Sarnaki Sarnaki - Przewodnik po polskiej prowincji

Przewodnik po polskiej prowincji
Sarnaki
Siedziba władz gminy wiejskiej w powiecie łosickim
Data nadania praw miejskich: 1754 (utracone 1869)
Nazwy pierwotne: Sarnaki (1430)
Liczba mieszkańców: 1160
Urząd Gminy: 08-220 Sarnaki,
ul. Berka Joselewicza 3, tel. 83 359-91-98
www.sarnaki1.home.pl
Dlaczego warto odwiedzić Sarnaki
N
ajstarszym budynkiem w Sarnakach jest ufundowany w 1816 r. przez hrabiego Stanisława
Ossolińskiego kościół pw. św. Stanisława Biskupa.
We wnętrzu drewnianej świątyni zachowały się XVIIIwieczne organy oraz trzy klasycystyczne ołtarze. Na dawnym przykościelnym cmentarzu ocalały dwa XIX-wieczne
nagrobki. W 1873 r. w świątyni miał miejsce tragiczny wypadek – w czasie nabożeństwa na tłum wiernych przewrócił się jeden z filarów. Zginęła jedna kobieta. Parafianie
obawiali się, że Rosjanie wykorzystają katastrofę i nakażą rozbiórkę budynku. Było bardzo prawdopodobne, że
przedstawiciele zaborczej władzy programowo wspierający prawosławie i zwalczający katolicyzm skwapliwie skorzystają z takiego pretekstu. Pod nieobecność policjantów w miasteczku, w ciągu jednego dnia i jednej nocy zmotywowani parafianie rozebrali część konstrukcji dachu i naprawili poważne uszkodzenia, ocalając swoją świątynię.
a
19
cza
Zajê
Lisi
132
dwór
Nadl. Sarnaki
owa
Dzik
ia
jo
a
Józ
3
Poczta
³su
iego
wa
Szkoln
Oœr.
Zdrowia
Urz¹d Gminy
Gm. Oœr. Kultury
œc plebania
ieln
811
a
Ko
o
Kolej
zki
cius
a
Berk icza
lew
Jose
œw. Stanis³awa
Biskupa
J.
K
iliñ
a
sk
ieg
o
œ
T. Ko
Szko³a Podstawowa
Gimnazjum
Sarnaki
161
„stary
cmentarz”
0
125
52°18’50,70’’
dsk
3 Maja
icki
ej
d. cmentarz
¿ydowski
a
Pi
M. K
ono
pn
aj
efa
d. browar
M
ka
w
lna
eatra
Stra¿ Po¿.T
ren
le
Obiekt Edukacji
Ekologicznej
Sa
Ko
Ry s
19
1
22°53’23,85’’
250
375
500 m
Sarnaki
Z 1830 r. pochodzi murowany
dwór Podczaskich. Dziś jest siedzibą biur
Nadleśnictwa Sarnaki. Zielony teren wokół zabudowań to niemal ogród botaniczny –
sporo tu różnych gatunków drzew i krzewów, a liczne tabliczki i poglądowe tablice doskonale służą „leśnej” edukacji odwiedzających. W porze ciepłej warto odbyć spacer
po Ośrodku Edukacji Ekologicznej,
młodym parku założonym w otoczeniu stawów w dolince rzeki Sarenki.
W pobliżu dworku leśnicy założyli
także zwierzyniec, w którym żyje i
daje się podpatrywać stado dzików.
Niemal w centrum miasteczka
stoją okazałe fabryczne obiekty z
czerwonej cegły. To dawny browar
Józefa Szummera, którego budowę
ukończono w 1905 r. Piwo znane w
całej okolicy Sarnak (sprzedawano
Dawny browar w Sarnakch
je nawet w Siedlcach!) ważono tu
do 1975 r. Najwyższy z budynków to dawna suszarnia słodu. Na ostatnią kondygnację robotnicy na własnych plecach wnosili tony skiełkowanego ziarna jęczmienia, które poddawano suszeniu na kilku poziomach. Temperatura w pomieszczeniach przekraczała 70°C! Dziś w dawnym browarze sezonowo działa zakład przetwórstwa owoców.
