Aby rozpocząć lekturę, kliknij na taki przycisk , który da ci pełny

Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk
,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
C
Carboni
Char∏amp
Carboni
(OiM, II)
W∏och, lekarz ks. Gryzeldy WiÊniowieckiej,
zakochany w Anusi Borzobohatej-Krasieƒskiej.
Certowicz
(OiM, I)
˝o∏nierz w s∏u˝bie ks. Jeremiego WiÊniowieckiego, obalony z koniem pod Machnówkà
przez Burdabuta.
Rodzina herbu Lubicz z Miƒszczyzny, pierwotnie pisa∏a si´ Czertowicz. Pochodzi∏ z niej m.in.
W∏adys∏aw, poleg∏y w powstaniu styczniowym,
którego córka Teofila († 1917) by∏a znanà artystkà rzeêbiarkà.
Chan krymski
wspominany wielokrotnie, po raz pierwszy
w „Ogniem i mieczem”; powraca∏ z poselstwa
doƒ Jan Skrzetuski w grudniu 1647 roku.
Zob. Islam-Girej
Char∏amp zwany Nosaczem
(OiM, II; P, I–III, PW)
d∏ugonosy rotmistrz petyhorski choràgwi
komputu litewskiego pod komendà hetmana
Janusza Radziwi∏∏a, zakochany w Anusi Borzobohatej-Krasieƒskiej. W 1655 roku przybywa na Laud´ z listami zapowiednimi dla Wo∏odyjowskiego i Kmicica. Na uczcie w Kiejdanach, kiedy og∏oszono przyj´cie protektoratu
szwedzkiego, stanà∏ po stronie ksi´cia, przy
którym — jako jeden z nielicznych — wytrwa∏
do koƒca. Zdaniem samego ksi´cia: stary, zu˝yty ˝o∏nierz, dobry do s∏u˝by i do niczego
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
wi´cej. Towarzyszy∏ ksi´ciu w ostatnich jego
dniach na zamku tykociƒskim, w grudniu
1655 roku (kompasja go jeno przy ksi´ciu
trzyma∏a), by∏ te˝ Êwiadkiem jego Êmierci i tego, jak umierajàc, wzywa∏ Mari´. (...) zbli˝y∏
si´ do trupa, przymknà∏ mu powieki, za czym
zdjà∏ z pancerza z∏ocisty obraz Bogarodzicy,
który na ∏aƒcuszku nosi∏, i u∏o˝ywszy r´ce Radziwi∏∏a na piersiach, w∏o˝y∏ mu pomi´dzy
palce. Sapie˝yƒscy ˝o∏nierze, którzy w chwil´
potem zdobyli zamek, chcieli go poczàtkowo
rozsiekaç, jednak ulitowali si´ nad jego wiernoÊcià dla Radziwi∏∏a, a tak˝e zwyk∏ym fizycznym wyniszczeniem i wyg∏odzeniem. Przyby∏
z Wo∏odyjowskim do Lwowa, by mi∏osierdzia
jego królewskiej moÊci b∏agaç, które otrzyma∏. Uczestnik wiosennej kampanii 1656 roku u boku hetmana Sapiehy, przyby∏ (po bitwie pod Warkà) do odpoczywajàcej armii
Czarnieckiego z wiadomoÊcià, ˝e nie masz ju˝
Carolusa w saku, bo si´ wydoby∏, a do tego
z wielkà wojska litewskiego konfuzjà. Pojawia
si´ na poczàtku „Pana Wo∏odyjowskiego” —
a wi´c w 1668 roku — przynoszàc Kmicicom
tragicznà wieÊç o Êmierci Anusi Borzobohatej-Krasieƒskiej i rozpaczy Wo∏odyjowskiego
graniczàcej z bluênierstwem. Char∏amp tak
mówi sam o sobie: Jecha∏em z Cz´stochowy
w rodzinne strony, by spokoju na stare lata
za˝yç i na dzier˝awie zasiàÊç. DoÊç mi ju˝ wojny, bom jà wyrostkiem praktykowaç poczà∏,
a teraz mam ju˝ wiechy siwe. Chyba, ˝ebym
ca∏kiem wysiedzieç nie móg∏, to chyba pod jakà choràgiew rusz´ (...). Kmicic, decydujàc
si´ wyruszyç do Wo∏odyjowskiego, prosi go,
by zosta∏ przy ci´˝arnej wówczas Oleƒce choç
ze dwie niedziele, a nawet proponuje mu Lubicz w dzier˝aw´.
Lubicz
zbli˝y∏ si´ do trupa,
przymknà∏ mu powieki, za
czym zdjà∏ z pancerza
z∏ocisty obraz Bogarodzicy,
który na ∏aƒcuszku nosi∏,
i u∏o˝ywszy r´ce Radziwi∏∏a
na piersiach, w∏o˝y∏ mu
pomi´dzy palce
41
Mimo i˝ Char∏amp to postaç doÊç istotna w
„Trylogii”, jego nazwisko jest najprawdopodobniej fikcyjne. Herbarze go nie notujà.
C
Chlebowski
Chmielecki
Chlebowski
(OiM, I)
komisarz, którego konie pop∏oszy∏ w ¸ubniach niedêwiedê, zerwawszy si´ z ∏aƒcucha.
Zabi∏ go (niedêwiedzia, nie komisarza) jednym ciosem Zerwikaptura pan Podbipi´ta.
Najbardziej znana rodzina tego nazwiska u˝ywa∏a herbu Poraj. Pochodzili z Wielkopolski Miko∏aj († 1757) by∏ kasztelanem kaliskim.
W XVII w. pojawiajà si´ równie˝ w województwie ruskim.
Ch∏op ze Dzbowa
(P, II)
przywióz∏ zwierzyn´ ojcom paulinom na Jasnà Gór´. Od niego to dowiedzieli si´ obroƒcy o zdj´ciu obl´˝enia i odmarszu wojsk
szwedzkich.
Ch∏opi
Boƒcza
kanclerz Zamoyski wyrobi∏
mu u króla województwo
z podziwem wszystkich, ˝e
prostego szlachcica i swojego
s∏ug´ wy˝ej od siebie
podniós∏ w znaczeniu
42
(P, I–III)
w∏aÊciwie nigdzie w „Trylogii” nasi oracze nie
sà pokazani bli˝ej, ani te˝ zindywidualizowani. Wyjàtkiem jest postaç Micha∏ki (zob.),
skàdinàd oparta na autentycznym pierwowzorze. Jednak ch∏opi jako zbiorowoÊç pojawiajà si´ cz´sto i to w roli prawdziwych bohaterów tej — dzi´ki nim — rzeczywiÊcie ludowej wojny powszechnej. Do pierwszych wystàpieƒ ch∏opskich dochodzi wkrótce po inwazji, a zimà 1655/1656, równie˝ na wieÊç
o obl´˝eniu Jasnej Góry, zdecydowanie si´
one nasilajà. Pisze Sienkiewicz: Lecz groêniejsze jeszcze dla Szwedów od kuligów szlacheckich i od samych Tatarów by∏y ruchy ch∏opskie. Od dawna, od pierwszego dnia obl´˝enia Cz´stochowy, pocz´∏o wrzeç pomi´dzy
ludem i spokojni a cierpliwi dotàd oracze j´li tu i owdzie stawiaç opór i tu i owdzie chwytaç za kosy i cepy, a szlachcie pomagaç. Bystrzejsi jenera∏owie szwedzcy z najwi´kszà
obawà patrzyli na te chmury, które lada chwila mog∏y si´ zmieniç w potop prawdziwy i poch∏onàç bez ratunku najeêdêców.
W tej sytuacji 1 IV 1656 roku Jan Kazimierz
sk∏ada tak zwane „Êluby lwowskie”, w których
obiecuje poprawiç dol´ ludu i oddaje Polsk´
pod opiek´ Matki Boskiej Cz´stochowskiej:
— A ˝e z wielkim ˝alem serca mego uznaj´,
dla j´czenia w opresji ubogiego pospólstwa
oraczów, przez ˝o∏nierstwo uciemi´˝onego,
od Boga mego sprawiedliwà kar´ przez
siedm lat w królestwie moim ró˝nymi plagami trapiàcà nad wszystkich ponosz´, obowiàzuj´ si´, i˝ po uczynionym pokoju staraç si´
b´d´ ze stanami Rzeczypospolitej usilnie,
a˝eby odtàd utrapione pospólstwo wolne by∏o od wszelkiego okrucieƒstwa, w czym, Matko Mi∏osierdzia, Królowo i Pani moja, jakoÊ
mnie natchn´∏a do uczynienia tego wotum,
abyÊ ∏askà mi∏osierdzia u Syna Twego uprosi∏a mi pomoc do wype∏nienia tego, co obiecuj´.
Wbrew odczuciom wspó∏czesnym, wiernie
relacjonowanym przez Sienkiewicza, akty takie nie nale˝a∏y wówczas w Europie do rzadkoÊci. W 1638 roku Ludwik XIII równie˝ odda∏ Francj´ pod opiek´ Matki Boskiej, a to
w zwiàzku ze spodziewanym rozwiàzaniem
królowej. Niemniej Êluby króla odegra∏y swojà rol´. Lud z gór, lud z puszcz g∏´bokich, lud
z ∏ugów i pól tkwi∏ w lasach, czyni∏ zasieki
Szwedom po drodze, napada∏ na mniejsze
prezydia, wycina∏ w pieƒ podjazdy. Cepy, wid∏y i kosy nie gorzej szlacheckich szabel op∏yn´∏y krwià szwedzkà.
Dodajmy wreszcie i to, ˝e nie kto inny jak górale uratowali Jana Kazimierza podczas przeprawy przez Tatry.
Chmielecki Stefan
(OiM, I)
poczàtkowo prosty ˝o∏nierz, potem pu∏kownik i wojewoda kijowski, symbol kresowego
rycerza w s∏u˝bie Rzeczypospolitej.
Pochodzi∏ z ziemi rawskiej z ubogiej rodziny
szlacheckiej herbu Boƒcza, która przenios∏a si´
na RuÊ Czerwonà, gdzie chodzi∏a dzier˝awami.
