to za niekorzystne naleĝy uznaÊ, iĝ wskazaïo na
nie z róĝnym natÚĝeniem prawie co drugie badane gospodarstwo domowe.
Odczucia te i ich emocjonalny charakter odgrywajÈ bowiem istotnÈ rolÚ
w procesie zaspokojenia niematerialnych potrzeb czïonków gospodarstwa
domowego, zwiÈzanych m.in. z przynaleĝnoĂciÈ i relacjami z innymi luděmi,
poczuciem bezpieczeñstwa, zaufaniem, postrzeganiem rzeczywistoĂci czy
postrzeganiem siebie samego. KsztaïtujÈ wiÚc jakoĂÊ ĝycia. BÚdÈ siÚ one
równieĝ przekïadaïy na postawy i zachowania wobec zmian, uzupeïniajÈ
wiÚc obraz reakcji gospodarstw domowych wobec kryzysu.
Z przeprowadzonych badañ wynika, ĝe wĂród problemów dotykajÈcych
gospodarstwa domowe w przedstawionym obszarze dominowaïy te o charakterze psychologicznym, a wiÚc zwiÈzane gïównie z emocjami. WĂród nich
respondenci najczÚĂciej wymieniali przygnÚbienie z powodu problemów
materialnych gospodarstwa domowego, wynikajÈcych z pogarszajÈcej siÚ
sytuacji gospodarczej w Polsce (21% odpowiedzi), oraz pesymizm wbocenie
sytuacji (11%). Po ponad 5% wskazaïo na poczucie krzywdy oraz takie stany,
jak depresja czy nerwica, których tïo stanowiïa trudna sytuacja materialna
gospodarstwa lub brak pracy, zaĂ ponad 2% przyznaïo siÚ do odczuwania
wstydu z powodu zïej sytuacji materialnej.
W znacznie mniejszym stopniu badani przyznawali siÚ do negatywnych
konsekwencji kryzysu odbijajÈcych siÚ na ich ĝyciu rodzinnym, byÊ moĝe
dlatego, ĝe rodzina jest bardzo wysoko ulokowana w systemie wartoĂci Polaków, na co wskazujÈ prowadzone od wielu lat badania w ramach diagnozy
spoïecznej (Czapiñski i Panek, 2010). Gïównym problemem w tym obszarze
byïy konflikty i spiÚcia, których przyczynÚ stanowiïy pieniÈdze – przyznaïo
siÚ do nich blisko co szóste badane gospodarstwo. Na pozostaïe problemy,
takie jak problemy z wychowywaniem dzieci, przemoc fizyczna i psychiczna,
problemy seksualne czy rozpad rodziny, wskazaïo relatywnie niewielu, bo
po mniej niĝ 2% respondentów.
Najrzadziej badane gospodarstwa przyznawaïy siÚ do konsekwencji
dekoniunktury w obszarze spoïeczno-towarzyskim, a wiÚc zwiÈzanych m.in.
zbwycofywaniem siÚ z ĝycia towarzyskiego (6,5%) czy wykluczeniem zbkrÚgu
znajomych (0,2%), a takĝe do problemów zdrowotnych (4,9%) bÈdě dotyczÈcych naduĝywania alkoholu (2,8%), siÚgania po narkotyki (0,8%) i problemów z wymiarem sprawiedliwoĂci (0,4%) – tab. 5.
118
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
PodkreĂliÊ przy tym naleĝy, iĝ niewielki odsetek wskazañ w odniesieniu
do niektórych z wymienionych problemów w sferze psychospoïecznej nie
moĝe byÊ interpretowany w kategorii niskiej wagi tych problemów, zwïaszcza
ĝe wielu respondentów borykaïo siÚ w róĝnym zakresie nie z jednym, ale
kilkoma problemami, co bez wÈtpienia zaburzaïo funkcjonowanie ich gospodarstw domowych. Równieĝ wielu respondentów w badaniach bezpoĂrednich
wstydziïo siÚ lub nie chciaïo siÚ przyznaÊ do tych problemów z obawy obto,
jak bÚdÈ postrzegani lub teĝ zgodnie z zasadÈ, aby „praÊ brudy we wïasnym
domu”.
Lp.
Wyszczególnienie
% odpowiedzi
1.
PrzygnÚbienie z powodu problemów materialnych gospodarstwa
domowego
20,9
2.
Konflikty i spiÚcia, których przyczynÈ byïy pieniÈdze
17,2
3.
