doczn - Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej
download 
Reklamacja Transkrypt
zn - Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej
KOMITET NAUKOWY dr hab. inż. Andrzej Glen – przewodniczący, . prof. dr hab. Stanisław Zajas – zastępca przewodniczącego, prof. dr hab. Waldemar Kaczmarek – Wydział Zarządzania i Dowodzenia, prof. dr hab. Waldemar Kitler – Wydział Bezpieczeństwa Narodowego, . Dr James Corum – Bałtycka Akademia Obrony, Col. Miroslaw Dimitrov, Assoc. Prof. – Akademia Obrony Narodowej w Sofii, Lieutenant-General Professor Teodor Frunzeti, PhD – Uniwersytet Obrony Narodowej . w Bukareszcie, Doc. Ing. Mariana Kuffova, Assoc. Prof. – Akademia Sił Zbrojnych Słowacji, . Professor Pavel Necas – Akademia Sił Zbrojnych Słowacji, Col. Dimitar Tashkov, Assoc. Prof., PhD – Akademia Obrony Narodowej w Sofii, . mgr Adam Szynal Redaktor naukowy: dr hab. Piotr Gawliczek Zespół redakcyjny: mgr Anna Doraczyńska – redaktor naczelna (tel. 6/813-516), mgr Jeremy Wysakowski-Walters – redakcja tekstów angielskich Terry Andrew Deal – redakcja tekstów angielskich Lista recenzentów Commander Professor Vasile BUCINSCHI, Ph.D.; Assoc. Prof. Dipl. Eng. Pavel BUČKA, Ph.D.; Colonel Assoc. Prof. Gheorghe CALOPĂREANU, Ph.D.; . Colonel Miroslav Stefan DIMITROV, Assoc. Prof.; Colonel Instructor Pascu FURNICĂ, Ph.D.; . Doc. Ing. Peter LIPTAK, Cs.C. ; Colonel Assoc. Prof. Iulian MARTIN, Ph.D.; . Colonel Professor Dimitar NEDYLKOV; Colonel Assoc. Prof. Constantin POPESCU, Ph.D.; Colonel Professor Ion ROCEANU, Ph.D.; Researcher Alexandra SARCINSCHI, Ph.D.; Assoc. Prof. Dipl. Eng. Peter SPILÝ, Ph.D.; dr hab. Andrzej Glen; . prof. dr hab. Waldemar KACZMAREK; prof. dr hab. Waldemar KITLER; . płk prof. dr hab. Dariusz KOZERAWSKI; prof. dr hab. Marian KOZUB; . dr hab. Zdzisław KURASIŃSKI; dr hab. ��������������� Józef MARCZAK; . płk prof. dr hab. Maciej MARSZAŁEK; płk dr hab. Wojciech NYSZK; . gen. dyw. w st. spocz. prof. dr hab. Bogusław PACEK; prof. dr hab. Jacek PAWŁOWSKI; . prof. dr hab. Piotr SIENKIEWICZ; dr hab. Stanisław SIRKO; . prof. dr hab. Zenon STACHOWIAK; płk prof. dr hab. Jarosław WOŁEJSZO; . prof. dr hab. Marek WRZOSEK; prof. dr hab. Stanisław ZAJAS; dr hab. Janusz ZUZIAK Adres redakcji: 00-910 Warszawa 72 al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 4 tel./fax: (6)813-516 e-mail: [email protected] „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” są indeksowane w międzynarodowej bazie Index Copernicus Master List. Artykuły publikowane w „Zeszytach Naukowych AON” są recenzowane przez specjalistów. Wyrażają indywidualne poglądy autorów; są również sprawdzane przez system antyplagiatowy. Nakładem Akademii Obrony Narodowej Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. nr 836/2014, nakład 200 egz. SPIS TREŚCI bezpieczeństwo narodowe NATIONAL SECURITY gen. dyw. w st. spocz. prof. dr hab. Bogusław PACEK Konsolidacja przemysłowego potencjału obronnego w Polsce. Uwarunkowania, dylematy i szanse .................................................................................................................................... 5 The consolidation of the defence industry potential in Poland. Conditions, ��������������������� dilemmas and opportunities .................................................................................................................................. 15 dr Robert BIAŁOSKÓRSKI NATO i ONZ – relacje podmiotów bezpieczeństwa międzynarodowego ............................................ 25 NATO & UN – the Relations of International Security Subjects ......................................................... 48 mł. insp. w st. spocz. dr Tomasz SAFJAŃSKI Pozycja Europolu w architekturze bezpieczeństwa .............................................................................. 71 Europol’s Position in the Security Architecture . .................................................................................. 82 mgr Mirella UKSIK Komunikacja międzykulturowa w biznesie – świat arabski ................................................................. 90 Intercultural Communication in Business – the Arab World .............................................................. 112 DOŚWIADCZENIA EXPERIENCE mgr Dariusz KOMPAŁA Użycie bezzałogowych statków powietrznych do rozpoznania powietrznego w wybranych konfliktach zbrojnych . ................................................................................................. 136 Using Unmanned Aerial Vehicles to Air Reconnaissance in Selected Military Conflict ................... 151 EKONOMIA BEZPIECZEŃSTWA I LOGISTYKA ECONOMY OF SECURITY AND LOGISTICS Zbyšek KORECKI; Ing, Ph.D. Miroslav CEMPÍREK, doc., Ing. CSc� THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED FORCES OF THE CZECH REPUBLIC ............................................................................................ 165 KSZTAŁCENIE I PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE VOCATIONAL TRAINING AND PREPARATION prof. dr hab. inż. Józef JANCZAK mgr Ewa NOWAK mgr inż. Roman PAWŁOWSKI mgr Krzysztof GŁOWIŃSKI Wykorzystanie wybranych metod jakościowych i ilościowych w obszarze nauk społecznych . ....... 180 The Use of Selected Qualitative and Quantitative Methods in the Area of Social Sciences .............. 197 ppłk dr Wojciech WIĘCEK Higher Operational – Tactical Course. Trzy lata doświadczeń . ......................................................... 215 Higher Operational – Tactical Course. Three Years of Experience .................................................... 222 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA COMMUNICATIONS, COMMENTS, REVIEWS AND REPORTS kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek Komunikat nr 1 z warsztatów zorganizowanych w ramach programu NATO dot. wspierania transformacji systemu szkolnictwa wojskowego Ukrainy (grudzień 2013 roku) . ............................. 229 First communiqué from the academic events organized ���������������������������������� within the DEEP Ukraine (December 2013) ................................................................................................................................ 232 kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek Komunikat nr 2 z przedsięwzięć akademickich organizowanych w ramach programu wspierania transformacji systemu szkolnictwa wojskowego Ukrainy (maj 2014) ............................................... 236 Second communiqué from the academic events organized ���������������������������������� within the DEEP Ukraine (May 2014) ......................................................................................................................................... 239 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 BEZPIECZEÑSTWO NARODOWE Konsolidacja przemysłowego potencjału obronnego w Polsce. Uwarunkowania, dylematy i szanse gen. dyw. w st. spocz. prof. dr hab. Bogusław PACEK Akademia Obrony Narodowej Abstract This article attempts to assess the experience of American and European consolidation of the defence industry and to identify the essential factors that may affect such consolidation in Poland. Against this background, a draft assessment of previous activities to consolidate the defence industry in our country is being presented with original preliminary assessments and recommendations concerning the desired direction of further restructuring of this sector. Concentrating on companies from the defence sector is often perceived as the right reaction to achieve changes in the security environment, technological progress and a country’s financial opportunities. The decision on the consolidation of the Polish defence industry, establishing control over the Polish Military Group by the State Treasury, is in line with the endeavours of NATO and European Union countries. Key words – consolidation, defence industry, Polish Military Group, United States, NATO, European Union. Wstęp Konsolidacja przemysłowego potencjału obronnego nie jest zjawiskiem jednorazowym i dotyczącym wyłącznie Polski. Decyzje o zasadniczych zmianach w organizacji przemysłu zbrojeniowego czy obronnego były, są i będą podejmowane w szeregu państw, a nawet w wymiarze regionalnym i globalnym. Konsolidacja postrzegana jest często jako racjonalny sposób reakcji na zmiany w środowisku bezpieczeństwa, rozwój technologiczny oraz możliwości finansowe państw. Decyzja o konsolidacji polskiego przemysłu obronnego poprzez utworzenie Polskiej Grupy Zbrojeniowej kontrolowanej przez Skarb Państwa wpisuje się w nurt działań poZgodnie z ustawą z 1999 roku o wspieraniu restrukturyzacji przemysłowego potencjału obronnego i modernizacji technicznej SZ RP przemysłowy potencjał obronny są to „zasoby materialne i niematerialne istniejące w przemyśle Rzeczpospolitej Polskiej, zabezpieczające potrzeby obronne państwa, w tym potrzeby Sił Zbrojnych RP, w uzbrojenie i sprzęt wojskowy”. BOGUSŁAW PACEK dejmowanych w innych państwach członkowskich Sojuszu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. Skupienie wokół Polskiej Grupy Zbrojeniowej spółek z sektora obronnego pozwoli na utworzenie skonsolidowanej struktury krajowego przemysłowego potencjału obronnego oraz będzie tworzyć korzystne warunki dla budowania silnej polskiej pozycji na międzynarodowym rynku zbrojeniowym. Ze względu na zróżnicowanie percepcji różnych środowisk politycznych, przemysłowych, naukowych czy wojskowych dotyczących ogólnej filozofii, sposobu, harmonogramu i oczekiwanych rezultatów konsolidacji przemysłowego potencjału obronnego w Polsce, pożądane wydaje się spojrzenie na ten problem z szerszej perspektywy. W niniejszym artykule podjęto próbę oceny doświadczeń amerykańskich i europejskich w zakresie konsolidacji przemysłowego potencjału obronnego oraz identyfikacji zasadniczych czynników, które mogą wpływać na taką konsolidację w Polsce. Na tym tle przedstawiono zarys oceny dotychczasowych działań podejmowanych w naszym kraju na rzecz konsolidacji przemysłu obronnego oraz sformułowano wstępne, autorskie oceny i rekomendacje w zakresie pożądanych kierunków dalszej restrukturyzacji tego sektora. Istota konsolidacji amerykańskiego przemysłu zbrojeniowego Ze względu na skalę i skutki działań konsolidacyjnych, punktem wyjścia do rozważań na ten temat, stała się konsolidacja amerykańskiego przemysłu zbrojeniowego i lotniczego podjęta po zakończeniu zimnej wojny. Jedną z najbardziej wnikliwych ocen, dokonaną z perspektywy dekady, zaproponowali amerykańscy naukowcy Eugene Gholz i Harvey M. Sapolsky w artykule Restructuring the U.S Defense Industry opublikowanym w 1999 roku w periodyku International Security. Wskazując na skalę redukcji w przemyśle obronnym i siłach zbrojnych USA po zakończeniu zimnej wojny (ponad milion mniej miejsc pracy, ponad tysiąc zlikwidowanych firm i ponad sto rozwiązanych baz wojskowych), autorzy zwrócili uwagę na szersze uwarunkowania procesu dostosowania wielkości potencjału przemysłu obronnego do potrzeb wynikających z polityki bezpieczeństwa państwa. Konsolidacja oraz redukcja branży zbrojeniowej i lotniczej rozpoczęła się w USA od dialogu pomiędzy rządem a przedstawicielami przemysłu, w trakcie którego rząd jednoznacznie określił swoją filozofię postępowania i priorytety działań. W czasie tak zwanej „ostatniej wieczerzy” w 1993 roku ówczesny zastępca sekretarza obrony USA William Perry poinformował przedstawicieli największych amerykańskich koncernów zbrojeniowym, że rząd nie będzie w stanie utrzymać dotychczasowej wielkości zamówień i jedynym sposobem przetrwania dla przemysłu będzie konsolidacja wokół najsilniejszych na rynku graczy. Przedstawicielom sektora zbrojeniowego zezwolono na początku lat dziewięćdziesiątych na koncentrację kapitału, a w konsekwencji rząd USA zaakceptował zmniejszenie konkurencyjności w tym przemyśle. Była to świadoma decyzja, której konsekwencją miało być osiągnięcie kompromisu pomiędzy ekonomią skali a konkurencyjnością na rynku uzbrojenia. KONSOLIDACJA RPZEMYSŁOWEGO POTENCJAŁU OBRONNEGO W POLSCE... Pół dekady później akceptacja Departamentu Obrony USA dla kolejnych przejęć czy fuzji była już mniejsza i niejednokrotnie strona rządowa oprotestowywała planowane przez przemysł zbrojeniowy konsolidacje. Jedną z wartych zauważenia tez sformułowanych przez Gholza i Sapolskiego jest ich obserwacja dotycząca politycznych mechanizmów podejmowania decyzji dotyczących przemysłu zbrojeniowego w USA po zakończeniu zimnej wojny. Otóż, o ile w okresie zimnej wojny decyzje w tym zakresie były podejmowane przede wszystkim przez pryzmat zagrożeń militarnych, o tyle z upływem lat od zakończenia konfrontacji na linii Wschód- Zachód kluczowym kryterium stawała się ochrona miejsc pracy w okręgach wyborczych senatorów i członków Kongresu USA. Takie podejście polityków skutecznie hamowało zmniejszanie bazy przemysłu zbrojeniowego i w konsekwencji utrzymywanie jej na poziomie nieadekwatnym do rzeczywistych potrzeb sił zbrojnych. Wielkość wewnętrznego rynku uzbrojenia USA, protekcjonizm i ochrona przed zewnętrzną konkurencją (w myśl zasady i prawa buy American) oraz wparcie rządowe dla eksportu złagodziły skutki transformacji potencjału przemysłu obronnego USA w latach dziewięćdziesiątych oraz umocniły jego dominującą pozycję w skali globalnej. Pierwsza dekada XXI wieku, w której prowadzone były długotrwałe operacje w Iraku i Afganistanie, sprzyjała utrzymaniu relatywnie stabilnej sytuacji w przemyśle zbrojeniowym. Wyraźny rozwój i wzrost zyskowności nastąpił natomiast w sektorze usług dla sił zbrojnych. Kryzys gospodarczy z 2008 roku oraz reorientacja amerykańskiej polityki bezpieczeństwa spowodowały poważne dyskusje na temat przyszłości amerykańskiego przemysłu zbrojeniowego. Jednym z poruszanych w nich wątków jest ponownie temat ochrony bazy przemysłu zbrojeniowego USA oraz konsolidacja w tym przemyśle. Analitycy przewidują kolejną „ostatnią wieczerzę” i impuls dla dalszych zasadniczych przewartościowań oraz konsolidacji w amerykańskim przemyśle zbrojeniowym i lotniczym. W opracowaniu analitycznym firmy konsultingowej AT Kearney New Face of the A&D Industry: Victors, Victims and Surviviors oraz w szeregu artykułów publikowanych w periodykach fachowych podkreśla się nieuchronność zmian strukturalnych w przemyśle zbrojeniowym i lotniczym w obliczu znaczących redukcji budżetu wojskowego USA w nadchodzących latach. Zwycięzcami w kolejnej rundzie konsolidacji mają stać się duże firmy, które zainwestują w przynoszące znaczący zysk produkty i usługi oparte na wiedzy oraz innowacyjności. Ofiarami staną się mniejsze firmy (poddostawcy) dostarczające nieskomplikowane technologicznie komponenty dla firm – integratorów głównych systemów uzbrojenia. Przewiduje się natomiast, że losu tego nie podzielą małe firmy produkujące unikalne, zaawansowane technologicznie produkty. Przy malejących zamówieniach ze strony Departamentu Obrony USA amerykański przemysł zbrojeniowy i lotniczy będzie musiał dążyć do rozszerzenia eksportu. Poważnie rozpatrywane jest także większe zaangażowanie firm sektora zbrojeniowego i lotniczego na rynku cywilnym. E. Gholz, H.M. Sapolsky, Restructuring the U.S. Defense Industry, w: International Security Vol. 24 No. 3 (Winter 1999/2000), s. 5–6. Problematyka szerzej poruszana w przywoływanym opracowaniu analitycznym: B. Willen, R. Quimet, New Face of the A&D Industry: Victors, Victims and Surviviors, A.T.Kearney, Inc. 2013. BOGUSŁAW PACEK Istota konsolidacji europejskiego przemysłu obronnego Wysiłki na rzecz konsolidacji europejskiego przemysłu obronnego podejmowano w zdecydowanie trudniejszych warunkach niż miało to miejsce w przypadku przemysłu amerykańskiego. Rynek uzbrojenia w Europie jest nie tylko mniejszy niż ten w USA, ale dodatkowo podzielony na rynki poszczególnych państw. Konsolidacja przemysłowego potencjału obronnego poprzez przejmowanie przedsiębiorstw czy ich fuzje budzi w Europie dużo negatywnych emocji i wywołuje opór w środowiskach politycznych. Stąd też preferowana jest współpraca w ramach aliansów strategicznych czy bilateralnych i multilateralnych programów współpracy w odniesieniu do konkretnych systemów uzbrojenia (np. program Eurofighter). Zakres współpracy oraz konsolidacji przemysłu obronnego w Unii Europejskiej oraz europejskich państwach członkowskich NATO jest wyraźnie mniejszy niż w przypadku przemysłu zbrojeniowego i lotniczego USA. Według danych Europejskiej Agencji Obrony około 80% wydatków na zbrojenia ponoszonych jest wewnątrz państw członkowskich. Stare, autarkiczne nastawienie szeregu rządów europejskich do polityki zbrojeniowej powoduje rozproszenie i duplikację wysiłków w zakresie implementacji nowych technologii militarnych. Obrazowo opisuje tę sytuację Valerio Briani w opracowaniu Armaments duplication in Europe. A quantitive assessment, opublikowanym w lipcu 2013 roku przez Centrum Europejskich Studiów Politycznych w Brukseli. Uwzględniając zasadnicze klasy lądowych, morskich i powietrznych systemów uzbrojenia, Briani szacuje, że Europa posiada ponad trzykrotnie więcej linii produkcyjnych dla analogicznych systemów w stosunku do USA. Rozproszenie i duplikacja wysiłków są szczególnie widoczne w odniesieniu do systemów uzbrojenia dla sił lądowych i morskich. Sytuacja dla systemów uzbrojenia sił powietrznych jest lepsza, co wynika z wcześniej podejmowanej w tym zakresie współpracy pomiędzy państwami europejskimi. W ocenie Brianiego europejski, podzielony przemysł obronny, zwłaszcza w segmentach wojskowych pojazdów lądowych będzie mieć w perspektywie najbliższych lat problemy nie tylko z konkurowaniem na rynku globalnym, ale również z przetrwaniem na rynkach europejskich i krajowych. Działania Unii Europejskiej na rzecz ograniczenia barier na rynku uzbrojenia oraz zwiększenia zakresu współpracy państw członkowskich w zakresie nowych technologii wojskowych nie przekładają się jak na razie na wymierne korzyści. Spadek budżetów obrony w europejskich państwach NATO i państwach członkowskich Unii Europejskiej ma charakter stałego trendu od zakończenia zimnej wojny i wiele wskazuje na to, że taka niekorzystna sytuacja może utrzymać się w kolejnych latach. Przy rozproszeniu europejskiego potencjału przemysłu obronnego i jego fragmentacji, ogranicza to możliwości skutecznego konkurowania z amerykańskim przemysłem zbrojeniowym w wymiarze globalnym. Ze względu na aktualne i planowane redukcje budżetu obronnego USA firmy europejskiego przemysłu zbrojeniowego będą w perspektywie najbliższych lat mniej zarabiać na rynku amerykańskim. Oznacza to V. Briani, Armaments duplication in Europe: A quantitative assessment, CPES Policy Brief No. 297, Centre for European Policy Studies, Brussels 16 July 2013, s. 3–4. KONSOLIDACJA RPZEMYSŁOWEGO POTENCJAŁU OBRONNEGO W POLSCE... konieczność bardziej aktywnego poszukiwania odbiorców w Ameryce Łacińskiej, na Bliskim Wschodzie i w Azji. Sytuację poprawia nieco większe w porównaniu z amerykańskim zaangażowanie czołowych firm europejskiego sektora obronnego na rynku cywilnym. Apele o podjęcie politycznych decyzji umożliwiających konsolidację europejskiego przemysłu obronnego formułowane są przez wielu przedstawicieli świata polityki i biznesu. Były szef Europejskiej Agencji Obrony Nick Whitney stwierdził dosadnie, że „europejski sektor obronny potrzebuje ostatniej wieczerzy”. W ubiegłym roku inny wysokiej rangi przedstawiciel tej agencji określił współpracę jako jedyny sposób przetrwania europejskiego przemysłu obronnego. Sposób wymagający nie tylko woli, ale i odwagi politycznej. Nie można lekceważyć powyższych takich apeli, zwłaszcza w kontekście skutków zaniechań działań konsolidacyjnych. Brak zgody na fuzję z BAE wymusiło podjęcie przez EADS w 2013 roku decyzji o zwolnieniu 5800 pracowników (około 15% łącznej liczby jego pracowników w sektorach obronnym i kosmicznym) w czterech państwach. Należy równocześnie podkreślić, iż oczekiwania związane ze stworzeniem wspólnego europejskiego rynku uzbrojenia oraz działalnością Europejskiej Agencji Obrony powinny być co najmniej umiarkowane. Przy rocznym budżecie około trzydziestu milionów Euro w skali roku (30,53 mln Euro w 2012 roku) agencja może odgrywać jedynie rolę organu doradczego i wpierać dialog pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej w zakresie zdolności operacyjnych i współpracy w przemyśle obronnym. Nie sposób jednak oczekiwać, aby Europejska Agencja Obrony mogła w perspektywie najbliższej dekady w zauważalny sposób wpłynąć na konsolidację europejskiego przemysłu obronnego. Próbując dostrzec pewnego rodzaju wspólne uwarunkowania funkcjonowania i rozwoju przemysłu zbrojeniowego w USA i Europie, można zauważyć wyraźnie uwidaczniające się silne trendy redukcji budżetów obronnych oraz wzrost kosztów badań i rozwoju nowych generacji zaawansowanych technologicznie systemów uzbrojenia. Taka sytuacja może spowodować, że podmioty przemysłu zbrojeniowego będą mniej skłonne do samodzielnego inwestowania w przełomowe technologie militarne. Firmy zbrojeniowe mogą też ograniczać inwestycje w prace badawczo-rozwojowe, rozwój personelu badawczego lub odmawiać udziału w projektach rozwoju nowych generacji systemów uzbrojenia, jeśli uznają je za zbyt ryzykowne. Długofalowymi, negatywnymi konsekwencjami redukcji budżetów obronnych może być niezdolność przemysłu do zaspokajania potrzeb sił zbrojnych, wynikają- D.J. Berteau i inni, European Defense Trends 2012: Budgets, Regulatory Frameworks, and The Industrial Base, A Report of the CSIS Defense-Industrial Initiatives Group, Washington D.C. December 2012, s. 45–46. J.G. Neuger, No „Last Supper” for EU Armsmakers Amid National Blinders, December 10, 2013, dostępne z: http://www.bloomberg.com/news/2013-12-11/no-last-supper-for-eu-armsmakersamid-national-blinders.html. Annual 2012 Report, European Defence Agency, Publications Office, Brussels 2013, s. 21–22. BOGUSŁAW PACEK cych ze zmian w środowisku bezpieczeństwa. Zauważalna staje się dywersyfikacja obszarów działalności firm sektora obronnego USA i Europy Zachodniej. Wśród stu największych firm zbrojeniowych w 2012 roku wymienianych w zestawieniu Sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI) tylko trzy zajmowały się wyłącznie produkcją uzbrojenia. Udział produkcji uzbrojenia w ogólnej sprzedaży dziesięciu największych firm był zróżnicowany. Dla Boeinga sprzedaż uzbrojenia w wysokości 27,61 mld USD w 2012 roku stanowił 34% ogólnej sprzedaży, a dla Airbus Group (występującej w 2012 rok pod nazwą EADS) sprzedaż uzbrojenia w wysokości 15,4 mld UDS stanowiła 21% ogólnej sprzedaży. Cechą wspólną dla amerykańskich i zachodnioeuropejskich firm sektora obronnego jest filozofia przetrwania w warunkach kryzysu ekonomicznego i malejącego popytu na systemy uzbrojenia w państwach zachodnich. Takim podejściem jest przetrwanie poprzez globalizację (survival through globalization), przejawiające się intensyfikacją wysiłków na rzecz zwiększenia eksportu10. Biorąc pod uwagę obserwowany w latach 2012–2013 znaczący wzrost wydatków na zbrojenia w krajach Afryki Północnej i Subsaharyjskiej, Azji i Bliskiego Wschodu, filozofia przetrwania przez globalizację i eksport wydaje się uzasadniona11. Istota konsolidacji polskiego przemysłu obronnego W świetle przedstawionych powyżej doświadczeń i perspektyw trendów konsolidacyjnych w amerykańskim i europejskim przemyśle obronnym, warto pokusić się o refleksje dotyczące działań podejmowanych w stosunku do przemysłowego potencjału obronnego w Polsce. Zmiany społeczno-ustrojowe zapoczątkowane w 1989 roku radykalnie zmieniły warunki funkcjonowania przemysłu obronnego w Polsce. Proces restrukturyzacji polskiego przemysłu obronnego rozpoczęty na początku lat dziewięćdziesiątych, jeśli spojrzymy na niego przez pryzmat programów rządowych, obejmował trzy zasadnicze fazy. Działania doraźne, których celem było przystosowanie przedsiębiorstw przemysłu obronnego do funkcjonowania w warunkach wolnego rynku, miały miejsce w latach 1990–1991. Ze względu na brak mechanizmów osłonowych ze strony władz państwowych oraz spadek popytu na uzbrojenie, działania doraźne doprowadziły do zapaści firm z branży zbrojeniowej. W kolejnych latach dekady lat dziewięćdziesiątych niezbędne stało się podjęcie Na problem długofalowych konsekwencji dla przemysłu obronnego i sił zbrojnych, wynikających z ograniczania wydatków na zakupy uzbrojenia wskazywała Grupa Zadaniowa Komisji Gospodarki Obronnej (Defense Business Board Task Group) w raporcie Assessing the Defense Industrial Base opublikowanym 21 stycznia 2010 roku. S. Perlo-Freeman, P. D. Wezeman, The SIPRI Top 100 Arms-Producing And Military Services Companies, 2012, SIPRI Fact Sheet January 2014, s. 3–5. 10 10� . Kopac, Defense Industry Restructuring: Trends in European and U.S. Companies, w: Transition Studies Review, 2006, 13 (2), s. 293. 11 S. Perlo-Freeman, C. Solmirano, Trends In World Military Expenditure, 2013, SIPRI Fact Sheet April 2014, s. 3. 10 KONSOLIDACJA RPZEMYSŁOWEGO POTENCJAŁU OBRONNEGO W POLSCE... przez władze państwowe działań mających na celu złagodzenie sytuacji przedsiębiorstw sektora obronnego. W drugiej fazie działań restrukturyzacyjnych, do końca lat dziewięćdziesiątych zapoczątkowane zostały procesy konwersji oraz koncentracji produkcji specjalnej. Oddłużono przedsiębiorstwa oraz skompensowano ich straty z tytułu embarg na dostawy sprzętu specjalnego. W latach dziewięćdziesiątych opracowano w przedsiębiorstwach obronnych wewnętrzne programy restrukturyzacyjne. Uzyskana dzięki powyższym przedsięwzięciom względna stabilizacja sytuacji przedsiębiorstw pozwoliła na podjęcie w 2002 roku przez rząd działań mających na celu odbudowę kondycji przemysłowego potencjału obronnego w Polsce12. Przyjęta wówczas strategia przekształceń strukturalnych przemysłowego potencjału obronnego (tak zwana „Strategia 2002”) miała doprowadzić do jego rewitalizacji i rozwoju, a także zapewnić jego udział w modernizacji technicznej Sił Zbrojnych RP i realizacji umów offsetowych. Wymiernym wynikiem implementacji założeń przywoływanej strategii była konsolidacja kapitałowa wybranych spółek przemysłu obronnego w ramach dwóch grup o zróżnicowanych profilach działalności (amunicyjno-rakietowo-pancernej skupionej wokół PHZ BUMAR Sp. z. o. o. oraz lotniczo-radioelektronicznej z dominującą w niej Agencją Rozwoju Przemysłu S.A.). Kolejnym pozytywnym efektem realizacji „Strategii 2002” była poprawa kondycji finansowej znaczącej części podmiotów przemysłowego potencjału obronnego. Zdobyte w tym czasie doświadczenia w zakresie konsolidacji polskiego przemysłu obronnego potwierdzały konieczność kontynuowania takich działań, tak aby osiągnąć koncentrację podmiotów produkujących uzbrojenie i sprzęt wojskowy. Za pożądane uznano również podjęcie prób pozyskania inwestorów strategicznych, którzy byliby zainteresowani udziałem w działalności badawczo-rozwojowej oraz produkcji we współpracy z podmiotami przemysłowego potencjału obronnego Polski. W 2007 roku rząd rozpoczął realizację trzeciej fazy konsolidacji i wspierania rozwoju polskiego przemysłu obronnego, przyjmując strategię działań w tym zakresie na lata 2007–2012 (tak zwana „ Strategia 2012”). Celem działań określonych w strategii było zwiększenie poziomu konkurencyjności podmiotów polskiego przemysłu obronnego, tak aby mogły one realizować potrzeby sfery bezpieczeństwa państwa oraz podjąć rywalizację na tworzącym się europejskim rynku wyrobów obronnych. Zaznaczyć należy, że „Strategia 2012” realizowana była w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej oraz po przystąpieniu Polski do międzyrządowego reżimu stymulującego konkurencyjność europejskiego rynku obronnego w 2006 roku. Słabością analizowanej strategii był brak pełnego zrozumienia dla roli wojskowych przedsiębiorstw remontowo-produkcyjnych w ramach krajowego potencjału przemysłu obronnego. Konsolidacji tych przedsiębiorstw w ramach Grupy BUMAR obawiano się również z powodu przyjętej przez nią filozofii generowania zysku przede wszystkim ze sprzedaży nieruchomości należących do spółek zależnych i operacji finansowych, a nie z działalności w obszarach specjalizacji wojskowych przedsiębiorstw remontowo-produkcyjnych13. Powstały w maju W. Lewandowski, Polski przemysłowy potencjał obronny w dobie konsolidacji, w: Bezpieczeństwo Narodowe, I-2011/17, s. 174–175. 13 Ibidem, s. 177. 12 11 BOGUSŁAW PACEK 2013 roku na bazie Grupy BUMAR Polski Holding Obronny nie uzyskał akceptacji szerokiego spektrum środowisk sektora obronnego jako perspektywicznej formy konsolidacji krajowego przemysłowego potencjału obronnego. Dalszej rozbudowy grupy Polskiego Holdingu Obronnego nie poparł w pełni również minister obrony narodowej ani środowiska lokalne, gdzie miały swoje siedziby spółki przeznaczone do konsolidacji. W konsekwencji niezbędne było poszukiwanie innych sposobów konsolidacji krajowego przemysłowego potencjału obronnego. Działania konsolidacyjne, które są obecnie realizowane w odniesieniu do krajowego przemysłu obronnego, zapoczątkował minister Skarbu Państwa, zawiązując 26 listopada 2013 roku Spółkę Polska Grupa Zbrojeniowa (PGZ). Przyjęty statut spółki został uzgodniony z ministrem obrony narodowej, tak aby zapewnić mechanizmy pozwalające na efektywne oddziaływanie MON na funkcjonowanie tej grupy kapitałowej w zakresie realizacji zadań na rzecz Sił Zbrojnych RP na poziomach spółki dominującej oraz spółek zależnych14. Zgodnie z planami Ministerstwa Skarbu Państwa Polska Grupa Zbrojeniowa ma skonsolidować do końca 2014 roku krajowy przemysłowy potencjał obronny, kończąc tym samym definitywnie wieloletni proces konsolidacji tej branży. Podstawą dla obecnych wysiłków rządu w zakresie konsolidacji przemysłowego potencjału obronnego są ustalenia zawarte w „Strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022” przyjętej uchwałą Rady Ministrów z dnia 9 kwietnia 2013 roku. W porównaniu z wcześniejszymi strategiami konsolidacji przemysłu obronnego, w których kładziono główny nacisk na aspekty ekonomiczne, zauważalne jest postrzeganie problemów tego przemysłu przez pryzmat szerszych uwarunkowań. W strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego w sposób jednoznaczny stwierdza się, że „dysponowanie przez Polskę potencjałem umożliwiającym produkcję określonych systemów uzbrojenia i sprzętu wojskowego stanowi jeden z wyznaczników suwerenności państwa”15. Przemysł krajowy traktowany jest jako kluczowe źródło zaopatrzenia sił zbrojnych w uzbrojenie i sprzęt wojskowy. Zauważyć należy rolę polskich placówek naukowo-badawczych, które w strategii postrzegane są jako znaczący dostawca technologii i myśli technicznej w zakresie technologii obronnych. W strategii jednoznacznie deklaruje się, że „modernizacja techniczna polskiej armii będzie oparta o rozbudowaną współpracę z krajowym przemysłem obronnym i związanym z nim potencjałem badawczonaukowym”. Strategia rozwoju systemu bezpieczeństwa zawiera również klarowne odniesienia do przesłanek ekonomicznych dla utrzymania i wspierania krajowego przemysłowego potencjału obronnego. Przywoływany jest interes polskiej gospodarki postrzegany przez pryzmat postępu technologicznego, miejsca pracy, wymianę handlową z partnerami zagranicznymi, zasilanie budżetu państwa w przychody z tytułu podatków i opłat. W strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego RP przewiduje się dokończenie procesu przekształceń strukturalnych, zwiększenie Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Obrony Narodowej (nr 75) z dnia 19 marca 2014 roku, Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Warszawa 2014, s. 4–5. 15 Strategia rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022, Rada Ministrów, 9 kwietnia 2013 roku, s. 21. 