Jeden z najwybitniejszych XVII-wiecznych dowódców i obroƒców Podola przed Tatarami,
których pogromi∏ kilkadziesiàt razy, m.in. w bitwach pod Bia∏à Cerkwià (1626) i Bursztynowem (1629), dzi´ki opanowaniu do perfekcji
sztuki doganiania i zwalczania czambu∏ów, której nie posiad∏ nikt przed nim. Od 1630 roku
wojewoda kijowski, w tym samym roku zmar∏
w sile wieku z gwa∏townej goràczki, ledwie dowiedziawszy si´ o swojej nominacji. By∏a ona
w owym czasie niema∏à sensacjà. Uruski pisze
wprost: Oceniajàc jego zas∏ugi, kanclerz Zamoyski wyrobi∏ mu u króla województwo z podziwem wszystkich, ˝e prostego szlachcica
i swojego s∏ug´ wy˝ej od siebie podniós∏ w znaczeniu. S∏awi go tak˝e sam Starowolski w „Wojownikach staropolskich”: W roku 1626 od
Wcielenia S∏owa, zebrawszy poÊpiesznie wojska, nagle uderzy∏ na ogromne ich (Tatarów) si∏y pod Bia∏à Cerkwià i chocia˝ widzia∏, ˝e nie
dorównuje takiej przewadze, zada∏ im tak wielW∏adys∏aw Zawistowski
C
Chmielnicki
Podole. Prze∏om rzeki Smotrycz ko∏o Kamieƒca
kà kl´sk´, jakiej od wielu lat nie widziano i o jakiej nie s∏yszano na Podolu. Powiadajà, ˝e pad∏o
ko∏o czterdziestu tysi´cy ˝o∏nierzy, po∏owa
szesnastu pu∏ków, a wielu rannych wycofa∏o si´
na Krym. Niezwykle pozytywnie ocenia go równie˝ wspó∏czesna badaczka, Wanda Dobrowolska: Niewielu wodzów polskich, nawet szcz´Êliwych, doczeka∏o si´ tak dobrej pami´ci o swym
m´stwie i dzielnoÊci, jak Chmielecki. ˚y∏ on
d∏ugo w pieÊniach, s∏awiàcych jego bohaterstwo. Przyczynkiem do szczególnej jego s∏awy
mo˝e byç to epitafium pióra Leszczyƒskiego:
Tu Chmielecki, co gromiç nauczy∏ Tatary,
I wiatr w polu uganiaç: co przedtem do
wiary
Nie zda∏o si´ podobne: ˝e w Krymie tuli∏y,
Ile kroç matki dzieci swoje, nim straszy∏y.
Obdarowuje równie˝ wówczas namiestnika
pierÊcieniem, w którego oczku zamkni´ty jest
proch z grobu Chrystusa. Wyg∏asza te˝ groêne
wró˝by dla Dzikich Pól. Tak opisuje go wówczas Sienkiewicz: By∏ to mà˝ w sile wieku,
Êredniego wzrostu, szerokich ramion, prawie
olbrzymiej budowy cia∏a i uderzajàcych rysów. G∏ow´ mia∏ ogromnà, cer´ zwi´d∏à, bardzo ogorza∏à, oczy czarne i nieco ukoÊne jak
u Tatara, a nad wàskimi ustami zwiesza∏ mu
si´ cienki wàs rozchodzàcy si´ dopiero przy
koƒcach w dwie szerokie kiÊcie. Twarz jego
pot´˝na zwiastowa∏a odwag´ i dum´. By∏o
w niej coÊ pociàgajàcego i odpychajàcego za-
Massalski
Chmielnicki Bohdan Zenobi
(OiM, I–II, P, I–III)
herbu Abdank z krzy˝ykiem (a zdaniem Niesieckiego: Massalski), dziedzic Subotowa, pisarz wojska zaporoskiego, potem hetman zaporoski i przywódca wielkiego buntu Kozaków. Pojawia si´ ju˝ w pierwszym rozdziale
„Ogniem i mieczem”; w styczniu 1648 roku
obok ruin zameczku nad Omelniczkiem Jan
Skrzetuski powracajàcy z poselstwa do chana
ratuje go z ràk oprawców nas∏anych przez
Czapliƒskiego (zob.). Chmielnicki przedstawia si´ jako Zenobi Abdank, dopiero na odjezdnem wyjawiajàc prawdziwe nazwisko.
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
Bohdan Chmielnicki
43
C
Chmielnicki
Osobista biografia
Chmielnickiego jest równie
uboga w realne
i niewàtpliwe fakty,
jak niezmiernie bogata
w legendy
dano znaç ksi´ciu jmci, ˝e
Chmielnicki jakiÊ zebrawszy
troch´ hultajstwa
z Zaporo˝a sp´dzi∏ pu∏k
korsuƒski, który by∏
na za∏odze
razem — powaga hetmaƒska o˝eniona z tatarskà chytroÊcià, dobrotliwoÊç i dzikoÊç. Stary Zaçwilichowski (zob.) wyra˝a si´ o nim
z najwy˝szym uznaniem: BywaliÊmy w ró˝nych potrzebach, w których niema∏o dokazywa∏, szczególniej pod Cecorà. ˚o∏nierza takiej
eksperiencji w wojskowych rzeczach nie
masz mo˝e w ca∏ej Rzeczypospolitej. Tego si´
g∏oÊno nie mówi, ale to hetmaƒska g∏owa:
cz∏ek wielkiej r´ki i wielkiego rozumu; jego
ca∏e Kozactwo s∏ucha wi´cej ni˝ koszowych
i atamanów, cz∏ek nie pozbawiony dobrych
stron, ale hardy, niespokojny i gdy nienawiÊç
weêmie w nim gór´ — mo˝e byç straszny.
Bohdan Zenobi Chmielnicki († 1657), cz∏owiek, który wywar∏ przemo˝ny wp∏yw na bieg
historii swoich czasów i przysz∏oÊç kilku narodów, pozostaje do dziÊ postacià tajemniczà.
Ukraiƒski historyk Hruszewski pisa∏ wr´cz:
Osobista biografia Chmielnickiego jest równie
uboga w realne i niewàtpliwe fakty, jak niezmiernie bogata w legendy. Pochodzi∏ z szlacheckiej rodziny ruskiej herbu Abdank, kszta∏ci∏
si´ w kolegium jezuitów (w∏ada∏ ruskim, polskim, ∏acinà, póêniej nauczy∏ si´ te˝ tureckiego
i tatarskiego). W 1620 roku by∏ z ojcem pod Cecorà, gdzie trafi∏ do dwuletniej niewoli tureckiej. Po powrocie gospodarowa∏ w rodzinnym
Subotowie. Nie bra∏ udzia∏u w powstaniach kozackich nast´pnych lat i znalaz∏ si´ wÊród nowej
starszyzny kozackiej, wybranej po st∏umieniu
powstania Pawluka (ju˝ w 1637 roku by∏ pisarzem wojska zaporoskiego). W 1646 roku jeêdzi∏ do Warszawy na poufnà narad´ z W∏adys∏awem IV, planujàcym wojn´ tureckà. Jednak nie
za∏amanie wojennych planów króla popchn´∏o
Chmielnickiego do buntu, a konflikt z podstaroÊcim czehryƒskim Danielem Czapliƒskim. Zaczàç si´ mia∏o od sporu o kobiet´, którà Czapliƒski zabra∏ Chmielnickiemu, skoƒczy∏o na
przeÊladowaniach, najeêdzie na Subotów,
wreszcie zaçwiczeniu na Êmierç jednego z synów pisarza. Zrujnowany, a na dodatek zagro˝ony aresztowaniem, korzysta z ˝yczliwoÊci pu∏kownika Krzyczewskiego (zob: Krzeczowski)
i pod koniec 1647 roku ucieka na Sicz. Ma ju˝
wówczas ponad 50 lat, obarczony jest licznà rodzinà; do tej pory wiód∏ ˝ywot lojalny i dostatni, teraz — dzia∏ajàc w samoobronie — musi
uciec si´ do sposobów, jakich dotàd zwykle unika∏. Dzia∏a szybko — w styczniu buntuje garnizon Kozaków stojàcy w Siczy, w lutym — zawiera sojusz z Tatarami (nie jedzie jednak sam na
Krym, a wysy∏a tam pos∏ów oraz daje zak∏adników, wÊród nich swego syna). Z pami´tnika Bogus∏awa Kazimierza Maskiewicza: Dnia 15 februarii (1648) dano znaç ksi´ciu jmci, ˝e
Chmielnicki jakiÊ zebrawszy troch´ hultajstwa
z Zaporo˝a sp´dzi∏ pu∏k korsuƒski, który by∏ na
za∏odze, których sp´dziwszy na swawolà zawo∏a∏, do którego co ˝ywo garn´∏o si´. Hetman Miko∏aj Potocki wyrusza z karnà ekspedycjà, która
jednak jest ju˝ spóêniona i êle zaplanowana.
J. Kossak, Spotkanie Chmielnickiego z Tuhaj-bejem w stepie
44
W∏adys∏aw Zawistowski
Tymosza Chmielnicki
Dwie kolejne kl´ski wojsk koronnych — pod
˚ó∏tymi Wodami (15 V 1648) i Korsuniem (26
V 1648) — otwierajà Chmielnickiemu drog´
w g∏àb Rzeczypospolitej, a powstanie wybucha
na ca∏ej Ukrainie z niepohamowanà si∏à. Zam´t
pog∏´bia jeszcze nieoczekiwana Êmierç W∏adys∏awa IV, z którego autorytetem Kozacy zawsze
si´ liczyli (sam Chmielnicki podkreÊla∏, ˝e wojuje nie z Rzeczpospolità, a z „królewi´tami”).
Przez kilka miesi´cy zbiera si∏y, po czym rusza
w g∏àb kraju, odnoszàc kolejne zwyci´stwo pod
Pi∏awcami (23 IX 1648), nast´pnie oblegajàc
Lwów i ZamoÊç. Gdy Chmielnicki wraca do Kijowa, witany jest jako narodowy bohater i „drugi Mesjasz”, co zmienia jego orientacj´ politycznà i czyni szermierzem niezale˝noÊci Ukrainy.
Tymczasem wymiana poselstw z nowo obranym
królem Janem Kazimierzem niczego nie przynosi i rok 1649 staje si´ widownià kolejnych
dzia∏aƒ wojennych, z których najwa˝niejszymi
sà obl´˝enie Zbara˝a (czerwiec–lipiec) i bitwa
pod Zborowem, którà Chmielnicki mia∏ szans´
wygraç, gdyby nie chwiejna postawa chana Islama Gireja. Zawarty wówczas traktat nie zadowala∏ obu stron, nie po∏o˝y∏ równie˝ kresu wojnie
(choç w zasadzie to na nim Sienkiewicz koƒczy
akcj´ „Ogniem i mieczem”). Wkrótce potem
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
(1651) prze˝ywa Chmielnicki tragedi´ osobistà,
gdy jego ˝ona (owa bezimienna kobieta odebrana Czapliƒskiemu) zdradza go ze skarbnikiem, za co oboje zostali powieszeni przez syna
Chmielnickiego — Tymosz´ (Timofieja) (zob.).
W czerwcu tego samego roku dochodzi do kolejnej walnej rozprawy z Rzeczpospolità — bitwy pod Beresteczkiem (27–29 VI 1651), wygranej przez Polaków. Owocem tego zwyci´stwa
jest zawarty we wrzeÊniu traktat bia∏ocerkiewski, ograniczajàcy terytorium i liczb´ Kozaków.