Pesymizm w ocenie sytuacji
11,2
4.
Wycofywanie siÚ z ĝycia towarzyskiego
6,5
5.
Depresja/nerwica z powodu trudnej sytuacji gospodarstwa
domowego
5,9
6.
Poczucie krzywdy
5,3
7.
Pogorszenie siÚ stanu zdrowia czïonków gospodarstwa
4,9
8.
Naduĝywanie alkoholu
2,8
9.
Wstyd z powodu zïej sytuacji materialnej
2,4
10. Problemy z wychowywaniem dzieci
2,0
11. Problemy seksualne
1,6
12. Rozpad rodziny
1,4
13. SiÚganie po narkotyki
0,8
14. Przemoc psychiczna w rodzinie
0,6
15. Problemy z wymiarem sprawiedliwoĂci
0,4
16. Przemoc fizyczna w rodzinie
0,4
17. Wykluczenie z krÚgu znajomych
0,2
18. Inne
0,2
19.
¿adne z wymienionych problemów nie dotknÚïy mojego
gospodarstwa domowego
52,5
Tab. 5. Problemy w sferze psychospoïecznej dotykajÈce badane gospodarstwa domowe
w zwiÈzku z kryzysem (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
Na te ostatnie aspekty wskazujÈ m.in. odpowiedzi badanych na pytanie
o sposób rozwiÈzywania dotykajÈcych ich problemów psychospoïecznych.
Prawie co trzeci z respondentów, których problemy te dotknÚïy, uznaï,
ĝe byïy one na tyle nieistotne, iĝ nie byïo potrzeby podejmowania dziaProblemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
119
Augustyna Burlita
ïañ naprawczych w celu ich rozwiÈzania. Pozostali podejmowali przede
wszystkim próby samodzielnego ich rozwiÈzania, m.in. poprzez rozmowy
zb czïonkami gospodarstwa domowego (38%) oraz zwrócenie siÚ o pomoc
do rodziny lub przyjacióï (12,4%). Znacznie rzadziej zwracano siÚ o pomoc
do pracodawcy (3%), koĂcioïa (2,1%) i szkoïy lub pedagoga (0,4%). Relatywnie niewielu respondentów skorzystaïo z pomocy specjalistów, takich
jak mediator, doradca czy psycholog, bÈdě podjÚïo specjalistyczne leczenie
(po mniej niĝ 5% odpowiedzi). Moĝe to oznaczaÊ wspomnianÈ juĝ niechÚÊ
do wychodzenia z wewnÚtrznymi problemami gospodarstwa domowego na
zewnÈtrz w poszukiwaniu pomocy, ale równieĝ wynikaÊ z niskiego zaufania
badanych do skutecznoĂci takiej pomocy, jak teĝ bezradnoĂci oraz niewiedzy
badanych o tym, gdzie takÈ pomoc uzyskaÊ. O tym ostatnim Ăwiadczy fakt,
ĝe ponad 12% gospodarstw, w których wystÈpiïy problemy psychospoïeczne,
odpowiedziaïo, iĝ nie podejmowaïo ĝadnych dziaïañ, poniewaĝ nie wiedziaïo,
co moĝe zrobiÊ (tab. 6).
Lp.
Podejmowane dziaïania
% odpowiedzi
1.
PodjÚliĂmy próbÚ samodzielnego rozwiÈzania zaistniaïych
problemów
38,2
2.
Nie podejmowaliĂmy ĝadnych dziaïañ, poniewaĝ nie byïo takiej
potrzeby (problemy te nie byïy istotne)
31,3
3.
ZwróciliĂmy siÚ o pomoc do rodziny i/lub przyjacióï
12,4
4.
Nie podejmowaliĂmy ĝadnych dziaïañ, poniewaĝ nie bardzo
wiedzieliĂmy, co moĝemy zrobiÊ
12,4
5.
ZwróciliĂmy siÚ o pomoc do specjalistów
4,7
6.
PodjÚte zostaïo specjalistyczne leczenie
4,3
7.
ZwróciliĂmy siÚ o pomoc do pracodawcy
3,0
8.
ZwróciliĂmy siÚ o pomoc do koĂcioïa
2,1
9.
ZwróciliĂmy siÚ o pomoc do szkoïy/pedagoga
0,4
Tab. 6. Dziaïania podejmowane przez respondentów w celu rozwiÈzania problemów
psychospoïecznych (% odpowiedzi). ½ródïo: wyniki badañ ankietowych.