14 12 KONSOLIDACJA RPZEMYSŁOWEGO POTENCJAŁU OBRONNEGO W POLSCE... nakładów na prace badawczo-rozwojowe w zakresie obronności i bezpieczeństwa oraz skonsolidowanie zaplecza badawczo-rozwojowego. Zakłada się również efektywniejsze wsparcie i promocję sektora przemysłu obronnego w Polsce. W działaniach zmierzających do dalszej konsolidacji przemysłowego potencjału obronnego ważną rolę odgrywać będzie integracja polskiego potencjału naukowego i przemysłowego ukierunkowana na państwa Unii Europejskiej i Sojuszu Północnoatlantyckiego. Realistycznie ocenia się ekonomiczne i technologiczne ograniczenia, które mogą być barierą dla takiej integracji. Za możliwe utrudnienia dla takiej integracji uważa się również polityczny i dobrowolny charakter narzędzi integracji przemysłu obronnego, obowiązujący w Unii Europejskiej, a także brak silnej reprezentacji polskiego przemysłu zbrojeniowego na rynkach europejskich. Szansą dla rozwoju polskiego potencjału przemysłu obronnego może być transfer innowacyjnych technologii pomiędzy sektorami cywilnym i wojskowym. Aczkolwiek obecnie transfer ten w warunkach polskich realizowany jest przede wszystkim z sektora cywilnego do wojskowego, to zmiany wprowadzone w systemie finansowania prac badawczo-rozwojowych i wdrożeniowych na potrzeby Sił Zbrojnych RP sprzyjają transferowi technologii z sektora wojskowego do cywilnego. W strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego dostrzega się jednak konieczność zmniejszania barier natury prawno-organizacyjnej oraz kulturowej, ograniczających obecnie transfer innowacyjnych technologii wojskowych na rynek cywilny. Ze względu na wysokie koszty rozwoju technologii obronnych można przewidywać, że taki transfer mógłby mieć miejsce w odniesieniu do rozwiązań związanych z szeroko postrzeganą sferą bezpieczeństwa i ochrony ludności (np. rozwiązania dla policji, straży pożarnej etc). Powodzenie obecnie podejmowanych działań w zakresie konsolidacji krajowego przemysłowego potencjału obronnego uzależnione będzie od skutecznego wykorzystania wspomagających je mechanizmów i instrumentów finansowych. Ważną rolę odgrywać będą instrumenty wspomagające działalność produkcyjną i eksportową polskiego przemysłu obronnego. Większa produkcja i eksport powinny z kolei stworzyć warunki dla podnoszenia poziomu konkurencyjności i innowacyjności rodzimych przedsiębiorstw, tak aby możliwe było zaspokojenie potrzeb sfery bezpieczeństwa państwa w odniesieniu do priorytetowych obszarów technologicznych. Wsparcie dla produkcji i eksportu powinno również wzmacniać pozycję krajowych firm zbrojeniowych na globalnym rynku broni oraz tworzyć korzystne warunki dla liczącej się obecności polskich firm na perspektywicznym europejskim rynku uzbrojenia. Istotne znaczenie dla podejmowanych obecnie wysiłków na rzecz konsolidacji krajowego przemysłu obronnego będzie miało dostosowanie charakteru oraz wielkości jego potencjału produkcyjnego i badawczo-rozwojowego do potrzeb odbiorców krajowych oraz możliwości eksportowych. Aby było to możliwe, konieczne będzie doskonalenie systemu pozyskiwania uzbrojenia i sprzętu wojskowego przez Siły Zbrojne RP w sposób umożliwiający Ministerstwu Obrony Narodowej składanie podmiotom krajowym zamówień w sposób w miarę przewidywalny i stabilny. Niezbędne wydaje się rozszerzenie oferty polskiego przemysłu obronnego w zakresie zaawansowanego technologicznie uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Rozszerzenie 13 BOGUSŁAW PACEK oferty (w tym eksportowej) wymagać będzie intensyfikacji oraz skoordynowania badań naukowych i prac rozwojowych, w tym włączania się polskich podmiotów sektora badawczo-rozwojowego i produkcyjnego do działań w ramach współpracy międzynarodowej, podejmowanych w celu tworzenia innowacyjnej i konkurencyjnej europejskiej bazy technologiczno-przemysłowej sektora obronnego. Ponieważ krajowy przemysł obronny nie będzie w stanie dostarczyć siłom zbrojnych wszystkich zaawansowanych technologicznie systemów uzbrojenia i sprzętu wojskowego, niezbędny będzie racjonalny, uwzględniający interesy gospodarcze kraju import uzbrojenia. Pożądane jest, aby taki import umożliwiał pozyskiwanie przez rodzimy przemysł obronny zagranicznych zaawansowanych technologii. W świetle dotychczasowych doświadczeń w zakresie realizacji zobowiązań offsetowych przez partnerów zagranicznych w Polsce można stwierdzić, że pożądane jest precyzyjne formułowanie oczekiwań i wymagań strony polskiej jeszcze na etapie negocjacji wstępnych. Zobowiązania offsetowe powinny być lokowane w podmiotach krajowego przemysłowego potencjału obronnego w taki sposób, aby mogły bezpośrednio przyczyniać się do osiągania podstawowych interesów bezpieczeństwa i obronności państwa. Zobowiązania offsetowe powinny zawierać jednoznaczne klauzule związane z realizacją programów istotnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa. Podsumowanie Reasumując, decyzja rządu o konsolidacji przemysłowego potencjału obronnego w ramach Przemysłowej Grupy Zbrojeniowej tworzy warunki dla pomyślnego zakończenia restrukturyzacji tej branży w Polsce. Konsolidacja polskiego przemysłu obronnego jest racjonalnym działaniem pozwalającym na skuteczną reakcję państwa na zmiany w jego środowisku bezpieczeństwa, realizację interesów gospodarczych Polski oraz rozwój technologiczny całej gospodarki. Decyzja o konsolidacji polskiego przemysłu obronnego poprzez utworzenie Polskiej Grupy Zbrojeniowej kontrolowanej przez Skarb Państwa wpisuje się w nurt działań podejmowanych w innych państwach zachodnich będących członkami NATO i Unii Europejskiej. Skupienie w jednej skonsolidowanej grupie przemysłowego potencjału obronnego będzie tworzyć korzystne warunki dla zwiększania konkurencyjności polskiego przemysłu na międzynarodowym rynku zbrojeniowym oraz lepsze zaspokajanie potrzeb Sił Zbrojnych RP w zakresie uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Pozytywne skutki konsolidacji nie pojawią się natychmiast, a utrzymanie korzystnych trendów rozwojowych będzie wymagało długofalowej i odpowiedzialnej współpracy wszystkich środowisk związanych z polskim przemysłem obronnym. Należy mieć świadomość, że od powodzenia procesu restrukturyzacji przemysłowego potencjału obronnego będzie zależeć pozycja wyjściowa polskiego sektora zbrojeniowego do partnerskiej współpracy z jego odpowiednikami w innych państwach europejskich. Skonsolidowany polski przemysł obronny ma szansę stać się jednym z równoprawnych partnerów dysponującym dostępem do zaawansowanych technologii. 14 KONSOLIDACJA RPZEMYSŁOWEGO POTENCJAŁU OBRONNEGO W POLSCE... Rozproszony, skazany jest w perspektywie najbliższej dekady na degradację do roli poddostawcy nieskomplikowanych technicznie komponentów składowych niemającego wpływu na produkt finalny i niepartycypującego w zyskach z jego sprzedaży. The consolidation of the defence industry potential in Poland. Conditions, dilemmas and opportunities Abstract This article attempts to assess the experience of American and European consolidation of the defence industry and to identify the essential factors that may affect such consolidation in Poland. Against this background, a draft assessment of previous activities to consolidate the defence industry in our country is being presented with original preliminary assessments and recommendations concerning the desired direction of further restructuring of this sector. Concentrating on companies from the defence sector is often perceived as the right reaction to achieve changes in the security environment, technological progress and a country’s financial opportunities. The decision on the consolidation of the Polish defence industry, establishing control over the Polish Military Group by the State Treasury, is in line with the endeavours of NATO and European Union countries. Key words – consolidation, defence industry, Polish Military Group, United States, NATO, European Union. Introduction The consolidation of the potential of the defence industry is not a one-time phenomenon and does not only concern Poland. Decisions about major changes in the organisation of the arms and defence industries were, are and will still be made in a number of countries and even at regional and global levels. Consolidation is often seen as a rational way to respond to changes in the security environment, technological development and the financial capabilities of states. The decision to consolidate the Polish defence industry through the creation of the Polish Military Group (Polska Grupa Zbrojeniowa) under the control of the Treasury fits into the current activities undertaken in other member states of the North Atlantic Treaty Organization and the European Union. Concentrating companies from the defence sector around the Polish Military Group will establish a consolidated structure for According to the Act from 1999 on supporting the restructuring of the defence industry potential and technical modernisation of the Armed Forces, the defence industry potential means „tangible and intangible assets existing within the industry of the Republic of Poland, protecting state security needs, including the needs of the Polish Armed Forces in armament and military equipment”. 15 BOGUSŁAW PACEK the domestic defence industry and will create favourable conditions for building a strong Polish position on the international arms market. Due to the diversity in the perception of the general philosophy, method, timing and expected results of the consolidation of the defence industry in Poland by different political, industrial, scientific or military environments, it appears desirable to look at this issue from a broader perspective. This article attempts to assess the experience of American and European consolidation of the defence industry and to identify the essential factors that may affect such consolidation in Poland. Against this background, a draft assessment of previous activities to consolidate the defence industry in our country is being presented with original preliminary assessments and recommendations concerning the desired direction of further restructuring of this sector. The essence of the US defence industry consolidation Due to the scale and effects of the consolidation, a consolidation of the U.S. defence and aerospace industry from the end of the Cold War became the starting point for discussion on this topic. One of the most insightful assessments, made from the perspective of a decade, has been proposed by U.S. scientists Eugene Gholz and Harvey M. Sapolsky in the article Restructuring the U.S. Defense Industry published in 1999 in the International Security Journal. Pointing to the scale of the reductions in the defence industry and the armed forces of the United States after the Cold War (over a million fewer jobs, more than a thousand companies liquidated and over a hundred military bases dismissed), the authors drew attention to the wider determinants of the process of adjusting the size of the potential of the defence industry to the needs of national security policy. Consolidation and reduction of the armaments and aviation industry in the United States began with dialogue between government and industry representatives, during which the government clearly defined their philosophy of conduct and priorities for action. During the so-called ‘Last Supper’ in 1993, the then Deputy Secretary of Defence, William Perry, informed the representatives of the biggest American arms syndicates that the government would not be able to maintain the current level of procurement and the consolidation around the strongest players on the market would be the only means of survival for the industry. In the early nineties, the representatives of the arms sector were allowed to concentrate capital and, as a consequence, the US government accepted the reduction of t competitiveness within the industry. It was a conscious decision to reach a compromise between economy of scale and competitiveness in the arms market as a consequence. Half a decade later, the acceptance of the U.S. Department of Defence for further acquisitions or mergers was already smaller and often the government protested against consolidations planned by the defence industry. One noteworthy thesis formulated by Gholz and Sapolski was the observation on the political mechanisms of decision-making concerning the arms industry in the United States after the end of the Cold War. At the time, as long as the Cold War lasted, decisions in this regard were made primarily through the prism 16 THE CONSOLIDATION OF THE DEFENCE INDUSTRY POTENTIAL IN POLAND... of military threats. Over the years, since the end of the East-West confrontation, the key criterion became the protection of jobs in the electoral districts of senators and members of the U.S. Congress. This approach by the politicians effectively inhibited the decrease of the defence industry base and, consequently, maintained an inadequate level for the real needs of the armed forces. The size of the internal arms market in the U.S., protectionism (within the meaning of the rule to buy American) and government support for exports, mitigated the impact of the transformation of U.S. defence industry potential in the nineties, and strengthened its dominant position on a global scale. The first decade of the 21st century, during which the long-term operations in Iraq and Afghanistan were conducted, favoured the maintenance of a relatively stable situation in the arms industry. A clear development and growth in profitability occurred in the sector of services to the armed forces. The economic crisis of 2008 and the reorientation of U.S. security policy led to serious discussions about the future of the American arms industry. One of the topics discussed was the protection of the base of the US arms industry and consolidation of this industry. Analysts predict another ‘Last Supper’ and the impetus for further fundamental redefinition and consolidation in the U.S. defence and aerospace industries. In the analytical paper New Face of the A&D Industry: Victors, Victims and Survivors from the AT Kearney consulting firm, as well as a series of articles published in professional journals, the inevitability of structural changes in the arms and aerospace industries in the face of significant reductions in the military budget of the United States in the coming years, are being highlighted. Large companies, which will invest in products generating a significant profit and services based on knowledge and innovation, will be the winners in the next round of consolidation. The smaller companies (suppliers) providing simple technical components for companies - major weapons systems integrators - will become victims. It is expected, however, that small companies producing unique, technologically advanced products will not share this fate. With decreasing orders from the U.S. Department of Defence, the arms and aerospace industries will have to strive to expand exports. The greater involvement of the companies from the arms and aerospace sector in a civil market has been seriously considered. Efforts to consolidate the European defence industry are taken in far more difficult conditions than in the case of American industry. The arms market in Europe is not only smaller than that of the U.S., but also divided into the markets of individual countries. The consolidation of the defence industry through the acquiring of companies or their mergers raises a lot of negative emotions in Europe and causes resistance in political circles. Hence, the cooperation within strategic alliances and bilateral and multilateral cooperation programmes in relation to specific weapons systems (such as the Eurofighter programme) is preferred. The scope of cooperation and the consolidation of the defence industry in the EU and European NATO member states are considerably smaller than in the case of the US E. Gholz, H.M. Sapolsky, Restructuring the U.S. Defense Industry, in: International Security Vol 24, No. 3 (Winter 1999/2000), pp. 5–6. The issues widely discussed in the cited study analysis: B. Willen, R. Quimet, New Face of the A&D Industry: Victors, Victims and Surviviors, A.T. Kearney, Inc. 2013. 17 BOGUSŁAW PACEK defence and aerospace industries. According to the European Defence Agency, about 80% of military spending is incurred within the Member States. The old, autarkic attitude of a number of European governments to arms policy causes dispersion and the duplication of efforts in the implementation of new military technologies. Valerio Briani vividly describes the situation in his paper Armaments duplication in Europe. A quantitative assessment published in July 2013 by the Centre for European Policy Studies in Brussels. Taking into account the general classes of land, naval and air weapons systems, Briani estimates that Europe has more than three times more production lines in relation to the analogous systems in the U.S.. Dispersion and duplication of efforts are particularly evident with regard to weapons systems for land and naval forces. The situation for Air Force weapon systems is better, as a result of the previously undertaken cooperation between European countries. In Briani’s opinion, the split European defence industry, particularly in the segments of military land vehicles, will have problems not only competing in the global market, but also surviving on the European and national level in the next few years. The essence of the European defence industry consolidation The actions of the European Union to reduce market barriers and increase the range of armaments cooperation between Member States in the field of new military technologies do not translate into tangible benefits. The decrease in the European defence budgets of European NATO countries and the EU Member States has been a permanent trend since the end of the Cold War and there are indications that such an unfavorable situation may continue in the coming years. With the dispersed potential of the European defence industry and its fragmentation, the ability to compete effectively with the U.S. defence industry globally is restricted. Due to the current and planned reductions in the U.S. defence budget, European arms industry companies will earn less in the U.S. market in forthcoming years This implies a more active search for customers in Latin America, the Middle East and Asia. The situation has been improved by the slightly higher commitment of the leading companies from the defence sector to the civilian market than in America. Appeals to make political decisions allowing the consolidation of the European defence industry have been formulated by a number of representatives from the world of politics and business. The former head of the European Defence Agency, Nick Whitney, stated bluntly that ‘the European defence sector needs a ‘Last Supper’. Last year, another high-ranking representative of the agency identified cooperation as the only way for the European defence industry to survive. The method requires not only V. Briani, Armaments duplication in Europe: A quantitative assessment, in: CPES Policy Brief No. 297, Centre for European Policy Studies, Brussels 16 July 2013, pp. 3–4. D.J. Berteau and others, European Defense Trends 2012: Budgets, Regulatory Frameworks, and The Industrial Base, in: A Report of the CSIS Defense-Industrial Initiatives Group, Washington DC December 2012, pp. 45–46. 18 THE CONSOLIDATION OF THE DEFENCE INDUSTRY POTENTIAL IN POLAND... will, but political courage. Such appeals cannot be underestimated, especially in the context of the effects of omissions in consolidation. Absence of consent to a merger with BAE forced EADS to take the decision to dismiss 5800 employees in 2013 (about 15% of the total number of its employees in the sectors of defence and space) in four countries. It should also be emphasised that the expectations associated with the creation of a European arms market and the activities of the European Defence Agency should be at most moderate. With an annual budget of about thirty million Euro per year (30.53 million Euros in 2012), the agency may only be an advisory body and support the dialogue between the Member States of the European Union in the field of operational capabilities and cooperation in the defence industry. It is impossible, however, to expect that the European Defence Agency could have a noticeable effect on the consolidation of the European defence industry in the next decade. Trying to find some kind of common conditions for the functioning and development of the defence industry in the U.S. and Europe, the strong reduction trends that are materializing in defence budgets and the rising costs of research and development of a new generation of technologically advanced weapons systems can clearly be seen. This situation may cause those in the arms industry to be less inclined to individually invest in breakthrough technologies military. If they consider it too risky, arms companies may also limit investment into research and development, development of research staff, or refuse to participate in projects to develop newgeneration weapons systems. The long-term, negative consequences of reductions in defence budgets may lead to the industry being unable to meet the needs of the armed forces arising from changes in the security environment. The diversification of areas of activities in defence sector companies in the U.S. and Western Europe is becoming noticeable. In 2012, among the hundred largest defence companies mentioned in a statement by the Stockholm Peace Research Institute (SIPRI), only three deal solely with the production of armaments. The share of arms manufacturing in the total sales of the top ten companies was varied. Boeing’s armaments sales of 27.61 billion in 2012 accounted for 34% of total sales, while the Airbus Group’s (in 2012 under the name of EADS) arms sales of 15.4 billion USD represented 21% of total sales. A feature common to American and Western European defence sector companies is the philosophy of survival in conditions of economic crisis and decreasing demand for weapons systems in Western countries. One such approach is survival through J.G. Neuger, No „Last Supper” for EU Armsmakers Amid National Blinders, December 10, 2013, available from: http://www.bloomberg.com/news/2013-12-11/no-last-supper-for-eu-armsmakers-amidnational-blinders.html. Annual 2012 Report, European Defence Agency, Publications Office, Brussels 2013, pp. 21–22. The issue of long-term consequences for the defence industry and the armed forces resulting from cutting back on purchases of arms was pointed by Defense Business Board Task Group in the report. S. Perlo-Freeman, P.D. Wezeman, The SIPRI Top 100 Arms-Producing And Military Services Companies, 2012, in: SIPRI Fact Sheet January 2014, pp. 3–5. 19 BOGUSŁAW PACEK globalisation, manifested in the intensification of efforts to increase exports10. Taking into consideration a significant increase in military spending in the countries of North and Sub-Saharan Africa, Asia and the Middle East, which were observed in 2012–2013, the philosophy of survival through globalisation and export seems to be justified11. The essence of the Polish defence industry consolidation In light of the experiences discussed above and of the trend towards consolidation in the U.S. and European defence industry, it is tempting to reflect on the activities undertaken in relation to the defence industry potential in Poland. The socio-political changes, which began in 1989, radically changed the operating conditions of the defence industry in Poland. The process of restructuring the Polish defence industry started in the early nineties, as seen through the prism of government programmes, and had three basic phases. Ad hoc measures aimed at adapting the defence industry enterprises to operating in the free market took place in 1990–1991. Due to the lack of governmental shield mechanisms and a decrease in demand for equipment, temporary measures led to the collapse of companies in the defence industry. In the subsequent years of the nineties, it became necessary for the state to take action to alleviate the situation of enterprises in the defence sector. In the second phase of the restructuring operations, by the end of the nineties, conversion processes and a concentration of special production were initiated. The companies had their debt eliminated and their losses, which were caused by embargoes on the delivery of special equipment, compensated. Internal restructuring programmes for defence enterprises were developed during the nineties. The relative stabilisation, obtained through taking the above-mentioned steps, allowed the government to undertake action to help restore the condition of the defence industry in Poland in 200212. The adopted strategy of the structural transformation of the defence industry (the socalled ‘Strategy 2002’) had lead to its revitalisation and development, and ensured its participation in the technical modernisation of the Armed Forces and implementation of offset agreements. The tangible result of the implementation of the objectives of the aforementioned strategy was the capital consolidation of selected companies of the defence industry into two groups with different activity profiles (ammunition, rocket and armoury centered around PHZ BUMAR, while air and radioelectronic were dominated by the Industrial Development Agency). Another positive effect of the implementation of the “Strategy 2002” was the improvement of the financial condition and potential of a significant number of defence industry players. 10 E. Kopac, Defense Industry Restructuring: Trends in European and U.S. Companies, in: Transition Studies Review, 2006, 13 (2), p. 293. 11 S. Perlo-Freeman, C. Solmirano, Trends In World Military Expenditure, 2013, SIPRI Fact Sheet April 2014, p. 3. 12 W. Lewandowski, Polish defence industry potential in the era of consolidation, in: National Security, I-2011/17, pp. 174–175. 20 THE CONSOLIDATION OF THE DEFENCE INDUSTRY POTENTIAL IN POLAND... Experience in the consolidation of the Polish defence industry gained at the time, confirmed the need to continue such activities in order to achieve a concentration of companies producing armaments and military equipment. It was also considered desirable to attempt to acquire strategic investors who would be interested in participating in research, development and production in collaboration with potential players in the Polish defence industry. In 2007, the government launched the third phase of consolidation and supporting the development of the Polish defence industry by adopting a strategy of actions in this area for the period 2007–2012 (the so-called “Strategy 2012”). The aim of the actions identified in the strategy was to increase the competitiveness of the Polish defence industry, so that it could meet the needs of the national security area and to take part in competition on the emerging European defence products market. It should be noted that the “Strategy 2012” was carried out under the conditions of Polish membership in the European Union and the Polish accession to the intergovernmental regime stimulating the competitiveness of the European defence market in 2006. The weakness of the analysed strategy was the lack of a full understanding of the role of military repair and manufacturing enterprises in the national defence industry. Consolidation of these companies within the BUMAR Group was also feared because of the philosophy it adopted to generate profits primarily from the sale of real estate owned by subsidiaries and financial operations, and not from operations in the areas of specialisation of military renovationproduction companies13. Established in May 2013 under the umbrella of the BUMAR Group, the Polish Defence Holding has not yet received approval from a wide range of defence sector environments as a forward-looking form of consolidation of the national defence industry potential. Further expansion of the Polish Defence Holding group did not receive support from either the Minister of National Defence or the local communities where the companies intended for consolidation had their headquarters. Consequently, it was necessary to search for other ways to consolidate national defence industry potential. Consolidation measures implemented in relation to the national defence industry were initiated by the Minister of the Treasury on 26 November 2013 by the creation of a Polish Armaments Group (Polska Grupa Zbrojeniowa). Adopted articles of association have been agreed with the Minister of National Defence, in order to ensure effective mechanisms for the MoD to influence the functioning of the group in terms of the implementation of tasks for the Polish Armed Forces at the levels of the parent company and its subsidiaries14. According to the plans of the Ministry of the Treasury, by the end of 2014, the Polish Armaments Group is to consolidate the national defence industry potential, thus definitively ending the long-term consolidation process of the industry. The basis for the ongoing efforts of the Government in the consolidation of the defence industry potential are the findings of the “Strategy for the development of the national security system of the Republic of Poland 2022” adopted by resolution of the Council of Ministers on 9 April 2013. Compared to earlier strategies of Ibidem, p. 177. The full record of the meeting of the Committee of National Defence (No. 75) of 19 March 2014, the Chancellery of the Sejm. Office of the Parliamentary Committees, Warszawa 2014, pp. 4–5. 13 14 21 BOGUSŁAW PACEK consolidation, in which the main emphasis was placed on the economic aspects, the perception of the problems of the industry through the lens of broader considerations is noticeable. The strategy of the development of the national security system clearly states that “the disposition of Poland’s potential enabling production of certain weapon systems and military equipment is one of the determinants of state sovereignty”15. Domestic industry is regarded as a key source for supplying forces with armaments and military equipment. The role of Polish research institutes, which are seen in the Strategy as a significant provider of technology and technical ideas in the field of defence technology, should be noted. The Strategy explicitly declares, that “the technical modernisation of the Polish army will be based on extensive cooperation with the national defence industry and related research and scientific potential”. The strategy of the development of the national security system also includes a clear reference to the economic premises for the maintenance and support of the national defence industry potential. Reference is made to the interest of the Polish economy seen through the prism of technological progress, jobs, trade with foreign partners and increasing the state budget with revenues from taxes and fees. The completion of the process of structural transformation, increasing investment in research and development in the field of defence and security, and consolidation of research and development facilities are expected from the strategy of the development of the national security system of the Republic of Poland. The effective support and promotion of the defence industry sector in Poland is also expected. The integration of Polish scientific and industrial potential focused on the Member States of the European Union and NATO will play an important role in efforts to further consolidate the defence industry potential. The economic and technological limitations that may be a barrier to such integration are realistically assessed. The political and voluntary nature of the defence industry integration tools applicable in the European Union, as well as the absence of strong Polish representation in the European arms industry, are considered possible difficulties. An opportunity for Polish defence industry growth could be the transfer of innovative technologies between the civil and military sectors. Although currently, under Polish conditions, this transfer takes place primarily from civilian to military sector, the changes made to the system of financing research and development and deployment for the needs of the Polish Armed Forces favour the transfer of technology from military to civilian sector. However, the development strategy of the national security system recognises the need to reduce the legal, organisational and cultural barriers currently limiting the transfer of innovative military technologies to the civilian market. Due to the high development costs of defence technologies, it can be expected that such a transfer could take place within the solutions related to the widely perceived sphere of security and civil protection (e.g. the solutions for police, fire brigades, etc.). The success of the activities currently being undertaken to consolidate the national defence industry potential will depend on the effective use of financial 15 The strategy of development of the national security system of the Republic of Poland 2022, the Council of Ministers of 9 April 2013, p. 21. 