Tymczasem na Ukrainie roÊnie niezadowolenie
z rzàdów i polityki Chmielnickiego, który przygotowuje nowe operacje wojenne i wiosnà
1652 roku uderza na Mo∏dawi´, zadajàc pod Batohem druzgoczàcà kl´sk´ polskiemu korpusowi posi∏kowemu hetmana Kalinowskiego (2–3
VI 1652). Poczynajàc od 1653 roku, zwraca si´
Chmielnicki w stron´ Moskwy, uzyskujàc
w styczniu nast´pnego roku carskà protekcj´,
z której niestety Ukraina nie wyzwoli si´ a˝ do
roku 1991. W odpowiedzi Polska zawiera sojusz
z Tatarami i przechodzi do kontrofensywy,
zwieƒczonej nie rozstrzygni´tà bitwà pod
Ochmatowem (styczeƒ–luty 1655). Zagro˝enie
szwedzkie zasadniczo komplikuje sytuacj´,
zw∏aszcza wobec sukcesów militarnych Moskwy
na Litwie (zdobycie Wilna). Chmielnicki obawiajàc si´ rosyjskiej dominacji, nie bez nacisków chana, zobowiàzuje si´ wspomagaç Jana
Kazimierza. Obietnicy tej nie dotrzymuje,
a wkrótce zawiera sojusz z Rakoczym, majàcy
na celu rozbiór Rzeczypospolitej. Organizuje
wówczas na Wo∏yniu zalà˝ki kozackiej administracji (szlachta piƒska, turowska i dawidgródecka poddaje si´ pod jego zwierzchnictwo),
ale wobec post´pujàcej choroby zaczyna myÊleç o nast´pstwie, zw∏aszcza ˝e roÊnie pozycja
Jana Wyhowskiego (zob.), któremu jest niech´tny. Umiera 6 VIII 1657 roku, ra˝ony apopleksjà na wieÊç o buncie oddzia∏u Kozaków,
wys∏anych, by ratowaç Rakoczego od Tatarów.
Hetmanem zostaje (zgodnie z wolà ojca) jego
najm∏odszy syn — Jerzy (zob.), podówczas
szesnastoletni, któremu zostaje przydany Wyhowski jako swoisty „regent” o pe∏nej w∏adzy.
Ocena Chmielnickiego by∏a przez stulecia ró˝na, w zale˝noÊci od przyk∏adanego do tej postaci punktu widzenia. Dla Ukraiƒców bohater narodowy, w polskiej tradycji — buntownik, by∏
niewàtpliwie wielkà osobowoÊcià, obdarzonà
ogromnym talentem organizacyjnym (w krótkim czasie stworzy∏ sprawnie funkcjonujàce
podwaliny w∏asnego paƒstwa), a tak˝e odwa˝nym i szcz´Êliwym wodzem. Mo˝na wreszcie na
Chmielnickiego spojrzeç jak na postaç tragicz-
C
Chmielnicki
zdradza go ze skarbnikiem,
za co oboje zostali powieszeni
przez syna Chmielnickiego
Ruksanda Lupul
w krótkim czasie stworzy∏
sprawnie funkcjonujàce
podwaliny w∏asnego
paƒstwa
45
C
Chmielnicki
Chodkiewicz
nà — ofiar´ fatalnej polityki polskiej prowadzonej na kresach i zmierzajàcej nieuchronnie do
Êmiertelnego bratobójczego starcia. A równoczeÊnie — zwyci´skiego wodza wiodàcego swój
lud do nieuchronnej zguby. Ten punkt widzenia
przyjmuje równie˝ cz´sto Sienkiewicz.
Chmielnicki Jerzy
(† ok. 1681), syn Bohdana, hetman kozacki w
latach 1659–1663, potem wstàpi∏ do klasztoru; fizycznie upoÊledzony, niezrównowa˝ony
psychicznie, z wyroku baszów tureckich mia∏
zostaç uduszony.
Chmielnicki Micha∏
kula wypad∏szy trafi∏a
w inszà armat´, która gdy
si´ na kawa∏ki rozpad∏a,
blisko stojàcemu Tymoszkowi
nog´ urwa∏a, tak dobrze,
˝e umrzeç musia∏
ojciec Bohdana, podstaroÊci czehryƒski, nale˝a∏ do tej cz´Êci szlachty ukraiƒskiej, która
utrzymywa∏a o˝ywione stosunki z Kozakami.
Pod Cecorà w 1620 roku dowodzi∏ oddzia∏em
wojewody ruskiego Jana Dani∏owicza, z∏o˝onym z lisowczyków i wolontariuszy. By∏a to
pierwsza i ostatnia wyprawa wojenna Chmielnickiego, który poleg∏ w czasie odwrotu wraz
z hetmanem ˚ó∏kiewskim (zob.). Pod Cecorà
walczy∏ równie˝ Bohdan.
Chmielnicki Tymosza (Timofiej)
Chocimirski
46
Najstarszy syn Bohdana, który w 1650 roku postanowi∏ go o˝eniç (jako przysz∏ego w∏adc´
Ukrainy) z córkà hospodara wo∏oskiego Lupula
— Ruksandà, co mia∏o na celu umocnienie
wp∏ywów ukraiƒskich w Mo∏dawii. Przeciwdzia∏ajàc temu, strona polska ingerowa∏a zbrojnie,
acz nieudolnie, i ponios∏a tragicznà kl´sk´ pod
Batohem (zob. Kalinowski Marcin). „Dyaryusz” Kazimierza Filipa Obuchowicza o o˝enku
Timofieja: Tego˝ roku (1650) Chmielnicki
zdrajca niespodzianie wpad∏ do Wo∏och (...)
i tak ci´˝kiemi kondycjami Hospodara Êcisnà∏,
˝e mu obieca∏ córk´ za Timoszka syna ch∏opa
nikczemnego i pijanic´ oddaç (...). Do Êlubu
dosz∏o ostatecznie jesienià 1652 roku, a ju˝
w rok póêniej Tymosza musia∏ wystàpiç zbrojnie
w obronie tronu teÊcia. Poczàtkowo dzia∏a∏ niezwykle skutecznie, ale we wrzeÊniu 1653 roku,
w czasie obrony Suczawy, zmar∏ w wyniku gangreny. Âmierç m∏odego Chmielnickiego wed∏ug
polskiego Anonima: w (...) upale gdy spostrze˝ono Tymoszka, syna Chmielnickiego, gdy chodzàcego po wa∏ach i dysponujàcego armaty, wymierzono umyÊlnie kolubryn´, tak nazwanà armat´, z której kula wypad∏szy trafi∏a w inszà armat´, która gdy si´ na kawa∏ki rozpad∏a, blisko
stojàcemu Tymoszkowi nog´ urwa∏a, tak do-
brze, ˝e umrzeç musia∏. Na marginesie warto
zauwa˝yç, ˝e Tymoszka i Janusz Radziwi∏∏ byli...
szwagrami, gdy˝ o˝enili si´ z rodzonymi siostrami — hospodarównymi wo∏oskimi.
Chocimierska
(PW)
(w innym miejscu zwana Chocimirskà),
w 1672 roku przetrwa∏a (wraz z Basià Wo∏odyjowskà i innymi szlachetnymi paniami) obl´˝enie Kamieƒca w klasztorze panien dominikanek. Zbyt ∏atwo kojarzona z jednym z dowódców obrony Kamieƒca (patrz poni˝ej),
skoro ju˝ na poczàtku obl´˝enia pan Zag∏oba
nazywa jà wdowà.
Nale˝a∏a zapewne po m´˝u do zamo˝nej podolskiej rodziny herbu w∏asnego (bàdê Grabie)
z ziemi halickiej. Z tej samej rodziny pochodzi∏a ˝ona Stefana Chmieleckiego (zob.).
Chocimirski
(PW)
(zapewne powinno byç: Chocimierski),
w czasie obl´˝enia Kamieƒca w 1672 roku za
Ruskà bramà nad ha∏aÊliwym ludem Cyganów wzià∏ dowództwo.
Identycznà informacj´ znaleêç mo˝na w „Relacyi o upadku Kamieƒca...” Stanis∏awa Makowieckiego. Mowa tam o Janie Hocimirskim.
Chodkiewicz Jan Karol
(OiM, I)
hrabia na Myszy, Szk∏owie i Bychowie, hetman wielki litewski, zwyci´zca spod Kircholmu, wspominany jako symbol pot´gi i dawnych przewag or´˝a Rzeczypospolitej.
Jan Karol Chodkiewicz pochodzi∏ ze staro˝ytnego domu litewskiego (równie˝ jego ojciec
i dziad byli hetmanami) herbu KoÊciesza, a potem Gryf z mieczem; ˝y∏ w latach 1561–1621.
Wszechstronnie wykszta∏cony, po licznych podró˝ach europejskich (w czasie których walczy∏
w wojsku hiszpaƒskim przeciw Holandii),
w 1596 roku (a wi´c majàc ju˝ 36 lat) zaczà∏ b∏yskotliwà karier´ politycznà i wojskowà. Starosta
˝mudzki (1599), hetman wielki litewski (1605),
wojewoda wileƒski (1616), wielkorzàdca Inflant
(1603), ale przede wszystkim jeden z najwybitniejszych wodzów Rzeczypospolitej: pogromca
Szwedów pod Kockenhausen (1601), Bia∏ym
Kamieniem (1604) i Kircholmem (27 IX 1605),
zdobywca Parnawy (1609), pogromca Moskwy
(1611; 1617–1618) i Turków pod Chocimiem
w 1621 roku (gdzie zmar∏ z trudów). Prze˝y∏
W∏adys∏aw Zawistowski
w∏asne dzieci, a pozostawione przezeƒ dobra
(skàdinàd zad∏u˝one) sta∏y si´ przedmiotem
g∏oÊnego sporu rodziny. Szymon Starowolski
pisa∏ o nim w „Wojownikach staropolskich”: Odznacza∏ si´ wielkà wytrzyma∏oÊcià na trudy, na
upa∏ i na zimno, na g∏ód, wielkà tak˝e czujnoÊcià w rozstawianiu stra˝y, zr´cznoÊcià w zasi´ganiu j´zyka, takà sprawnoÊcià i zwinnoÊcià
w ustawianiu szyku bojowego, ˝e dorównywa∏
pod tym wzgl´dem najwi´kszym wodzom staro˝ytnym i wspó∏czesnym. (...) Zmar∏ 23 wrzeÊnia 1621 roku w Chocimiu ten, który zgodnie
z pragnieniami ca∏ego ogó∏u i wszystkich bliskich powinien by byç nieÊmiertelny. A ksiàdz
Fabian Birkowski w kazaniu pogrzebowym powtórzy∏ kilkakrotnie: Podobnym by∏ lwu w swoich dzie∏ach.
Wed∏ug tradycji Jan Hieronimowicz († 1561),
ojciec Jana Karola, kasztelan wileƒski (1559),
otrzyma∏ od cesarza Ferdynanda w 1555 roku
tytu∏ hrabiego Âwi´tego Paƒstwa Rzymskiego,
zaÊ w 1568 roku król Zygmunt August nada∏ mu
(wzgl´dnie potwierdzi∏) tytu∏ hrabiowski zwiàzany z posiadaniem dóbr Myszy i Szk∏owa. Tytu∏
ten wygas∏ w rodzinie Chodkiewiczów na synu
Jana – Aleksandrze († 1626), ale by∏ u˝ywany
przez dziedziczàcych dobra tytularne Sieniawskich. Uwa˝a si´ powszechnie i bez zastrze˝eƒ,
˝e by∏ to jedyny tytu∏ hrabiowski nadany przez
polskiego monarch´ polskiemu magnatowi.