PodsumowujÈc, podkreĂliÊ naleĝy, ĝe chociaĝ zakres problemów psychospoïecznych byï zróĝnicowany w zaleĝnoĂci od cech spoïeczno-ekonomicznych
badanych gospodarstw domowych, to wyniki wskazujÈ, iĝ gïównÈ ich determinantÈ byïo pogorszenie sytuacji ekonomicznej respondentów. NajwiÚcej
negatywnych skutków w sferze psychologicznej, ĝycia rodzinnego czy spoïeczno-towarzyskich wskazywaïy bowiem gospodarstwa osiÈgajÈce najniĝsze
dochody. One teĝ wykazywaïy siÚ najwiÚkszÈ bezradnoĂciÈ w radzeniu sobie
z rozwiÈzywaniem powstaïych problemów. Przy tym wiÚkszoĂÊ respondentów
odczuwajÈcych te problemy raczej je zlekcewaĝyïa, uznajÈc za maïo istotne,
lub teĝ podejmowaïa próby samodzielnego ich rozwiÈzania wewnÈtrz rodziny.
120
DOI 10.7172/1644-9584.40.7
Postawy i zachowania gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego...
6. Podsumowanie
Przedstawione wyniki badañ wskazujÈ na zróĝnicowanie postaw i zachowañ gospodarstw domowych regionu zachodniopomorskiego wobec kryzysu.
Uzaleĝnione byïy one gïównie od sytuacji spoïeczno-ekonomicznej gospodarstw, ta zaĂ wynikaïa przede wszystkim z poziomu wyksztaïcenia i pozycji
zawodowej czïonków gospodarstwa domowego.
Generalnie badane gospodarstwa moĝna podzieliÊ na trzy gïówne
grupy. PierwszÈ (okoïo 20%) stanowili respondenci o relatywnie wysokich
dochodach, którzy nie odczuli bezpoĂrednio negatywnego wpïywu kryzysu
na sposób organizacji i funkcjonowanie ich gospodarstwa domowego. Na
przeciwlegïym biegunie znalazïy siÚ gospodarstwa o najniĝszym poziomie
dochodów (poniĝej 700 zï netto miesiÚcznie na osobÚ), których i tak juĝ
nie najlepsza sytuacja dodatkowo pogorszyïa siÚ na skutek zmian wynikajÈcych z dekoniunktury i które nie byïy w stanie poradziÊ sobie z wynikajÈcymi z niej problemami, zwïaszcza tymi w sferze ekonomicznej (okoïo
10% gospodarstw). Pozostaïe gospodarstwa, odczuwajÈc w róĝnym zakresie
i stopniu negatywne skutki zmian ekonomicznych, podejmowaïy aktywne
i pasywne dziaïania adaptacyjne do zmieniajÈcych siÚ warunków funkcjonowania. ZwiÈzane one byïy przede wszystkim z racjonalizacjÈ konsumpcji poprzez ograniczenie wydatków czy poszukiwanie tañszych produktów,
ale równieĝ z poszukiwaniem dodatkowych ěródeï dochodów czy innymi
dziaïaniami majÈcymi na celu poprawÚ sytuacji badanych na rynku pracy.
Ponad poïowa badanych gospodarstw wskazaïa na skutki dekoniunktury
w sferze psychologicznej, ĝycia rodzinnego czy spoïeczno-towarzyskiej. Jej
rezultatami byïy przede wszystkim negatywne emocje, takie jak przygnÚbienie
z powodu problemów materialnych gospodarstwa czy pesymizm w ocenie
sytuacji, ale równieĝ konflikty i spiÚcia na tle pieniÚdzy, z którymi to problemami gospodarstwa najczÚĂciej usiïowaïy poradziÊ sobie samodzielnie,
rzadko korzystajÈc z zewnÚtrznej pomocy.