Obiekty ogołocone z maszyn browarniczych pozostają zamknięte.
W czasie II wojny światowej kierownikiem zakładu był Józef Kisiel. Pełnił ważną rolę
w konspiracyjnej akcji rozpracowania tajemnicy niemieckiej Vergeltungswaffe-2 (broni
odwetowej V2). Pomiędzy kwietniem a czerwcem 1944 r. rejon pomiędzy Sarnakami a
wsiami Lipno, Mężenin, Binduga i Kózki stanowił cel dla rakiet, które startowały z poligonu Blizna w okolicach Mielca. Po pokonaniu w kilka minut 250-kilometrowej przestrzeni spadały na nadbużańskie pola. W szkole w Sarnakach stacjonował oddział
Wehrmachtu, który na sygnał radiowy wysyłany z bazy ruszał w teren z zadaniem dokładnego uprzątnięcia szczątków pocisków. Dowódca tej jednostki, por. Schroeder,
mieszkał w browarze i bywał goszczony przez kierownika Kisiela. Dzięki niemu relacje pełne szczegółów na temat V2, „odtajnianych” w trakcie posiedzeń przy kuflu „sarnackiego”, trafiały do miejscowego dowództwa Armii Krajowej. Spośród kilkudziesięciu rakiet, które spadły w okolicy Sarnak (niektóre eksplozje powodowały zniszczenia
zabudowań i raniły mieszkańców)
najsłynniejszą okazała się ta z 20
maja 1944 r. Wbijając się w grząski brzeg Bugu pod Klimczycami nie
roztrzaskała się. Pierwsi odnaleźli ją Polacy. Wydobyli z zamaskowanej kryjówki, rozmontowali i w
częściach przewieźli do Warszawy.
Po zbadaniu przez naukowców i
sporządzeniu dokumentacji, dzięki
Pomnik na sarnackim rynku
2
3
Przewodnik po polskiej prowincji
śmiałej akcji oznaczonej kryptonimem „III Most”, została przetransportowana drogą lotniczą do Wielkiej Brytanii. W Polsce pamiętamy, że dzięki pracy ludzi wywiadu i żołnierzy
wielu oddziałów AK, alianci poznali tajemnicę niemieckiej Wunderwaffe i mogli podjąć w
porę bombardowania baz i zakładów produkujących elementy broni, która miała zniszczyć Londyn. W 1995 r. pośrodku sarnackiego rynku odsłonięto pomnik – naturalnej
wielkości fragment odtworzonego korpusu rakiety V2 z charakterystycznymi brzechwami stabilizującymi sterczącymi ku niebu. Dzieło opatrzono napisem Oni ocalili Londyn,
po polsku i angielsku. Pomnikowa niby-rakieta tkwi w zagłębieniu terenu mającym się
kojarzyć z lejem powstałym po wybuchu prawdziwego pocisku. W rzeczywistości lej
po eksplozji V2 miał średnicę ok. 30 i głębokość do 15 m! Prawdziwy ślad po upadku
rakiety całkiem nieźle zachował się w lesie Lipowiec, ok. 3 km na północ od Sarnak.
Niestety przy drodze nr 19 nie ma w pobliżu parkingu. Jadąc od Sarnak na skraju lasu
trzeba skręcić w prawo, po 180 m w lewo w dukt leśny, po 450 m osiąga się skraj zagłębienia (współrzędne geograficzne miejsca: N52°20’35,8’’ E22°52’55,5’’). Zbieraniem
szczątków rakiet zajmowali się także zapobiegliwi gospodarze z wiosek leżących w rejonie
ich upadków. Nowoczesne i nieosiągalne wówczas materiały, takie jak butle
i zbiorniki, przewody elektryczne, kawałki cennej blachy aluminiowej znajElement rakiety V2
ze zbiorów gimnazjum w Sarnakach
dowały zastosowanie w chlewikach i
kurnikach. Okazały się także nieocenione
jako półfabrykaty do wyrobu kubków, patelni,
miednic, grzebieni. Dziś już trudno je spotkać. Większość trafiła na złomowiska lub do
zbiorów kolekcjonerskich i muzealnych. Bogatą kolekcję szczątków V2 posiada Muzeum
Regionalne w Siedlcach. Autentyczny fragment aluminiowej rury łączącej zbiornik paliwa (spirytusu etylowego) z turbopompą paliwową rakiety można oglądać w pracowni
nauczania historii w gimnazjum w Sarnakch (tel. 83 359-91-11). Imię Bohaterów Akcji
V2 nosi międzynarodowy festiwal szachowy organizowany tutaj co roku jesienią.