Znacznie póêniej, bo w 1819 roku, Aleksander
Franciszek († 1838) otrzyma∏ uznanie tytu∏u
hrabiego w Królestwie Polskim. Ten tytu∏ trwa
do dzisiaj.
Choiƒski
(P, III)
C
Choiƒski
Chowaƒski
˝o∏nierz Czarnieckiego, poleg∏ w bitwie pod
Go∏´biem (18 II 1655).
By∏y dwie rodziny tego nazwiska herbów: Abdank (Piotr, kasztelan przem´tski, † 1614)
i Korczak.
Chorà˝y nowogródzki
(OiM, II)
cz∏onek komisji traktatowej Rzeczypospolitej
wys∏anej do Chmielnickiego.
Chodzi tu o Miko∏aja Kisiela (zob.), pisarza
ziemskiego witebskiego i chorà˝ego nowogródzkiego, rodzonego brata wojewody brac∏awskiego Adama Kisiela (zob.). Miko∏aj znalaz∏ si´ w sk∏adzie komisji negocjujàcej ugod´
z Kozakami, wybranej w grudniu 1648 roku.
Przewodniczàcym komisji na stanowczà proÊb´
Chmielnickiego zosta∏ Adam Kisiel. W jej sk∏adzie znaleêli si´ kasztelan kijowski Maksymilian
Brzozowski, podkomorzy lwowski Wojciech
Miaskowski, podczaszy brac∏awski Jakub Zieliƒski. W pracach uczestniczyli równie˝ sekretarze
królewscy Zachariasz Czetwertyƒski i Jakub
Âmiarowski.
Chowaƒski
KoÊciesza
(P, I–III)
wódz rosyjski wielokrotnie zagra˝ajàcy Litwie; jego to w latach bezpoÊrednio poprzedzajàcych „potop” bohatersko „podchodzi∏”
Andrzej Kmicic ze swojà partià orszaƒskich
wolentarzy.
Uwa˝a si´ powszechnie i bez
zastrze˝eƒ, ˝e by∏ to jedyny
tytu∏ hrabiowski nadany
przez polskiego monarch´
polskiemu magnatowi
Kniaê Iwan Aleksiejewicz Chowaƒski († 1682)
od lat 30. pe∏ni∏ ró˝ne urz´dy paƒstwowe, by∏
wojewodà tulskim, wiaêmieƒskim, pskowskim,
nowogrodzkim. W 1650 roku st∏umi∏ powstanie
mieszczan pskowskich i nowogrodzkich.
Uczestniczy∏ w wojnie ze Szwecjà; g∏ównodowodzàcy wojskami rosyjskimi w kampanii litewskiej lat 1659–1660, co dok∏adnie relacjonuje
w swoim „Dyariuszu” Bogus∏aw Maskiewicz.
Zosta∏ kompletnie rozgromiony przez wojska
polskie pod Lachowiczami i Po∏onkà (1660). Za
jego zdrowie wzniós∏ toast Jan Chryzostom Pasek po kl´sce cudnowskiej: pi∏em za zdrowie
Do∏gorukiego, Chowaƒskiego, Szeremeta. Oni
to wzi´li za uraz´ (...). Po Êmierci cara
J. Kossak, Hetman Chodkiewicz pod Kircholmem
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
47
C
Chrapowicki
Chwedko
Fiodora III (1682), pomimo podesz∏ego ju˝ wieku Chowaƒski, który cieszy∏ si´ ogromnym autorytetem, stanà∏ na czele buntu strzelców
(zwanego chowaƒszczyznà). Stracony wraz z synem przez regentk´ Zofi´ i zwiàzanego z nià
ksi´cia Wasyla Golicyna.
By∏ jednym z bohaterów s∏awnej opery Modesta
Musorgskiego „Chowaƒszczyzna” (prapremiera: Petersburg 1886).
Chrapowicki Antoni
Gozdawa
(PW)
podkomorzy smoleƒski, marsza∏ek sejmu
konwokacyjnego 1668 roku, póêniej — wojewoda witebski; wedle s∏ów Zag∏oby, jego znajomy i przyjaciel, u którego móg∏ gospod´ zajàç w czasie konwokacji. Wybra∏ jednak goÊcin´ u Ketlinga.
Rodzina mazowiecka herbu Gozdawa, z czasem
rozrodzona na Wo∏yƒ, Bia∏à RuÊ i Litw´. Wyda∏a
czterech senatorów, g∏ównie w XVIII wieku.
Pierwszym z nich by∏ w∏aÊnie Jan Antoni Chra-
powicki († 1685), podkomorzy smoleƒski
(1660), wojewoda witebski (1669), stronnik Jana Kazimierza i Micha∏a Korybuta, zdolny oraz
wytrwa∏y polityk sejmowy (bra∏ udzia∏ w 24 sejmach, dwukrotnie by∏ marsza∏kiem!), a przede
wszystkim pami´tnikarz, autor obejmujàcego
lata 1656–1685 diariusza „Zebrane ciekawoÊci
za panowania Jana Kazimierza i Micha∏a WiÊniowieckiego...”, wydanego (niestety tylko we fragmentach) w 1787 roku w Wilnie i w 1845 roku
w Warszawie.
Chrzàstowski
(P, III)
dowodzi∏ szwadronem jazdy w partii powstaƒczej miecznika rosieƒskiego Tomasza
Billewicza — m.in. w czasie bitwy o Wo∏montowicze.
By∏o kilka rodzin szlacheckich tego nazwiska
herbów: KoÊciesza vel Strzegomia (senatorska),
Krzywda (senatorska), ¸odzia (senatorska),
Ostoja i Zadora. Ze ˚mudzià zwiàzani byli
Chrzàstowscy herbu Krzywda; pochodzi∏ z nich
m.in. Daniel, kasztelan ˝mudzki w latach
1664–1666.
Chudzyƒski
(P, I)
dzier˝awca z Ejrago∏y, „praktykowa∏” z Tomaszem Billewiczem, miecznikiem rosieƒskim
po zdradzie kiejdaƒskiej.
Zapewne z Chudzyƒskich herbu Cholewa, licznie rozrodzonych w P∏ockiem, z których cz´Êç
osiad∏a na Litwie. Byli te˝ Chudzyƒscy herbów
Ogoƒczyk i Ostoja.
Chwedko
niejaki Daszewski, podczas
walki z Tatarami zajecha∏
Chmielnickiego od ty∏u i cià∏
w g∏ow´
Karabela turecka z drugiej po∏owy XVII w.
Tureckie pistolety ska∏kowe wysadzane koralem
48
(OiM, I)
s∏uga Chmielnickiego, który zdradzi∏ Czapliƒskiemu tras´ jego ucieczki na Sicz w styczniu
1648 roku, a nast´pnie podjà∏ si´ go dostawiç
˝ywym czy zmar∏ym i wyjecha∏ w step równo
przed Chmielnickim, wiedzàc, gdzie ma go
czekaç, jak relacjonowa∏ w karczmie Dopu∏a
Czapliƒski. Chmielnicki uniknà∏ zasadzki
dzi´ki niespodziewanej odsieczy ze strony
Skrzetuskiego, w której Chwedko najprawdopodobniej zginà∏.
To wydarzenie nie jest, jak mog∏oby si´ zdawaç,
czysto literackim pomys∏em. Czapliƒski nasy∏a∏
na niego (co prawda wczeÊniej) podst´pnych
morderców. Jeden z nich, niejaki Daszewski,
podczas walki z Tatarami zajecha∏ Chmielnickiego od ty∏u i cià∏ w g∏ow´. Na szcz´Êcie misiurka
W∏adys∏aw Zawistowski
wytrzyma∏a, a niedosz∏y morderca t∏umaczy∏
si´, ˝e wzià∏ Chmielnickiego... za Tatara.
Cichocki
(OiM, II)
rotmistrz, w komendzie genera∏a Arciszewskiego (zob.), przyby∏ do Lwowa 6 paêdziernika z wiadomoÊcià, i˝ ks. WiÊniowiecki bezpowrotnie opuÊci∏ miasto.
WiadomoÊç o rotmistrzu Cichockim, którego
z 50 dragonami przys∏ano na pomoc obroƒcom
Lwowa, podaje Karol Szajnocha. Zapewne pochodzi∏ z rodziny herbu Na∏´cz.
Cieciszowski
Wojciech
(OiM, II; P, III)
ksiàdz jezuita, kaznodzieja króla Jana Kazimierza. Towarzyszy∏ królowi w czasie obl´˝enia i zdobycia Warszawy w 1656 roku.
Pochodzi∏ z dawnej mazowieckiej rodziny
Cieciszowskich vel Cieciszewskich herbu Kolumna, majàcej w rodzie kilku senatorów. Ju˝ jako pi´tnastolatek wstàpi∏ do zakonu, a po studiach na Akademii Wileƒskiej i kilkunastoletniej
tam˝e pracy wyk∏adowcy wysunà∏ si´ na czo∏o
jezuitów swej prowincji i zosta∏ kaznodziejà Jana Kazimierza, wiernie towarzyszàc królowi
w trudnych latach „potopu”. By∏ równie˝
(1655–1658) prowincja∏em litewskich jezuitów,
nie opuszcza∏ jednak dworu. Pod koniec panowania Jana Kazimierza próbowa∏ — niezbyt dyplomatycznie — mieszaç si´ do polityki, optujàc na rzecz wzmocnienia w∏adzy królewskiej
i wprowadzenia dziedzicznoÊci tronu. Skompromitowany i chwilowo odsuni´ty od wp∏ywów („zes∏anie” do Reszla), wkrótce wraca do
∏ask, a nawet zostaje spowiednikiem Micha∏a
Korybuta. Po Êmierci tego monarchy odsuwa
si´ od ˝ycia publicznego. Jak pisze Stanis∏aw
Bednarski T. J.: oddany pobo˝noÊci, zapad∏ na
melancholi´, po∏àczonà z patologicznym l´kiem o przysz∏oÊç Polski († 1675). Biografowie
podnosili jego przymioty duchowe: surowoÊç
˝ycia, mi∏oÊç ubogich, trosk´ o poddanych
i wielkà pokor´.
Jak si´ zdaje, Sienkiewicz by∏ przywiàzany do tej
postaci równie˝ ze wzgl´du na pochodzenie
swej matki Stefanii z rodziny Cieciszowskich
herbu Kolumna. Jej stryjecznym dziadkiem by∏
Kacper Kazimierz († 1831), arcybiskup mohylowski i metropolita wszystkich koÊcio∏ów
rzymskokatolickich w cesarstwie rosyjskim (jego portret wisia∏ w Obl´gorku w pokoju Sienkiewicza).
Cing-Mars
C
Cichocki
Cing-Mars
Na∏´cz
(P, II)
pojawia si´ w porównaniu, u˝ytym przez ks.
Bogus∏awa Radziwi∏∏a: Królowa polska? Maria
Ludwika? Za czasów Cing-Marsa mo˝e i by∏a
g∏adka, a teraz psi na widok baby wyjà.