Pomimo ogólnoĂci przedstawionych wyników badañ, moĝna stwierdziÊ,
iĝ postawiona gïówna hipoteza badawcza zostaïa zweryfikowana pozytywnie. WiÚkszoĂÊ badanych przy wzroĂcie ĂwiadomoĂci zagroĝeñ wynikajÈcych
zbkryzysu relatywnie gorzej oceniaïa sytuacjÚ gospodarczÈ kraju niĝ wïasnÈ,
a ze swojego ĝycia ogóïem zadowolonych byïo prawie 80% respondentów
(niezadowolenie wyraĝaïo tylko 8%). Oceny takie byïy z jednej strony rezultatem umiejÚtnoĂci adaptacyjnych gospodarstw domowego do zmiennych
warunków funkcjonowania, ale po czÚĂci ĂwiadczÈ takĝe o tym, ĝe nie zawsze
zmiany w skali makro sÈ bezpoĂrednio i natychmiastowo odczuwane w skali
mikroekonomicznej. Wynikaïy one równieĝ z nieĂwiadomoĂci ekonomicznej niektórych respondentów i opóěnionych reakcji na kryzys, zwïaszcza
ĝe doniesienia w mediach i statystyki na temat sytuacji ekonomicznej na
Ăwiecie nie napawajÈ optymizmem.
Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 1 (40), t. 1, 2013
121
Augustyna Burlita
Przypisy
1
Projekt badawczy pt. „ReaktywnoĂÊ i adaptatywnoĂÊ podmiotów gospodarczych wbfazie
dekoniunktury” realizowany byï pod kierunkiem dr hab. prof. ZPSB Anety Zelek
ze Ărodków MNiSWw latach 2009–2012. Autorka publikacji byïa jego uczestnikiem
i kierowaïa zespoïem badawczym odpowiedzialnym za badania gospodarstw domowych
regionu zachodniopomorskiego (w ramach projektu badaniami objÚto takĝe reprezentatywnÈ próbÚ przedsiÚbiorstw regionu).
2
Ograniczenia co do objÚtoĂci publikacji uniemoĝliwiajÈ prezentacjÚ wszystkich wyników przeprowadzonych badañ oraz ich zróĝnicowania w zaleĝnoĂci od cech demograficznych gospodarstw domowych. Zostaïy one szerzej scharakteryzowane m.in.
wb pracy zbiorowej pod red. A. Burlity, G. Maniak i A. Zelek, PrzetrwaÊ dekoniunkturÚ. PrzedsiÚbiorstwa i gospodarstwa domowe wobec kryzysu oraz w innych publikacjach
zespoïu badawczego.
Bibliografia
Burlita, A., Maniak, G. i Zelek, A. (red.). (2011). PrzetrwaÊ dekoniunkturÚ. PrzedsiÚbiorstwa i gospodarstwa domowe wobec kryzysu. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe
Zachodniopomorskiej Szkoïy Biznesu w Szczecinie.
Bywalec, C. (2009). Ekonomika i finanse gospodarstw domowych. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
CBOS. (2011). Ocena sytuacji na rynku pracy i poczucia zagroĝenia bezrobociem.
S/27/2011. Warszawa: CBOS.
Czapiñski, J. i Panek, T. (red.). (2010). Diagnoza spoïeczna 2009. Warunki i jakoĂÊ ĝycia
Polaków. Warszawa: Rada Monitoringu Spoïecznego, Wyĝsza Szkoïa Finansów
ib ZarzÈdzania w Warszawie. Pozyskano z: http://www.diagnoza.com.
GUS. (2011a). Regiony Polski. Warszawa: GUS.
GUS. (2011b). Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w Ăwietle wyników badania
budĝetów gospodarstw domowych. Informacja sygnalna. Warszawa: GUS. Pozyskano
z: http://www.stat.gov.pl.
JastrzÚbska-Smolaga, H. (2000). W kierunku trwaïej konsumpcji. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
KÚdzior, Z. (1998). Gospodarstwo domowe jako obiekt badañ. W: Konsument – przedsiÚbiorstwo – rynek. Katowice: CBiE im. K. Adamieckiego.
Krupski, R. (red.). (2008). ElastycznoĂÊ organizacji. Wrocïaw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocïawskiego.
Ministerstwo Gospodarki. (2009). Polska 2009. Raport o stanie gospodarki. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki. Pozyskano z: http://www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/
C14A5DE8-7236-4770-A72D-44D7A0454F93/56987/RoG090824.pdf.
Sïaby, T. (red.). (2009). Reakcje polskiego konsumenta na kryzys gospodarczy. Warszawa:
Oficyna Wydawnicza Szkoïy Gïównej Handlowej.
TNS Pentor. (2010a). Barometr nastrojów ekonomicznych, http://www.pentor.pl/11276xml.
TNS Pentor. (2010b). Kryzys finansowy w opinii Polaków – II fala badania. Pozyskano
z: http://www.pentor.pl/57403.xml?doc_11280.
122
DOI 10.7172/1644-9584.40.7