22 THE CONSOLIDATION OF THE DEFENCE INDUSTRY POTENTIAL IN POLAND... mechanisms and instruments supporting them. An important role will be played by instruments supporting the production and export of the Polish defence industry. Increased production and export should create the conditions for increasing the level of competitiveness and innovation for domestic enterprises, so that the needs of the sphere of state security concerning priority technology areas can be met. Support for production and export should also strengthen the position of national defence companies in the global arms market and create favourable conditions for taking the presence of Polish companies in the European armaments market into perspective. Adjusting the nature and size of its production, research and development potential to the needs of domestic customers and export opportunities will play an important role for current efforts to consolidate the national defence industry. To make this possible, it will be necessary to improve the system of acquiring weapons and military equipment used by the Polish Armed Forces, in such a way that the Ministry of Defence will be able to submit orders to domestic entities in a predictable and stable manner. It seems necessary to extend the Polish defence industry’s offer in the field of high-tech weaponry and military equipment. This extension (including export) will require intensification and coordination of research and development, as well as including the entities from Polish research, development and production sectors in activities under international cooperation, undertaken in order to create an innovative and competitive European technological and industrial base for the defence sector. Since the domestic defence industry will not be able to provide all the technologically advanced weapon systems and military equipment for the armed forces, it will be necessary to, rationally and while taking into account the economic interests of the country, import the armaments. It is desirable for imports to allow the domestic defence industry to acquire foreign advanced technology. In the light of previous experience in implementing the offset obligations by foreign partners in Poland, it can be concluded that a precise formulation of the expectations and requirements of the Polish side at the stage of preliminary negotiations is needed. The offset obligations should be invested in the national defence industry players in such a way that they can contribute directly to the achievement of the fundamental security and defence interests of the state. The offset obligations should contain clear clauses related to the implementation of programmes relevant to national security and defence. Conclusions To sum up, the government’s decision to consolidate the defence industry under the Polish Armaments Group creates the conditions for the successful completion of the restructuring of this industry in Poland. The consolidation of the Polish defence industry is a rational action allowing the state to respond effectively to changes in the security environment, the implementation of the economic interests of Poland and the technological development of the whole economy. The decision to consolidate the 23 BOGUSŁAW PACEK Polish defence industry through the creation of a Polish Group Armament controlled by the Treasury fits into the current measures being taken by other Western member countries of NATO and the European Union. Concentrating the defence industry potential in one consolidated group will create favourable conditions for increasing the competitiveness of Polish industry in the international arms market and allow it to meet the needs of the Polish Armed Forces in the field of armaments and military equipment. The positive effects of consolidation will not appear immediately, while maintaining favourable growth trends will require a long-term and responsible cooperation of all communities related to the Polish defence industry. The success of the restructuring of the defence industry potential will depend on the starting position the Polish defence industry in partnership with its counterparts in other European countries. The consolidated Polish defence industry is likely to become one of equal partners who hold access to advanced technology. Dispersed, it will be condemned, in the perspective of the next decade, to degradation to the role of subcontractor of technically unsophisticated components not having an impact on the final product and not participating in profits from its sale. 24 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 NATO i ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO dr Robert Białoskórski Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Abstract Among the intergovernmental oganizations (IGOs) operating in the security environment the key role play two of them: NATO & UN. The interactions between them present an important factor of the efficiency of conflict prevention understood as the process of early warning and preventive reaction relying on constant monitoring and analyzing of the evolution of situation in the areas of risk of armed conflicts or the areas of actually lasting armed conflicts (early warning) and current elaborating and taking up of the preventive actions (preventive reaction) for prevention potential, solution existing or renewal the ended armed conflict. In this range achieve the legally international foundations based on The United Nations Charter and The North Atlantic Treaty require widest, than so far implementation, in order to rate the ralations between these two international security subjects, more functional than disfunctional, as there is presently. Key words – NATO, UN, security, international system, conflict prevention, intergovernmental organizations. Wstęp Przedmiotem badań są dwie główne organizacje bezpieczeństwa międzynarodowego: Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) oraz Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), a w szczególności ich relacje w aspekcie skuteczności procesu prewencji konfliktów zbrojnych. Inspiracją był brak na ten temat szerszych opracowań, tak w polskim, jak i w zagranicznym czasopiśmiennictwie naukowym. Autor próbuje zwrócić w artykule uwagę na nowe, nieuwzględnianie dotychczas uwarunkowania tego problemu. W procesie badawczym przyjęto meto- Z opracowań zwartych na uwagę zasługuje monografia: L.S. Kaplan, NATO and the UN. A Peculiar Relationship, University of Missouri Press, Columbia and London 2010. 25 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI dę opisowo-analityczną oraz analizę porównawczą. W warstwie empirycznej wykorzystano ogólnodostępne informacje na temat ewolucji sytuacji bezpieczeństwa na Bałkanach oraz w Afganistanie, Iraku, Libii i Syrii. TPA versus KNZ Relacje pomiędzy NATO i ONZ kształtują się wraz z powstaniem Sojuszu w 1949 roku. Już na pięć dni przed podpisaniem Traktatu Północnoatlantyckiego (TPA), Związek Radziecki wniósł formalny protest, głównie odnoszący się do treści artykułu 5, jako niezgodnego z Kartą Narodów Zjednoczonych (KNZ). W rzeczywistości jego ostateczny zapis jest efektem dylematu, przed którym stanęli przyszli sygnatariusze. Na podstawie treści artykułu 51 KNZ nakłada on na państwa członkowskie Sojuszu obowiązek indywidualnej lub zbiorowej samoobrony. Pomija przy tym jednak postanowienia rozdziału VIII KNZ, które co prawda w art. 52 pkt 1 nie wyłączają „istnienia porozumień lub organizacji regionalnych, mających na celu zajmowanie się sprawami, będącymi w związku z utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a które nadają się do akcji regionalnej (...)”, ale jednocześnie w art. 52 pkt 2 zobowiązują członków Narodów Zjednoczonych, którzy uczestniczą w takich porozumieniach, albo tworzą takie organizacje do odwołania się do Rady Bezpieczeństwa ONZ (RB), przed podjęciem innych działań, niż takich, które mają doprowadzić do pokojowego załatwienia sporów lokalnych. Sygnatariusze TPA w drugiej części art. 5 zobowiązali się jedynie, iż: „O każdej takiej zbrojnej napaści i o wszystkich podjętych w jej wyniku środkach zostanie bezzwłocznie powiadomiona Rada Bezpieczeństwa” oraz, że podjęte w celu samoobrony środki „zostaną zaniechane, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa podejmie działania konieczne do przywrócenia i utrzymania miedzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”. Obo„Strony zgadzają się, że zbrojna napaść ma jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeśli taka zbrojna napaść nastąpi, to każda z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykułu 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadniętym, podejmując niezwłocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami, działania, jakie uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego (…)”. Cyt. za: Traktat Północnoatlantycki sporządzony w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Dz. U. z 2000 r., Nr 87, poz. 970, http://isap.sejm. gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20000870970 (dostęp: 07.01.2014). „Nic w niniejszej Karcie nie może uchybiać niepozbywalnemu prawu do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej na któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków w wykonaniu tego prawa do samoobrony będę natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”. Cyt. za: Karta Narodów Zjednoczonych, http://www.ptpa.org. pl/public/files/akty_prawne/Karta_Narodow_Zjednoczonych.pdf (dostęp: 07.01.2014). Ibidem. 26 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO wiązek odwołania się do RB przed podjęciem działań militarnych, nawet w celach samoobrony jest oczywiście diametralnie odmiennym w skutkach działaniem, niż powiadomienie o tym post factum. Przede wszystkim implikuje on szereg działań RB wynikających z treści rozdziału VII KNZ, począwszy od stwierdzenia przez ten organ istnienia zagrożenia lub naruszenia pokoju bądź aktu agresji oraz udzielenia zaleceń i zdecydowania co do rodzaju użytych środków (art. 39). Oczywiście z punktu widzenia istoty powstania i funkcjonowania NATO oddanie się pod całkowitą jurysdykcję ONZ było nie do zaakceptowania. Z drugiej strony konstrukcja prawna TPA nie mógła nie uwzględniać najważniejszego dokumentu tworzonego wówczas prawa międzynarodowego publicznego, za jaki uznaje się KNZ. Okazało się to zresztą niezbędne z perspektywy późniejszego rozszerzenia zadań Sojuszu o ekspedycyjne misje prewencyjne poza obszarem traktatowym. Tego rodzaju kolizja norm prawnych nie występuje przykładowo w Unii Europejskiej, która jako organizacja regionalna w całości i bez zastrzeżeń akceptuje supremację ONZ w sprawach pokoju i bezpieczeństwa światowego. Oba dokumenty określają więc nie tylko charakter każdej z organizacji, ale stanowią również prawnomiędzynarodową podstawę do ich współpracy. Gra rywalizacji politycznej Powstanie NATO (1949) a następnie Układu Warszawskiego (1955) wywarło istotny wpływ na koncepcję ONZ. W tym sensie, trudno jednoznacznie podzielić opinię L. Kaplana, że w okresie do 1989 r. „NATO przeważnie podążało własną drogą, a kiedy już dochodziło do wzajemnych interakcji, to były one raczej przyjazne”. W rzeczywistości bowiem, ONZ w mniejszym lub większym stopniu, była „cichym frontem” toczącej się wówczas rywalizacji pomiędzy dwoma wrogimi systemami polityczno-militarnymi. ONZ powstała de facto i de iure za zgodą ówczesnych światowych mocarstw i pod warunkiem przyjęcia zasady, że tylko one działając wspólnie mogą zapewnić bezpieczeństwo zbiorowe wszystkich członkom organizacji. Określa to art. 25 KNZ stanowiący, że: „Członkowie Organizacji Narodoìw Zjednoczonych zgadzają się przyjmować i wykonywać decyzje Rady Bezpieczeństwa (RB) zgodnie z niniejszą Kartą”. Zwolennicy utrzymania prymatu wielkich mocarstw w ONZ, w tym sami zainteresowani, przekonują, że zmiana tej zasady w prosty sposób prowadzi do wojny. Powyższe było też warunkiem sine qua non powstania ONZ, gdyż „bez prawa weta stałych członków RB, zarówno ZSRR jak i Stany Zjednoczone nie zaakceptowałyby KNZ”. Po upadku bipolarnego porządku świata charakter prawa weta stałych członków RB zmienił się z „ideologiczno-politycznego” na „narodowo-pragmatyczny”. Inaczej ujmując, interesy bloków polityczno-militarnych zastąpione zostały interesami narodowymi L.S. Kaplan, op.cit., s. 212. Ibidem, s. 1. Ibidem, s. 8. Ibidem, s. 7. 27 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI wielkich mocarstw. NATO zastało zaś utworzone jako odpowiedź większości państw Zachodu na wzrastające zagrożenie ze strony komunizmu, co nie mogło być realizowane w formule ONZ. Jednak w rzeczywistości prawo weta wielkich mocarstw, zwycięskich w drugiej wojnie światowej, dało Związkowi Radzieckiemu instrument do blokowania głosów większości pozostałych stałych członków RB. Ponadto ZSRR i inne państwa bloku komunistycznego przy każdej sposobności wykorzystywały forum ONZ do szerzenia istniejących antagonizmów w gronie państw-członków NATO (np. kryzys suezki, kryzys w Kongo). Nie można się też zgodzić z twierdzeniem L. Kaplana, że z chwilą upadku ZSRR „znikło źródło przyszłych konfliktów pomiędzy NATO i ONZ”10. W sytuacji, gdy na scenie pozostał tylko jeden z dwóch bloków polityczno-militarnych, nie tylko osłabły, ale wzmocniły się antagonistyczne postawy byłych zimnowojennych adwersarzy Zachodu – Federacji Rosyjskiej (dawniej w formule ZSRR) i Chińskiej Republiki Ludowej wobec obecnej i przyszłej roli NATO we współczesnym świecie. Zwłaszcza dla Moskwy, formuła Sojuszu już się definitywnie wyczerpała i organizacja ta powinna zostać rozwiązana. Wydaje się, iż obecnie ONZ odgrywa jednak bardziej znaczącą rolę w dotychczasowych stosunkach z NATO, pomimo wciąż istniejących zakulisowych napięć w relacjach dwustronnych, jak i w obrębie samego NATO, w znacznej mierze wskutek hegemonistycznej postawy Stanów Zjednoczonych. Prewencja konfliktów zbrojnych11 L.S. Kaplan zauważa pewną prawidłowość polegającą na stałej obecności ONZ w operacjach zarządzania kryzysowego NATO12, począwszy od kryzysu seuskieIbidem, s. 6. Ibidem, s. 25. 11 Autor prezentuje w swoich pracach własną autorską koncepcję prewencji konfliktów zbrojnych, która znacznie wybiega poza znaczenie anglojęzycznego terminu „conflict prevention”. Przyjmuje on, iż prewencja konfliktów zbrojnych (KZ) to proces wczesnego ostrzegania i reagowania prewencyjnego polegający na stałym monitorowaniu i analizowaniu rozwoju wydarzeń w rejonach ryzyka lub konfliktu zbrojnego (wczesne ostrzeganie) oraz bieżącym wypracowywaniu i podejmowaniu akcji prewencyjnych (reagowanie prewencyjne), w celu zapobiegania potencjalnym KZ, rozwiązania istniejących KZ lub przeciwdziałania nawrotowi zakończonych KZ. Zob. m.in. R. Białoskórski, Czynnik informacyjny warunkiem sine qua non procesu conflict prevention, [w:] Bezpieczeństwo współczesnego świata – polskie aspekty i uwarunkowania, red. W. Stach, Wyd. Wyższej Szkoły Handlu i Usług, Poznań 2011. 12 W terminologii NATO termin ten oznacza prowadzenie operacji spoza artykułu 5, czyli poza traktatowym obszarem zainteresowania wprowadzony w Nowej Koncepcji Strategicznej Sojuszu z kwietnia 1999 roku. Typologia „operacji militarnych innych niż wojna” (ang. Military Operations Other Than War, MOOTW) określona została w doktrynach NATO: AJP-01(A) i AJP-3.4 i obejmuje m.in. operacje wsparcia, utrzymania, budowania i umacniania pokoju, zapobiegania konfliktom, niesienia pomocy humanitarnej, ewakuacyjne, kontroli zbrojeń i działań zapobiegających ich rozprzestrzenianiu, wzmocnienia sankcji i embarga. Zob. NATO w dobie transformacji, red. K. Kubiak, P. Mickiewicz, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 70-71; Joint Doctrine for Military Operations Other Than War, Joint Pub 3-07, 16 June 1995, http://www.bits.de/NRANEU/others/jp-doctrine/ jp3_07.pdf (dostęp: 02.12.2013); Military Operations Other Than War. J-7 Operational Plans and Interoperability Directorate, http://www.dtic.mil/doctrine/jrm/mootw.pdf (dostęp: 02.01.2014). 10 28 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO go (1956), poprzez wojnę sowiecko-afgańską (1980–89), po współczesne operacje wojskowe w Iraku i Afganistanie. W tym sensie zarządzanie kryzysowe było i pozostanie jednym z głównych czynników determinujących charakter obecnych i przyszłych relacji pomiędzy NATO i ONZ13. Deklaracja Milenijna ONZ (2000), wytyczająca nowe kierunki działań organizacji w środowisku bezpieczeństwa XXI wieku za cel nadrzędny uznała „wyposażenie tej organizacji w zasoby i instrumenty potrzebne do zapobiegania konfliktom, pokojowego rozstrzygania sporów, prowadzenia operacji pokojowych oraz budowania pokoju w sytuacjach post-konfliktowych i odbudowy terenów dotkniętych konfliktem”14. W tym celu postanowiono m.in. zacieśnić współpracę pomiędzy narodami Zjednoczonymi a organizacjami regionalnymi – a więc także z NATO – w oparciu o postanowienia zawarte w rozdziale VIII KNZ dot. porozumień regionalnych. NATO problematykę prewencji konfliktów zbrojnych określonych jako „zarządzanie kryzysowe” uznało za jedno z trzech głównych zadań Sojuszu w nowej koncepcji strategicznej (Lizbona 2010), poza wspólną obroną przed wszystkimi rodzajami współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa oraz współdziałaniem z innymi organizacjami – a więc także ONZ – i państwami na rzecz szerokopojętej stabilności międzynarodowej. W tym zakresie wyraźnie zadeklarowano „zwiększone zaangażowanie” Sojuszu w operacjach zarządzania kryzysowego jako „części wysiłku społeczności międzynarodowej”, w tym w ramach wzmocnionej i efektywnej współpracy z ONZ15, co można generalnie interpretować jako gotowość do działania prewencyjnego NATO pod obcą flagą, czego przykładem jest chociażby operacja ISAF w Afganistanie prowadzona z mandatu ONZ16. Z drugiej jednak strony w tzw. raporcie Albright czytamy, iż: „Polityczny wymiar Sojuszu i jego nowe postrzeganie jako systemu bezpieczeństwa zbiorowego mają wartość dodaną, ale nie zastępują jego obronnej istoty. Fundamentalna różnica między bezpieczeństwem zbiorowym a sojuszem obronnym polega na tym, że system bezpieczeństwa zbiorowego ma neutralizować potencjalną napaść jednego z państw członków systemu; natomiast sojusz obronny zapewnia bezpieczeństwo i chroni państwa przed napaścią z zewnątrz. Instytucją, która z założenia miała pełnić funkcję systemu bezpieczeństwa zbiorowego w skali uniwersalnej, jest Organizacja Narodów Zjednoczonych, a w skali regionalnej – Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie”17. NATO tym samym L.S. Kaplan, op. cit., s. 5. Deklaracja Milenijna Narodów Zjednoczonych, Ośrodek Informacji ONZ, Warszawa 2000, http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/deklaracja_milenijna.doc (dostęp: 03.01.2014), pkt II.9. Problematyka ta została następnie rozwinięta w raporcie Sekretarza Generalnego pt. Prevention of armed conflict, Report of the Secretary-General, A/55/985-S/2001/574, 7 June 2001, http://unpan1. un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan005902.pdf (dostęp: 07.01.2014). 15 Lisbon Summit Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Lisbon on 20 November 2010, Press Release, 20 November 2010, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2010_11/2010_11_11DE1DB9B73C4F9BBFB5 2B2C94722EAC_PR_CP_2010_0155_ENG-Summit_LISBON.pdf (dostęp: 03.01.2014), pkt 10. 16 Ibidem, para 2. 17 Raport NATO 2020. Zapewnione bezpieczeństwo, dynamiczne zaangażowanie („Raport Albright”), Wyd. PISM, Warszawa 2010, http://www.pism.pl/files/?id_plik=2997 (dostęp: 03.01.2014), s. 15. 13 14 29 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI deklaruje, iż pozostaje regionalną organizacją bezpieczeństwa, której podstawowym celem jest wspólna obrona państw członkowskich Sojuszu zgodnie z treścią art. 5, a realizacja ekspedycyjnych misji reagowania kryzysowego możliwa jest jedynie w sytuacji, gdy inne organizacje bezpieczeństwa zbiorowego nie są w stanie tego zadania wypełnić. Czy tak jest jednak rzeczywiście? Próbując odpowiedzieć na to pytanie, trzeba zauważyć, iż już w czasach zimnej wojny, a w szczególności po jej zakończeniu, pomiędzy NATO i ONZ wciąż niesłabnie gra o dominację i wpływy w środowisku bezpieczeństwa międzynarodowego. Dobitnie wyraża się ono w kolejnym pytaniu – czy NATO jest w stanie zastąpić ONZ w roli gwaranta międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa w Europie? Takie postawienie kwestii wyraża ambicje odgrywania przez NATO roli szczególnej jako organizacji regionalnej operującej wszakże pod flagą ONZ. Kazus bałkański Kryzys bałkański lat 90. XX w. należy uznać za punkt zwrotny w kierunku zbliżenia NATO i ONZ w sferze prewencji konfliktów zbrojnych oraz „przyczynek dla praktycznej współpracy obu organizacji”18. Rola NATO ewoluowała w tym czasie „od podmiotu wspierającego wysiłki ONZ do głównego inicjatora działań wymuszających zakończenie walk i zaniechanie ataków na ludność cywilną”19, przechodząc stopniowo od interwencji do współpracy20. Bośnia (1992–1995) Niepowodzenia dyplomacji prewencyjnej ONZ oraz operacji UNPROFOR (ang. United Nations Protection Force), które nie były w stanie zapewnić skutecznej ochrony ludności w strefach bezpieczeństwa ewoluowały w kierunku zwiększonego zaangażowania NATO w byłej Jugosławii, szczególnie w Bośni i Hercegowinie. Początkowo były to prowadzone wspólnie z Unią Zachodnioeuropejską (UZE) lotnicze i morskie misje obserwacyjne, monitorujące strefy zakazu lotów nad Bośnią i Hercegowiną oraz przestrzeganie embarga na dostawy broni na mocy postanowień rezolucji Rady Bezpieczeństwa z 9 lutego 1994 r. Rada Północnoatlantycka NATO zagroziła przeprowadzeniem nalotów na ostrzeliwujące Sarajewo oddziały Serbów bośniackich, a dwa miesiące później zdecydowała o rozszerzeniu ochrony na wszystkie miasta, które zostały ustanowione strefami bezpieczeństwa. Mimo, że do ataków na oddziały ostrzeliwujące Sarajewo nie doszło, „decyzja NATO stanowiła ważny Bezpieczeństwo międzynarodowe. Przegląd aktualnego stanu, red. K. Żukrowska, Wyd. IUSatTAX, Warszawa 2011, s. 177. 19 J. Dobrowolska-Polak, Międzynarodowa solidarność. Operacje pokojowe ONZ, NATO i UE, „Policy Papers”, Instytut Zachodni, 2008, nr 3, s. 31. 20 Zob. P. Olszewski, NATO na Bałkanach Zachodnich – od interwencji do współpracy, [w:] NATO w pozimnowojennym środowisku (nie)bezpieczeństwa, red. J. Olchowski, M. Pietrasì, Wyd. UMC-S, Lublin 2011. 18 30 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO krok w kierunku zwiększania działań na rzecz ochrony ludności cywilnej podczas konfliktów zbrojnych”21. Jednak kwestią kluczową w odpowiedzi na nieskuteczność działań ONZ było postanowienie europejskich sojuszników z NATO o utworzeniu Sił Szybkiego Reagowania (14 tys. żołnierzy, głównie brytyjskich i francuskich), które zostały następnie użyte w Bośni w lipcu 1995 r., po ludobójstwie dokonanym w Srebrenicy, w celu obrony ludności cywilnej przebywającej w strefach bezpieczeństwa oraz ochrony pomocy humanitarnej. W ramach operacji pk. „Deliberate Force” prowadzonej na zlecenie Sekretarza Generalnego ONZ w dniach pomiędzy 30 sierpnia a 20 września 1995 r., NATO przeprowadziło ogółem 3535 nalotów, zrzucając 1100 bomb (do 14 września) na cele bośniackich Serbów, niszcząc m.in. zapasy amunicji, broni i węzły komunikacyjne i zmuszając ich do zaprzestania walki, przy niewielkich stratach własnych (jeden samolot)22. Po zakończeniu konfliktu w 1995 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ powierzyła NATO kierowanie operacją pk. „Joint Endeavour”, której celem była stabilizacja sytuacji w Bośni i Hercegownie oraz nadzór nad wprowadzaniem w życie porozumienia pokojowego z Dayton. „Była to pierwsza samodzielna operacja Sojuszu, którą można zinterpretować jako pełne przejęcie odpowiedzialności przez NATO za wprowadzenie pokoju w Bośni i Hercegownie. Odzwierciedleniem tej odpowiedzialności była dalsza aktywność pod dowództwem NATO sił implementacyjnych IFOR (ang. Implementation Forces) oraz sił stabilizacyjnych SFOR (ang. Stabilisation Forces) upoważnionych do użycia siły”23. Sytuacja ta wywołała jednak wyraźną niechęć ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ Boutrosa Boutrosa-Ghalego, który w sytuacji działania pod przymusem dopatrywał się w niej ukrytych motywów zdominowania operacji przez Stany Zjednoczone i wynikających z tego konsekwencji stosowania „podwójnych standardów” wobec stron konfliktu oraz dążeń hegemonistycznych jedynego supermocarstwa24. Następca B. Boutrosa-Ghalego, Kofi Annan przyznał już, iż bez wsparcia ze strony NATO, ONZ nie byłaby w stanie zarządzać kryzysem i partnerstwo z Sojuszem uznał za tworzenie „nowej architektury proaktywnej polityki prewencyjnej na rzecz pokoju”25. Konkludując należy stwierdzić, iż w okresie wojny bośniackiej, pomimo wyraźnej niechęci i wzajemnej nieufności, NATO i ONZ dzieliły odpowiedzialność za sytuację bezpieczeństwa skutecznie wykonując rezolucje Rady Bezpieczeństwa. J. Dobrowolska-Polak, op. cit., s. 31. Deliberate Force. A Case Study in Effective Air Campaigning, red. R.C. Owen, Air University Press, Alabama, January 2000, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/au/owen.pdf (dostęp: 03.01.2014), s. 168 (dane). Analiza polityczno-militarna operacji jest bardziej złożona. Zob. ibidem, s. 189–197. 23 J. Dobrowolska-Polak, op. cit., s. 31. 24 Konflikt ten, także o charakterze personalnym, zwłaszcza z negocjatorem porozumienia z Dayton – Richardem Holbrookiem oraz ambasador przy ONZ – Madeleine Albright spowodował, że B.B. Ghali nie został ponownie wybrany na stanowisko SG ONZ, które to objął Kofi Annan. L.S. Kaplan, op. cit., s. 161–162 i 186. 25 Ibidem, s. 176. 21 22 31 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI Kosowo (1999) 24 marca 1999 r. w obliczu narastającej katastrofy humanitarnej, Sojusz Północnoatlantycki rozpoczął w Kosowie trwającą 78 dni operację reagowania kryzysowego pk. „Allied Force”, której celem było zmuszenie prezydenta Serbii Slobodana Miloszewića do zaprzestania czystek etnicznych w Kosowie, wycofanie z prowincji jednostek wojskowych oraz umożliwienie wprowadzenia do niej lekko uzbrojonych międzynarodowych sił pokojowych. Podjęte działanie wykraczało jednak poza katalog dopuszczalnych prawem międzynarodowym przedsięwzięć. „Ze względu na brak autoryzacji Rady Bezpieczeństwa ONZ akcja NATO była rozpoczęciem wojny w celu ochrony praw człowieka, ale łamała inne postanowienia prawa międzynarodowego. Państwa NATO jednogłośnie poparły tę operację”26, przy sprzeciwie Rosji i Chin wobec niepodległościowych dążeń kosowskich Albańczyków, co spowodowało, iż sprawa w ogóle nie weszła pod obrady RB. Działanie NATO zapoczątkowało też dyskusję międzynarodową nad dopuszczalnością jednostronnych akcji państw lub organizacji jako „pierwowzór nowego zjawiska, nowej kategorii działań międzynarodowych w dziedzinie bezpieczeństwa, niedającej się opisywać znanymi do tej pory wzorcami i schematami. Podejmuje się różne próby zidentyfikowania istoty tych działań NATO. Jedną z nich jest interpretowanie interwencji NATO na Bałkanach, raczej jako przedłużenie działań dyplomatycznych wspartych siłą, niż działań czysto militarnych – bardziej jako dyplomacji wymuszającej (coercive diplomacy), niż wojny”27 określanych mianem „operacji reagowania kryzysowego”, jako nowej kategorii, która „rodzi się na styku działań pokojowych, w swego rodzaju szarej strefie między aktywnością pokojową sił zbrojnych a aktywnością wojenną”28. Operacja NATO w Kosowie „postawiła na porządku dziennym zasadnicze pytanie o legalność interwencji podejmowanej pod hasłem obrony praw człowieka i to bez wyraźnej autoryzacji ze strony Rady Bezpieczeństwa ONZ”29, dynamizując toczącą się od wielu lat dyskusję na temat interwencji humanitarnej (ang. Humanitarian Intervention, HI), która wskutek niemożności przekształcenia doktryny w prawo do jej prowadzenia, „doprowadziła do sformułowania odpowiadającej po- J. Dobrowolska-Polak, op. cit., s. 32. S.P. Aubin, Operation Allied Force: War or „Coercive Diplomacy, „Strategic Review”, lato 1999, cyt. za: S. Koziej, Zmiany w strategii i taktyce wojskowej w pozimnowojennych kryzysach i konfliktach zbrojnych, [w:] Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, red. J. Kranz, Instytut Wyd. EuroPrawo, Warszawa 2009, s. 300. 28 Ibidem, s. 300. Stanisław Koziej do głównych cech tego typu operacji zaliczył: 1) transnarodowość celów, 2) zróżnicowanie wielopodmiotowości strony interweniującej, 3) wzrastającą rolę pozamilitarnych środków i metod realizacji zadań operacyjnych i taktycznych (w tym bardzo silne sprzężenie działań zbrojnych z polityką, wyraźnie ograniczające cele i swobodę działania sił zbrojnych). Ibidem, s. 302–305. 29 J. Zajadło, Koncepcja odpowiedzialności za ochronę (Responsibility to Protect) – nowa filozofia prawa międzynarodowego? [w:] Świat współczesny ..., s. 279. 26 27 32 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO trzebom i trudnej do zakwestionowania koncepcji odpowiedzialności za ochronę”30 (ang. Responsibility to Protect, R2P)31. Na gruncie filozoficznoprawnym debata koncentrowała się wokół zagadnień lagalności i legitymizacji w aspekcie poszukiwania rozstrzgnięcia potencjalnego konfliktu pomiędzy suwerennością państwa a zobowiązaniami międzynarodowoprawnymi w zakresie ochrony praw człowieka32. Nigdy w przeszłości konflikt ten nie występował w takiej postaci w teorii i praktyce prawa międzynarodowego, ponieważ „nigdy wcześniej nie kwestionowano w takim stopniu dogmatu nieograniczonej suwerenności państwa w stosunkach międzynarodowych, i to w oparciu o argumenty płynące z systemu międzynarodowej ochrony praw człowieka”33. Trzeba przy tym podkreślić, iż istotą tej debaty nie jest dylemat – czy interweniować? – gdyż troska o przestrzeganie praw człowieka ma charakter międzynarodowy i nie należy do wyłącznej kompetencji państw, lecz – kto, w czyim imieniu, w jakich okolicznościach i przy użyciu jakich środków ma prawo „troszczyć się” o prawa człowieka w innych państwach. Kraje słabiej rozwinięte odmiawiają tego prawa państwom zachodnim. Kraje zachodnie odwołują się w takich sytuacjach do „prawa” do interwencji humanitarnej. Nie jest ono jednak uznawane za „prawo” przez państwa, które obawiają się jego nadużywania przez silniejszych do osiągania innych celów politycznych34. W efekcie – jak stwierdza Jerzy Zajadło – interwencja NATO w Kosowie stanowiła „sama w sobie przypadek szczególny, chociażby z uwagi na charakter działań militarnych i nie do końca jasne stanowisko Rady Bezpieczeństwa ONZ, a jednocześnie stała się pretekstem do podjęcia prób reinterpretacji dotychczasowych stanowisk w kwestii zakazu groźby lub użycia siły w stosunkach międzynarodowych (art. 2 ust. 4 Karty NZ), jak i zasady nieingerencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa (art. 2 ust. 7 Karty NZ). Zmusiła także do pogłębionej refleksji nad rolą i przyszłością Rady Bezpieczeństwa lub wręcz w ogóle całego systemu ONZ”35. Stosunki międzynarodowe. Geneza..., s. 401. Z inicjatywy rządu Kanady we wrześniu 2001 r. Międzynarodowa Komisja ds. Interwencji i Suwerenności Państwa” przedstawiła raport pt. „Responsibility to protect” określający główne zasady i założenia koncepcji „odpowiedzialności za ochronę”. Konceptualne podejście R2P odchodzi od kontrowersyjnej koncepcji „interwencji humanitarnej” na rzecz głównej odpowiedzialności samych państw, warunków w jakich wkroczyć może i powinna społeczność międzynarodowa oraz nacisku na zapobieganie i odbudowę w stopniu co najmniej równym naj na reagowanie, w tym użycie siły przez odpowiednio legitymizowaną władzę gdy okoliczności tego wymagają. Patrz szerzej: A. Makarewicz, Interwencja humanitarna czy „odpowiedzialność za ochronę”? „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, 2003, t. 3, nr 2, s. 71–91. 32 W sposób bardzo obrazowy konflikt ten sformułował G. Radbruch w koncepcji antynomii zachodzących pomiędzy trzema elementami idei prawa: bezpieczeństwem, celowością i sprawiedliwością. J. Zajadło, op. cit., s. 15. 33 J. Zajadło, op. cit., s. 15. 34 Stosunki międzynarodowe. Geneza..., s. 400–401. 35 Także pojęcie i zakres suwerenności państwa są współcześnie przedmiotem sporów. J. Zajadło, op. cit., s. 17. 30 31 33 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI Kazus afgański Atak terrorystyczny na Stany Zjednoczone w dniu 11 września 2001 r. został natychmiast potępiony przez NATO i ONZ i organizacje te początkowo ściśle ze sobą współpracowały. Już w dzień po zamachu Sojusz, po raz pierwszy w swojej historii, uruchomił artykułu 5 TPA uznając atak na Amerykę za atak na wszystkich sojuszników. Także w tym dniu RB jednogłośnie potępiła zamach, uznając go za zagrożenie dla pokoju i bezpieczństwa międzynarodowego, wzywając wszystkie państwa członkowskie do schwytania i postawienia przed wymiarem sprawiedliwości jego sprawców, organizatorów i sponsorów, a dwa tygodnie później do współpracy w walce z terrorystami, włącznie z użyciem siły36. W tym czasie sekretarz generalny NATO George Robertson, silnie wspierający Stany Zjednoczone, poinformował sekretarza generalnego ONZ Kofiego Annana, że na posiedzeniu Rady Północnoatlantyckiej (ang. North Atlantic Council, NAC) w dniach 11–12 września 2001 r. zdecydowano o zastosowaniu artykułu 5 TPA, zgodnie z artykułem 51 KNZ, pod warunkiem, że ONZ uzna, iż atak na Stany Zjednoczone miał miejsce z terytorium państwa trzeciego. Był to wyraźny gest w stronę zasad określonych w KNZ oraz RB. Kwestia uznania przez ONZ prawa Stanów Zjednoczonych i sojuszników z NATO do odwołania się do artykułu 5 TPA nidy nie budziła wątpliwości, w przeciwieństwie do sposobu jego realizacji. Wielu badaczy zgodnie twierdzi, iż od początku Stany Zjednoczone niechętnie odnosiły się do użycia tego artykułu, gdyż w ich ocenie mogłoby to jedynie utrudnić zarówno proces planowania, jak i prowadzenia operacji37. W tym czasie wystąpiła też dysharmonia w stosunkach pomiędzy NATO i ONZ. Zgodnie bowiem z cytowanym już wcześniej ostatnim paragrafem artykułu 5 TPA o wszystkich podjętych środkach w ramach jego uruchomienia38, powinna być niezwłocznie powiadomiona RB i, że „środki takie zostaną zniechane, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa podejmie działania konieczne do przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”. De facto raportu takiego NATO nie przedłożyło RB, aż do października 2005 r., co trudno tłumaczyć niewątpliwie dużym wówczas operacyjnym zaabsorbowaniem ze strony Sojuszu. L. Kaplan wyjaśnia ten fakt, z jednej strony konsekwencjom wynikającym z podporządkowania się sojuszników decyzjom hegemona, jakim są w Pakcie Stany Zjednoczone, z drugiej zaś obawami zarówno ze strony Ameryki, jak i całego NATO, przed przejęciem S/RES/1368 (2001). Np. R.C. Hendricson, Diplomacy and War, University of Missouri Press, Columbia 2006, s. 120, cyt. za: L.S. Kaplan, op. cit., s. 188; O. Nassauer, NATO am Scheideweg, http://www.bits.de/public/articles/y10-02.htm (dostęp: 05.01.2014). 