Owiany romantycznà legendà Henri Cinq-Mars
d’Effiat († 1642), jako wielki koniuszy Francji
uczestniczy∏ w arystokratycznym spisku przeciwko królewskiemu absolutyzmowi i podobnie jak wczeÊniej ks. Montmorency (przywódca
wojsk opozycji), trafi∏ na szafot. Zosta∏ Êci´ty na
krótko przed Êmiercià kardyna∏a Richelieu.
oddany pobo˝noÊci, zapad∏
na melancholi´, po∏àczonà
z patologicznym l´kiem
o przysz∏oÊç Polski
S. della Bella, Przemarsz wojsk polskich
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
49
CiÊwicki
C
CiÊwicki
Cromwell
(P, I)
oficer wojsk polskich pod UjÊciem, wraz z panami Skoraszewskimi, Stanis∏awem Skrzetuskim, K∏odziƒskim próbowa∏ bezskutecznie
nawo∏ywaç do oporu.
Zapewne Sienkiewicz — jak zwykle precyzyjny
— myÊla∏ tu o przedstawicielu wielkopolskiej
rodziny senatorskiej herbu Wieniawa, posiadajàcej rozleg∏e dobra zbàszyƒskie, po∏ow´ rydzyƒskich i inne.
Ciwun z Billewicz
(P, III)
przyjecha∏ do Taurogów z listem od ks. Bogus∏awa Radziwi∏∏a do miecznika rosieƒskiego,
w którym ten pierwszy donosi o zrabowaniu
ukrytych w Billewiczach pieni´dzy.
Wieniawa
Wyraz ten (pochodzenia normaƒskiego) oznacza∏ poczàtkowo urz´dnika ksià˝´cego zarzàdzajàcego dobrami i pobierajàcego podatki.
Z czasem urzàd ciwuƒski (skàdinàd intratny)
sta∏ si´ równoczeÊnie urz´dem ziemskim i to
pierwszym na ˚mudzi (czternaÊcie ciwuƒstw)
i cz´Êciowo na Litwie w∏aÊciwej (tylko dwa).
Sienkiewicz u˝ywa jednak tego okreÊlenia
w jeszcze póêniejszym znaczeniu, oznaczajàcym paƒskiego oficjalist´ dworskiego czy wr´cz
karbowego bàdê w∏odarza.
Córka z∏otnika
zgwa∏cona we Flandrii
przez ks. Bogus∏awa
Radziwi∏∏a
go), Konstancja (˝ona ks. Hieronima Sanguszki) i Zofia (zam´˝na za Miko∏ajem Grudziƒskim). Poniewa˝ jednak Sapieha wzià∏ Êlub
z Kopciównà dopiero w 1646 roku, wi´c m∏odsze dziewczynki by∏y raczej za m∏ode na towarzyszki dla Anusi.
Cromwell
(P, I)
Pojawia si´ jako bohater nast´pujàcej wymiany zdaƒ w „Potopie”:
Jan Skrzetuski zamyÊli∏ si´ i rzek∏ po chwili:
— Byle nie chcia∏ zostaç protektorem jako
ów Angielczyk Kromwel, któren na pana w∏asnego nie waha∏ sie Êwi´tokradzkiej r´ki podnieÊç.
— Ba, Kromwel! Kromwel heretyk! — zakrzyknà∏ Zag∏oba.
— A ksià˝´ wojewoda? — spyta∏ powa˝nie
pan Jan Skrzetuski.
Oliver Cromwell († 1658), purytanin — independysta, cz∏onek „D∏ugiego Parlamentu”
i przywódca opozycji przeciwko królowi Karolowi I Stuartowi (1640–1641). W czasie otwartego konfliktu z królem Cromwell, zorganizowa∏
rewolucyjne wojska z∏o˝one w g∏ównej mierze
z independystów, czyli zwolenników radykalnego purytanizmu (tzw. Armia Nowego Wzoru).
Po zwyci´stwie nad armià królewskà
(P, II)
zgwa∏cona we Flandrii przez ks. Bogus∏awa
Radziwi∏∏a. Nadciàgn´li potem piechurowie
hiszpaƒscy i na ich karb to posz∏o.
Córki wojewodziƒskie
(P, II)
A w tym przypadku — córki wojewody witebskiego Paw∏a Sapiehy, u których (w Grodnie)
znaleêç mia∏a schronienie Anusia Borzobohata-Krasieƒska, wys∏ana na Litw´ dla restytucji
dóbr po Longinusie Podbipi´cie. Anusia do
Sapiehówien nigdy nie dotar∏a, ogarni´ta
w konwoju przez podjazd ks. Bogus∏awa Radziwi∏∏a.
Wojewoda mia∏ rzeczywiÊcie a˝ cztery córki
(i tylu˝ synów). Z Zofii Zienowiczówny urodzi∏a si´ Teodora, póêniejsza ˝ona Aleksandra Naruszewicza, podkanclerzego litewskiego i W∏adys∏awa Tyszkiewicza, krajczego litewskiego,
zaÊ z drugiej ˝ony, Anny Barbary Kopciówny
urodzi∏y si´ Katarzyna Anna (˝ona Aleksandra
Micha∏a Lubomirskiego, a potem Jana LipskieOliver Cromwell
50
W∏adys∏aw Zawistowski
(1642–1647) doprowadzi∏ do osàdzenia i stracenia króla (1649), co wywar∏o wstrzàsajàce wra˝enie na ca∏ej Europie. Jako lord protektor, od
1653 roku a˝ do Êmierci sprawowa∏ faktyczne
rzàdy dyktatorskie. Zakoƒczone zwyci´stwami
konflikty zbrojne z Holandià (1652–1654)
i Hiszpanià (1655–1658), przypiecz´towa∏y mocarstwowà rol´ Anglii. Do postaci Cromwella
przyrównywano Chmielnickiego.
Cyga
(OiM, II)
kozaczek, pacholik pana Skrzetuskiego, przyby∏ do Zbara˝a z listem do Wierszu∏∏a, a poÊrednio do Zag∏oby i Wo∏odyjowskiego.
Cyganie
(OiM, II)
pojawiajà si´ kilkakrotnie, zawsze w raczej
negatywnym kontekÊcie, bàdê w porównaniach (hasa, jak Cygan na jarmarku). Rz´dzian mówi nawet: nie cygani∏em, bom te˝
szlachcic do równoÊci si´ z ka˝dym poczuwajàcy, nie Cygan. Istniejà jednak i fizycznie:
najbardziej dziwi∏a niezmierna iloÊç Cyganów, którzy nie wiadomo dlaczego, przyciàgn´li ze wszystkich stron kraju za Szwedami
do stolicy. Szatry ich sta∏y wedle pa∏acu Ujazdowskiego i po ca∏ej jurydce kapitulnej, tworzàc jakoby osobne miasto p∏ócienne w murowanym.
Czapliƒska,
(OiM, I)
potem Chmielnicka, z domu
Komorowska
BezpoÊrednià przyczynà ucieczki Chmielnickiego z Czehryna by∏ jego konflikt z podstaroÊcim
Danielem Czapliƒskim (zob.), u pod∏o˝a którego mia∏ le˝eç spór o kobiet´ (Zaçwilichowski:
starostka mu kochanic´ odebra∏ i z nià si´ o˝eni∏, a on mu jà za to póêniej ba∏amuci∏). Choç
nie znamy nawet imienia tej tajemniczej kobiety (mia∏a byç z pochodzenia polskà szlachciankà z rodziny Komorowskich), wersja Zaçwilichowskiego jest, jak si´ zdaje, Êcis∏a. Chmielnickiemu musia∏o rzeczywiÊcie zale˝eç na dawnej
kochanicy, skoro odbiera jà Czapliƒskiemu
wkrótce po bitwie korsuƒskiej i poÊlubia za dyspensà patriarchy. Ca∏a ta historia sporu o kobiet´ (szlachciank´!) i jej podwójne ma∏˝eƒstwo
wywo∏a∏y niema∏e zgorszenie w polskim spo∏eczeƒstwie i szeroko by∏y komentowane. Pisa∏ o
Chmielnickim Anonim w druku ulotnym „Pobudka wojsku wychodzàcemu pod O∏yk´”
(kwiecieƒ 1649):
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
Pijany co dzieƒ za zbrodni tak wiele
Dispense majàc, a ∏o˝e mu Êciele
Czapliƒska cudze, budzàc go na g∏ow´,
Niecna m´˝owe (...)
Wed∏ug Alojzego Sajkowskiego motyw szlachcianki Êcielàcej ∏o˝e barbarzyƒcy to — byç mo˝e — stylizacja na „Pieʃ o spustoszeniu Podola” Jana Kochanowskiego:
Córy szlacheckie (˝al si´, mocny Bo˝e)
Psom bisurmaƒskim brzydkie Êcielà ∏o˝e.
Podobnà ocen´ jej osoby znajdujemy w „Wojnie
domowej” Samuela Twardowskiego:
Nic, jedno tchnà∏ Furyje i Meduzy krwawe
Strachy i odpowiedzi harde nie∏askawe (...)
Sam siedzàc w tabinowej szacie
Gorza∏k´ pie∏ pucharem, a Czapliƒska ˝ona
Tabak mu rozciera∏a i sama pijana.
Chyba rzeczywiÊcie prowadzenie si´ Czapliƒskiej nie by∏o nienaganne, skoro w 1651 roku
prze˝ywa Chmielnicki tragedi´ osobistà, gdy
˝ona zdradza go ze skarbnikiem, za co oboje
zostali powieszeni przez syna Chmielnickiego
— Tymosz´ (Timofieja), na polecenie samego
hetmana.
Czapliƒski Daniel
(OiM, I)
C
Cyga
Czapliƒski
Córy szlacheckie (˝al si´,
mocny Bo˝e)
Psom bisurmaƒskim brzydkie
Êcielà ∏o˝e
Tabak mu rozciera∏a i sama
pijana
By∏ to cz∏ek czterdziestoletni, niski, z twarzà
zapalczywà, której to zapalczywoÊci przydawa∏y jeszcze bardziej oczy jakby Êliwy na
wierzchu g∏owy siedzàce, bystre, ruchliwe —
cz∏ek widocznie bardzo ˝ywy, wichrowaty
i do gniewu skory. PodstaroÊci z Czehryna,
Êmiertelny wróg Bohdana Chmielnickiego
(zob.), który zbieg∏ na Sicz równie˝ w wyniku
zatargu z Czapliƒskim; butny, arogancki, powszechnie nie lubiany s∏uga zaufany m∏odego
pana Koniecpolskiego. Skrzetuski, po zatargu
w karczmie Dopu∏y otworzy∏ nim drzwi, wyrzucajàc za pludry na zewnàtrz. Nie pojawia
si´ ju˝ potem na stronicach „Trylogii”, by∏ jednak cz∏owiekiem, którego mimowolny wp∏yw
na przysz∏e wypadki historyczne okaza∏ si´
brzemienny w skutkach.