Ciekawe fakty z przeszłości
1430 – Sarnaki wzmiankowane jako
wieś parafialna – pierwszy kościół ufundo-
stał Antoni Ossoliński – osadę stanowiło
wali Sarnaccy herbu Ślepowron.
71 domów.
Pierwsza połowa XVII w. – Sarnaki
1795 – Sarnaki w zaborze austriackim.
przeszły na własność Butlerów – Ma-
1812/1813 – miasteczko zrujnowały
rek Butler – syn Gotarda Wilhelma, protoplasty
przemarsze oddziałów francuskich wu-
polskiej gałęzi rodu o (najprawdopodobniej) ir-
mykających spod Moskwy.
landzkich korzeniach, podniósł osadę ze znisz-
1825 – w Sarnakach żyło 792 miesz-
czeń okresu wojen szwedzkich.
kańców.
1754 – Sarnaki miastem – staraniem Alek-
Przed 1827 – właścicielem miasta zo-
sandra Butlera osada otrzymała prawa miejskie
stał Joachim Podczaski.
nadane przez króla Augusta III Sasa.Przywilej
1869 – utrata praw miejskich – Sarnaki
ustanawiał sześć jarmarków.
zredukowano do rangi osady w gminie Chlebczyn.
1789 – nowym właścicielem Sarnak zo
1870 – Walerian Arnold założył browar
Sarnaki
– w 1902 r. zakład przejął i znacznie rozbudował
w pierwszym dniu wojny niemiecko-radzieckiej.
Józef Szummer.
Spłonęła wówczas większa część domów w cen-
1906 – Sarnaki znalazły się na szlaku li-
trum miasteczka, w tym zwarta grupa budynków
nii kolejowej Siedlce-Czeremcha.
stojąca pośrodku rynku.
1918 – w odrodzonej Rzeczypospolitej
1943 – Niemcy dokonali likwidacji get-
utworzono gminę Sarnaki.
ta sarnackiego – ok. 1200 osób narodowo-
1921 – w Sarnakach żyło 1588 miesz-
ści żydowskiej wywieziono do obozu zagłady w
kańców – w tym 1189 Żydów.
Treblince.
1941 – Sarnaki zbombardowały samolo-
1961 – w Sarnakach żyło niespełna 650
ty radzieckie – wydarzyło się to 22 czerwca,
mieszkańców.
Trzeba zobaczyć w najbliższej okolicy
Jeśli zdecydowałeś się szanowny Czytelniku zapuścić w ostępy lasu Lipowiec, to
wiedz, że jesteś na terenie Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu”. Po zbadaniu leja po upadku rakiety V2 warto udać się jeszcze 2,5 km na północ. Na lewo od
drogi nr 19, przed samym mostem znajduje się obszar piaszczystych łysin ograniczony od północy korytem Bugu, a od południa szuwarowymi podmokłościami i starorzeczem. To rezerwat przyrody „Kózki”. Atrakcyjny spacer po chronionym terenie ułatwia
wytyczona ścieżka przyrodnicza. Wizyta wiosną da najwięcej satysfakcji miłośnikom
ornitologii. W rezerwacie gniazdują rzadko spotykane, zagrożone wyginięciem sieweczka obrożna i rybitwa białoczelna. Przelotem goszczą tu nury, gęsi gęgawy, świstuny i
gągoły. Oczywiście występują tu licznie częściej spotykane gatunki, np. kaczki, łabędzie, derkacze, kowaliki, dzięcioły, czajki, rybitwy, brodźce.
4