38 Do nielicznych wymagań zapotrzebowanych przez Stany Zjednoczone i udzielonych w formie wsparcia przez NATO trzy tygodnie po ataku terrorystycznym należało: 1) wzmożona wymiana informacji wywiadowczych, 2) zezwolenie na przeloty, a także korzystanie z portów lotnisk państw członkowskich, 3) przemieszczanie części sił morskich NATO do wschodniej częsci akwenu Morza Śródziemnego, 4) korzystanie z systemu wczesnego ostrzegania i kontroli (ang. Airborne Warning and Control System, AWACS) w USA. O. Nassauer, op. cit., cyt. za: B. Panek, Polityka bezpieczeństwa Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO), Wyd. Fundacja Pro Pomerania, Słupsk 2012, s. 36. 36 37 34 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO kontroli nad operacją w Afganistanie przez ONZ39. Oba te zastrzeżenia znalazły później swoje uzasadnienie. W pierwszym przypadku, doprowadziło to do rozpoczęcia przez Stany Zjednoczone z pominięciem NATO wojny przeciwko reżimowi Talibów w Afganistanie w 2001 r., a następnie, także nie w ramach Sojuszu, lecz w oparciu o doraźnie stworzoną „koalicję chętnych” w Iraku w 2003 r. W drugim zaś, jeśli zgodzić się z Romanem Kuźniarem „Działania ISAF [ang. International Security Assistance Force – przyp.aut.] nie są misją typu „out of area”, lecz operacją ratunkową („rescue operation”) po tym, jak Stany Zjednoczone samodzielnie nie zdołały zwyciężyć a następnie ustabilizować sytuacji w Afganistanie. Decyzja Amerykanów, aby nie angażować sił Sojuszu w działania wojskowe, już na samym początku, uczyniła niemożliwym właściwe osiągnięcie zakładanych celów. Trudności jakie tam napotkano wynikają również ze sprzeczności między założeniami ISAF a koncepcją i sposobem prowadzenia operacji „Trwała Wolność” („Enduring Freedom”)”40. Obecna strategia działania ONZ w Afganistanie jest odzwierciedleniem koncepcji tzw. „nowego horyzontu” w operacjach utrzymania pokoju (ang. New Horizon Peacekeeping Concept) opartej na korzystaniu z zasobów i potencjału różnorodnych podmiotów reagowania prewencyjnego w ramach tzw. „kreatywnego partnerstwa” (ang. creative partnership)41. W efekcie zarówno NATO (ISAF) jak i ONZ (UNAMA) wdrażają w Afganistanie nowe teoretyczne koncepcje zarządzania kryzysami, przy braku należytej koordynacji działań, co poza pewnym okresem ściślejszej współpracy na przełomie lat 2008/2009, czyni relacje między nimi, jak i innymi organizacjami dysfunkcjonalne42, co jest nie tylko niepożądane, ale i zastanawiające, w sytuacji, gdy UNAMA i ISAF są od siebie de facto operacyjnie uzależnione i winny działać koherentnie. Potwierdzają to m.in. pełne konsternacji słowa byłego dowódcy ISAF gen. Davida Richardsa: „Problem koordynacji był bardzo realny. Nie jestem pewien z czego on wynika, ale gdy przybyłem w maju 2006 r. okazało się, iż nie jestem w stanie wytyczyć żadnego postępowego kierunku w procesie politycznym”43. Michael F. Harsch tłumaczy to z jednej strony awersją obu podmiotów do wyzbycia się części ich niezależności (czynnik autonomiczności), z drugiej zaś dysproporcjami posiadanych przez nie sił i środków (czynnik zdolności)44. Misja Wsparcia Narodów Zjednoczonych dla Afganistanu posiada rażący deficyt zarówno osobowy, finansowy, jak i logistyczny, z kolei mandat ISAF obejmuje wiele zadań L.S. Kaplan, op. cit., s. 188. R. Kuźniar, Polityczna kondycja NATO i przyszła ewolucja Sojuszu, Wystąpienie na konferencji z okazji szczytu NATO w Bukareszcie 2008 pt. „Transformacja NATO. Perspektywa polska i regionalna”, Warszawa, 13 marca 2008 r., s. 1. 41 Zob. A New Partnership Agenda. Charting A New Horizon For UN Peacekeeping, New York, July 2009, http://www.un.org/en/peacekeeping/documents/newhorizon.pdf (dostęp: 07.01.2014). 42 A.B. Smith-Windsor, The UN and NATO Forward from Declaration, NATO Defense College, Rome, May 2011, http://www.cic.nyu.edu/peacekeeping/docs/un_nato_declaration.pdf (dostęp: 08.01.2014), s. 77. 43 D. Richards, RUSI Interview with General David Richards, „The RUSI Journal”, 2007, Vol. 152, No. 2, s. 29. Cyt. za: A.B. Smith-Windsor, op. cit. s. 86. 44 A.B. Smith-Windsor, op. cit., s. 77. 39 40 35 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI stricte cywilnych, jak reintegracja, walka z korupcją czy promowanie rządów prawa wymagających niewojskowych zdolności45. Kolejnymi czynnikami hamującymi proces efektywnego współdziałania są: zbyt duża liczba zaangażowanych struktur po obu stronach na różnych szczeblach operacyjnych oraz luki w systemie wymiany informacji, w tym klasyfikowanych46, co ma szczególne znaczenie dla UNAMA, która nie posiada własnych struktur militarnych i wywiadowczych47. Niedostatki współpracy szczebla operacyjnego są jednak naturalną wypadkową dysharmonii poziomu strategicznego. Do czasu przyjęcia wspólnej deklaracji w sierpniu 2008 roku o współdziałaniu sekretariatów generalnych NATO i ONZ nie istniało bowiem pomiędzy organizacjami żadne formalne porozumienie w tej sprawie, a działania podejmowane były wyłącznie ad hoc48, a cywilny oficer łącznikowy NATO rozpoczął pracę w Nowym Jorku dopiero w 2010 roku49. Tego typu, bez wątpienia spóźnione działania, nie miały jednak znaczącego wpływu na operacyjny wymiar współpracy NATO–ONZ w Afganistanie, a relatywnie wymierne efekty odnotowano w zakresie: ochrony ludności cywilnej oraz wspierania i rekonstrukcji afgańskiego rządu50. Konstatując należy stwierdzić, iż dobiegająca już końca, wspólna misja NATO i ONZ w Afganistanie stworzyła przede wszystkim podstawy formalnoprawne i organizacyjne51 oraz strategiczno-operacyjne do większej harmonii obu podmiotów w obszarze prewencji konfliktów zbrojnych. Kazus iracki Pod koniec 1990 r. dzięki zręcznej grze dyplomatycznej prowadzonej ze Związkiem Radzieckim oraz Chińską Republiką Ludową, Stany Zjednoczone stanęły na czele antyirackiej koalicji, podejmującej działania militarne autoryzowane przez RB. W 2002 r. sytuacja międzynarodowa była już jednak diametralnie inna i Ameryka nie mogła ponownie liczyć na gremialne poparcie dla nowej wojny w Iraku. Przede wszystkim celem interwencji nie było, jak poprzednio, wyzwolenie Kuwejtu, Szerzej: ibidem, s. 76–85. Ibidem, s. 85 i 87. 47 L. Brahimi, Interview: U.N. envoy to Afghanistan sees probable of June election, „The Yomiuri Shimbun”, 9 September 2003. Cyt za: ibidem, s. 88. 48 A.B. Smith-Windsor, op. cit., s. 89. Zob. Joint Declaration on UN/NATO Secretariat Cooperation, New York, 23 September 2008, http://streitcouncil.org/uploads/PDF/UN-NATO%20Joint%20Declara tion.pdf (dostęp: 04.01.2014). 49 A.B. Smith-Windsor, op. cit., s. 91 (przypis 57). 50 Ibidem, s. 92. 51 Kent J. Kille i Ryan C. określają tę współpracę mianem „koordynacji instytucjonalnej” (ang. institutional coordination). K.J. Kille, R.C. Hendrickson, NATO and the United Nations: Debates and Trends in Institutional Coordination, http://www.journal-iostudies.org/sites/journal-iostudies.org/files/ JIOS201121final_4.pdf (dostęp: 08.01.2014), s. 44. Obecnie NATO i USA starają się o utworzenie od 2015 r. nowej misji w Afganistanie na mocy paktu bezpieczeństwa, czemu jednak niechętne są władze tego kraju (przyp. aut.). 45 46 36 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO bezprawnie anektowanego przez Irak, a „rozbrojenie Iraku i zmiana władz. Ponadto, wydarzenia z 11 września 2001 roku zmobilizowały administrację amerykańską do wyprzedzających uderzeń i likwidowania potencjalnych źródeł zagrożenia dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych”52, a za takie uznała ona Irak oskarżony o wspieranie międzynarodowego terroryzmu oraz posiadanie broni masowego rażenia, zaliczając go wraz z Koreą Północną i Iranem do państw tzw. „osi zła”. Wobec braku przekonujących dowodów, Stany Zjednoczone miały jednak trudności zarówno w pozyskaniu sojuszników, jak i politycznego wsparcia ze strony pozostałych członków RB. Nie brakowało też opinii, iż jedynym błędem irackiego dyktatora była niechęć podporządkowania się Stanom Zjednoczonym, które to oskarżał o zamiar przejęcia kontroli nad irackimi źródłami ropy naftowej53. Administracja amerykańska dążyła jednak do interwencji w Iraku „nawet przy braku szerokiego poparcia ze strony amerykańskiej opinii publicznej oraz społeczności międzynarodowej”54. 16 października 2002 r. amerykański Kongres przyjął rezolucję zezwalającą na użycie siły wobec Iraku55. W obliczu zagrożenia Saddam Husajn uzyskał poparcie Ligi Państw Arabskich (LPA) dla zniesienia sankcji, wznowienia dialogu pomiędzy Irakiem i ONZ, a także deklarację sprzeciwu wobec jakiejkolwiek zbrojnej interwencji w Iraku. Wobec jednoznacznej kwalifikacji prawnej w świetle KNZ, traktującej działania zbrojne bez autoryzacji RB, jako niezgodne z prawem międzynarodowym, Stany Zjednoczone i ich sojusznicy uznali, że podjęte przez nich działania zmierzające do interwencji zbrojnej w Iraku w 2003 roku wynikały z uchwał tejże Rady. Prezydent George W. Bush dał temu wyraz w przekonaniu, że do podjęcia niezbędnych środków uprawnia rezolucja RB nr 1441 z 8 listopada 2002 r., ostrzegająca Irak przed poważnymi konsekwencjami, w przypadku dalszych naruszeń zobowiązań, wypływających z poprzednich rezolucji56. Jednak rezolucja bezpośrednio zezwalająca na P. Osiewicz, Budowa koalicji międzynarodowej, przebieg wojny oraz odbudowa Iraku, [w:] T. Brańka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyrała, Irak między wojną a pokojem, Wyd. MADO, Toruń 2010, s. 51. 53 Ibidem, s. 52. 54 R.R. Andersen, R.F. Siebert, J.G. Wagner, Politics and Change in the Middle East. Sources of Conflict and Accommodation, Upper Saddle River 2007, s. 324. Cyt za: Ibidem. 55 „Wśród argumentów uzasadniających możliwość podjęcia tak zdecydowanych działań wymieniono między innymi: - utrzymywanie przez Irak znacznych zapasów broni chemicznej i biologicznej, pomimo przyjętych w tym zakresie zobowiązań; - kontynuowanie badań nad bronią masowego rażenia, które zagrażało żywotnym interesom Stanów Zjednoczonych, a także pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu; – ustawiczne łamanie przez Irak postanowień zawartych w rezolucjach RB ONZ; – wrogość okazywaną Stanom Zjednoczonym; – wspieranie międzynarodowego terroryzmu; – brutalne prześladowania opozycji politycznej”. Authorization for Use of Military Force Against Iraq resolution of 2002, U.S. Department of Justice, Washington, D.C., 21 October 2002, http://www.justice.gov/olc/ docs/memo-military-force-iraq.pdf (dostęp: 10.01.2014). Cyt za: P. Osiewicz, op. cit., s. 55. 56 „The Council has repeatedly warned Iraq that it will face serious consequences as a result of its continued violations of its obligations”, S/RES/1441 (2002) 8 November 2002, http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/682/26/PDF/N0268226.pdf?OpenElement (dostęp: 04.01.2014). W rezolucji nr 1441 zawarto, że Irak nie dopełnił warunków rezolucji nr 687, zatem upoważnienie do użycia siły wypływa z nadal obowiązującej rezolucji nr 678. Rezulucja nr 678 z 29 listopada 1990 r. nakazywała Irakowi wycofanie się z Kuwejtu, a w przeciwnym razie upoważniała państwa sprzymie52 37 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI użycie siły nie została, wobec zapowiedzi weta przez Rosję i Francję, wniesiona pod obrady RB, co świadczy o braku zgody co do kwalifikacji prawnej operacji pk. „Iracka wolność”. Stany Zjednoczone nie były więc w stanie przekonać najważniejszych partnerów o konieczności interwencji w Iraku, a „część państw europejskich, z Francją i Niemcami na czele, zaczęła dystansować się od polityki amerykańskiej. Podobną postawę przyjęła Rosja, a później także Chiny. Tak więc trzech stałych członków RB zachowało co najmniej wstrzemięźliwość, by nie rzec wrogość wobec amerykańskich planów w Iraku”57. Wymowne jest poparcie dla jednostronnej interwencji Stanów Zjednoczonych w Iraku w 2002 r. jedynie przez 4 (Wielka Brytania, Kuwejt, Katar i Izrael) spośród 20 państw uczestniczących lub popierających koalicję antyiracką w latach 1990–1991. Jednocześnie zastanawia deklarowane poparcie wszystkich tych państw – poza Chinami, które nie wypowiedziały się w tej kwestii jednoznacznie, ale także Stanów Zjednoczonych – dla ewentualnej wielostronnej operacji pod auspicjami ONZ58. „W przededniu rozpoczęcia działań wojennych w Iraku poparcia Stanom Zjednoczonym udzieliło 47 państw (...)”59 w tym zaledwie dwa państwa z Bliskiego Wschodu: Turcja i Kuwejt, gdyż pomimo braku poparcia dla Saddama Husajna w większości państw regionu „na co dzień podzieleni muzułmanie odebrali wojnę jako atak na wartości i święte miejsca w Iraku, ponieważ było powszechnie wiadomo, iż interwencja nie zakończy się na odsunięciu od władzy irackiego dyktatora, a będzie jedynie wstępem do usankcjonowania amerykańskiej obecności w Iraku”60. Przygotowania do drugiej wojny w Iraku w szczególny sposób uwidoczniły istniejące podziały w ramach państw NATO oraz w relacjach transatlantyckich. Hegemonistyczna postawa Stanów Zjednoczonych nie osłabiła jednak niekwestionowanej pozycji tego państwa zarówno w NATO, jak i w ONZ. Niemal natychmiast po zakończeniu działań wojennych Organizacja Narodów Zjednoczonych aktywnie włączyła się w tranzycję Iraku przy użyciu niemilitarnych środków prewencyjnych. Przede wszystkim zniesiono nałożone na Irak sankcje ekonomiczne61, w tym prohibicję na handel z tym krajem, zwłaszcza w sektorze surowców energetycznych (gaz ziemny i ropa naftowa) oraz ustanowiono Misję Wsparcia Narodów Zjednoczonych dla Iraku (ang. United Nations Assistance Mission for Iraq, UNAMI)62, a następnie rzone z Kuwejtem do podjęcia wszelkich niezbędnych kroków w celu przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, sankcjonując użycie siły. Rezolucja nr 687 z 3 kwietnia 1991 r. nakazywała Irakowi zniszczenie lub wycofanie posiadanej broni masowego rażenia oraz rakiet balistycznych o zasięgu powyżej 150 km, zastrzegając podjęcie odpowiednich kroków, zgodnie z rezolucją nr 678, w przypadku niedotrzymania zobowiązań. 57 M. Leśniewski, Druga wojna w Zatoce Perskiej i amerykańska okupacja Iraku 2003–2006, [w:] Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, red. P. Ostaszewski, Wyd. „Książka i Wiedza”, Warszawa 2006, s. 863. 58 R.R. Andersen, R.F. Siebert, J.G. Wagner, op. cit., s. 326. Cyt za: P. Osiewicz, op. cit., s. 56–57. 59 P. Osiewicz, op. cit., s. 57–58. 60 Kessing’s Record of World Events 2003, No. 3, s. 45315. Cyt za: ibidem, s. 58 (cytat 19). 61 S/RES/1483 (2003. 62 S/RES/1500 (2003). Kolejna rezolucja S/RES/1546 (2004) określiła wiodącą rolę UNAMI w takich dziedzinach jak: – doradztwo i wsparcie dla Niezależnej Komisji Wyborczej w Iraku, 38 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO przyznając wielonarodowym siłom wojskowym (ang. Multinational Force, MNF) upoważnienie do podjęcia wszelkich dostępnych środków w celu ustanowienia bezpieczeństwa i stabilizacji w Iraku, w tym także wsparcia UNAMI63. Słowem, niezależnie od opozycji ONZ wobec decyzji Waszyngtonu o inwazji na Irak, dalsze wzajmne relacje w odbudowie tego państwa cechowała konstruktywna współpraca. Sojusz Północnoatlantycki od początku był bardziej wstrzemięźliwy wobec stanowiska Waszyngtonu wobec Iraku, niż ONZ. Istniejące w Pakcie podziały stanowisk pozwoliły jedynie na zmobilizowanie samolotów rozpoznawczych oraz systemów obrony przeciwrakietowej i ochrony przed skutkami ataku broni masowego rażenia, do ochrony Turcji przed potencjalnym uderzeniem odwetowym ze strony Iraku oraz na prośbę władz Rzeczypospolitej Polskiej o udzieleniu temu państwu wsparcia w przygotowaniach do udziału w misji stabilizacyjnej w Iraku64. Kryzys iracki nie znajdował się jednak w centrum zainteresowania NATO, w odróżnieniu od sytuacji na Bałkanach, walki z terroryzmem czy współpracy z Unią Europejską. Podejmowane próby zbliżenia stanowisk pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią z jednej strony oraz Francją i Niemcami z drugiej, przynosiły początkowo mierne efekty, jednak stopniowo następowała progresja, która jak się wydaje w znacznej mierze była wypadkową wzrastającego zaangażowania w Iraku ze strony ONZ. Przełomowym w tym względzie czynnikiem było uznanie przez ONZ w 2004 r. Tymczasowego Rządu Irackiego65, potwierdzonym następnie przez Radę Północnoatlantycką (ang. North Atlantic Council, NAC), która uznała ten fakt za kolejny istotny krok w rekonstrukcji tego kraju i zadeklarowała pełne poparcie dla implementacji postanowień rezolucji ONZ nr 1546. Jednocześnie uznano włożony w tym celu wysiłek wielonarodowych sił wojskowych, a więc pośrednio i Stanów Zjednoczonych66. Stanowisko to zostało silnie wzmocnione przez NAC na początku 2005 r., w oświadczeniu, że w odpowiedzi na rezolucję RB nr 1546, wszystkie 26 państw sojuszniczych uczestniczy w misji szkoleniowej sił bezpieczeństwa w Iraku przyśpieszając tym samym proces przejęcia odpowiedzialności za stabilizację i bezpieczeństwo w Iraku w całości przez NATO67, z zastrzeżeniem, iż państwa NATO Tymczasowego Rządu Irackiego oraz parlamentu w przeprowadzeniu wolnych wyborów, – promowanie dialogu i porozumienia w procesie tworzenia konstytucji Iraku przez obywateli tego kraju, – doradztwo rządowi Iraku w kwestii rozwoju skutecznej służby cywilnej i opieki socjalnej, – wspieranie rekonstrukcji, rozwoju oraz pomocy humanitarnej, – promowanie ochrony praw człowieka, pojednania narodu irackiego oraz idei państwa prawa, – wspieranie rządu Iraku w przygotowaniach do sporządzenia spisu ludności. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, http://www.unic.un.org.pl/irak/ustanowienie_UNAMI.php (dostęp: 06.01.2014). 63 S/RES/1511 (2003), para 13; S/RES/1546 (2004). 64 Final Communiqué, Ministerial Meeting of the North Atlantic Council held in Madrid on 3 June 2003, NATO Press Release (2003)059, 3 June 2003, http://www.nato.int/docu/pr/2003/p03-059e.htm (dostęp: 07.01.2014), para 4 i 5. 65 S/RES/1546 (2004). 66 Ibidem, para 5. 67 Statement issued by the Heads of State and Government participating in a meeting of the North Atlantic Council in Brussels, NATO Press Release (2005)022, 22 February 2005, http://www.nato. int/docu/pr/2005/p05-022e.htm (dostęp: 07.01.2014), para 3. 39 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI mogą realizować tę misję w różnej formie, zarówno na terytorium Iraku, jak i poza nim68. Wsparcie ze strony NATO i ONZ było niesłychanie ważne dla Stanów Zjednoczonych, które dążyły do zmniejszenia militarnego i finansowego zaangażowania w Iraku, przy czym Waszyngton nie zamierzał wcale przekazać operacji pod flagę NATO. Z drugiej strony żaden sojusznik nie był zainteresowany zwierzchnictwem ONZ nad siłami NATO, bez względu na to jak ważna była legitymizacja operacji ze strony Rady Bezpieczeństwa69. Ostatecznie animozje wśród sojuszników NATO utrzymały się niemal przez cały okres trwania prezydentury G.W. Busha (20 stycznia 2001 – 20 stycznia 2009), co skutkowało m.in. brakiem bezpośredniego zaangażowania w operacje na terytorium Iraku i Afganistanu ze strony jego europejskich liderów, a więc Niemiec i Francji i utrzymaniu odpowiedzialności za stabilizację Iraku wyłącznie ze strony Stanów Zjednoczonych i irackich władz. Kazus libijski Wobec nasilających się ataków na ludność cywilną w trakcie rewolucji libijskiej, NATO od początku ściśle współdziałało z Organizacją Narodów Zjednoczonych. W marcu 2011 roku sekretarz generalny Anders Fogh Rasmussen potępiając użycie siły przez reżim Muammara al-Kaddafiego wobec narodu libijskiego oświadczył, iż NATO nie będzie interweniować bez mandatu ONZ i prowadzi w tej sprawie ścisłe konsultacje z ONZ, UE, Ligą Państw Arabskich (LPA) oraz Unią Afrykańską (UA)70. Jednocześnie sojusznicze samoloty wczesnego ostrzegania AWACS (ang. Airborne Warning and Control System – Lotniczy System Ostrzegania i Kontroli) rozpoczęły monitorowanie sytuacji w regionie z powietrza w ramach operacji antyterrorystycznej pk. „Active Endeavour”71, a siły morskie terytorium Libii z akwenu Morza Śródziemnego kontrolując jednocześnie przestrzeganie nałożonego na Libię embarga na Final communiqué. Meeting of the North Atlantic Council In Defence Ministers session held in Brussels on 8 June 2006, NATO Press Release (2006)064, 8 June 2006, http://www.nato.int/docu/ pr/2006/p06-064e.htm (dostęp: 07.01.2014), para 6. Kwestia ta była niezwykle istotna, ponieważ Niemcy i Francja nie wyraziły zgody na skierowanie swoich instruktorów do Iraku (przyp.aut.). 69 L.S. Kaplan, op. cit., s. 206. 70 Press Briefing by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen preceding the March NATO Defence Ministerial Meeting, 7 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-6614E22D-99903905/natolive/opinions_71257.htm?selectedLocale=en (dostęp: 08.01.2014), para 6. 71 NATO increases airborne surveillance in the Mediterranean, http://www.nato.int/cps/en/SID3A005F5D-71CDE49E/natolive/news_71316.htm?selectedLocale=en (dostęp: 08.01.2014). W operacji uczestniczył też Polski Kontyngent Wojskowy złożony z wydzielonych jednostek Marynarki Wojennej RP. Zob. Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 2010 r. o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w składzie Sił Zadaniowych Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w operacji ACTIVE ENDEAVOUR na Morzu Śródziemnym, www.bbn.gov.pl/ download.php?s=1&id=5792 (dostęp: 05.01.2014). 68 40 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO dostawy do tego kraju broni i uzbrojenia (realizując tym samym rezolucję RB)72. Stany Zjednoczone, nie deklarując jednoznacznie gotowości do wojskowej interwencji w Libii, dokonały przegrupowania części sił w rejon Afryki Północnej. Ministrowie obrony państw członkowskich NATO, rozważając zwiększone zaangażowanie Sojuszu w Libii, sformułowali natmiast trzy warunki: 1) uzasadniona konieczność, 2) jasno sprecyzowany mandat prawnomiędzynarodowy, 3) silne wsparcie ze strony państw regionu73. Dwa pierwsze warunki były ściśle koherentne i wymagały autoryzacji ONZ, natomiast warunek trzeci – wymagał akceptacji ze strony regionalnych organizacji bezpieczeństwa, a więc LPA i UA, co było szczególnie ważne, aby zademostrować, że operacja nie jest jednostronnym aktem narzucania woli przez państwa Zachodu. Wobec nadal pogarszającej się sytuacji, Rada Bezpieczeństwa ONZ, 10 głosami „za” przy 5 „wstrzymujących się” uchwaliła 17 marca 2011 r. rezolucję 1973 przewidującą użycie wszelkich środków w celu ochrony libijskich cywilów przed atakami oraz ustanawiającą strefę zakazu lotów nad terytorium Libii74. Dwa dni później rozpoczęła się międzynarodowa operacja militarna pk. „Odyssey Dawn” z udziałem koalicji ad hoc, złożonej z sił francuskich, amerykańskich i brytyjskich. 31 marca 2011 r. NATO przejęło dowodzenie operacją w Libii pk. „Unified Protector”, która trwała do 31 października 2011 r. i zakończyła się przejęciem władzy w państwie przez powstańczą Narodową Władzę Libijską75. Operacja polegała na kontrolowaniu nałożonego na Libię embarga ONZ na dostawy do tego kraju broni i uzbrojenia, stref zakazu lotów nad Libią oraz działaniach militarnych mających na celu ochronę ludności cywilnej. Uczestniczyło w niej 21 okrętów NATO oraz 250 samolotów różnego typu. Lotnictwo NATO przeprowadziło ogółem 26 tys. nalotów (średnio 120/dzień) niszcząc ok. 6 tys. celów militarnych. Przez cały czas trwania operacji, siły NATO aktywnie wspierały ONZ oraz organizacje pozarządowe w dostarczaniu na terytorium Libii pomocy humanitarnej76. 16 września 2011 r., a więc przed wygaśnięciem mandatu operacji, RB zdecydowała o powołaniu Misji Wsparcia Narodów Zjednocznych dla Libii (ang. United Nations Support Mission in Libya, UNSMIL) z zadaniem wsparcia procesu tranzycji libijskiego państwa77. Należy podkreślić, iż w trakcie trwania całego kryzysu libijskiego NATO ściśle współpracowało z ONZ, LPA oraz innymi zaangażowanymi organizacjami78. 72 Press conference by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen at the meeting of NATO Defence Ministers, Brussels, 10 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-9C3A8782-C9C4960A/ natolive/opinions_71419.htm?selectedLocale=en (dostęp: 08.01.2014). RB ONZ nałożyła na Libię embargo na mocy rezolucji S/RES/1970 (2011) z 26 lutego 2011, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/ UNDOC/GEN/N11/245/58/PDF/N1124558.pdf?OpenElement (dostęp: 08.01.2014). 73 NATO ready to support international efforts on Libya, 10 March 2011, http://www.nato.int/cps/ en/SID-F9D0A234-D342264A/natolive/news_71446.htm?selectedLocale=en (08.01.2014). 74 S/RES/1973 (2011). 75 NATO and Libya, http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_71652.htm (dostęp: 05.01.2014). 76 Narodowa Rada Libijska wielokrotnie apelowała o utrzymanie sił NATO w kraju, jednak 27 października 2011 r. RB ONZ jednogłośnie przyjęła rezolucję S/RES/2016 (2011) w sprawie wygaśnięcia mandatu ONZ dla operacji w Libii. 77 S/RES/2009 (2011). 78 NATO and Libya... 41 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI Kazus syryjski Naród syryjski na fali rewolucji tzw. arabskiej wiosny zaczął w lutym 2011 roku manifestować („Dzień gniewu”) domagając się znaczących reform politycznych i zakończenia trwającego w Syrii od 1963 r. stanu wojennego. Fala społecznego buntu zaczęła przybierać na sile, ogarniając stopniowo cały kraj. W starciach z siłami bezpieczeństwa padły pierwsze ofiary śmiertelne. Początkowo reżim prezydenta Baszara al-Assada szedł na pewne ustępstwa, promulgując dekret 161. znoszący stan wyjątkowy, który pozwalał władzom m.in. na aresztowanie ludzi i przetrzymywanie ich bez postawienia zarzutów oraz dekrety rozwiązujące trybunał bezpieczeństwa stanu oraz regulujące prawo do manifestacji. Jednocześnie władza brutalnie tłumiła coraz liczniejsze antyrządowe demostracje zwiększając liczbę ofiar. W ten sposób rozpoczął się trwający w Syrii wewnętrzny konflikt zbrojny o szerokim zasięgu, w wyniku którego – według danych ONZ – zginęło już ponad 100 tys. ludzi i liczba ta stale rośnie. Stany Zjednoczone od początku kryzysu wspierały syryjską opozycję, wykluczając jednak swoje militarne zaangażowanie w Syrii79. Dyplomacja amerykańska, bez większych efektów, stara się w tej sprawie współpracować z Rosją i Chinami na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ. We wrześniu 2012 r. szefowa amerykańskiej dyplomacji Hillary Clinton ostrzegła, że Stany Zjednoczone zwiększą presję, aby położyć kres reżimowi Asada, jeśli nowa rezolucja dotycząca Syrii, o którą zabiegają w RB nie przyniesie właściwych skutków, nie precyzując jednak o jakie ewentualnie działania chodzi. Rosja jest zdecydowanie przeciwna jakiejkolwiek międzynarodowej interwencji w Syrii, która w jej ocenie byłaby ingerencją w sprawy wewnętrzne tego państwa, o co wielokrotnie oskarżała Zachód. We wrześniu 2012 r. rosyjski wiceminister spraw zagranicznych Giennadij Gatiłow oświadczył, że Rosja nie jest „nierozerwalnie związana” z prezydentem Syrii Baszarem al-Assadem i jest gotowa zaakceptować każdą decyzję podjętą przez samych Syryjczyków. W efekcie różnica stanowisk w sprawie Syrii pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Federacją Rosyjską i Chinami uniemożliwia skuteczne działanie prewencyjne ze strony ONZ. W lutym 2012 r. ONZ podjęło nieudaną próbę skierowania do Syrii wysłanniczki ds. działań humanitarnych, Valerie Amos z misją zorientowania się w sytuacji humanitarnej. Miesiąc później władze Syrii przystały jednak na propozycję planu pokojowego wysłannika ONZ i Ligii Państw Arabskich Kofiego Annana, zakładającego ustanowienie rozejmu między stronami konfliktu, ewakuację rannych, wycofanie ciężkiej broni z dzielnic mieszkalnych, pomoc humanitarną dla ludności oraz Niektórzy analitycy za główne przyczyny sprzeciwu Waszyngtonu uznaja znaczny potencjał sił powietrznych al-Assada oraz wsparcie Rosji i Iranu, co oznaczałoby konflikt z tymi krajami w przypadku interwencji Zachodu. Z drugiej zaś strony konflikt w Syrii stanowi zagrożenie dla stabilności jej sąsiadów, a także dla Zachodu z trzech zasadniczych powodów: ryzyka proliferacji części syryjskiego arsenału chemicznego w ręce rebeliantów, exodusu uchodźców, głównie do Libani i Jordanii, możliwości wybuchu „sunnickiego przebudzenia” przeciwko Hezbollahowi w Libanie. Zob. Interwencja w Syrii coraz bardziej prawdopodobna, 27 lipca 2012, http://swiat.newsweek.pl/interwencja-w-syriicoraz-bardziej-prawdopodobna,94366,1,1.html (dostęp: 05.01.2014). 79 42 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO podjęcie rozmów na temat politycznego rozwiązania konfliktu. Do Syrii skierowano nieuzbrojonych obserwatorów ONZ z zadaniem nadzorowania przebiegu zawieszenia broni, co w praktyce było niemożliwe z uwagi na nieprzestrzeganie przez obie walczące strony przyjętych postanowień. Za fiasko misji i rezygnację z pełnionej funkcji po wygaśnięciu mandatu 31 sierpnia 2012 r., Kofi Annan obciążył istniejące podziały w społeczności międzynarodowej, a zwłaszcza wśród stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ oraz rosnącą militaryzację w Syrii80. ONZ uznaje siłowe rozwiązanie konfliktu w Syrii za niemożliwe. Świadczy o tym m.in. stanowisko sekretarza generalnego Ban Ki Muna wygłoszone w trakcie konferencji prasowej z okazji 67. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, iż jego zdaniem niestety obie strony, zarówno rząd, jak i siły opozycyjne, wydają się być zdeterminowane, aby doprowadzić do rozstrzygnięcia środkami militarnymi, podczas, gdy środki militarne nie przyniosą odpowiedzi i rozwiązania należy szukać na drodze dialogu politycznego81. Prowadzona w trakcie tej sesji poświęcona kryzysowi syryjskiemu debata, potwierdziła tylko rozbieżność stanowisk politycznych i nie przyniosła żadnych konstruktywnych rozwiązań82. Tymczasem raport komisji śledczej ONZ stwierdził, iż w trakcie konfliktu w Syrii obie strony – rządowa i powstańcza – dokonały licznych zbrodni wojennych co wymaga postępowania ze strony Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze. Stanowisko NATO w sprawie kryzysu syryjskiego dobitnie wyraża wypowiedź sekretarza generalnego Sojuszu Andersa Fogha Rasmussena, jakiej udzielił w wywiadzie dla amerykańskiego bloga dyplomatycznego The Cable, twierdząc, iż: „nie rozmawiamy w Sojuszu o żadnej ewentualnej interwencji w Syrii i nie przewidują żadnej roli NATO w takim ewentualnym przedsięwzięciu”83. Według Rasmussena, Syria jest etnicznie, politycznie i religijnie o wiele bardziej skomplikowana od Libii, co wymaga szczególnego zaangażowania ze strony Ligii Państw Arabskich. Sytuacja bezpieczeństwa w Syrii jest przede wszystkim wypadkową istniejących podziałów politycznych w RB, co utrudnia podjęcie skutecznych działań prewencyjnych ze strony społeczności międzynarodowej, oraz determinacji obu stron konfliktu do jego rozstrzygnięcia na drodze militarnej przy rozszerzaniu się konfliktu na kraje sąsiednie84. W efekcie mamy w Syrii do czynienia z katastrofą humanitarną oraz 80 Press conference by Joint Special Envoy for Syria Press Release, Geneva, 2 August 2012, http:// kofiannanfoundation.org/newsroom/press/2012/08/joint-special-envoy-opening-remarks-to-press-conference-check-against-deliver (dostęp: 06.01.2014). 81 Press Conference by Secretary-General Ban Ki-Moon at United Nations Headquarters, Secretary-General SG/SM/14518, 19 September 2012, http://www.un.org/News/Press/docs//2012/ sgsm14518.doc.htm (dostęp: 06.01.2014). 82 Co z tą Syrią? Światowi liderzy spierali się na forum ONZ, 29 września 2012, http://www.polskatimes. pl/artykul/667247,co-z-ta-syria-swiatowi-liderzy-spierali-sie-na-forum-onz,id,t.html (dostęp: 05.01.2014). 83 Ibidem. 