Postaç historyczna (pisa∏ si´ te˝ Czaplicki),
wiernie sportretowana przez Sienkiewicza. By∏
rotmistrzem JKM, ale nic nie wiadomo o jego
wczeÊniejszych czynach wojennych. Wszed∏ do
historii wy∏àcznie dzi´ki zatargowi z Chmielnickim i niechlubnej roli, jakà odegra∏ stojàc u zarzewia konfliktu. B´dàc podstaroÊcim czehryƒskim (czyli zarzàdcà dóbr chorà˝ego wielkiego
koronnego Aleksandra Koniecpolskiego), da∏
si´ poznaç z jak najgorszej strony, szczególnie
za˝arcie walczàc ze swoim przeciwnikiem —
setnikiem pu∏ku czehryƒskiego Bohdanem
51
C
Czarniecki
Drogos∏aw
Chmielnickim. Wspó∏czesny badacz epoki
pisze: Oskar˝a∏ go o zdrad´, naje˝d˝a∏ i niszczy∏
dziedzicznà jego posiad∏oÊç Subotów, dyba∏ na
jego ˝ycie, wi´zi∏, nie cofnà∏ si´ nawet przed publicznym obiciem batogami jego syna. Chmielnicki skar˝y∏ si´ na te przeÊladowania w listach
do króla, hetmana Potockiego i chorà˝ego Koniecpolskiego, nazywajàc Czapliƒskiego oszustem, pijanicà, z∏odziejem i zdziercà ukraiƒskim. Jak si´ wydaje, przedmiotem konfliktu by∏a przede wszystkim pi´kna pani Czapliƒska
(z domu Komorowska), po wybuchu insurekcji
zaÊlubiona przez Chmielnickiego. Mimo usilnych staraƒ tego ostatniego, Czapliƒski nigdy
nie zosta∏ mu wydany; przeciwnie — jako
ochotnik znalaz∏ si´ w 1649 roku wÊród obroƒców Zbara˝a (w pu∏ku wojewody brac∏awskiego
Stanis∏awa Lanckoroƒskiego), s∏u˝y∏ w kampanii Kalinowskiego 1651 roku i w bitwie pod Beresteczkiem. Uszed∏ z pogromu batohskiego.
W 1653 roku by∏ pod ˚waƒcem, wojowa∏ równie˝ w roku nast´pnym. By∏ te˝ deputatem trybuna∏u lubelskiego. Oko∏o roku 1654 przepada
z oczu historyków, ginàc gdzieÊ w zawierusze
„potopu”.
Wed∏ug ró˝nych êróde∏ byli Czapliƒscy herbu
Drzewica i (bardziej znani) Drogos∏aw. Z tych
drugich zapewne by∏ Daniel.
Czarniecki Piotr
(P, II)
jeden z powa˝niejszych „personatów” uczestniczàcych w obronie Jasnej Góry; ju˝ wczeÊniej walczy∏ ze Szwedami, znaczàc sobie pokonanych w´z∏ami na rapciach szabli — dorobi∏ ich si´ szeÊciu, przez co szabla mu pod
pach´ podjecha∏a. Postanowi∏ jednak ich nie
rozwiàzywaç, jeno w ka˝dy w´ze∏ ka˝´ turkus
wprawiç i po wojnie jako wotum zawiesz´.
Poczàtkowo zdecydowanie niech´tny Kmicicowi i nieufny, potem bliski jego przyjaciel
i towarzysz walki — m.in. dowódca pierwszej
„wycieczki” zaplanowanej przez pana Andrzeja. Ju˝ po zwini´ciu obl´˝enia, razem z panem Kuleszà do szcz´tu znieÊli Wrzeszczowicza (zob.) przy jego ponownej próbie zaj´cia
klasztoru jasnogórskiego.
Jego pierwowzorem jest prawdopodobnie
Piotr Czarniecki, najstarszy z dziewi´ciu (!) braci hetmana Stefana, w∏aÊciciel wsi Rzàsawa pod
Cz´stochowà, której za˝arcie broni∏ przed
Szwedami w 1655 roku (mog∏yby to byç owe
„wczeÊniejsze walki ze Szwedami”!). Jest wymieniany w „Nowej Gigantomachii” o. Augustyna
Kordeckiego, który przytacza wycieczk´ Piotra
(przypisanà w powieÊci Kmicicowi) oraz tak
opowiada o jego póêniejszych dzia∏aniach: Po-
Oskar˝a∏ go o zdrad´,
naje˝d˝a∏ i niszczy∏ dziedzicznà jego posiad∏oÊç
Subotów, dyba∏ na jego
˝ycie, wi´zi∏, nie cofnà∏ si´
nawet przed publicznym
obiciem batogami jego syna
Czapliƒski (Jerzy Boƒczak) w ,,Ogniem i mieczem ’’
52
W∏adys∏aw Zawistowski
niepokoju pokrywa∏a si´ bia∏awymi i ciemnymi c´tkami. ˚e zaÊ rysy mia∏ ostre, bardzo wysokie czo∏o, na nim chmurne jowiszowe
brwi, nos zgi´ty i wzrok po prostu przeszywajàcy, wi´c gdy jeszcze przysz∏y naƒ owe pi´tna stawa∏ si´ strasznym. Kozacy przezwali go
swego czasu rabym psem, ale wedle s∏usznoÊci wi´cej by∏ do rabego or∏a podobny, a gdy,
bywa∏o, prowadzi∏ lud do ataku z rozwianà
na kszta∏t olbrzymich skrzyde∏ burkà, wtedy
to podobieƒstwo uderza∏o swoich i nieprzyjació∏. (...) Mia∏ srebrne podniebienie, bo mu
je kula przed laty pod Buszà wyrwa∏a. Owó˝
ilekroç by∏ wzruszony, gniewny i niespokojny, zaczyna∏ zawsze mówiç ostrym i brz´kliwym g∏osem. (...) Jam te˝ nie z soli wyrós∏ ani
z roli, jeno z tego, co mnie boli — ozwa∏ si´
Czarniecki — a boleli mnie Kozacy, którzy mi
t´ oto g´b´ przestrzelili, a teraz boli mnie
Szwed, i albo t´ bolàczk´ przetn´, albo sam
od niej sczezn´, tak mi dopomó˝ Bóg! — mówi∏, Êcigajàc Karola Gustawa.
C
Czarniecki
drugiemu zaÊ p´dzàc doƒ
na koniu kulà uda przestrzeli∏, jego zabiciem reszt´
Szwedów zmieszawszy
J. M. Szancer, Obrona Jasnej Góry
mi´dzy wielu innymi odznaczy∏ si´ szczególniej
m´stwem w tych utarczkach Pan Piotr Czarniecki, a to przez po∏o˝enie trupem dwóch najdzielniejszych Szwedów, z których jednego (olbrzymiej postawy cia∏a), przodem biegnàcego
i z swoimi hufcami Êmia∏o na naszych uderzajàcego, w∏ócznià dotar∏ i z konia zrzuci∏; drugiemu zaÊ p´dzàc doƒ na koniu kulà uda przestrzeli∏, jego zabiciem reszt´ Szwedów zmieszawszy. By∏ równie˝ Piotr hojnym dobrodziejem kaliskiego koÊcio∏a jezuitów.
Czarniecki
Stefan
Stefan Czarniecki († 1665), z Czarncy, herbu
¸odzia, staroÊcic ˝ywiecki, syn Krzysztofa
(† 1636), odznaczajàcego si´ wielkà prawoÊcià
charakteru, dobrocià i pobo˝noÊcià, jeden
z najs∏awniejszych wodzów w dziejach Polski,
symbol m´stwa, hartu i poÊwi´cenia dla Ojczyzny. Nie wiadomo, gdzie i kiedy stawia∏ pierw-
¸odzia
(OiM I; P II–III)
pu∏kownik husarski, potem oboêny koronny,
kasztelan kijowski i hetman polny koronny,
po upadku Krakowa trzymany przez w∏asne
s∏owo jakby na ∏aƒcuchu w Siewierzu; zwolniony ze zobowiàzania do neutralnoÊci przez
zagarni´cie regimentu Wolffa przez Szwedów.
Potem uczestnik konfederacji tyszowieckiej,
zawiàzanej dla obrony Rzeczypospolitej i Jana
Kazimierza, bohater wojny wyzwoleƒczej
i faktyczny regimentarz (mimo powrotu hetmanów), cieszàcy si´ bezgranicznym zaufaniem Jana Kazimierza i rewan˝ujàcy mu si´
konsekwentnà lojalnoÊcià. To pod jego wodzà odbywajà bohaterowie „Potopu” kampani´ 1656 roku. Tak opisuje go Sienkiewicz:
(...) twarz Czarnieckiego nosi∏a liczne Êlady
ospy i w chwilach wielkiego wzruszenia albo
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
J. Kossak, Stefan Czarniecki przechodzi Wis∏´ pod P∏ockiem
53
C
Czarniecki
na jego r´kach umiera
m∏ody Stefan Potocki
sze kroki w karierze wojskowej. Na pewno bierze udzia∏ w kampanii szwedzkiej (1628–1629)
pod okiem starszego brata Paw∏a, pu∏kownika
królewskiego. W 1638 roku walczy z Kozakami,
w 1644 roku — ju˝ jako rotmistrz — z Tatarami
pod Ochmatowem. W 1648 roku wraz z hetmanami wyrusza przeciw Kozakom Chmielnickiego i pod ˚ó∏tymi Wodami dostaje si´ do niewoli (na jego r´kach umiera m∏ody Stefan Potocki), z której wychodzi dopiero po ugodzie zborowskiej w 1649 roku. Odtàd zwalczaç b´dzie
Kozaków niezmordowanie i okrutnie, widzàc
w nich tylko rebeliantów przeciw prawowitej
w∏adzy. W 1651 roku jest ju˝ pu∏kownikiem
i dowódcà hetmaƒskiej choràgwi, a jego rady
i plany przyczyniajà si´ znacznie do zwyci´stwa
pod Beresteczkiem. W nast´pnych latach dzia∏a
na Ukrainie i Podolu, w 1653 roku zostaje ranny
w twarz, a w latach 1654–1655 — ju˝ jako oboêny koronny — atakuje Bohuna i naje˝d˝a Brac∏awszczyzn´ (rana pod Buszà). Na skutek tych
∏àczy∏ talenty dowódcy
z ˝elaznà dyscyplinà, jakiej
wymaga∏ zarówno od
samego siebie, jak i swoich
podkomendnych oraz
z okrucieƒstwem wobec
wrogów
M. Brodero, Hetman Czarniecki
54
obra˝eƒ do koƒca ˝ycia jego wymowa jest bardzo zniekszta∏cona, a nawet trudna do zrozumienia. W czasie „potopu” broni przez trzy tygodnie Krakowa przed Szwedami, a po honorowej kapitulacji udaje si´ z wojskiem na Âlàsk
(zobowiàzany przez miesiàc do neutralnoÊci).