84 Syryjski atak moździerzowy na przygraniczne terytorium tureckie na początku października 2012 r. skutkował sojuszniczymi konsultacjami w NATO zgodnie z postanowieniami Traktatu Północnoatlantyckiego, decyzją tureckiego parlamentu zezwalającą na działania armii poza granicami oraz natychmiastową odpowiedzią Turcji atakiem z powietrza na cele na terytorium Syrii. Stany Zjednoczone uznały odpowiedź Turcji za odpowiednią i proporcjonalną, natomiast Rosja ostrzegła 43 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI zbrodniami ludobójstwa po obu stronach konfliktu przy bezradności społeczności międzynarodowej, która w zasadzie nie jest w stanie podjąć jakichkolwiek skutecznych działań zarówno dyplomatycznych, jak i militarnych. Niewątpliwym jednak sukcesem na drodze rozwiązania syryjskiego konfliktu, jaki udało się dotychczas osiągnąć, było uchwalenie przez RB we wrześniu 2013 r. rezulucji nr 2118 wzywającej do zabezpieczenia i usunięcia do połowy 2014 r. arsenału syryjskiej broni chemicznej, która spowodowała śmierć ok. 1500 osób. Nie przewiduje ona jednak sankcji w przypadku niedostosowania się do jej wymagań. Wszystko wskazuje jednak na to, iż władze syryjskie wywiążą się z jej postanowień, co należy uznać za sukces dyplomacji prewencyjnej. Konkludując, należy stwierdzić, że konflikt syryjski wykazał „naturalną” dysharmonię w relacjach NATO i ONZ. Sojusz otwarcie separuje się od jakiegokolwiek zaangażowania, poza dyplomatycznym wsparciem procesu pokojowego, a ONZ podejmuje, jak dotąd, spóźnione i nie dość skuteczne próby rozwiązania konfliktu na drodze dyplomatycznej, wykluczając akcję militarną. Podsumowanie W okresie „zimnej wojny” zarówno NATO jak i ONZ działały w zasadzie niezależnie, realizując swoje autonomiczne cele w sferze bezpieczeństwa międzynarodowego. Okres ten charakteryzował się zarówno brakiem szczególnej współpracy jak i wzajemnych antagonizmów, które jeśli występowały, to nie miały jednak charakteru stricte konfrontacyjnego. Z drugiej zaś strony dochodziło jednak do sytuacji, w których na forum ONZ, ścierały się różnice poglądów zarówno pomiędzy państwami Wschodu i Zachodu, jak i w ramach wspólnoty sojuszniczej NATO. Zmiana sytuacji międzynarodowej po 1989 roku wymusiła konieczność wzmożonej współpracy obu organizacji, które jako samodzielne podmioty bezpieczeństwa nie były i nadal nie są w stanie skutecznie przeciwstawić się nowym wyzwaniom i zagrożeniom bezpieczeństwa. W tym sensie można raczej mówić o pewnego rodzaju „nowej współpracy”, niż o „nowym otwarciu” we wzajemnych związkach pomiędzy NATO i ONZ. Ta nowa relacja nie jest jednak wyłącznie harmoniczna, na co wpływa szereg czynników warunkujących. Odwołując się do teorii stosunków międzynarodowych można stwierdzić, iż współczesne środowisko międzynarodowe cechuje nad wyraz realistyczne podejście do kwestii bezpieczeństwa międzynarodowego z elementami konstruktywizmu i paradygmatu biurokratycznego, ze szczególną rolą państwa narodowego, pozycją siły w polityce zagranicznej oraz anarchicznością stosunków międzynarodowych. Tymczasem skuteczność działań w obszarze prewencji konfliktów zbrojnych wymaNATO i państwa Bliskiego Wschodu przed wykorzystywaniem tego incydentu, za które Syria przeprosiła, jako pretekstu do interwencji. Doniesienia agencyjne, m.in. Rosja do NATO: Nie wtykajcie palców w sprawę Syrii, Newseek.pl, 04 października 2012, http://swiat.newsweek.pl/rosja-do-nato--nie-wtykajcie-palcow-w-sprawe-syrii,96766,1,1.html (dostęp: 05.01.2014). 44 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO ga podejścia bardziej liberalnego, opartego na koncepcjach bezpieczeństwa zbiorowego, którego istotą jest pewna szersza idea „solidarności bezpieczeństwa”85. Analiza zaprezentowanych przypadków wskazuje, iż NATO w zakresie zarządzania kryzysami w misjach zewnętrznych poza obszarem Sojuszu (ang. out of area missions) nie będzie podejmować żadnych działań bez autoryzacji RB. W tym sensie decyzje ONZ stanowią warunek sine qua non podejmowanych „ewentualnie” przez NATO działań. Potwierdzają to strategiczne ustalenia podjęte na szczycie NATO w Lizbonie w listopadzie 2010 roku, gdzie zdecydowano, iż Sojusz powinien i będzie efektywnie realizował zadania w zakresie: zbiorowej obrony, zarządzania kryzysowego i bezpieczeństwa kooperacyjnego zawsze zgodnie z prawem międzynarodowym oraz w ścisłym współdziałaniu z innymi organizacjami bezpieczeństwa międzynarodowego, w tym zwłaszcza z ONZ86. Ponadto postanowiono, iż NATO nie będzie reagować w każdej sytuacji pełniąc rolę „światowego żandarma bezpieczeństwa”, ale jedynie w sytuacjach, gdy inni aktorzy czy organizacje nie są w stanie danemu zadaniu podołać87. Z wielu przyczyn, ale głównie niezależności podmiotowej, NATO nie zamierza i nie będzie więc odgrywać roli instrumentu reagowania prewencyjnego pozostającego w dyspozycji ONZ. Zagadnienie to jest częścią szerszego i niezwykle złożonego procesu sterowania w systemie prewencji konfliktów zbrojnych88 i wymaga wnikliwych studiów i badań w zakresie strategicznego zarządzania bezpieczeństwem. Obecnie efektywność kooperacji podmiotów bezpieczeństwa międzynarodowego, w tym NATO i ONZ, ma charakter działań ad hoc, a nie rozwiązań systemowych i w znacznej mierze zależy od konkretnej sytuacji geopolitycznej oraz operacyjnej. Wypracowane zostały już jednak w tym zakresie stosowne podstawy formalnoprawne i organizacyjne oraz uzyskano pierwsze doświadczenia na szczeblu strategicznym i operacyjnym, które wymagają jednak doskonalenia. Bibliografia A New Partnership Agenda. Charting A New Horizon For UN Peacekeeping, New York, July 2009, http://www.un.org/en/peacekeeping/documents/newhorizon.pdf (dostęp: 07.01.2014). Authorization for Use of Military Force Against Iraq resolution of 2002, U.S. Department of Justice, Washington, D.C., 21 October 2002, http://www.justice.gov/olc/docs/memomilitary-force-iraq.pdf (dostęp: 10.01.2014). Bezpieczenìstwo międzynarodowe. Przegląd aktualnego stanu, red. K. Żukrowska, Wyd. IUSatTAX, Warszawa 2011. Autor proponuje wprowadzenie do nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności nowego terminu: „solidarność bezpieczeństwa” rozumianego jako wspólne stanowisko i działania różnorodnych aktorów bezpieczeństwa na rzecz pokoju i stabilności środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego oparte na nadrzędnych wartościach deklarowanych w Karcie Narodów Zjednoczonych (przyp. aut.). 86 Lisbon Summit Declaration, op. cit., para 1, 8 i 10. 87 Ibidem, para 9. 88 Zob. R. Białoskórski, op. cit. 85 45 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI Białoskórski R., Czynnik informacyjny warunkiem sine qua non procesu conflict prevention, [w:] Bezpieczeństwo współczesnego świata – polskie aspekty i uwarunkowania, red. W. Stach, Wyd. Wyższej Szkoły Handlu i Usług, Poznań 2011. Brahimi L., Interview: U.N. envoy to Afghanistan sees probable of June election, „The Yomiuri Shimbun”, 9 September 2003. Deklaracja Milenijna Narodów Zjednoczonych, Ośrodek Informacji ONZ, Warszawa 2000, http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/deklaracja_milenijna.doc (dostęp: 03.01.2014). Deliberate Force. A Case Study in Effective Air Campaigning, red. R.C. Owen, Air University Press, Alabama, January 2000, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/au/owen.pdf (dostęp: 03.01.2014). Dobrowolska-Polak J., Międzynarodowa solidarnosìcì. Operacje pokojowe ONZ, NATO i UE, „Policy Papers”, Instytut Zachodni, 2008, nr 3. Final Communiqué, Ministerial Meeting of the North Atlantic Council held in Madrid on 3 June 2003, NATO Press Release (2003)059, 3 June 2003, http://www.nato.int/docu/ pr/2003/p03-059e.htm (dostęp: 07.01.2014). Final communiqué. Meeting of the North Atlantic Council In Defence Ministers session held in Brussels on 8 June 2006, NATO Press Release (2006)064, 8 June 2006, http://www. nato.int/docu/pr/2006/p06-064e.htm (dostęp: 07.01.2014). Interwencja w Syrii coraz bardziej prawdopodobna, 27 lipca 2012, http://swiat.newsweek.pl/interwencja-w-syrii-coraz-bardziej-prawdopodobna,94366,1,1.html (dostęp: 05.01.2014). Joint Declaration on UN/NATO Secretariat Cooperation, New York, 23 September 2008, http://streitcouncil.org/uploads/PDF/UN-NATO%20Joint%20Declaration.pdf (dostęp: 04.01.2014). Kaplan L.S., NATO and the UN. A Peculiar Relationship, University of Missouri Press, Columbia and London 2010. Karta Narodów Zjednoczonych, http://www.ptpa.org.pl/public/files/akty_prawne/Karta_ Narodow_Zjednoczonych.pdf (dostęp: 07.01.2014). Kille K.J., Hendrickson R.C., NATO and the United Nations: Debates and Trends in Institutional Coordination, http://www.journal-iostudies.org/sites/journal-iostudies.org/ files/JIOS201121final_4.pdf (dostęp: 08.01.2014). Koziej S., Zmiany w strategii i taktyce wojskowej w pozimnowojennych kryzysach i konfliktach zbrojnych, [w:] Sìwiat wspoìłczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, red. J. Kranz, Instytut Wyd. EuroPrawo, Warszawa 2009. Kuźniar R., Polityczna kondycja NATO i przyszła ewolucja Sojuszu, Wystąpienie na konferencji z okazji szczytu NATO w Bukareszcie 2008 pt. „Transformacja NATO. Perspektywa polska i regionalna”, Warszawa, 13 marca 2008 r. Leśniewski M., Druga wojna w Zatoce Perskiej i amerykańska okupacja Iraku 2003–2006, [w:] Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, red. P. Ostaszewski, Wyd. „Książka i Wiedza”, Warszawa 2006. Lisbon Summit Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Lisbon on 20 November 2010, Press Release, 20 November 2010, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2010_11/2010_11_ 11DE1DB9B73C4F9BBFB52B2C94722EAC_PR_CP_2010_0155_ENG-Summit_ LISBON.pdf (dostęp: 03.01.2014). Makarewicz A., Interwencja humanitarna czy „odpowiedzialność za ochronę”? „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, 2003, t. 3, nr 2. 46 NATO I ONZ – RELACJE PODMIOTÓW BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO Military Operations Other Than War. J-7 Operational Plans and Interoperability Directorate, http://www.dtic.mil/doctrine/jrm/mootw.pdf (dostęp: 02.01.2014). Nassauer O., NATO am Scheideweg, http://www.bits.de/public/articles/y10-02.htm (dostęp: 05.01.2014). NATO and Libya, http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_71652.htm (dostęp: 05.01.2014). NATO ready to support international efforts on Libya, 10 March 2011, http://www.nato. int/cps/en/SID-F9D0A234-D342264A/natolive/news_71446.htm?selectedLocale=en (08.01.2014). NATO w dobie transformacji, red. K. Kubiak, P. Mickiewicz, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Olszewski P., NATO na Bałkanach Zachodnich – od interwencji do współpracy, [w:] NATO w pozimnowojennym sìrodowisku (nie)bezpieczenìstwa, red. J. Olchowski, M. Pietraś, Wyd. UMC-S, Lublin 2011. Osiewicz P., Budowa koalicji międzynarodowej, przebieg wojny oraz odbudowa Iraku, [w:] T. Brańka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyrała, Irak między wojną a pokojem, Wyd. MADO, Torunì 2010. Panek B., Polityka bezpieczenìstwa Sojuszu Poìłnocnoatlantyckiego (NATO), Wyd. Fundacja Pro Pomerania, Słupsk 2012. Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 2010 r. o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w składzie Sił Zadaniowych Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w operacji ACTIVE ENDEAVOUR na Morzu Śródziemnym, www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=5792 (dostęp: 05.01.2014). Press Briefing by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen preceding the March NATO Defence Ministerial Meeting, 7 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-6614E22D99903905/natolive/opinions_71257.htm?selectedLocale=en (dostęp: 08.01.2014). Press conference by Joint Special Envoy for Syria Press Release, Geneva, 2 August 2012, http://kofiannanfoundation.org/newsroom/press/2012/08/joint-special-envoy-openingremarks-to-press-conference-check-against-deliver (dostęp: 06.01.2014). Press conference by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen at the meeting of NATO Defence Ministers, Brussels, 10 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-9C3A8782C9C4960A/natolive/opinions_71419.htm?selectedLocale=en (dostęp: 08.01.2014). Press Conference by Secretary-General Ban Ki-Moon at United Nations Headquarters, Secretary-General SG/SM/14518, 19 September 2012, http://www.un.org/News/Press/ docs//2012/sgsm14518.doc.htm (dostęp: 06.01.2014). Prevention of armed conflict, Report of the Secretary-General, A/55/985-S/2001/574, 7 June 2001, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan005902. pdf (dostęp: 07.01.2014). Prezydent Syrii zatwierdził zniesienie stanu wyjątkowego, 21 kwietnia 2011, http://www. rp.pl/artykul/646626.html, (dostęp: 05.01.2014). Raport NATO 2020. Zapewnione bezpieczeństwo, dynamiczne zaangażowanie („Raport Albright”), Wyd. PISM, Warszawa 2010, http://www.pism.pl/files/?id_plik=2997 (dostęp: 03.01.2014). Richards D., RUSI Interview with General David Richards, „The RUSI Journal”, 2007, Vol. 152, No. 2. Smith-Windsor A.B., The UN and NATO Forward from Declaration, NATO Defense College, Rome, May 2011, http://www.cic.nyu.edu/peacekeeping/docs/un_nato_declaration.pdf (dostęp: 08.01.2014). 47 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI Statement issued by the Heads of State and Government participating in a meeting of the North Atlantic Council in Brussels, NATO Press Release (2005)022, 22 February 2005, http://www.nato.int/docu/pr/2005/p05-022e.htm (dostęp: 07.01.2014). Traktat Północnoatlantycki sporządzony w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Dz. U. z 2000 r., Nr 87, poz. 970, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20000870970 (dostęp: 07.01.2014). Zajadło J., Koncepcja odpowiedzialności za ochronę (Responsibility to Protect) - nowa filozofia prawa międzynarodowego? [w:] Sìwiat wspoìłczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, red. J. Kranz, Instytut Wyd. EuroPrawo, Warszawa 2009. NATO & THE UN – INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS RELATIONS Abstract Among the intergovernmental organisations (IGOs) operating in the security environment the key role is played by two of them: NATO & the UN. The interactions between them show an important example of the efficiency of armed conflicts prevention, understood as the process of early warning and preventive reaction, relying on the constant monitoring and analysing of the evolution of a situation in the areas at risk or armed conflicts (early warning) as well as elaborating and undertaking current preventive actions (preventive reaction) in order to prevent potential armed conflicts, find solutions to existing conflicts or counteract the renewal of those that have ended. The legal-international foundations developed in the field and based on The United Nations Charter and The North Atlantic Treaty require wider implementation than before, so that the relation between these two international security subjects is more functional than dysfunctional, as it currently is. Key words – NATO, UN, security, international system, armed conflict prevention, intergovernmental organisations Introduction The subject of the study is two major international security organisations: the North Atlantic Treaty Organization (NATO) and the United Nations (UN), and, in particular, their relations in terms of the effectiveness of the armed conflicts prevention process. The inspiration came from the lack of broader research into the subject, both in Polish and foreign scientific literature. In his article, the author tries to focus on the new conditions of the issue which have not been taken into account so far. The methods of descriptive and comparative analysis have been used in the research Amongst compact noteworthy monographs: L.S. Kaplan, NATO and the UN. A Peculiar Relationship, University of Missouri Press, Columbia and London 2010. 48 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS process. The empirical part includes publicly available information concerning the evolution of the security situation in the Balkans, as well as in Afghanistan, Iraq, Libya and Syria. North Atlantic Treaty versus UN Charter Relations between NATO and the UN were shaped by the creation of the Alliance in 1994. As early as five days before the North Atlantic Treaty was signed, the Soviet Union had formally protested mainly against the contents of Article 5, as incompatible with the Charter of the United Nations (UN Charter). In fact, its final record is the result of the dilemma faced by the future signatories. On the basis of the content of the UN Charter Article 51, it imposes the obligation of individual or collective self-defence on the Member States of the Alliance. It skips, however, the provisions of Chapter VIII of the UN Charter, which, as a matter of fact, do not exclude ‘the existence of agreements or regional organisations aimed at dealing with issues related to maintaining international peace and security, and which are suitable for regional action (…)’ in Article 52 paragraph 1, but at the same time, in Article 52 paragraph 2, they obligate the United Nations Members, who participate in such agreements or create such organisations, to appeal to the UN Security Council before undertaking other measures than those which are to lead to peaceful settlement of local disputes. The signatories of the North Atlantic Treaty only gave a commitment in the second part of Article 5 that: ‘the Security Council will be immediately informed about every such armed attack and about all the measures undertaken as its result,’ as well as that the measures taken in self-defence ‘will be terminated as soon as the Security Council has taken actions necessary to restore and maintain international peace and security.’ The obligation to appeal to the Security Council before taking military actions, even due to self-defence reasons, is obviously an ‚The parties agree that an armed attack against one or more of them in Europe or North America will be considered as an attack against all of them and therefore they agree that if such an attack will take place, each of them, according to the right to individual or collective self-defence defined in Article 51 of the UN Charter, will give help to the attacked party or parties, taking necessary actions immediately, individually as well as with the agreement of other parties, including the use of armed force in order to restore and maintain security in the North Atlantic area (...)‘ Quoted: �������� Traktat Północnoatlantycki sporządzony w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Dz. U. z 2000 r., Nr 87, poz. 970, http://isap.sejm. gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20000870970 (access: 07.01.2014). ‘Nothing in the Charter shall impair the inalienable right to individual or collective self-defence in the case of an armed attack against any member of the United Nations, until the Security Council has taken necessary measures to maintain international peace and security. The measures undertaken by the members to execute the right to self-defence will be immediately announced to the Security Council and they cannot decrease the power and responsibility of the Security Council, under the presented Charter, to take at any time such an action, which will be considered necessary to maintain and restore international peace and security’ Quoted: Karta Narodów Zjednoczonych, http://www.ptpa.org.pl/public/files/akty_prawne/Karta_Narodow_Zjednoczonych.pdf (access: 07.01.2014). Ibidem. 49 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI action with radically different consequences than a post factum notification. First of all, it implies a range of activities of the Security Council due to Chapter VII of the UN Charter, beginning with the finding by the authority of the existence of a threat or a breach of peace or an act of aggression, as well as giving recommendations and making decisions on the type of measures to be applied (Article 39). Of course, from the perspective of the essence of NATO’s creation and functioning, to go under the full jurisdiction of the United Nations was unacceptable. On the other hand, the legal structure of the North Atlantic Treaty could not exclude the most important document being then created in international public law, which the UN Charter is considered to be. It also appeared to be necessary from the perspective of the later extension of the tasks of the Alliance through expeditionary prevention missions outside the Treaty’s territory. This kind of conflict of legal norms does not exist, for example, in the European Union which, as a regional organisation, fully and without reservations, accepts the supremacy of the UN as far as the world’s peace oth documents, therefore, not only define the nature of and security are concerned. B�������������������������������������������������������� each organisation but are also the international legal basis for their cooperation. Political rivalry game The creation of NATO (1949) and then the Warsaw Pact (1955) had a significant impact on the concept of the United Nations. In this sense, it is difficult to share L. Kaplan’s opinion that in the period up to 1989 ‘NATO generally followed its own way, and in the case of mutual interactions, they were rather friendly’. In fact, the UN was, more or less, a ‘quiet front’ for the rivalry kept up between two hostile political and military systems. The UN was de facto and de iure established with the consent of the world powers of that time, and on the condition that the rule stating that only by working together could they ensure collective security to all members of the organisation was adopted. It is defined in Article 25 of the UN Charter, where it is stated that ‘the members of the United Nations agree to accept and carry out the decisions of the Security Council, in accordance with the UN Charter.’ The proponents of maintaining the primacy of the great powers in the UN, including those who are concerned, suggest that changing the rule leads, in a simple way, to war. The above was also the sine qua non condition of the UN’s foundation, as ‘without the right of the permanent members of the Security Council to veto, neither the Soviet Union, nor the United States would have accepted the UN Charter’. After the collapse of the bipolar world order, the nature of the Security Council’s permanent members’ right to veto changed from ‘ideological and political’ to ‘national and pragmatic.’ In other words, the interests of the politico-military units L.S. Kaplan, op.cit., p. 212. Ibidem, p. 1. Ibidem, p. 8. Ibidem, p. 7. 50 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS were replaced with the national interests of the great powers. NATO was, therefore, established as a response of the majority of western countries to the growing threat of communism, which could not be implemented to the format of the United Nations. But, in reality, the great powers right to veto gave the Soviet Union an instrument to impede the votes of the majority of the other permanent members of the Security Council. Moreover, the USSR and other communist block countries used the UN forum at every opportunity to spread the existing antagonisms among the NATO member states (e.g. the Sues crisis, the crisis in Congo). You cannot also agree with L. Kaplan’s statement that with the collapse of the Soviet Union ‘the source of future conflicts between NATO and the UN disappeared’10. In a situation, in which only one of the two politico-military units are left on the stage, the antagonistic attitudes of the former Cold War adversaries of the West – the Russian Federation (formerly in the form of the Soviet Union) and the People’s Republic of China - towards the present and future role of NATO in the contemporary world strengthened. For Moscow especially, the formula of the Alliance definitely reached the limit and the organisation should have been terminated. It seems that currently, the UN plays a more significant role in the existing relations with NATO, despite the continuing backstage tensions in bilateral relations as within NATO as well, largely due to the hegemonic attitude of the United States of America. Armed conflicts prevention11 L.S. Kaplan notices a certain pattern consisting of a permanent UN presence in NATO crisis management operations12, beginning with the Suez crisis (1956), Ibidem, p. 6. Ibidem, p. 25. 11 In his works, the author presents his own concept of armed conflicts prevention, which goes far beyond the English meaning of ’conflict prevention’. He assumes that armed conflict prevention is a process of early warning and preventive response involving constant monitoring and analysing of the course of actions in the regions of risk or an armed conflict (early warning), as well as working out and taking current preventive actions (preventive response) in order to prevent potential armed conflicts, solve the existing ones or counteract the reversion of the ended conflicts. ������������������������������������ See, among others, R. Białoskórski, Czynnik informacyjny warunkiem sine qua non procesu conflict prevention, [in:] Bezpieczeństwo współczesnego świata – polskie aspekty i uwarunkowania, Editor: W. Stach, Published: Wyższa SzkołyaHandlu i Usług, Poznań 2011. 12 In NATO terminology, the term means conducting operations beyond Article 5, that is outside the area of the Treaty’s interests, introduced to the NEW Strategic Concept of the Alliance in April 1999. The typology of ‘Military Operations Other than War (MOOTW) was described in NATO doctrines: AJP-01(A) and AJP-3.4 and includes, among other things, support, maintenance, building, evacuation and peace strengthening operations, conflicts prevention, humanitarian aid, arms control and monitoring actions preventing their spread, strengthening sanctions and embargo. NATO w dobie transformacji, Editor: K. Kubiak, P. Mickiewicz, Published: Adam Marszałek, Toruń 2008, p. 70–71; Joint Doctrine for Military Operations Other Than War, Joint Pub 3-07, 16 June 1995, http://www. bits.de/NRANEU/others/jp-doctrine/jp3_07.pdf (access: 02.12.2013); Military Operations Other Than War. J-7 Operational Plans and Interoperability Directorate, http://www.dtic.mil/doctrine/jrm/mootw. pdf (access: 02.01.2014). 10 51 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI through the Soviet-Afghan war (1980–1989), to the contemporary military operations in Iraq and Afghanistan. In that sense, crisis management has been and will remain one of the main factors determining the nature of present and future relations between NATO and the UN13. The United Nations Millennium Declaration (2000), delineating new directions for the organisation’s activities in the twenty-first century security environment, decided that the primary objective is ‘equipping the organisation with the resources and tools necessary for conflict prevention, peaceful resolution of disputes, conducting peacekeeping operations, as well as building peace in post-conflict situations and ��������������������������������� this reason, it was decided, reconstruction of territories affected by conflict’14. For among other things, to strengthen the cooperation between the United Nations and regional organisations – and therefore NATO – on the basis of the provisions included in Chapter VIII of the UN Charter concerning regional agreements. The issue of the prevention of armed conflicts referred to as ‘crisis management’ was accredited by NATO as one of the three main tasks of the Alliance in the new strategic concept (Lisbon, 2010), apart from the common defence against all kinds of contemporary security threats and cooperation with other organisations – and thus also the UN – and countries for the broadly-understood, international stability. In this respect, the ‘enhanced engagement’ of the Alliance in crisis management operations was declared as ‘a part of the effort of the international community,’ including ����������������������� can be generally strengthened and effective cooperation with the UN15, which interpreted as a willingness to preventive NATO action under a foreign flag, an example of which can be the ISAF operation in Afghanistan carried out under the UN mandate16. On the other hand, in the, so-called, Albright report, it is stated that: ‘Political dimension of the Alliance and its new perception as a collective security system has added value but its defensive nature is not replaced. The fundamental difference between collective security and a defence alliance lies in the fact that the collective security system is to neutralise a potential assault on one of the members of the system; on the other hand, a defence alliance ensures security and protects countries against an attack from outside. The institution which was expected to have the function of a collective security system on a universal scale was the United Nations organisation, and on the regional scale – the Organisation for Security and L.S. Kaplan, op. cit., p. 5. Deklaracja Milenijna Narodów Zjednoczonych, Ośrodek Informacji ONZ, Warszawa 2000, http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/deklaracja_milenijna.doc (access: 03.01.2014), point II.9. The issue was further developer in the Secretary General report: Prevention of armed conflict, Report of the Secretary-General, A/55/985-S/2001/574, 7 June 2001, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan005902.pdf (access: 07.01.2014). 15 Lisbon Summit Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Lisbon on 20 November 2010, Press Release, 20 November 2010, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2010_11/2010_11_11DE1DB9B73C4F9BBFB5 2B2C94722EAC_PR_CP_2010_0155_ENG-Summit_LISBON.pdf (access: 03.01.2014), point 10. 16 Ibidem, paragraph 2. 13 14 52 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS Cooperation in Europe’17. NATO, thereby, declares that it remains a regional security organisation, whose primary aim is the collective defence of NATO member states, in accordance with Article 5, and the implementation of expeditionary missions for crisis management is only possible when other collective security organisations are not able to fulfil the task. But is it really like this? Answering the question, it should be noticed that since the era of the Cold War, and especially after its end, there has been an unremitting game between NATO and the UN for dominance and influence in the international security environment. This is clearly expressed in the next question – whether NATO is able to replace the UN as the guarantor of international peace and security in Europe? Such an approach to the issue shows NATO’s ambitions to play a special role as a regional organisation operating under the UN flag. The case of the Balkans The Balkan crisis of the 1990s should be considered as a turning point towards the rapprochement of NATO and the UN in the area of armed conflicts prevention as well as the ‘contribution to practical cooperation of both organisations’18. The role of NATO evolved at that time ‘from the organisation supporting the UN’s efforts to the main initiator of activities forcing the end of combat and the desistance from attacks on civilians’19, moving gradually from intervention to cooperation20. Bosnia (1992–1995) The failure of the UN’s preventive diplomacy and the UNPROFOR (United Nations Protection Force) operation, which were not able to ensure the effective protection of people in the area of security, evolved towards the increased involvement of NATO in former Yugoslavia, and especially in Bosnia and Herzegovina. Initially, these were air and sea observation missions carried out together with the Western European Union (WEU), monitoring the no-fly zones over Bosnia and Herzegovina, as well as adherence to an arms delivery embargo under the provisions of the Security Council resolution of 9 February 1994. The North Atlantic Council threatened to conduct air raids on the troops of Bosnian Serbs shelling Sarajevo and, two months later, it decided to extend the protection to all the cities in which safety zones were 17 Raport NATO 2020. Zapewnione bezpieczeństwo, dynamiczne zaangażowanie („Raport Albright”), Published: PISM, Warszawa 2010, http://www.pism.pl/files/?id_plik=2997 (access: 03.01.2014), p. 15. 18 Bezpieczeństwo międzynarodowe. Przegląd aktualnego stanu, Editor: K. Żukrowska, Published: IUSatTAX, Warszawa 2011, p. 177. 19 J. Dobrowolska-Polak, Międzynarodowa solidarność. Operacje pokojowe ONZ, NATO i UE, „Policy Papers”, Instytut Zachodni, 2008, No. 3, p. 31. 20 See P. Olszewski, NATO na Bałkanach Zachodnich – od interwencji do współpracy, [in:] NATO w pozimnowojennym środowisku (nie)bezpieczeństwa, Editor: J. Olchowski, M. Pietraś, Published: UMC-S, Lublin 2011. 53 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI established. Although the attacks on the troops shelling Sarajevo never took place, ‘the NATO decision was an important step towards the extension of activities to protect civilians during armed conflicts’21. The key issue in response to the ineffectiveness of the UN activities was, however, the decision of the European NATO allies to establish Rapid Response Forces (14 thousand soldiers, mainly British and French), which were, in turn, used in Bosnia in July 1995, after the genocide in Srebrenica, in order to protect civilians in the safety zones and to protect humanitarian aid. As part of the operation, ‘Deliberate Force’, commissioned by the UN General Secretary, carried out between 30 August and 20 September 1995, NATO launched a total of 3535 air raids, dropping 1100 bombs (up to 14 September) over the arms of the Bosnian Serbs, destroying, among other things, the supplies of ammunition, weapons and transport junctions, forcing them to stop fighting, and only incurring small losses of their own (one aircraft)22. After the end of the conflict in 1995, the UN Security Council entrusted NATO to manage a ‘Joint Endeavour’ operation, whose goal was to stabilise the situation in Bosnia and Herzegovina and to supervise implementing the Dayton Peace Agreement. ‘It was the first unassisted operation of the Alliance, which can be interpreted as a complete assumption of responsibility by NATO for establishing peace in Bosnia and Herzegovina. A reflection of this responsibility was further activity by the Implementation Forces (IFOR) and Stabilisation Forces (SFOR) under the command of NATO, authorised to use force’23. This situation, however, was met with clear reluctance by the UN General Secretary Boutros Boutros-Ghali, who, acting under compulsion, looked for the United States’ hidden motives for dominating operations and the resulting consequences of the use of ’double standards’ on either side of the conflict, as well as the hegemonic aspirations of the sole superpower24. B. Boutros-Ghali’s successor, Kofi Annan, admitted that without the support of NATO, the UN would not have been able to manage the crisis and he recognised the partnership with the Alliance as creating ‘a new architecture of proactive prevention policy for peace’25. In conclusion, it should be noted that during the Bosnian war, despite the clear reluctance and mutual distrust, NATO and the UN effectively shared the responsibility for the situation of security, successfully executing the resolutions of the Security Council. J. Dobrowolska-Polak, op. cit., p. 31. Deliberate Force. A Case Study in Effective Air Campaigning, Editor: R.C. Owen, Air University Press, Alabama, January 2000, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/au/owen.pdf (access: 03.01.2014), s. 168 (dane). ������������������������������������������������������������������������� Analiza polityczno-militarna operacji jest bardziej złożona. See ibidem, p. 189–197. 23 J. Dobrowolska-Polak, op. cit., p. 31. 24 This conflict, alos of the personal nature, especially with the negotiator of the Dayton Agreement – Richard Holbrook and the UN – Madeleine Albright made sure B.B. Ghali was not re-elected to the position of UN Secretary General, which was taken by Kofi Annan. L.S. ���������������������������������� Kaplan, op. cit., p. 161–162 and 186. 25 Ibidem, p. 176. 21 22 54 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS Kosovo (1999) On March 24, 1999, in the face of growing humanitarian disaster, the North Atlantic Alliance began a crisis response operation – ‘Allied Force,’ which lasted 78 days, and was aimed at forcing the Serbian President, Slobodan Milosevic, to stop ethnic cleansing in Kosovo, withdrawing military units from the provinces and enabling the introduction of lightly armed international peacekeeping forces. The undertaken action exceeded, however, the catalogue of projects permitted by international law. ‘Due to the lack of authorisation by the UN Security Council, the NATO action was the beginning of war in order to protect human rights but, on the other hand, it broke the other provisions of international law. NATO member states unanimously supported the operation’26, but with opposition from Russia and China against the independence aspirations of Kosovan Albanians, the case was never introduced to the agenda of the Security Council. NATO operations also started an international discussion on the acceptability of unilateral operations of countries or organisations as ‘the prototype of a new phenomenon, a new category of international operations in the area of security, which cannot be described with the use of patterns and schemes known so far. Various attempts to identify the nature of these NATO activities have been made. One of them is the interpretation of the NATO intervention in the Balkans, but rather as the extension of diplomatic activities supported by force, than purely military actions – more as coercive diplomacy than war’27 referred to as ‘crisis response operations,’ as a new category which ‘is born on the edge of peacekeeping activities, in a kind of grey zone between the peaceful and warring activities of the armed forces’28. The NATO operation in Kosovo ‘put a fundamental question on the agenda about the legitimacy of intervention taken under the slogan of human rights protection without the clear authorisation from the UN Security Council,’29 making the discussion on Humanitarian Intervention (HI) more dynamic. This, due to the impossibility of transforming the doctrine into the right to the discussion, ‘led to the formulation of a concept of Responsibility to Project30 (R2P)31 corresponding to the J. Dobrowolska-Polak, op. cit., p. 32. S.P. Aubin, Operation Allied Force: War or „Coercive Diplomacy, „Strategic Review”, summer 1999, Quote: S. Koziej, Zmiany w strategii i taktyce wojskowej w pozimnowojennych kryzysach i konfliktach zbrojnych, [in:] Świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, Editor: J. Kranz, Published: EuroPrawo, Warszawa 2009, p. 300. 28 Ibidem, p. 300. Stanisław Koziej noted the main features of operations of this type: 1) transnationality purposes, 2) the diversity of the multisubjectivity of the intervening party 3) the increasing role of non-military means and methods of operational and tactical tasks implementation (including the very strong connection of military actions and the policy, clearly limiting the goals and freedom of actions of the armed forces Ibidem, p. 302–305. 29 J. Zajadło, Koncepcja odpowiedzialności za ochronę (Responsibility to Protect) – nowa filozofia prawa międzynarodowego?, [in:] Świat współczesny..., op. cit., p. 279. 30 Stosunki międzynarodowe. Geneza..., op. cit., p. 401. 31 On the initiative of the Canadian government in September 2001, the International Committee on Intervention and State Sovereignty presented a report ‘Responsibility to protect’ setting out the main principles and objectives of a concept of ‘humanitarian intervention’ on behalf of the countries’ main 26 27 55 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI needs and difficult to impugn.’ On the basis of the philosophical and legal area, the debate focused on the issues of legality and legitimacy in terms of solving a potential conflict between national sovereignty and international and legal obligations in the field of human rights protection32. In the past, this conflict never existed, as such, in the theory and practice of international law, as ‘the dogma of the unlimited sovereignty of a country in international relations had never been challenged to this extent and, what is more, on the basis of arguments derived from the international system of human rights protection’33. It should be emphasised that the essence of the debate is not the dilemma of whether to intervene, as the concern for human rights observance is international in nature and does not belong to exclusive competences of the countries, but who, on whose behalf, in what circumstances and with the use of what kind of means, has the right to ‘care’ about human rights in other countries. Less developed countries refuse this right to Western countries. The Western countries appeal in such cases to ‘the right’ to humanitarian intervention. It is not, however, considered as ‘the right’ by the countries, which are afraid of its overuse by the stronger to achieve other political aims34. As a result, as Jerzy Zajadło states, NATO intervention in Kosovo was ‘itself a special case, due to the nature of the military activities and the not entirely clear position of the UN Security Council but, at the same time, it became an excuse to undertake the attempts to reinterpret existing positions on the issues of the prohibition of threat or using force in international relations (Article 2, paragraph 4 of the UN Charter), as well as the rule of non-interference in the internal affairs of another country (Article 2, paragraph 7 of the UN Charter). It also provoked a deeper reflection on the role and future of the Security Council or even the entire UN system’35. The Afghan case The terrorist attack on the United States on 11 September 2001 was immediately condemned by NATO and the UN, and initially these two organisations cooperated closely. The day after the attack, the Alliance, for the first time in its history, used Article 5 of the North Atlantic Treaty, recognising the attack on America as one responsibility, the conditions under which the international community can and should intervene and the emphasis on prevention and the restoration, in a degree at least equal to the highest in the response, including the use of force by a legitimised authority in certain circumstances. See: �������������������� A. Makarewicz, Interwencja humanitarna czy „odpowiedzialność za ochronę”? „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, 2003, vol. 3, No. 2, p. 71–91. 32 The conflict was vividly described by G. Radbruch in the concept of antinomy taking place between the three elements of the idea of law: security, purposefulness and justice.. ���������������������� J. Zajadło, op. cit., p. 15. 33 J. Zajadło, op. cit., p. 15. 34 Stosunki międzynarodowe. Geneza..., op. cit., p. 400–401. 35 Also the concept and scope of state sovereignty are currently the subject of dispute. J. Zajadło, op. cit., p. 17. 56 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS on all the allies. Also that day, the Security Council unanimously condemned the attack recognising it as a threat to international peace and security, and urged all member states to capture the culprits, its organisers and sponsors and bring them to the court of justice and, two weeks later, to cooperate in the struggle against the terrorists, including the use of force36. At that time, NATO Secretary General, George Robertson, supporting the United States strongly, informed the UN Secretary General, Kofi Annan, that during the North Atlantic Council (NAC) meeting on 11 and 12 September 2001, it was decided to use Article 5 of the North Atlantic Treaty, with accordance to Article 51 of the UN Charter, on the condition that the UN admitted that the attack on the United States originated from the territory of a third country. It was a clear gesture towards the rules defined in the UN Charter and the Security Council. The issue of recognition by the UN of the right of the United States and the allies from NATO to appeal to Article 5 of the North Atlantic Treaty had never raised doubts, contrary to the way it was implemented. Many researchers agree that from the very beginning, the United States were not reluctant to use the article as, in their opinion, it could only make the process of planning and conducting the operation more difficult37. During that time, there was also disharmony in the relations between NATO and the UN. According to the previously cited last paragraph of Article 5 of the North Atlantic Treaty on all means undertaken to implement it38, the Security Council should be immediately informed and ‘the means will be desisted as soon as the Security Council undertakes activities necessary to restore and maintain international peace and security.’ In fact, such a report was not submitted by NATO to the Security Council until October 2005, which is difficult to explain with the undoubtedly great, at that time, operational preoccupation of the Alliance. On the one hand, L. Kaplan ascribes this fact to the consequences resulting from the compliance of the allies with the decisions of the hegemony, that is the United States in NATO, on the other hand, to the anxiety from both America and the whole of NATO about the UN taking control over the operation in Afghanistan 39. Both of these restrictions were later justified. In the first case, it led to the beginning of the war against the Taliban regime in Afghanistan in 2001 by the United States of America with the exclusion of NATO and then, also beyond the Alliance but on the basis of the ‘coalition of volunteers’ created ad-hoc, in Iraq in 2003. In the second case, if we agree with Roman Kuźniar, ‘ISAF (International Security Assistance Force) activities were not a mission of an S/RES/1368 (2001). E.g. R.C. Hendricson, Diplomacy and War, University of Missouri Press, Columbia 2006, p. 120, Quote: L.S. Kaplan, op. cit., p. 188; O. Nassauer, NATO am Scheideweg, http://www.bits.de/ public/articles/y10-02.htm (access: 05.01.2014). 38 The few requirements of the United States and given in the form of NATO support three weeks after the terrorist attack were: 1) enhanced exchange of intelligence information 2) the authorisation of flights and also the use of airports of Member States 3) the relocation of NATO naval forces to the eastern part of the Mediterranean basin 4) the use of Airborne Warning and Control System (AWACS) in the USA. O. Nassauer, op. cit., Quote: B. Panek, Polityka bezpieczeństwa Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO), Published: Fundacja Pro Pomerania, Słupsk 2012, p. 36. 39 L.S. Kaplan, op. cit., p. 188. 36 37 57 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI „out of area” type but a rescue operation, after the United States were not able to defeat and then stabilise the situation in Afghanistan independently. The American decision not to engage the Alliance forces in military actions made it impossible to achieve the appropriate goals from the very beginning. The difficulties faced there also resulted from the contradictions between the objectives of ISAF and the concept and way the ‘Enduring Freedom’ operation’ was conducted40. The current strategy of the UN in Afghanistan is a reflection of the, so-called, ‘new horizon’ concept in peacekeeping operations (New Horizon Peacekeeping Concept), based on the use of resources and the potential of various subjects of preventive response in the framework of the, so-called, ‘creative partnership’41. As a result, both NATO (ISAF) and the UN (UNAMA) implemented a new theoretical crisis management concept in Afghanistan, with the lack of proper coordination of actions which, apart from a certain period of closer cooperation at the turn of 2008 and 2009, makes the relationships between them, as well as with other organisations, dysfunctional42, which is not only undesirable but also puzzling in a situation where UNAMA and ISAF are, in fact, operationally dependent from each other and should act coherently. This is confirmedby, among others, the former ISAF commander – general David Richards: ‘The problem of cooperation was very real. I am not sure what it results from but when I came in May 2006, it turned out that I was not able to set any advanced directions in the political process’43. Michael F. Harsch explains it, on the one hand, with the aversion of both subjects to purging a part of their independence (an autonomy factor), and on the other hand, with the disproportions in their forces and means (a capability factor)44. The mission to support the United Nations for Afghanistan has a glaring personal, financial and logistical deficit, and the ISAF’s mandate, in turn, covers many strictly civilian tasks, such as the struggle against corruption or promoting the rule of law requiring non-military capabilities45. Other factors inhibiting the process of effective cooperation are: too many structures involved in both sides, at various operational levels as well as gaps in the information exchange system, including the classified one46, which is particularly important to UNAMA, which does not have its own military and intelligence 40 R. Kuźniar, Polityczna kondycja NATO i przyszła ewolucja Sojuszu, Wystąpienie na konferencji z okazji szczytu NATO w Bukareszcie 2008 pt. „Transformacja NATO. Perspektywa polska i regionalna”, Warszawa, 13 March 2008, p. 1. 41 See: A New Partnership Agenda. Charting ������������������������������������������ A New Horizon For UN Peacekeeping, New York, July 2009, http://www.un.org/en/peacekeeping/documents/newhorizon.pdf (access: 07.01.2014). 42 A.B. Smith-Windsor, The UN and NATO Forward from Declaration, NATO Defense College, Rome, May 2011, http://www.cic.nyu.edu/peacekeeping/docs/un_nato_declaration.pdf (access: 08.01.2014), p. 77. 43 D. Richards, RUSI Interview with General David Richards, „The RUSI Journal”, 2007, Vol. 152, No. 2, p. 29. Quote: A.B. Smith-Windsor, op. cit. p. 86. 44 A.B. Smith-Windsor, op. cit., p. 77. 45 Further: ibidem, p. 76–85. 46 Ibidem, p. 85 i 87. 58 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS structures47. The cooperation deficiencies at operational level are, however, the natural result of disharmony at strategic level. Until the adoption of a joint declaration in August 2008 on NATO and the UN general secretaries cooperation, there had been no formal agreement between the organisations on this matter and the actions had been undertaken only ad-hoc48, and a civilian NATO liaison officer had not started working in New York until 201049. Without doubt, late actions of this type, did not have a significant impact on the operational dimension of NATO and the UN cooperation in Afghanistan, and relatively measurable effects were reported with regard to: civilian protection as well as the support and reconstruction of the Afghan government50. In the conclusion, it should be noted that a coming to the endof the joint mission of NATO and the UN in Afghanistan created, first of all, the formal, legal and organisational basis51 as well as operational and strategic ones for the better harmony of both subjects in the area of armed conflicts prevention. The Iraq case At the end of 1990, thanks to the skilful diplomatic game with the Soviet Union and the People’s Republic of China, the United States stood at the forefront of the anti-Iraqi coalition, undertaking military actions authorised by the Security Council. In 2002, the international situation was, however, totally different and the United States could not count again on great support for the new war in Iraq. First of all, the aim of the intervention was not, as before, the liberation of Kuwait annexed illegally by Iraq but ‘the disarmament of Iraq and a change of the government. Moreover, the events of 11 September 2001 mobilised the US administration to pre-emptive strikes and eliminating potential sources of threat to US security’52, and it considered Iraq as such and accused it of supporting international terrorism as well as possession of weapons of mass destruction, classifying it along with North Korea and Iran as, socalled, ‘axis of evil’ countries. L. Brahimi, Interview: U.N. envoy to Afghanistan sees probable of June election, „The Yomiuri Shimbun”, 9 September 2003. Quote: ibidem, p. 88. 48 A.B. Smith-Windsor, op. cit., p. 89. See Joint Declaration on UN/NATO Secretariat Cooperation, New York, 23 September 2008, http://streitcouncil.org/uploads/PDF/UN-NATO%20Joint%20Declara tion.pdf (access: 04.01.2014). 49 A.B. Smith-Windsor, op. cit., p. 91 (footnote 57). 50 Ibidem, p. 92. 51 Kent J. Kille i Ryan C. describe the cooperation as institutional coordination. K.J. Kille, R.C. Hendrickson, NATO and the United Nations: Debates and Trends in Institutional Coordination, http:// www.journal-iostudies.org/sites/journal-iostudies.org/files/JIOS201121final_4.pdf (access: 08.01.2014), p. 44. Currently, NATO and the UN have been trying to establish a new mission in Afghanistan since 2005, under the security pact, which, however, the country’s authorities are reluctant to (the author’s footnote). 52 P. Osiewicz, Budowa koalicji międzynarodowej, przebieg wojny oraz odbudowa Iraku, [in:] T. Brańka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyrała, Irak między wojną a pokojem, Published: MADO, Toruń 2010, p. 51. 47 59 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI In the absence of convincing evidence, The United States had, however, difficulties in obtaining both allies as well as political support from the other members of the Security Council. Some also had opinions that the only mistake of the Iraqi dictator was a reluctance to subordinate to the US, which he accused of the intention to take control over Iraqi oil sources53. The American administration tended to intervene in Iraq ‘even in the absence of a broad support from American public opinion and the international community’54. On 16 October 2002, the American Congress passed a resolution authorising the use of force against Iraq55. Facing the threat, Saddam Husain obtained the support of the League of Arab States (LAS) for the repeal of sanctions, the resumption of dialogue between Iraq and the UN, as well as a declaration of opposition against any military intervention in Iraq. Considering clear legal qualifications in the light of the UN Charter, which recognised military actions without Security Council authorisation as inconsistent with international law, the United States and their allies decided that their actions, which led to the military intervention in Iraq in 2003, resulted from the resolutions of the Council. President George W. Bush manifested his belief that he was entitled to take the necessary measures by resolution No. 1441 of the Security Council of 8 November 2002, which warned Iraq against the serious consequences arising from a breach of duties arising out of the previous resolutions56. However, the resolutions directly authorising the use of force were not raised to constitute the agenda of the Security Council meeting due to the presage of veto by Russia and France, which shows the lack of consensus on the legal qualification of the ‘Iraqi Freedom’ operation. The United States were not able to convince the most important partners of the need to intervene in Iraq and ‘some of the European countries, with France and Germany in the lead, began to distance themselves from the US policy. Ibidem, p. 52. R.R. Andersen, R.F. Siebert, J.G. Wagner, Politics and Change in the Middle East. Sources of Conflict and Accommodation, Upper Saddle River 2007, s. 324. Quote: Ibidem. 55 ‘Among the arguments justifying the possibility of taking such concerted actions, there are: – maintaining large stocks of chemical and biological weapons by Iraq, despite the accepted obligations in this regard, – continuation of the research on the mass destruction weapon, which threatened the vital interests of the United States; – continuing violations of the provisions included in the UN Security Council resolution s by Iraq; – the hostility towards the United States; – the support for international terrorism; – violent oppression of political opposition; Authorization for Use of Military Force Against Iraq resolution of 2002, U.S. Department of Justice, Washington, D.C., 21 October 2002, http://www.justice.gov/olc/docs/ memo-military-force-iraq.pdf (access: 10.01.2014). Quote: P. Osiewicz, op. cit., p. 55. 56 „The Council has repeatedly warned Iraq that it will face serious consequences as a result of its continued violations of its obligations”, S/RES/1441 (2002) 8 November 2002, http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/682/26/PDF/N0268226.pdf?OpenElement (access: 04.01.2014). In resolution No. 1441 it was stated that Iraq did not fulfil the conditions of Resolution No 687, therefore, an authorisation to use the force results from Resolution 678 which is still in force. Resolution 678 of November 29, 1990, ordered Iraq to withdraw from Kuwait, otherwise it authorised Kuwait Allies to take all necessary means to restore international peace and security, sanctioning the use of force. Resolution No. 687 of 3 April, 1991 ordered Iraq the destruction or withdrawal of the mass destruction weapons as well as ballistic missiles with the range over 150 kilometres, stipulating to take appropriate steps in the case of breach of obligations, according to Resolution 678. 53 54 60 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS A similar attitude was shown by Russia and later by China. Therefore, at least three permanent members of the Security Council showed restraint, not to say hostility, to the American plans in Iraq’57. Support for the unilateral intervention of the United States in Iraq in 2002 was given only by 4 countries (the United Kingdom, Kuwait, Qatar and Israel) out of 20, which participated or supported the anti-Iraq coalition in 1990–1991, and this is really significant. At the same time, it is thought-provoking that all the countries declared support – apart from China, which did not clearly comment on this issue, and also the United States – for a possible multinational operation under the UN auspices58. ‘On the eve of the beginning of the military operations in Iraq, the United States obtained the support of 47 countries (…)’59 including only two countries from the Middle East: Turkey and Kuwait, as, despite the lack of support for Saddam Husain, the majority of countries in the region, ‘perpetually divided Muslims recognised the war as an attack against the values and holy places of Iraq, as it was commonly known that the intervention would not end with the removal of the Iraqi dictator from power, and it would only be a prelude to legitimise the American presence in Iraq’60. Preparations for the second war in Iraq especially highlighted the existing divisions within NATO countries as well as in transatlantic relations. The hegemonic attitude of the United States did not weaken, however, the unquestioned position of this country in both NATO and the UN. Almost immediately after the end of military actions, the United Nations actively joined the transition of Iraq with the use of nonmilitary prevention measures. First of all, the economic sanctions imposed on Iraq were lifted61 including the prohibition on trade with this country, especially in the sector of energy resources (gas and oil) as well as the establishment of the United Nations Assistance Mission for Iraq (UNAMI)62 and, then, the empowerment to undertake all necessary measures to establish safety and stabilisation in Iraq, including UNAMI support, was given to the Multinational Force (MNF)63. In short, regardless of the UN opposition to Washington’s decision to invade Iraq, further mutual relations in the reconstruction of the country were marked by constructive cooperation. The North Atlantic Alliance was, from the very beginning, more M. Leśniewski, Druga wojna w Zatoce Perskiej i amerykańska okupacja Iraku 2003–2006, [in:] Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, Editor: P. Ostaszewski, Published: „Książka i Wiedza”, Warszawa 2006, p. 863. 58 R.R. Andersen, R.F. Siebert, J.G. Wagner, op. cit., s. 326. ��������������������������������������� Quote: P. Osiewicz, op. cit., p. 56–57. 59 P. Osiewicz, op. cit., p. 57–58. 60 Kessing’s Record of World Events 2003, No. 3, p. 45315. Quote: ibidem, p. 58 (quote 19). 61 S/RES/1483 (2003. 62 S/RES/1500 (2003). The next resolution S/RES/1546 (2004) defined the leading role of UNAMI in such areas as: – advice and support for the Independent Electoral Commission in Iraq, the Iraqi Interim Government, as well as the Parliament, to conduct free elections, – promoting dialogue and understanding in the process of the Iraqi Constitution creation by the citizens of the country, advice to the Iraqi government on the effective civil service and social care development, – support for reconstruction, development and humanitarian aid, – promoting the protection of human rights, reconciliation of the Iraqi people in preparation for the census. Ośrodek ���������������������������������������������������� Informacji ONZ w Warszawie, http://www.unic. un.org.pl/irak/ustanowienie_UNAMI.php (access: 06.01.2014). 63 S/RES/1511 (2003), paragraph 13; S/RES/1546 (2004). 57 61 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI reserved towards Washington’s position on Iraq than the UN. The division posts existing in the Treaty only allowed for the mobilisation of reconnaissance aircraft, anti-missile defence systems and protection against the effects of an attack with the use of weapons of mass destruction as well as the protection of Turkey against a potential retaliatory strike from Iraq, and also, at the request of the authorities of the Republic of Poland, to give the country support in preparing for participation in the stabilisation mission in Iraq64. The Iraqi crisis was not, however, in NATO’s limelight, unlike the situation in the Balkans, the fight against terrorism or cooperation with the European Union. The attempts to converge the posts in the United States and the United Kingdom on the one hand and France and Germany on the other, initially brought mediocre effects, but gradually there was a progression which, as it seems, was mainly the result of the increasing involvement of the UN in Iraq. The turning point, in this respect, was the recognition of the Iraqi Provisional Government65 by the UN in 2004, which was subsequently confirmed by the North Atlantic Council (NAC), who considered the fact as the next important step in the country’s reconstruction and declared full support for the implementation of the provisions of the UN resolution No. 1546. At the same time, the effort of the multinational military forces was acknowledged and, �������������������������������������� position was strongly reinforced thus, indirectly, that of the United States66. This by NAC in early 2005 in a statement that, in response to the Security Council’s resolution No. 1546, all 26 allied countries would take part in the training mission of the security forces in Iraq, thereby speeding up the process of NATO entirely taking responsibility for stabilisation and security in Iraq 67, under the condition that NATO member states can carry out the mission in various forms, both in the territory of Iraq and beyond it68. The support from NATO and the UN was extremely important for the United States, which tended to reduce the military and financial involvement in Iraq, however, Washington was not going to hand the operation over under the NATO flag. On the other hand, no ally was interested in the UN authority over the NATO forces, no matter how important the legitimacy of the operation by the Security Council was69. Eventually, the animosities among NATO allies remained for almost the whole period of George W. Bush’s presidency (20 January 2001 – 20 January 64 Final Communiqué, Ministerial Meeting of the North Atlantic Council held in Madrid on 3 June 2003, NATO Press Release (2003)059, 3 June 2003, http://www.nato.int/docu/pr/2003/p03-059e.htm (access: 07.01.2014), paragraphs 4 and 5. 65 S/RES/1546 (2004). 66 Ibidem, paragraph 5. 67 Statement issued by the Heads of State and Government participating in a meeting of the North Atlantic Council in Brussels, NATO Press Release (2005)022, 22 February 2005, http://www.nato. int/docu/pr/2005/p05-022e.htm (access: 07.01.2014), paragraph 3. 68 Final communiqué. Meeting of the North Atlantic Council In Defence Ministers session held in Brussels on 8 June 2006, NATO Press Release (2006)064, 8 June 2006, http://www.nato.int/docu/ pr/2006/p06-064e.htm (access: 07.01.2014), paragraph 6. The issue was of a great importance, as Germany and France did not agree to send their instructors / trainers to Iraq (the author’s footnote. 69 L.S. Kaplan, op. cit., p. 206. 