W styczniu 1656 roku mianowany regimentarzem (z pomini´ciem hetmanów), zaczyna
Czarniecki swojà wielkà antyszwedzkà epopej´,
która da mu miejsce w szeregu najwi´kszych
narodowych bohaterów. Mimo pora˝ki pod Go∏´biem (18 II 1656), zajadle gn´bi najeêdêców
partyzanckà wojnà szarpanà, której jest mistrzem. Faktycznie udaremnia Karolowi Gustawowi pochód na Lwów i osacza go w wid∏ach
Wis∏y i Sanu, zwyci´˝a pod Warkà (7 IV 1656)
Fryderyka, margrabiego badeƒskiego, zajmuje
Bydgoszcz, toczy dziesiàtki mniejszych potyczek. Ponosi i pora˝ki, jak ta w bitwie pod K∏eckiem (30 V 1656), ale niewàtpliwie to jego dzia∏alnoÊç jest dla Szwedów najwi´kszym i bezustannym zagro˝eniem. Niewiele zdzia∏a∏ w bitwie warszawskiej, zdà˝ywszy dopiero na trzeci
dzieƒ zmagaƒ, ale jeszcze pod koniec 1656 roku wyprowadza Jana Kazimierza z Gdaƒska nara˝onego na szwedzkà blokad´. W nast´pnych
latach — mimo ˝e na poczàtku 1657 roku omija go bu∏awa mniejsza koronna, którà dosta∏ Jerzy Lubomirski — kontynuuje swojà wyzwolicielskà misj´. Zwyci´˝a Rakoczego pod Magierowem, okrutnie pustoszy Pomorze Szwedzkie,
w 1658 roku udaje si´ do Danii na pomoc Fryderykowi Wilhelmowi. Koniec „potopu” nie
oznacza czasu wytchnienia dla s´dziwego ju˝
wodza. Ostatnie lata ˝ycia to kolejne kampanie
— przeciw Chowaƒskiemu i na Ukrainie. Ranny
jesienià 1664 roku podczas zdobywania Stawiszcza, opad∏y z niespo˝ytych dotàd si∏, z poczàtkiem nast´pnego roku ka˝e si´ wieêç do
Lwowa. Po drodze dowiaduje si´ o nadaniu mu
bu∏awy polnej koronnej. Umiera wkrótce potem we wsi Soko∏ówka niedaleko Brodów.
W czasach, które s∏yn´∏y wieloma znakomitymi
zagoƒczykami, Czarniecki by∏ niewàtpliwie najwi´kszym z nich, ∏àczàc talenty dowódcy z ˝elaznà dyscyplinà, jakiej wymaga∏ zarówno od samego siebie, jak i swoich podkomendnych oraz
— nierzadkim w owych czasach — okrucieƒstwem wobec wrogów. Zas∏u˝enie przeszed∏ do
narodowej legendy, gdy˝ — jak pisa∏ W∏adys∏aw
Czapliƒski — nikt z wielkich tego czasu nie
umia∏ tak jak on zapomnieç o sobie i wierzyç
w si∏y i moc narodu. Czarniecki mia∏ a˝ dziewi´ciu braci, którzy w wi´kszoÊci równie˝ walczyli
w ró˝nych potrzebach, choç ˝adnemu nie by∏a
dana s∏awa, jakiej za˝ywa∏ Stefan.
W∏adys∏aw Zawistowski
C
Czarniecki
Czarnkowski
L.Loeffler, Âmierç Czarnieckiego
Czarniecki
Stefan Stanis∏aw
(PW)
pisarz polny koronny, wielkiego Stefana synowiec, uczestniczy∏ w bitwie pod Chocimiem
w 1673 roku.
Syn Marcina (zginà∏ w 1652 roku pod Batohem), pu∏kownika i oboênego JKM, miecznika
czernihowskiego, ju˝ od 14 roku ˝ycia zaprawia∏ si´ w wojaczce pod okiem swojego wielkiego stryja. W licznych starciach z Kozakami, Moskwà i Szwedami zas∏ynà∏ z odwagi i brawury.
Ju˝ w 1658 roku by∏ rotmistrzem rajtarii i skarbnikiem czernihowskim, po stryju zostaje starostà kaniowskim i radziejowskim (1663). Dochowuje wiernoÊci Janowi Kazimierzowi w czasie
rokoszu Lubomirskiego i w 1666 roku otrzymuje komend´ królewskiej choràgwi husarskiej.
Ukoronowaniem jego kariery jest urzàd pisarza
polnego koronnego (1671). W rok póêniej —
dzi´ki popularnoÊci wÊród szlachty, wybrany na
marsza∏ka broniàcej Micha∏a Korybuta konfederacji go∏àbskiej (wczeÊniej za obraz´ króla pocià∏ w pojedynku Stefana Bidziƒskiego). Walczy∏
w latach 70., bra∏ udzia∏ w odsieczy wiedeƒskiej
i bitwie pod Parkanami, ale nale˝a∏ do zawzi´tych wrogów Jana III. Zabrak∏o mu zdolnoÊci
politycznych, by odegraç powa˝niejszà rol´,
skupi∏ si´ wi´c na gromadzeniu majàtku, choç
z ˝adnej z dwóch ˝on nie zostawi∏ m´skich potomków († 1703).
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
Czarnkowski S´dziwój
(P, I)
kasztelan poznaƒski, szwagier Krzysztofa
Opaliƒskiego, wojewody poznaƒskiego, jeden z dygnitarzy odpowiedzialnych za haniebnà kapitulacj´ pod UjÊciem w 1655 roku.
Pochodzi∏ ze staro˝ytnej (zapiastowskiej, jak si´
wówczas mówi∏o) i wybitnej rodziny wielkopolskiej herbu Na∏´cz, która przez ca∏y czas swego
istnienia tytu∏owa∏a si´ „comesami na Czarnkowie i Cz∏opie” (co o tyle by∏o zasadne, ˝e
Czarnkowscy jako jedna z nielicznych rodzin a˝
do swego wygaÊni´cia zachowali prawie w ca∏oÊci rodowy majàtek). Byli równie˝ jednà z zupe∏nie odosobnionych rodzin magnackich,
z której nigdy nikt nie porzuci∏ katolicyzmu.
Wydali kilkunastu senatorów — m.in. Stanis∏awa S´dziwoja († 1602), referendarza koronnego, Adama S´dziwoja († 1627), wojewod´ ∏´czyckiego i genera∏a wielkopolskiego, Adama
Uriela († 1675), uczestnika walk Czarnieckiego
i wyprawy duƒskiej. WygaÊli na W∏adys∏awie
(† 1726 lub 1727), staroÊcie osieckim, stronniku Stanis∏awa Leszczyƒskiego.
S´dziwój Czarnkowski († 1655 lub 1656) by∏
synem Adama, wojewody ∏´czyckiego. Od 1627
roku by∏ starostà mi´dzyrzeckim, od 1633 —
pyzdrskim. Wielokrotny pose∏ na sejmy. Od
1649 roku kasztelan poznaƒski. Wbrew temu,
co zdaje si´ sugerowaç Sienkiewicz —
Czarnkowski kapitulacji pod UjÊciem nie podpi-
Na∏´cz
nigdy nikt nie porzuci∏
katolicyzmu
55
C
Czarnoksi´˝nik
Czartoryski
Kozacy w szyku bojowym, scena z „Ogniem i mieczem”
od postrza∏u w l´dêwie
z ci´˝kiego bólu przeklina∏
swojà szalonà rezolucj´
sa∏, a wkrótce potem zmar∏. Mimo wysokiego
urodzenia i doskona∏ych koneksji nie odegra∏
˝adnej roli politycznej.
Czarnoksi´˝nik
(P, II)
chcia∏ w Taurogach sprzedaç ksi´ciu Bogus∏awowi Radziwi∏∏owi balsam chroniàcy od szpady i w∏óczni. Ksià˝´ kaza∏ go natychmiast wysmarowaç owym balsamem i pchnàç dzidà —
z wiadomym skutkiem.
(P, II)
(OiM, I)
Jan Czarnota (Czerni´ta, Czarnyca), († 1650?),
pu∏kownik i oboêny wojsk zaporoskich, prawdopodobnie pochodzi∏ z rodziny szlacheckiej
herbu Lis. Mia∏ dobra w Krzemieƒcu i Horodle,
które straci∏ w latach 20. Musia∏ cieszyç si´
znacznym autorytetem wÊród Kozaków, skoro
pewien ich od∏am wybra∏ go na hetmana
w 1629 roku; by∏ nim krótko. Mimo zaawansowanego ju˝ wieku, w 1648 roku przechodzi zdecydowanie na stron´ Chmielnickiego, manifestujàc swà wrogoÊç wobec Rzeczypospolitej. Bi∏
si´ pod Pi∏awcami (23 IX 1648), kierowa∏ obl´˝eniem ZamoÊcia, a potem wojsk królewskich
pod Zborowem. Pod ZamoÊciem od postrza∏u
w l´dêwie z ci´˝kiego bólu przeklina∏ swojà szalonà rezolucj´. Dochodzi tam do konfliktu mi´dzy Czarnotà a Chmielnickim, oskar˝anym
przez starego hetmana, i˝ poczà∏ folgowaç Pola-
Czartoryscy to staro˝ytna rodzina ksià˝´ca wywodzàca si´ od w∏adców Litwy ze szczepu Gedymina — potomkowie wielkiego ksi´cia litewskiego Olgierda. Piecz´tujà si´ Pogonià litewskà. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów nale˝eli do znacznych rodzin magnackich
(w XVI–XVIII w. wydali dziewi´ciu senatorów),
ale do prawdziwej pot´gi doszli dopiero w drugiej po∏owie XVIII wieku (przede wszystkim za
sprawà Aleksandra Augusta, wojewody ruskiego), kiedy tworzyli stronnictwo „Familii”,
a zw∏aszcza w XIX wieku, kiedy stali na czele
obozu politycznego Hôtel Lambert.
Z tej niezwykle zas∏u˝onej rodziny pochodzili
m.in.: Aleksander († ok. 1477), namiestnik
Pskowa i Nowogrodu Wielkiego, nie chcàc z∏o˝yç przysi´gi carowi Wasylowi, wróci∏ na Litw´,
Micha∏ († przed 1489), namiestnik brac∏awski,
Micha∏ Jerzy († 1692), wojewoda sandomierski,
kozacki pu∏kownik hadziacki.
56
Czartoryski ksià˝´
bra∏ udzia∏ w mszy Êw. w katedrze lwowskiej
w 1656 roku, kiedy to Jan Kazimierz dokona∏
aktu oddania Polski w opiek´ Matce Boskiej.
Czarnota Erazm
Pogoƒ litewska
kom, majàc z nimi skryte fakcje. Ten antagonizm próbuje wykorzystaç pos∏ujàcy do Kozaków wojewoda Adam Kisiel (zob.), proponujàc
Czarnocie hetmaƒstwo i inne respekty królewskie. Propozycja zostaje odrzucona, ale
Czarnota nie zdradza jej Chmielnickiemu.
Prawdopodobnie umiera lub ginie przed kampanià beresteckà.
W∏adys∏aw Zawistowski
zas∏u˝ony w licznych wojnach XVII wieku, Kazimierz († 1741), podkanclerzy litewski, twórca
„Familii”, Micha∏ Fryderyk († 1775), kanclerz
wielki litewski, Aleksander August († 1782),
wojewoda ruski, twórca rodowej pot´gi „Familii”, Adam Kazimierz († 1823), genera∏ ziem podolskich, kandydat „Familii” do tronu, Konstanty Adam Aleksander († 1860), genera∏ rosyjski
i polski, Adam Jerzy († 1861), mà˝ stanu, przywódca emigracji polskiej (Hôtel Lambert), W∏adys∏aw († 1894), mà˝ stanu, Adam Ludwik
(† 1937), ordynat sieniawski i go∏uchowski,
dzia∏acz spo∏eczny.