62 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS 2009), which resulted, among other things, in the lack of direct involvement of the European leaders, that is Germany and France, in operations in the territory of Iraq and Afghanistan as well as the United States and the Iraqi authorities maintaining the responsibility for stabilisation in Iraq alone. The Libya case In view of the increasing attacks on civilians during the Libyan revolution, NATO cooperated closely with the United Nations from the very beginning. In March 2011, the Secretary, General Anders Fogh Rasmussen, condemned the use of force by Muammar al-Gaddafi’s regime against the Libyan people stating, at the same time, that NATO would not intervene without a UN mandate and that they were consulting with the UN, the EU, the league of Arab States (LAS) and also the African Union (AU)70. At the same time, allied early warning aircraft AWACS (Airborne Warning and Control System) started monitoring the situation in the region from the air within the framework of the ‘Active Endeavour’ anti-terrorist operation71, and naval forces monitored the territory of Libya from the Mediterranean Sea, while controlling adherence to the embargo imposed on Libya on the delivery of weapons and armaments to this country (thus implementing the Security Council resolution)72. The United States, not clearly declaring readiness for military intervention in Libya, regrouped part of the forces to the region of North Africa. The Ministers of Defence in NATO member states considered the increased involvement of the Alliance in Libya and formulated three conditions: 1) justified necessity, 2) a clearly defined legal and international mandate, 3) strong support from the countries in the region73. The first two conditions were strictly coherent and needed UN authorisation, while the third one needed the approval of the regional security organisations, that is LAS and AU, which was especially important to demonstrate that the operation was not 70 Press Briefing by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen preceding the March NATO Defence Ministerial Meeting, 7 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-6614E22D-99903905/natolive/opinions_71257.htm?selectedLocale=en (access: 08.01.2014), paragraph 6. 71 NATO increases airborne surveillance in the Mediterranean, http://www.nato.int/cps/en/SID3A005F5D-71CDE49E/natolive/news_71316.htm?selectedLocale=en (access: 08.01.2014). Also the Polish Military Contingent composed of selected units of Polish Navy took part in the operation. ����� See: Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 2010 r. o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w składzie Sił Zadaniowych Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w operacji ACTIVE ENDEAVOUR na Morzu Śródziemnym, www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=5792 (access: 05.01.2014). 72 Press conference by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen at the meeting of NATO Defence Ministers, Brussels, 10 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-9C3A8782-C9C4960A/natolive/opinions_71419.htm?selectedLocale=en (access: 08.01.2014). The UN Security Council imposed embargo on Libya due to the resolution S/RES/1970 (2011) of 26 February 2011, http://daccess-dds-ny.un. org/doc/UNDOC/GEN/N11/245/58/PDF/N1124558.pdf?OpenElement (access: 08.01.2014). 73 NATO ready to support international efforts on Libya, 10 March 2011, http://www.nato.int/cps/ en/SID-F9D0A234-D342264A/natolive/news_71446.htm?selectedLocale=en (08.01.2014). 63 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI a unilateral act of imposing the will of the Western countries. As the situation was still getting worse, the United Nations Security Council passed, with 10 votes ‘for’ and 5 abstentions, resolution 1973 of 17 March 2011, allowing the use of any means to protect Libyan civilians against attacks as well as establishing a no-fly zone over the territory of Libya74. Two days later, the international military operation ‘Odyssey Dawn’ began with the coalition presence, ad hoc, composed of French, American and British forces. On 31 March 2011, NATO took over the command of the ‘Unified Protector’ operation in Libya, which lasted until 31 October 2011 and ended with the seizure of power in the country by the rebellious Libyan National Authority75. The operation controlled the UN embargo imposed on Libya on the delivery of weapons and armament, no-fly zones over Libya, as well as military activities aimed at the protection of civilians. It was attended by 21 NATO warships and 25 aircraft of different type. NATO aviation conducted a total of 26 thousand raids (average 120 a day) destroying about 6 thousand military targets. During the whole operation, NATO forces actively supported the UN, as well as the non-governmental organisation, in providing humanitarian aid in Libya76. On 16 September 2011, and thus before the expiry of the operation mandate, the Security Council decided to appoint the United Nations Support Mission in Libya (UNSMIL) to the task of supporting the process of the transition of Libya77. It should be emphasised that during the entire Libyan crisis, NATO closely cooperated with the UN, LAS and other organisations involved78. The Syria case Syrian people, on the wave of a revolution called ‘Arab spring,’ began to manifest (‘a Day of Wrath’) in February 2011, demanding significant political reforms and the ending of martial law, existing in Syria since 1963. The wave of social revolt began getting stronger, gradually covering the entire country. In the confrontations with security forces the first fatalities occurred. In the beginning, President Bashar alAssad’s regime made some concessions, promulgating Decree 161 lifting the state of emergency, which allowed the authorities to, among other things, arrest people and hold them without charge, as well as decrees terminating the state security tribunal and regulating the right to demonstrations. At the same time, the authorities brutally put down the increasing number of anti- government demonstrations, thus increasing the number of victims. In this way, the ongoing internal, wide-ranging conflict in Syria began, and as a result, according to the UN, over 100 thousand people have S/RES/1973 (2011). NATO and Libya, http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_71652.htm (access: 05.01.2014). 76 The Libian National Council called many times for the maintenance of NATO forces in the country, however, on October 27,2011, the UN Security Council adopted unanimously the resolution S/RES/2016 (2011) on the expiry of the UN mandate for operations in Libya. 77 S/RES/2009 (2011). 78 NATO and Libya..., op. cit. 74 75 64 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS already died and the number is still growing. The United States supported the Syrian opposition from the beginning, excluding, however, itself from military involvement in Syria79. The American diplomacy, without much effect, is trying to cooperate on this issue with Russia and China in the UN Security Council. In September 2012, the head of American diplomacy, Hillary Clinton, warned that the United States would increase the pressure to end the regime of Assad if the new resolution of the Security Council on Syria did not bring the appropriate effects, however, without specifying possible actions. Russia is definitely against any international intervention in Syria, which, in their view, would be an interference in the internal affairs of this country, of which it has accused the West many times. In September 2012, Russian Foreign Affairs Deputy Minister, Gennady Gatiłow, stated that Russia was not ‘tied up with’ the Syrian President Bashar al-Assad and was ready to accept any decision made by the Syrians themselves. As a result, the differences in the attitude towards Syria between the United States and the Russian Federation and China make it impossible for the United Nations to take effective preventive action. In February 2012, the United Nations failed in an attempt to send an envoy, Valerie Amos, to Syria, for humanitarian reasons, on a mission to get an overview of the humanitarian situation. A month later, the authorities of Syria accepted, however, the proposal of the UN and LAS on the peace plan of envoy Kofi Annan, aiming at establishing a truce between the parties in the conflict, the evacuation of the wounded, withdrawing heavy weapons from residential areas, humanitarian aid for people and dialogue on a political solution to the conflict. Unarmed UN observers were sent to Syria to monitor the ceasefire, which was practically impossible due to the non-observance of the adopted provisions by both warring parties. Kofi Annan accused the existing divisions in international society, and especially among the permanent members of the UN Security Council, as well as growing militarisation in Syria of the failure of the mission and announced his resignation after the expiry of the mandate on 31 August 201280. The UN believes that a definite solution of the conflict in Syria is impossible. One example of such an attitude is the stance of Secretary General Ban Ki Mun presented during a press conference on the occasion of the 67th meeting of the UN General Assembly that, in his view, both parties,the government and the opposition, seem to be determined to solve the problem by military means, while the military means will not bring any answers, and the solution ought to be found through Some analysts see the main reasons for Washington’s opposition in the significant potential of al-Assad’s air forces as well as the support of Russia and Iran, which would mean a conflict with both countries if the West intervened. On the other hand, the conflict in Syria is a threat to the stability of its neighbours, and also to the West, due to three principal reasons: the risk of proliferation of part of the Syrian chemical arsenal in the hands of the rebels, the exodus of refugees, mostly to Lebanon and Jordan, the possibility of the beginning of the’Sunni awakening’ against Hezbollah in Lebanon. ����� See: Interwencja w Syrii coraz bardziej prawdopodobna, 27 July 2012, http://swiat.newsweek.pl/interwencja-w-syrii-coraz-bardziej-prawdopodobna,94366,1,1.html (access: 05.01.2014). 80 Press conference by Joint Special Envoy for Syria Press Release, Geneva, 2 August 2012, http:// kofiannanfoundation.org/newsroom/press/2012/08/joint-special-envoy-opening-remarks-to-press-conference-check-against-deliver (access: 06.01.2014). 79 65 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI a political dialogue81. A debate on the Syrian crisis during the session only confirmed the diversion of political positions and did not bring any constructive solutions82. Meanwhile, the UN Commission of Inquiry report stated that during the conflict in Syria, both sides – the government and the insurgents, committed a number of war crimes, which need investigation by the International Criminal Court in The Hague. NATO’s position on the Syrian crisis is clearly expressed in a statement by the Secretary General of the Alliance, Anders Fogh Rasmussen, given in an interview for an American diplomatic blog’ The Cable’, stating that: ‘within the Alliance, we do not speak about any possible intervention in Syria and any role of NATO is not stipulated in such a project’83. According to Rasmussen, Syria is ethnically, politically and religiously much more complex than Libya, which requires a special commitment from the League of Arab States. The security situation in Syria is, first of all, the result of existing political divisions in the Security Council, which makes the international community undertaking effective preventive actions more difficult, and the determination of both sides of the conflict to solve it in a military way by spreading the conflict across neighbouring countries84. As a result, we are dealing with a humanitarian disaster and crimes of genocide on both sides of the conflict, with the helplessness of the international community, which, in fact, is not able to undertake any effective activities, neither diplomatic nor military. However, an undoubted success on the way to solving the Syrian conflict so far was the adoption by the Security Council of resolution No. 2118 in September 2013, calling for the protection and removal of the Syrian arsenal of chemical weapons, which have caused the deaths of about 1500 people, by mid2014. It does not, however, provide any sanctions if its requirements are disobeyed. But it seems that the Syrian authorities will fulfil its provisions, which should be considered as a success of preventive diplomacy. In conclusion, it should be stated that the Syrian conflict showed ‘natural’ disharmony in the relationship of the UN and NATO. The Alliance clearly stays aloof Press Conference by Secretary-General Ban Ki-Moon at United Nations Headquarters, Secretary-General SG/SM/14518, 19 September 2012, http://www.un.org/News/Press/docs//2012/ sgsm14518.doc.htm (access: 06.01.2014). 82 Co z tą Syrią? Światowi liderzy spierali się na forum ONZ, 29 September 2012, http://www. polskatimes.pl/artykul/667247,co-z-ta-syria-swiatowi-liderzy-spierali-sie-na-forum-onz,id,t.html (access: 05.01.2014). 83 Ibidem. 84 The Syrian mortar attack on the Turkish border territory at the beginning of October 2012 resulted in NATO’s allied consultations in accordance with the provisions of the North Atlantic Treaty, the decision of the Turkish parliament authorising military actions abroad and the immediate response of Turkey with the air attack on the targets in Syria. The United States recognised the Turkish response as the appropriate and proportionate one, while Russia warned NATO and the Middle East countries not to use the incident, for which Syria apologised, as a pretext to intervene. Agency reports, among others: Rosja do NATO: Nie wtykajcie palców w sprawę Syrii, Newseek.pl, 04 October 2012, http://swiat.newsweek.pl/rosja-do-nato--nie-wtykajcie-palcow-w-sprawe-syrii,96766,1,1.html (access: 05.01.2014). 81 66 NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS from any involvement, apart from diplomatic support for the peace process, and the UN takes late and ineffective attempts at solving the conflict through diplomatic channels, excluding military action. Summary During the ‘cold war’ both NATO and the UN generally operated independently, achieving their autonomous goals in the area of international security. This period was characterised by the lack of specific cooperation as well as mutual antagonisms, which, if they existed, were not of a strict confrontational nature. On the other hand, there were situations in which there were clashes of different views between the Eastern and Western countries on the UN forum, as well as within NATO. The change in the international situation after 1989 necessitated the increased cooperation of both organisations, which, as independent security subjects, were not and still are not able to effectively oppose new challenges and security threats. Here, we can rather talk about some kind of ‘new cooperation’ than about ‘a new opening’ in the mutual relations between NATO and the UN. This new relationship is not, however, purely harmonic due to a number of reasons. Referring to the theory of international relations, it can be said that the modern international environment is extremely realistic in its attitude to the issue of international security with elements of constructivism and bureaucratic paradigm, with the particular role of a national state, the position of power in international policy and the anarchical international relations. At the same time, the effectiveness of activities in the area of armed conflicts prevention needs a more liberal approach based on the concepts of collective security, whose essence is a certain, broader idea of ‘security solidarity’85. The analysis of the cases presented shows that NATO will not take any action without the authorisation of the Security Council as far as crisis management in out of area missions is concerned. In this sense, the UN decisions are a sine qua non condition for ‘possible’ actions undertaken by NATO. This is confirmed by the strategic arrangements made during the NATO summit in Lisbon in November 2010, where it was decided that the Alliance should and will effectively realise tasks in the areas of: collective defence, crisis management and cooperative security always in line with the international law and in close cooperation with other international security Moreover, it was decided that NATO organisations, especially including the UN86. ����������������������������������� will not respond in every situation, playing the role of ‘the world safety policeman,’ but only when other actors or organisations are not able to cope with the task87. Due 85 The author suggests introducing a new term to the sciences on security and defence: ‘safety solidarity’ understanding as the common position and actions of various security actors for the peace and stability of the international security environment, based on the overriding values declared in the UN Charter (the author’s footnote). 86 Lisbon Summit Declaration, op. cit., paragraph 1, 8 and 10. 87 Ibidem, paragraph 9. 67 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI to many reasons, but mainly because of the subjective independence, NATO is not going to and will not, thus, play the role of a preventive response instrument at the disposal of the UN. This issue is a part of a broader and extremely complex process of control in the armed conflicts prevention system88 and does not require any indepth study and research in the field of strategic security management. Currently, the effectiveness of international security subjects’ cooperation, including NATO and the UN, take the style of ad hoc activities rather than systemic solutions and largely depend on a particular geopolitical and operational situation. The appropriate formal and organisational bases have already been developed in this area and the first experiences at the strategic and operational levels have been obtained; however, they still need some improvement. Bibliography A New Partnership Agenda. Charting A New Horizon For UN Peacekeeping, New York, July 2009, http://www.un.org/en/peacekeeping/documents/newhorizon.pdf (access: 07.01.2014). Authorization for Use of Military Force Against Iraq resolution of 2002, U.S. Department of Justice, Washington, D.C., 21 October 2002, http://www.justice.gov/olc/docs/memomilitary-force-iraq.pdf (access: 10.01.2014). Bezpieczenìstwo międzynarodowe. Przegląd aktualnego stanu, Editor: K. Żukrowska, Published: IUSatTAX, Warszawa 2011. Białoskórski R., Czynnik informacyjny warunkiem sine qua non procesu conflict prevention, [in:] Bezpieczeństwo współczesnego świata – polskie aspekty i uwarunkowania, Editor: W. Stach, Published: Wyższa Szkoła Handlu i Usług, Poznań 2011. Brahimi L., Interview: U.N. envoy to Afghanistan sees probable of June election, „The Yomiuri Shimbun”, 9 September 2003. Deklaracja Milenijna Narodów Zjednoczonych, Ośrodek Informacji ONZ, Warszawa 2000, http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/deklaracja_milenijna.doc (access: 03.01.2014). Deliberate Force. A Case Study in Effective Air Campaigning, red. R.C. Owen, Air University Press, Alabama, January 2000, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/au/owen.pdf (access: 03.01.2014). Dobrowolska-Polak J., Międzynarodowa solidarnosìcì. Operacje pokojowe ONZ, NATO i UE, „Policy Papers”, Instytut Zachodni, 2008, No. 3. Final Communiqué, Ministerial Meeting of the North Atlantic Council held in Madrid on 3 June 2003, NATO Press Release (2003)059, 3 June 2003, http://www.nato.int/docu/ pr/2003/p03-059e.htm (access: 07.01.2014). Final communiqué. Meeting of the North Atlantic Council In Defence Ministers session held in Brussels on 8 June 2006, NATO Press Release (2006)064, 8 June 2006, http://www. nato.int/docu/pr/2006/p06-064e.htm (access: 07.01.2014). Interwencja w Syrii coraz bardziej prawdopodobna, 27 lipca 2012, http://swiat.newsweek.pl/interwencja-w-syrii-coraz-bardziej-prawdopodobna,94366,1,1.html (access: 05.01.2014). Joint Declaration on UN/NATO Secretariat Cooperation, New York, 23 September 2008, http:// streitcouncil.org/uploads/PDF/UN-NATO%20Joint%20Declaration.pdf (access: 04.01.2014). 88 68 See R. Białoskórski, op. cit. NATO & UN – THE RELATIONS OF INTERNATIONAL SECURITY SUBJECTS Kaplan L.S., NATO and the UN. A Peculiar Relationship, University of Missouri Press, Columbia and London 2010. Karta Narodów Zjednoczonych, http://www.ptpa.org.pl/public/files/akty_prawne/Karta_ Narodow_Zjednoczonych.pdf (access: 07.01.2014). Kille K.J., Hendrickson R.C., NATO and the United Nations: Debates and Trends in Institutional Coordination, http://www.journal-iostudies.org/sites/journal-iostudies.org/ files/JIOS201121final_4.pdf (access: 08.01.2014). Koziej S., Zmiany w strategii i taktyce wojskowej w pozimnowojennych kryzysach i konfliktach zbrojnych, [in:] Sìwiat wspoìłczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, Editor: J. Kranz, Published: EuroPrawo, Warszawa 2009. Kuźniar R., Polityczna kondycja NATO i przyszła ewolucja Sojuszu, Wystąpienie na konferencji z okazji szczytu NATO w Bukareszcie 2008 pt. ��������������������������������� „Transformacja NATO. Perspektywa polska i regionalna”, Warszawa, 13 March 2008 r. Leśniewski M., Druga wojna w Zatoce Perskiej i amerykańska okupacja Iraku 2003– 2006, [in:] Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, editor: P. Ostaszewski, Published: „Książka i Wiedza”, Warszawa 2006. Lisbon Summit Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Lisbon on 20 November 2010, Press Release, 20 November 2010, http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2010_11/2010_11_ 11DE1DB9B73C4F9BBFB52B2C94722EAC_PR_CP_2010_0155_ENG-Summit_ LISBON.pdf (access: 03.01.2014). Makarewicz A., Interwencja humanitarna czy „odpowiedzialność za ochronę”? „Polski �������� Przegląd Dyplomatyczny”, 2003, vol. 3, No. 2. Military Operations Other Than War. J-7 Operational Plans and Interoperability Directorate, http://www.dtic.mil/doctrine/jrm/mootw.pdf (access: 02.01.2014). Nassauer O., NATO am Scheideweg, http://www.bits.de/public/articles/y10-02.htm (access: 05.01.2014). NATO and Libya, http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_71652.htm (access: 05.01.2014). NATO ready to support international efforts on Libya, 10 March 2011, http://www.nato. int/cps/en/SID-F9D0A234-D342264A/natolive/news_71446.htm?selectedLocale=en (08.01.2014). NATO w dobie transformacji, Editor: K. Kubiak, P. Mickiewicz, Published. Adam Marszałek, Toruń 2008. Olszewski P., NATO na Bałkanach Zachodnich – od interwencji do współpracy, [in:] NATO w pozimnowojennym sìrodowisku (nie)bezpieczenìstwa, editor. J. Olchowski, M. Pietrasì, published��������������������� . UMC-S, Lublin 2011. Osiewicz P., Budowa koalicji międzynarodowej, przebieg wojny oraz odbudowa Iraku, [in:] T. Brańka, M. Lorenc, P. Osiewicz, A. Potyrała, Irak między wojną a pokojem, Published: MADO, Torunì 2010. Panek B., Polityka bezpieczenìstwa Sojuszu Poìłnocnoatlantyckiego (NATO), Published: Fundacja Pro Pomerania, Słupsk 2012. Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 2010 r. o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w składzie Sił Zadaniowych Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w operacji ACTIVE ENDEAVOUR na Morzu Śródziemnym, www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=5792 (access: 05.01.2014). 69 ROBERT BIAŁOSKÓRSKI Press Briefing by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen preceding the March NATO Defence Ministerial Meeting, 7 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-6614E22D99903905/natolive/opinions_71257.htm?selectedLocale=en (access: 08.01.2014). Press conference by Joint Special Envoy for Syria Press Release, Geneva, 2 August 2012, http://kofiannanfoundation.org/newsroom/press/2012/08/joint-special-envoy-openingremarks-to-press-conference-check-against-deliver (access: 06.01.2014). Press conference by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen at the meeting of NATO Defence Ministers, Brussels, 10 March 2011, http://www.nato.int/cps/en/SID-9C3A8782C9C4960A/natolive/opinions_71419.htm?selectedLocale=en (access: 08.01.2014). Press Conference by Secretary-General Ban Ki-Moon at United Nations Headquarters, Secretary-General SG/SM/14518, 19 September 2012, http://www.un.org/News/Press/ docs//2012/sgsm14518.doc.htm (access: 06.01.2014). Prevention of armed conflict, Report of the Secretary-General, A/55/985-S/2001/574, 7 June 2001, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan005902.pdf (access: 07.01.2014). Prezydent Syrii zatwierdził zniesienie stanu wyjątkowego, 21 April 2011, http://www.rp.pl/ artykul/646626.html, (access: 05.01.2014). Raport NATO 2020. Zapewnione bezpieczeństwo, dynamiczne zaangażowanie („Raport Albright”), Published: PISM, Warszawa 2010, http://www.pism.pl/files/?id_plik=2997 (access: 03.01.2014). Richards D., RUSI Interview with General David Richards, „The RUSI Journal”, 2007, Vol. 152, No. 2. Smith-Windsor A.B., The UN and NATO Forward from Declaration, NATO Defense College, Rome, May 2011, http://www.cic.nyu.edu/peacekeeping/docs/un_nato_declaration.pdf (access: 08.01.2014). Statement issued by the Heads of State and Government participating in a meeting of the North Atlantic Council in Brussels, NATO Press Release (2005)022, 22 February 2005, http://www.nato.int/docu/pr/2005/p05-022e.htm (access: 07.01.2014). Traktat Północnoatlantycki sporządzony w Waszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949 r., Dz. U. z 2000 r., Nr 87, poz. 970, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20000870970 (access: 07.01.2014). Zajadło J., Koncepcja odpowiedzialności za ochronę (Responsibility to Protect) – nowa filozofia prawa międzynarodowego? [in:] Sìwiat wspoìłczesny wobec użycia siły zbrojnej. Dylematy prawa i polityki, Editor. J. Kranz, Published:. EuroPrawo, Warszawa 2009. 70 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 Pozycja Europolu w architekturze bezpieczeństwa mł. insp. w st. spocz. dr Tomasz Safjański Wyższa Szkoła Prawa i Administracji Przemyśl-Rzeszów Abstract The article discusses the issue of Europol’s position in the security architecture. Generally, Europol’s competence covers combating organized crime, terrorism and selected forms of serious crime. The competency – with certain restrictions – is defined by the Treaty on the Functioning of the European Union and it is an essential criterion for its location in the security system. From operational point of view Europol’s activities are based primarily on criminal intelligence processes. The information and intelligence is collected, processed and exchanged in order to support the development of international cooperation in the fight against cross-border threats. The issue concerning Europol’s position in the security architecture is extremely complex because of its specific legal status, scope of operations and the supervision and control of Europol’s activities. Key words – combating cross-border crime and terrorism, international cooperation, Europol, EU agency. Artykuł stanowi próbę omówienia pozycji Europejskiej Agencji Egzekwowania Prawa, zwanej potocznie Europolem, w architekturze bezpieczeństwa. W powszechnej ocenie Europol mylnie postrzegany jest jako główny element koordynacji współpracy kontrprzestępczej i kontrterrorystycznej w UE. Celem niniejszego opracowania jest zidentyfikowanie kwestii węzłowych dla właściwego pozycjonowania Europolu w architekturze bezpieczeństwa. Rozpatrywanie problemu miejsca Europolu jest dość skomplikowane i powinno być wplecione w szerszy kontekst polityczny i społeczny. Szczególnie ważne jest określenie makrootoczenia, w jakim Europol funkcjonuje w przekroju czynników polityczno-prawnych. Zatem, odnosząc się do roli Europolu w architekturze bezpieczeństwa, należy określić związki pomiędzy zadaniami i uprawnieniami Europolu a kompetencjami policyjnych służb krajowych. Natomiast chcąc wskazać miejsce Europolu, należy zidentyfikować jego relacje z agencjami Do końca 2009 r. obowiązywała oficjalna nazwa Europejskie Biuro Policji (ang. The European Police Office). W literaturze i dokumentach stosowano również nazwy: Europejski Urząd Policji lub Biuro Policji Europejskiej. 71 TOMASZ SAFJAŃSKI unijnymi (rozdział kompetencji) oraz innymi podmiotami międzynarodowymi. Równie istotne jest określenie modelu sprawowania kontroli nad działalnością Europolu oraz wskazanie wpływu Europolu na całość architektury bezpieczeństwa. Europol – to platforma wielostronnej współpracy służb policyjnych, ochrony granic, celnych, finansowych, imigracyjnych, żandarmerii a niekiedy nawet służb specjalnych państw członkowskich UE. Zapotrzebowanie na tego typu formę współpracy operacyjnej ujawniło się w Europie w następstwie unijnych procesów integracyjnych, które wraz ze zniesieniem ograniczeń w swobodnym przepływie osób, towarów, usług i kapitału stworzyły nowe perspektywy dla powstawania zagrożeń transgranicznych. Europol prowadzi działania operacyjne ukierunkowane na przeciwdziałanie takim zagrożeniom transnacjonalnym, jak: przestępczość zorganizowana, terroryzm, inne formy poważnej przestępczości oraz przestępstwa z nimi powiązane. Działania operacyjne Europolu polegają przede wszystkim na realizacji procesów wywiadu kryminalnego, takich jak gromadzenie, przetwarzanie (analiza, ocena, interpretacja) czy wymiana informacji i danych wywiadowczych. O randze omawianych działań świadczy fakt, że kompetencje wywiadowcze Europolu mają swe podstawy w traktatach unijnych. Podobnie jak uprawnienie do koordynowania, organizowania i prowadzenia dochodzeń i działań operacyjnych realizowanych wspólnie z właściwymi organami państw członkowskich lub w ramach wspólnych zespołów dochodzeniowych, w stosownych przypadkach w powiązaniu z Eurojust. Wykorzystanie informacji i danych wywiadowczych przekazywanych przy udziale Europolu w ramach prowadzonych dochodzeń i działań wspólnych zespołów śledczych podlega takim samym rygorom ochrony danych, jak gdyby zostały uzyskane w otrzymującym państwie członkowskim. Architektura bezpieczeństwa w kontekście zwalczania zagrożeń transnacjonalnych obejmuje znaczną liczbę podmiotów i mechanizmów międzynarodowych funkcjonujących na różnych poziomach współpracy: globalnej, unijnej, regionalnej lub bilateralnej (w tym współpracy przygranicznej). Na poziomie globalnym wskazać należy m. in.: Biuro Narodów Zjednoczonych do spraw Narkotyków i Przestępczości (UNODC), Międzynarodową Organizację Policji Kryminalnej Odpowiednio: art. 3 i 4 ust. 1 decyzji Rady UE 2009/371/WSiSW z dnia 6 kwietnia 2009 r. ustanawiającą Europejski Urząd Policji (Dz. Urz. UE L 121 z 15. 5.2009, s. 37). Art. 88 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny art. 30 Traktatu o Unii Europejskiej), Dz. Urz. UE nr C 115 z 09.05.2008 r. s. 49. Art. 8 pkt. 2 decyzji ramowej 2006/960/WSiSW z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie uproszczenia wymiany informacji i danych wywiadowczych między organami ścigania państw członkowskich Unii Europejskiej (Dz. Urz. nr L 386 z 29.12.2006, str. 89). O globalnej współpracy w zakresie bezpieczeństwa zob. np.: M. Anderson, Policing the World, Oksford 1989; D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Warszawa 1997; M. Deflem, Policing World Society: Historical Foundations of International Police Cooperation, Oksford–Nowy Jork 2002�. Utworzone w 1997 r. Biuro jest organem Narodów Zjednoczonych (ONZ), który na podstawie przydzielonego mu mandatu pomaga państwom w zakresie zwalczania narkotyków, przestępczości i terroryzmu. 72 POZYCJA EUROPOLU W ARCHITEKTURZE BEZPIECZEŃSTWA (Interpol), Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) czy Grupę Specjalną do spraw Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (FATF). Na poziomie unijnym, obok Europolu, wymienić trzeba m. in.: platformę Schengen10, Europejski Urząd na rzecz Poszerzenia Współpracy Sądowniczej (Eurojust)11, Europejskie Kolegium Policyjne (Cepol)12, Europejską Agencję ds. Zarządzania Współpracą Operacyjną na Granicach Zewnętrznych (Frontex)13, Europejski Urząd Utworzony w 1923 r. Interpol ma na celu rozwijanie współpracy służb policji kryminalnej oraz wspieranie krajowych służb policyjnych w zwalczaniu przestępczości międzynarodowej. Interpol dąży do ustanowienia form działania, mogących służyć skutecznemu zapobieganiu i ściganiu przestępczości kryminalnej. Organizowanie międzynarodowej współpracy policyjnej obejmuje: utrzymywanie globalnego systemu stałej łączności, zarządzanie globalnym systemem poszukiwań międzynarodowych, administrowanie międzynarodowymi bazami informacji kryminalnej i operacyjnymi bazami danych. Celem powstałej w 1989 r. Grupy jest przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy oraz zwalczanie finansowania terroryzmu zarówno na krajowym jak i międzynarodowym poziomie. Grupa składa się z 35 członków (33 państw i 2 regionalnych organizacji). O współpracy w zakresie bezpieczeństwa w UE zob. np.: Baldaccini, Whose freedom, security and justice?: EU immigration and asylum law and policy, Oxford 2007; J. Beczała (red.), Układ z Schengen. Współpraca policji i organów sprawiedliwości po Maastricht, Łódź 1999; E. ������������ Borawska��������� Kędzierska, Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Unii Europejskiej: polityka wizowa, azylowa i imigracyjna, Warszawa 2009; Bryksa P., Wybrane zagadnienia polityki bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej: szanse i zagrożenia dla Polski, Warszawa 2008; W. ��������������� ������������ Czapliński, Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, Warszawa 2005; D. Dudek, P. Rakowski, Teoretyczne i praktyczne aspekty zapobiegania i zwalczania przestępczości narkotykowej w Unii Europejskiej – spojrzenie na problem z polskiego punktu widzenia, Materiały Robocze 2/05 Centrum Europejskiego Natolin, Warszawa 2005; C. H. Grabbe, Wpływ 11. Września 2001 r. na dziedzinę wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych Unii Europejskiej, Warszawa 2004; A. Grzelak, Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Unii Europejskiej: współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych, Warszawa 2009; A. Gruszczak, Unia Europejska wobec przestępczości, Kraków 2002; A. Górski, A. Sakowicz, Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006; H-H. Liang, ������� The Rise of the Modern Police and the European State System, Nowy Jork 1992; O. Marenin (red.), Policing Change, Changing Police: International Perspectives, Nowy Jork, 1996; A. Moore (red.), Police and Judicial Co-operation in the European Union, Cambridge 2004; D.J. Occhipinti, The politics of EU. Police cooperation. Towards a European FBI?, London 2003. 