Wymienionym w „Potopie” ks. Czartoryskim by∏
Kazimierz Florian († 1674), syn Miko∏aja Jerzego († 1662), wojewody wo∏yƒskiego, w czasie
wojen polsko-szwedzkich biskup kujawski
(1655), niez∏omnie wierny Janowi Kazimierzowi, z którym dzieli∏ wygnanie i tu∏aczk´, póêniej
tak˝e arcybiskup gnieênieƒski i prymas (1673)
po Êmierci Pra˝mowskiego. W 1657 roku wyda∏
g∏oÊny list pasterski, wyst´pujàcy stanowczo
przeciw nadu˝yciom w procesach o czary. W nast´pnych trudnych latach odegra∏ znaczàcà,
a nawet zaszczytnà, rol´ politycznà, jako mediator i pacyfikator stojàcy ponad podzia∏ami.
W 1670 roku zdoby∏ si´ na ostrà krytyk´ liberum veto, ubolewajàc, ˝e jedne mizerne g∏osisko... gubi ojczyzn´. Zosta∏ przez Micha∏a Korybuta (którego zawsze broni∏) wyznaczony na
wykonawc´ testamentu, pe∏ni∏ równie˝ funkcj´
interrexa, która jednak tak go wyczerpa∏a, ˝e
zmar∏ przed elekcjà, odebrawszy na krótko
przedtem kapelusz kardynalski. Wspomina go
˝yczliwie Pasek: zacny pan i ÊwiàtobliwoÊci wielkiej senator.
Czech pewien
(PW)
który u janczar-agi by∏ pajukiem i zbieg∏ po
otrzymanych kijach w pi´ty. W czasie obl´˝enia Kamieƒca w 1672 roku przyniós∏ niepomyÊlne wieÊci z obozu tureckiego.
Czech∏y
(OiM, I)
Tatar, wierny s∏uga Heleny Kurcewiczówny.
Czeladnik
(PW)
zapuÊci∏ ogieƒ w Werchutce, maj´tnoÊci paƒstwa Makowieckich, o czym stolnik latyczowski donosi∏ ˝onie w liÊcie.
Czeremis
(OiM, II)
stary cz∏ek, potwornie szpetny, ma∏y, prawie
karze∏, z p∏askà, kwadratowà twarzà i skoÊny-
Kto jest kim w „Trylogii” Henryka Sienkiewicza?
mi, podobnymi do szczelin oczyma, s∏uga
(a byç mo˝e kochanek, jak sugeruje Rz´dzian) Horpyny, który z piszczeli okrutnie
strzela∏; zabity przez pana Zag∏ob´ podczas
uprowadzenia Heleny Kurcewiczówny z niewoli Bohuna.
Czeremisami, MuÊlimami bàdê Lipkami zwano
Tatarów osiad∏ych w Wielkim Ksi´stwie Litewskim (ju˝ od poczàtków XVI w.) i zobowiàzanych do s∏u˝by wojskowej w zamian za nadania
ziemskie i szlacheckie. W roku 1654 w s∏u˝bie
Rzeczypospolitej znajdowa∏o si´ pi´tnaÊcie
choràgwi tatarskich (1383 konie). W 1672 roku
dosz∏o do ich zdrady (szeroko opisanej w „Panu
Wo∏odyjowskim”) i przejÊcia na stron´ Turcji,
którà z kolei porzucajà w 1683 roku na wezwanie Jana III Sobieskiego. Wielu Lipków powróci∏o do s∏u˝by Rzeczypospolitej ju˝ po zamordowaniu organizatora buntu Aleksandra Kryczyƒskiego w paêdzierniku 1673 roku i zdobyciu Baru 12 XI 1674 roku. Odtàd s∏u˝à lojalnie Polsce
jako choràgwie lekkie, a˝ po powstanie listopadowe (1831), w którym pluton tatarski walczy
pod komendà kapitana Ludwika Bielaka, poleg∏ego Êmiercià bohaterskà pod Rudà Wielkà
(22 VII 1831).
C
Czech
Czetwertyƒska
wyda∏ g∏oÊny list pasterski,
wyst´pujàcy stanowczo
przeciw nadu˝yciom
w procesach o czary
Czetwertyƒscy ksià˝´ta
Staro˝ytna rodzina kniaziowska herbu Pogoƒ
Ruska pochodzàca z Rurykowiczów, a ÊciÊlej od
Âwiatope∏ka Izas∏awowicza († 113), wielkiego
ksi´cia kijowskiego. Od XVII wieku u˝ywajà
przydomku Âwiatope∏k. W XVII–XVIII wieku
wydali szeÊciu kasztelanów, ale ich wp∏ywy polityczne d∏ugo by∏y ograniczone, zapewne równie˝ z tego powodu, i˝ w wi´kszoÊci trwali przy
prawos∏awiu, a na katolicyzm zacz´li przechodziç dopiero pod koniec XVII wieku. Dzielili si´
na dwie linie: ze Starej i Nowej Czetwiertni. Linia starsza wygas∏a w 1987 roku, m∏odsza kwitnie w osobach licznych przedstawicieli, ˝yjàcych jednak przede wszystkim na emigracji. Jeden z ksià˝àt Czetwertyƒskich zaopiekowa∏ si´
w latach 30. XX wieku chorym psychicznie poetà Kazimierzem Przerwà-Tetmajerem, op∏acajàc mu do˝ywotnio pokój i utrzymanie w warszawskim hotelu Bristol.
Czetwertyƒska Zofia
Czetwertyƒski
zaopiekowa∏ si´ chorym
psychicznie poetà Kazimierzem Przerwà-Tetmajerem,
op∏acajàc mu do˝ywotnio
pokój i utrzymanie w warszawskim hotelu Bristol
(OiM, I)
kniahini z Nesterwaru, przez w∏asnego m∏ynarza zmieniona w niewolnic´.
57
C
Czetwertyƒski
åwilichowski
nieszcz´sne zaÊlubiny, gdzie
ch∏op bezecny na wiar´ ma∏˝eƒskà poprzysiàg∏ ksi´˝nie!
˚onà Janusza Czetwertyƒskiego (zob.) by∏a
Zofia z Goraja Czury∏ówna, córka Miko∏aja
i Zofii z Lanckoroƒskich, stolników sanockich.
Anonimowy pami´tnikarz pisa∏ na marginesie
masakry w Nesterwarze (Tulczynie): Tam˝e
ksià˝´ciu Czetwertyƒskiemu w∏asny poddany
jego kark na pniu ucià∏, za co go sotnikiem
uczyniono; a ksi´˝na sama sierotà zostawszy,
m´˝a i mi∏ych pozbywszy dziatek, pu∏kownikowi si´ jakiemuÊ (aby ˝ycie swoje salwowa∏a) za
˝on´ ofiarowa∏a. Ach nieszcz´sne zaÊlubiny,
gdzie ch∏op bezecny na wiar´ ma∏˝eƒskà poprzysiàg∏ ksi´˝nie! Inne êród∏a milczà jednak na
temat jej pohaƒbienia przez Kozaków. Wr´cz
przeciwnie — po Êmierci m´˝a mia∏a wyjÊç ponownie za mà˝ za Kazimierza Miko∏aja Kossakowskiego, pods´dka brac∏awskiego. Byç mo˝e
mamy wi´c w tym przypadku do czynienia
z jednà z legend, jakich w owym czasie nie brakowa∏o.
Czetwertyƒski Janusz
(OiM, I)
kniaê, któremu jego w∏asny m∏ynarz ucià∏
g∏ow´ na progu zamku w Nesterwarze (dawna nazwa Tulczyna) w 1648 roku.
Janusz Czetwertyƒski, syn Stefana, podkomorzego brac∏awskiego, nominata kasztelana czernihowskiego — z linii na Nowej Czetwiertni.
Mia∏ rzeczywiÊcie zostaç zabity przez Kozaków
z zemsty za nieust´pliwà postaw´ swego ojca,
który b´dàc konsekwentnym dyzunità i opiekunem cerkwi, zachowywa∏ jednak równie konsekwentnie lojalnoÊç wobec Korony Polskiej i Jana Kazimierza.
Gorliwy dyzunita, jak wielu
innych Czetwertyƒskich
w owym czasie, zosta∏
w testamencie metropolity
Mohi∏y nazwany jednym
z najwierniejszych synów
obrzàdku wschodniego
58
Czetwertyƒski
Zachariasz
(OiM, II)
kniaê, cz∏onek komisji traktatowej Rzeczypospolitej, wys∏anej do Chmielnickiego.
Zachariasz Czetwertyƒski († 1649), starosta raciborski (1638), pods´dek ∏ucki (1644), rot-
mistrz wojsk koronnych i komisarz do uk∏adów
pokojowych w 1649 roku. Ju˝ w 1626 roku walczy∏ z Tatarami pod Bia∏à Cerkwià pod rozkazami Stefana Chmieleckiego, nie opuÊci∏ równie˝
˝adnych „okazyj” w latach nast´pnych. Odznaczy∏ si´ pod Ochmatowem w 1644 roku, gdzie
zosta∏ ranny. Gorliwy dyzunita, jak wielu innych
Czetwertyƒskich w owym czasie, zosta∏ w testamencie metropolity Mohi∏y nazwany jednym
z najwierniejszych synów obrzàdku wschodniego. Odegra∏ wybitnà rol´ w pierwszych latach
buntu Chmielnickiego, jako jeden z powierników i wspó∏pracowników wojewody brac∏awskiego Adama Kisiela (zob.) w dziele pokojowego za˝egnania zatargu. W poczàtkach 1649
roku kilkakrotnie jeêdzi∏ w tajnych misjach do
Chmielnickiego, przez co nawet posàdzany by∏
o zdradzieckie konszachty ze zdrajcà. Gdy te zabiegi nic nie da∏y, Czetwertyƒski znalaz∏ si´
w szeregach armii królewskiej zdà˝ajàcej na odsiecz Zbara˝a i zginà∏ od ran odniesionych pod
Zborowem w drugim dniu bitwy — 15 VIII 1649
roku (nie zaÊ pod Zbara˝em, jak podajà niektóre êród∏a).
Czubaczy
(PW)
okrutny nadzorca niewolników na tureckiej
galerze, gdzie wi´zieni byli Muszalski i Dydiuk. Zabity przez Muszalskiego w czasie
buntu za∏ogi.
åwilichowski
(PW)
posesjonat z latyczowskiego, który puszcza∏
si´ w zaloty do Basi Jeziorkowskiej, ale na
wojnie da∏ gard∏a wraz z dwoma swoimi konkurentami — Âwirskim i Kondrackim, przez
co Basi´ zwano wdowà.
èród∏a, a nawet herbarze milczà o szlacheckiej
rodzinie tego nazwiska. Prawdopodobnie jest
to skrócona forma nazwiska Zaçwilichowski
(zob.) i chodzi o t´ samà osob´, a przynajmniej
rodzin´.
W∏adys∏aw Zawistowski