10 Głównymi instrumentami są System Informacji Schengen (SIS) oraz sieć Sirene. SIS to wspólna, komputerowa baza danych zawierająca informacje o osobach lub przedmiotach pozostającymi w związku z określonymi sytuacjami prawnymi (np. przedmioty utracone, osoby zaginione). Sieć Sirene to system krajowych jednostek policyjnych, celnych lub sądowych wspomagających działanie systemu SIS poprzez wymianę informacji dodatkowych. 11 Celem utworzonego w 2002 r. urzędu jest zwiększenie skuteczności właściwych władz państw członkowskich w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej poprzez właściwą koordynację działań pomiędzy prokuraturami państw członkowskich, w tym wspomaganie dochodzeń w sprawach karnych dotyczących poważnej przestępczości transgranicznej, ze szczególnym uwzględnieniem analiz przeprowadzonych przez Europol. 12 Celem utworzonego w 2000 r. Cepolu jest realizacja programów i inicjatyw szkoleniowych adresowanych do wyższych oficerów organów policyjnych państw członkowskich. 13 Ustanowiona w 2004 r. agencja koordynuje współpracę operacyjną między państwami członkowskimi UE w dziedzinie zarządzania granicami zewnętrznymi, wspomaga państwa członkowskie w szkoleniu funkcjonariuszy straży granicznej, w tym w ustanowieniu wspólnych standardów szkoleniowych, przeprowadza analizy ryzyka, śledzi rozwój badań mających znaczenie dla kontroli i ochro 73 TOMASZ SAFJAŃSKI do spraw Zwalczania Nadużyć Finansowych (Olaf)14, Europejskie Wspólne Centrum Sytuacyjne (SitCen)15, unijne rozwiązania ramowe16, unijne systemy i bazy danych17, Grupę Zadaniową Szefów Policji (PCTF)18 czy rozwiązania o charakterze sieciowym (np.: Eu-Nat19, Atlas20 czy Carin21). Na poziomie współpracy regionalnej funkcjonują m. in.: Amerykańska Wspólnota Policyjna (Ameripol)22, Grupa Zadaniowa do spraw Zwalczania Przestępczości Zorganizowanej w Basenie Morza Bałtyckiego (Baltcom)23 czy Regionalnym Centrum Zwalczania Przestępczości Transgranicznej Południowo-Wschodniej Inicjatywy Współpracy Europejskiej (SECI Center)24. W mojej ocenie jedynie na poziomie unijnym wypracowano w miarę spójny system przeciwdziałania przedmiotowym zagrożeniom, który w szerokim znaczeniu obejmuje przedsięwzięcia instytucjonalne, prawne i funkcjonalne z obszarów współpracy policyjnej, celnej, służb ochrony granic oraz współpracy sądowej w sprawach karnych dotyczące zwalczania nielegalnej imigracji, obrotu narkotykami, handlu ludźmi, zwalczania terroryzmu i przestępczości zorganizowanej, przestępczości ny granic zewnętrznych, wspomaga państwa członkowskie w sytuacjach wymagających zwiększonej pomocy technicznej i operacyjnej na granicach zewnętrznych oraz udziela państwom członkowskim niezbędnego wsparcia w organizowaniu wspólnych działań dotyczących powrotów. 14 Olaf został ustanowiony w 1999 r. przez Komisję Europejską do ochrony interesów finansowych UE. Przejął on zadania, struktury wewnętrzne, metody i personel istniejącej uprzednio Jednostki ds. Koordynacji Walki z Korupcją (UCLAF). Urząd jest unijną instytucją wyspecjalizowaną w przeciwdziałaniu oszustwom, nadużyciom i innej bezprawnej działalności na szkodę interesów finansowych UE (w tym przemytu papierosów i alkoholu) oraz korupcji wśród europejskiego korpusu urzędniczego. 15 SitCen działa w ramach Sekretariatu Generalnego Rady UE w strukturze Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych. Jego głównym zadaniem jest wspieranie Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa i grup roboczych Rady UE poprzez dostarczanie informacji i analiz operacyjnych dotyczących zagadnień bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego (w tym terroryzmu) w warunkach zarządzania kryzysowego. 16 Np. europejski nakaz aresztowania czy wspólne zespoły śledcze. 17 Np.: System Informacji Wizowej, Europejski Zautomatyzowany System Rozpoznawania Odcisków Palców. 18 PCTF to szczególne gremium, którego celem jest rozwijanie współpracy policyjnej państw członkowskich UE na szczeblu najwyższych funkcjonariuszy policji oraz koordynacja policyjnych działań transgranicznych. 19 Sieć ekspercka do spraw porwań. 20 Sieć współpracy jednostek do fizycznego zwalczania zagrożeń terrorystycznych. 21 Sieć do spraw rozpoznania majątkowego zagranicą. 22 Utworzony w 2007 r. Ameripol skupia 20 państw Ameryki Południowej i Środkowej. Stanowi najwyższe ciało decyzyjne w zakresie międzynarodowej współpracy policyjnej w tym regionie. 23 Celem utworzonej w 1996 r. Grupy jest zwalczanie przestępczości w zakresie: handlu narkotykami, nielegalnej migracji, handlu ludźmi, kradzieży pojazdów, nielegalnego handlu bronią i substancjami radioaktywnymi oraz przemytu produktów wysokoopodatkowanych. Członkiem Baltcomu jest również Rosja (współpraca pomiędzy państwami członkowskimi a Rosją stwarza dla Europolu możliwość otrzymywania ważnych informacji). 24 Utworzone w 1999 r. SECI Center ukierunkowane jest na wspomaganie wspólnych działania państw SECI związanych ze zwalczaniem przestępczości zorganizowanej. W skład omawianego centrum wchodzi 12 państw członkowskich (tj.: Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Grecja, Węgry, Macedonia, Mołdowa, Rumunia, Słowenia, Serbia i Turcja). SECI Center jest głównym partnerem Europolu w Europie Południowo-Wschodniej. 74 POZYCJA EUROPOLU W ARCHITEKTURZE BEZPIECZEŃSTWA finansowej i korupcji. System bezpieczeństwa UE oprócz współdziałania praktycznego obejmuje również współdziałanie w zakresie teoretycznym. Jest to poszukiwanie nowych możliwości wykorzystania uprawnień operacyjnych, usprawnienia kanałów wymiany informacji, ujednolicania metod szkolenia oraz stworzenia zaawansowanych form organizacyjnych współpracy. Europol funkcjonuje w architekturze bezpieczeństwa, która obejmuje znaczną liczbę podmiotów i instytucji funkcjonujących na poziomach krajowym, regionalnym, unijnym i globalnym. Z punktu widzenia wywiadu kryminalnego Europol zajmuje miejsce na styku czterech poziomów. Jest to pozycja nader korzystna, gdyż Europol ma teoretyczne możliwości integrowania wiedzy operacyjnej z tych wszystkich poziomów. Jest to o tyle istotne, że tylko na poziomie krajowym w Unii Europejskiej funkcjonuje przeszło 300 instytucji i służb zaangażowanych w międzynarodową wymianę informacji kryminalnych25. Cechą specyficzną jest nakładanie się kompetencji operacyjnych Europolu z innymi podmiotami. Dla przykładu na poziomie globalnym Europol powiela kompetencje Interpolu w zakresie wymiany informacji. Na poziomie unijnym zakresy obowiązków Europolu pokrywają się z Frontexem w zakresie wykonywania analiz strategicznych, platformą Schengen w odniesieniu do wymiany informacji oraz Cepolem w zakresie szkoleń policyjnych. Dublowanie uprawnień w zakresie wymiany informacji występuje na poziomie regionalnym, gdzie podobne kompetencje mają Baltcom i Seci-Center. Omawiając relacje działań Europolu z działaniami policji krajowych, trzeba zacząć od wskazania założeń podstawowych, które determinują ich charakter. Należy również odpowiedzieć na pytanie, czy Europol ma uprawnienia władcze w stosunku do policji krajowych? Relacje te mają miejsce przede wszystkim w ramach działań wspierających, które stanowią niezbędne uzupełnienie pracy wykrywczej organów krajowych. Granica między nimi jest bardzo wyraźna. Poza kompetencjami Europolu są czynności wykonawcze regulowane przepisami krajowych procedur karnych i ustaw kompetencyjnych26. Zgodnie z założeniem opartym na traktatowo-instytucjonalnym ujęciu systemu integracji europejskiej, unijne rozwiązania w zakresie przeciwdziałania przestępczości w zasadniczy sposób wpływają na cele i zadania, a tym samym praktykę funkcjonowania policji w państwach członkowskich. W konsekwencji współpraca policyjna w UE, realizowana poprzez Europol i inne instytucje z nim współpracujące w zwalczaniu przestępczości, staje się coraz bardziej międzynarodowa, transgraniczna i ponadpaństwowa27. Europol, stanowiący europejskie forum służb policyjnych państw członkowskich Unii, wspiera działania swoich członków zmierzające do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego w wymiarze ogólnoeurope25 Szerz. T. Safjański, Europejskie Biuro Policji Europol: geneza, główne aspekty działania, perspektywy rozwoju, Wolters Kluwer Warszawa 2009, s. 11 i n. 26 Ibidem, s. 122 i n. 27 Z. Czachór, Policja i zwalczanie przestępczości w systemie regulacyjnym UE. Ujęcie traktatowo-instytucjonalne (w:) Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy, red. A. Szymaniak i W. Ciepiela, Poznań 2007, s. 29. 75 TOMASZ SAFJAŃSKI jskim, ale również krajowym każdego z państw. Jego rola jest jednak dość złożona: z jednej strony pozostaje bowiem agencją o charakterze pomocniczym wobec służb policyjnych państw członkowskich, ale z drugiej widać wolę państw wzmocnienia roli tego urzędu i przydzielenia funkcjonariuszom bardziej praktycznych zadań28. Europol nie ma przymiotów egzekutywy, nie dysponuje więc żadnymi uprawnieniami procesowymi. Oznacza to, iż funkcjonariusz Europolu nie ma kompetencji do zatrzymania, przesłuchania podejrzanego czy przeprowadzenia innych czynności śledztwa lub dochodzenia. Jego rolą jest udzielanie pomocy odpowiednim służbom prowadzącym sprawy karne w państwach UE. Czynności o charakterze procesowym m. in.: zatrzymania osób, przeszukania miejsc oraz zabezpieczenie materiałów dowodowych (przedmiotów, śladów) dokonywane są przez policje krajowe. Europol zaś, odpowiada za realizację wszelkich działań wspierających te czynności, przede wszystkim o charakterze informacyjnym, analitycznym i koordynacyjnym (np. rozpoczęcie działań w tym samym czasie w różnych państwach członkowskich). Realne wsparcie operacyjne Europolu obejmuje przede wszystkim pomoc z zakresu wywiadu kryminalnego, która polega głównie na wymianie informacji i analizie kryminalnej. Europol zbiera informacje od państw członkowskich, przetwarza, analizuje i dystrybuuje. W tym celu Europol zarządza specjalnym systemem komputerowym, z którego korzystają wszystkie państwa członkowskie. Udostępnianie danych wywiadowczych państwom członkowskim ma miejsce na dwóch poziomach: strategicznym (analizy przestępczości, oceny zagrożenia) oraz operacyjnym (dostarczanie fachowej wiedzy i wsparcia technicznego na potrzeby bieżących spraw). Agencja nie ma władzy zwierzchniej nad policjami narodowymi. Europol nie dysponuje nawet formalnymi uprawnieniami do egzekwowania obowiązków w stosunku do państw członkowskich (co wyraźnie widać na przykładzie przekazywania przez nie informacji do centrali agencji w Hadze). W porównaniu do służb policyjnych państw członkowskich, ma on jedynie ograniczone uprawnienia np. inicjatywa dochodzeniowa czy możliwość uczestniczenia w pracach wspólnych zespołów śledczych (JIT). Znaczna zmiana we współpracy Europolu z państwami członkowskimi nastąpiła po zastąpieniu z początkiem 2010 r., konwencji o Europolu przez decyzję Rady UE. Zgodnie z przyjętymi rozwiązaniami mandat Europolu obejmuje zadania związane z czynami przestępczymi, w stosunku do których nie zachodzi wymóg bezpośredniego powiązania z przestępczością zorganizowaną. Dzięki temu państwa członkowskie mogą wnioskować o wsparcie operacyjne Europolu w zakresie prowadzenia dochodzeń transgranicznych w sprawach karnych, które na wstępnym etapie nie wskazują, aby mogły dotyczyć działań o charakterze zorganizowanym. Pozycja Europolu w stosunku do policyjnych służb krajowych została ugruntowana przez wprowadzenie do praktyki krajowych służb policyjnych mechanizmów: oceny zagrożenia przestępczością zorganizowaną (ang. Organized Crime Threat Assessment – OCTA), prowadzenia działań na bazie wyprzedzających danych wywiadowczych (ang. Intelligence Led Policing – ILP) oraz europejskiego modelu wywiadu kryminalnego (ang. European Crime Intelligence Model – ECIM). 28 76 A. Grzelak, Współpraca policyjna w ramach Europolu, Gazeta Policyjna 2004, nr 12. POZYCJA EUROPOLU W ARCHITEKTURZE BEZPIECZEŃSTWA W praktyce oznaczało to potrzebę przyjęcia nowej metodologii działań policyjnych oraz zmianę perspektywy postrzegania przestępczości przez państwa członkowskie. Wcześniej zagrożenia kryminalne o charakterze transgranicznym przez większość państw członkowskich odbierane były jako zagrożenia krajowe, a nie europejskie. W konsekwencji zwalczano je z wykorzystaniem metodologii i instrumentów właściwych dla zagrożeń krajowych oraz w ograniczonym zakresie z wykorzystaniem współpracy międzynarodowej, głównie bilateralnej. Wprowadzenie metodologii OCTA i ILP pociągnęło za sobą uznanie zdiagnozowanych przez Europol zagrożeń oraz zapoczątkowało przeciwdziałanie im przy pomocy europejskiej współpracy policyjnej. Powoduje to, że działania państw członkowskich podejmowane w ramach Europolu zmierzają do tego, aby utrzymując bezpieczeństwo wewnętrzne w pełni uwzględniać również bezpieczeństwo UE jako całości. Dotychczas podjęto kilka prób dostosowania działalności Europolu do wymagań państw członkowskich w zakresie zwalczania przestępczości objętej jego mandatem. W latach 2000–2007 weszły w życie trzy protokoły zmieniające postanowienia konwencji o Europolu29. Protokoły zmieniające rozszerzyły mandat Europolu, wzmocniły jego rolę w obszarze przeciwdziałania zagrożeniom, poszerzyły techniczne możliwości udzielania wsparcia operacyjnego państwom członkowskim, wprowadziły nowe formy realizacji zadań przez Europol oraz korekty mechanizmów kontroli nad jego działaniami. Procedura rewizji konwencji za pomocą protokołów z uwagi na wymóg ratyfikowania przez wszystkie państwa członkowskie okazała się szczególnie trudna30. Warto przypomnieć, że Rada przyjmując w 1998 r. Plan Działania, mający na celu pełną implementację postanowień Traktatu Amsterdamskiego w zakresie wy29 Pierwszym aktem zmieniającym pierwotne postanowienia był tzw. protokół dotyczący prania pieniędzy tj. protokół z dnia 30 listopada 2000 r. sporządzony na podstawie art. 43 ust. 1 konwencji w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji zmieniający art. 2 oraz załącznik do tej konwencji (Dz. Urz. UE nr C 358 z 13 grudnia 2000 r., s. 1). Postanowienia protokołu zostały wdrożone do prawa krajowego ustawą z dnia 28 maja 2004 r. o ratyfikacji Protokołu z dnia 30 listopada 2000 r. sporządzonego na podstawie artykułu 43 ustęp 1 konwencji w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji zmieniającego artykuł 2 oraz załącznik do tej konwencji (Dz. U. z 2004 r., Nr 158, poz. 1648). Drugim był tzw. protokół dotyczący udziału we wspólnych zespołach dochodzeniowych tj. protokół z dnia 28 listopada 2002 r. zmieniający konwencję w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji oraz protokół w sprawie przywilejów i immunitetów Europolu, członków jego organów, zastępców dyrektora i pracowników Europolu (Dz. Urz. UE nr C 312 z 16 grudnia 2002 r., s. 1). Postanowienia tego protokołu zostały wdrożone do krajowego systemu prawa ustawą z dnia 28 maja 2004 r. o ratyfikacji protokołu z dnia 28 listopada 2002 r. zmieniającego konwencję w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji (Dz. U. z 2004 r., Nr 158, poz. 1649). Trzecim protokołem zmieniającym był tzw. protokół duński tj. protokół z dnia 27 listopada 2003 r., zmieniający konwencję w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji, sporządzony na podstawie art. 43 ust. 1 tej konwencji (Dz. Urz. UE nr C 2 z 6 stycznia 2004 r). Implementacja jego uregulowań nastąpiła na mocy ustawy z dnia 28 maja 2004 r. o ratyfikacji protokołu w sprawie przywilejów i immunitetów Europolu, członków jego organów, zastępców dyrektora i pracowników Europolu oraz protokołu z dnia 27 listopada 2003 r. zmieniającego konwencję w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Policji, sporządzonego w oparciu o artykuł 43 ustęp 1 tej konwencji (Dz. U. z 2004 r., Nr 158, poz. 1650). 30 Dok. SG RUE nr 8203/1/07 REV 1 EUROPOL 36, Bruksela, 17 kwietnia 2007 r. 77 TOMASZ SAFJAŃSKI miaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych zaznaczyła, że Europol powinien mieć uprawnienia operacyjne, a także być w stanie wspierać przygotowania, koordynować oraz prowadzić szczególne dochodzenia31. Ostatecznie Europol otrzymał jedynie prawo zwrócenia się do państw członkowskich o przeprowadzenie bądź koordynację dochodzeń (tzw. inicjatywa dochodzeniowa) oraz możliwość uczestniczenia we wspólnych zespołach śledczych państw członkowskich. Jednakże Europol to przede wszystkim instytucja wspierająca, doradcza i koordynująca wobec służb policyjnych państw członkowskich. Nie wyznacza zadań siłom porządku publicznego poszczególnych państw. Może jedynie je informować, zapraszać, zachęcać i koordynować ich działania. Jednakże w UE można zauważyć wolę wzmocnienia roli tego urzędu i przydzielenia bardziej praktycznych zadań32. Mówiąc o miejscu Europolu w architekturze bezpieczeństwa należy również mieć na uwadze silne związki o charakterze prawnym i praktycznym z Unią Europejską. Analiza dogmatyczna przepisów prawnych nakazuje uznanie Europolu za sui generis agencję UE wyspecjalizowaną do współpracy państw członkowskich w zwalczaniu zagrożeń transgranicznych, w szczególności przestępczości zorganizowanej i terroryzmu. Specjalne miejsce Europolu w UE podkreśla umieszczenie przepisów dotyczących Europolu w aktach rangi traktatowej. Stanowi to samo w sobie dowód, że państwa członkowskie UE postrzegają Europol za ważną platformę wielostronnej współpracy policyjnej. Historycznie podstawę formalną powołania Europolu stanowił art. K. 1 pkt. 9 Traktatu o Unii Europejskiej z dnia 7 lutego 1992 r. (Traktat z Maastricht)33. Indywidualną podstawę prawną działania Europolu – podobnie jak innych agencji UE – stanowi decyzja Rady UE34. Europol tak jak inne agencje UE (np. Eurojust) finansowany jest z budżetu UE35. Jednakże w stosunkach międzynarodowych Europol reprezentuje sam siebie, a nie UE. Należy mieć na uwadze fakt, że Europol został utworzony na podstawie konwencji, która była klasyczną umową międzynarodową. Zatem pierwotnie Europol posiadał status organizacji międzynarodowej działającej na poziomie międzyrządowym. Wszelkie inne agencje UE tworzone były na podstawie aktów wtórnych prawa unijnego. Analiza prawno-dogmatyczna wskazuje, że Europol był i jest podmiotem prawa międzynarodowego publicznego. W państwach członkowskich UE posiada zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych. Atrybutami korzystania przez Europol z podmiotowości prawnej w wymiarze międzynarodowym są: utrzymywanie stosunków międzynarodowych (w tym prawo legacji czynnej i biernej), zawieranie umów, ponoszenie odpowiedzialności za naruszenie prawa, korzystanie z immuni31 Plan działania Rady i Komisji w sprawie sposobu najlepszej realizacji postanowień Traktatu Amsterdamskiego w obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości z 3 grudnia 1998 r. (Dz. Urz. UE nr C 19 z 23 stycznia 1999 r.). 32 Por. A. Grzelak, Współpraca policyjna w ramach Europolu, Gazeta Policyjna 2004, nr 12. 33 Dz. Urz. UE nr C 191 z 29 lipca 1992 r. 34 Podstawą prawną działania Europolu jest decyzja Rady 2009/371/WSiSW z dnia 6 kwietnia 2009 r. ustanawiającą Europejski Urząd Policji (Dz. Urz. UE L 121 z 15. 5.2009, s. 37) zwana dalej decyzją o Europolu. 35 Art. 42 ust. 1 decyzji o Europolu. 78 POZYCJA EUROPOLU W ARCHITEKTURZE BEZPIECZEŃSTWA tetów i przywilejów. Ukonstytuowanie Europolu jako agendy UE nie oddaje w pełni jego obecnego statusu prawnego jako instytucji. Z całą pewnością nie jest już organizacją międzynarodową w pierwotnym kształcie, jednakże zachował istotne uprawnienia przynależne organizacjom międzynarodowym. Omawiana swoistość instytucjonalna wynika z tego, że nie dało się w prosty sposób przekształcić Europolu z organizacji działającej w oparciu o konwencję w agencję UE (m.in. w związku z uprawnieniami operacyjnymi). W rezultacie Europol nie do końca został osadzony wyłącznie w ramach prawnych charakterystycznych dla agend UE. Ze względu na jego specyfikę oraz szczególne zadania – wyjątkowe w stosunku do zadań innych agencji – państwa członkowskie pozostawiły mu pewne uprawnienia, które miał pod rządami konwencji (m. in.: kompetencje do podpisywania umów międzynarodowych z państwami trzecimi)36. Dlatego przyjęte rozwiązania powodują, że faktycznie Europol został przekształcony w agencję unijną o specyficznych uprawnieniach. Pomimo ściślejszego powiązania z UE, ma nadal dosyć szeroką autonomię działania. Jest to w pewnym sensie powielenie rozwiązań zastosowanych przy tworzeniu Eurojustu – który jest agencją i ma prawo do podpisywania umów międzynarodowych37. Szczególność statusu prawnego polega na tym, że Europol ma faktycznie szersze możliwości działania na arenie międzynarodowej, niż wynikałoby to z formalnego statusu agencji UE. Usytuowanie instytucjonalne Europolu w ramach UE na przestrzeni ostatnich lat ulegało pewnym modyfikacjom i cały czas pozostaje dyskusyjne. Z porządkowego punktu widzenia Europol od momentu powstania był instrumentem tzw. III filara, czyli problematyki Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Karnych38, w szczególności w odniesieniu do zagadnień współpracy policyjnej, zwalczania przestępczości zorganizowanej i narkotykowej czy terroryzmu. Obok współpracy w ramach Europolu trzeci filar obejmował bezpośrednią współpracę władz sądowniczych, celnych i policyjnych państw członkowskich. Usytuowanie Europolu w trzecim filarze determinowało metody działania oraz proces podejmowania decyzji. W trzecim filarze podmiotami współpracy i jej adresatami były wyłącznie państwa członkowskie UE. Współpraca międzyrządowa w ramach trzeciego filaru Z zasady agendy UE nie posiadają kompetencji do podpisywania umów z krajami trzecimi. Tego typu porozumienia może podpisywać tylko UE. Obok Europolu jedynie Eurojust ma prawo podpisywania takich umów. 37 O prawie UE zob. np.: M. Ahlt, Prawo europejskie, Warszawa 1998; M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo europejskie, Warszawa 2002; J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2005; J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej, Warszawa 2004; J. Barcz, I. Kołowca, Prawo Unii Europejskiej Vol. 1. Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, Warszawa 2006; J. Barcz, Prawo Unii Europejskiej:zagadnienia systemowe, Warszawa 2006; F. Emert, M. Morawiecki, Prawo europejskie, Warszawa–Wrocław 2002; M. Frankowska, Prawo traktatów, Warszawa 1997; J. Galster, C. Mik, Zasady europejskiego prawa wspólnotowego, Toruń 1996; D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej, Toruń 1995; C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia ������������������� teorii i praktyki, Warszawa 2000; C. Mik (red.), Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach prawnych, Toruń 1998; J. ������������������������� Monar, R. Morgan (red.), The Third Pillar of the European Union, Cooperation in the fields of justice and home affairs, Bruksela 1994; S. Peers, ������� EU Justice and Home Affairs law, Essex 2000. 38 Pierwotna nazwa III filara UE to Wymiar Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych. 36 79 TOMASZ SAFJAŃSKI odbywała się na podstawie prawa międzynarodowego. Filar ten charakteryzował się dużym stopniem samorządności wynikającej ze współpracy międzyrządowej. Pozycję Europolu funkcjonującego w ramach III filara UE przedstawiono na rysunku 1. W przypadku Europolu współpraca międzyrządowa powodowała rozwarstwienie pomiędzy decyzjami politycznymi podejmowanymi w ramach UE a implementacją ich przez państwa członkowskie na płaszczyźnie krajowej. Wyrazisty tego przykład stanowiły doświadczenia z ratyfikowaniem trzech protokołów dodatkowych do konwencji o Europolu. W ramach III i częściowo I filaru realizowana była Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości (PWBiS). Struktura instytucjonalna PWBiS na nowo została określona przez postanowienia Traktatu z Lizbony39, który faktycznie zreorganizował w wymiarze horyzontalnym problematykę bezpieczeństwa unijnego. Przyjęto stosowanie w sposób powiązany instrumentów bezpieczeństwa wewnętrznego na poziomach krajowym i unijnym oraz dopuszczono wykorzystywanie pogłębionych form współpracy z tego obszaru poza ramami unijnymi. Europol jest więc agencją, która ma zapewniać koordynację współpracy operacyjnej, gdy w grę wchodzą sprawy bezpieczeństwa40. Przekształcenie Europolu w 2010 r. w agencję UE oznaczało, że instytucja w sposób pełnoprawny została włączona do systemu instytucjonalnego UE, a jej funkcjonowanie faktycznie przeszło ze szczebla międzyrządowego bardziej w kierunku szczebla unijnego. O pozycji w architekturze bezpieczeństwa decyduje również przyjęty model sprawowania kontroli i nadzoru nad Europolem. W modelu zewnętrznej kontroli i nadzoru wyróżnić należy m. in.: kontrolę Rady UE, kontrolę Parlamentu Europejskiego, kontrole Komisji Europejskiej, kontrolę parlamentów krajowych, kontrolę Grupy Zadaniowej Szefów Policji (PCTF), kontrolę sądową oraz kontrolę Wspólnego Organu Nadzorczego i krajowych organów nadzorczych. Przejawem kontroli wewnętrznej jest kontrola sprawowana przez zarząd Europolu oraz nadzór służbowy przełożonych nad pracownikami Europolu. Zatem z instytucjonalnego punktu widzenia kontrola oraz nadzór nad Europolem mają charakter podzielony. Z powyższego wynika, że określenie pozycji Europolu wśród instytucji bezpieczeństwa jest zagadnieniem dość złożonym. Nakładanie się kompetencji operacyjnych z innymi podmiotami architektury bezpieczeństwa (m. in.: Interpol, Frontex, Cepol, Baltcom, Seci-Center) oraz brak faktycznych możliwości egzekwowania od państw członkowskich UE obowiązku przekazywania informacji kryminalnych powodują, że Europol w zakresie działalności wywiadowczej nie wykorzystuje w pełni korzystnego położenia na styku poziomów krajowego, regionalnego, unijnego i globalnego. W konsekwencji Europol nie ma decydującego wpływu na całość architektury bezpieczeństwa. Dz. Urz. UE nr C 306 z 17 grudnia 2007 r., s. 10. T. Safjański, Europejskie Biuro Policji Europol: geneza, główne aspekty działania, perspektywy rozwoju, op. cit. s. 115–117. 39 40 80 POZYCJA EUROPOLU W ARCHITEKTURZE BEZPIECZEŃSTWA Trybunał Rada Europejska (Szefowie Państw) Komisja Rada UE (Ministrowie) Parlament COREPER SCIFA CATS Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (PSC) Grupy Robocze: PCWP, HDG, TWP, MDG, Europol WG, CCWG, SIS WG Grupy Robocze: CPG, FDWG, CIREFI WG Frontex OLAF PCTF Misje Policyjne UE Sitcen Europol Eurojust Cepol Objaśnienia: COREPER (ang. Committee of Permanent Representatives) składa się ze stałych przedstawicieli krajów członkowskich UE przy Radzie UE w Brukseli w randze ambasadorów oraz ich zastępców. Jego zadaniem jest przygotowywanie posiedzeń Rady UE, w tym Rady WSiSW. W aspekcie zagadnień terrorystycznych trzeciego filaru nadzorował Komitet Artykułu 36. SCIFA – Komitet Strategiczny do spraw Imigracji, Granic i Azylu (ang. Strategic Committee on Imigration, Frontiers and Asylum). CPG – Grupa do spraw Polityki Celnej (ang. Customs Policy Group). CIREFI – Centrum Informacji, Refleksji i Wymiany do spraw Przekraczania Granic Zewnętrznych i Imigracji (ang. Centre for Information, Discussion and Exchange on the Crossing of Borders and Immigration). PCWP – Grupa Robocza do spraw Współpracy Policyjnej (ang. Police Cooperation Working Party). HDG – Horyzontalna Grupa do spraw Narkotyków (ang. Horizontal Drugs Group). TWP – Grupa Robocza do spraw Terroryzmu (ang. Terrorism Working Party). CCWG – Grupa Robocza do spraw Celnych (ang. Customs Cooperation Working Group). Komitet Koordynacyjny do spraw Współpracy Policji Sądowej w Sprawach Karnych (Komitet Artykułu 36, fr. Comité de l’Article 36 – CATS) właściwy w sprawach dotyczących współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych. W skład Komitetu Koordynacyjnego wchodzili wyżsi urzędnicy. Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa (ang. PSC) – instytucja pomocnicza Rady UE powołana na mocy Traktatu Nicejskiego. 1 lutego 2003 r. KPiB zastąpił poprzednio funkcjonujący Komitet Polityczny, przejmując jego zadania. Opracowanie własne. Rys. 1. Miejsce Europolu w strukturze organów i instytucji UE (przed wejściem w życie Traktatu Lizbońskiego) 81 TOMASZ SAFJAŃSKI Europol’s Position in the Security Architecture Abstract The article discusses the issue of Europol’s position in the security structure. Generally, Europol’s competence covers combating organised crime, terrorism and selected forms of serious crime. The competency- with certain restrictions – is defined by the Treaty on the Functioning of the European Union and it is an essential criterion for its location in the security system. From an operational point of view, Europol’s activities are based primarily on criminal intelligence processes. The information and intelligence is collected, processed and exchanged in order to support the development of international cooperation in the fight against cross-border threats. The issue concerning Europol’s position in the security structure is extremely complex because of its specific legal status, scope of operations and the supervision and control of Europol’s activities. Key words – combating cross-border crime and terrorism, international cooperation, Europol, EU agency This article attempts to discuss the position of the European Law Enforcement Agency, commonly referred to as Europol in the international security structure. Europol is commonly but incorrectly perceived as the main element of coordination of the counter-crime and counter-terrorism cooperation in the EU. The aim of this study is to identify critical issues for the proper positioning of Europol in the security structure. The problem of Europol is quite complicated to consider and should be woven into the broader political and social context. In a review of political and legal factors, it is particularly important to define the macro-environment in which Europol operates. Thus, when referring to the role of Europol in the security structure we must specify the relationship between the tasks and powers of Europol and national police forces. Whereas, trying to indicate its place among subjects of international law we must identify the relationships between EU agencies, Europol and other international actors ( the distribution of powers). Equally important is the model of control exercised over Europol’s activities and to indicate the impact of Europol on the whole security structure. Europol is a platform for multilateral co-operation of police, border protection, customs, financial, immigration forces and sometimes special services of the EU Member States. Europol is the operational instrument aimed at countering such cross border threats as organised crime, terrorism and other forms of serious crime and related criminal offences. A demand for this type of operational cooperation was revealed in Europe following the EU integration processes. The abolition of 82 By the end of 2009, the official name was the European Police Office. EUROPOL’S POSITION IN THE SECURITY ARCHITECTURE restrictions on the free movement of persons, goods, services and capital has created new opportunities in the EU for cross-border threats. The operational activities of Europol consist primarily of criminal intelligence processes, such as collection, processing (analysis, evaluation, and interpretation) and the exchange of information and intelligence. The significance of these activities is the fact that the Europol intelligence authorities have their basis in the EU treaties. Similarly, they have the power to coordinate, organise and conduct operations carried out jointly with the competent authorities of the EU Member States or in joint investigative teams, where appropriate in cooperation with Eurojust. Use of information and intelligence forwarded with the participation of Europol in the course of investigations and activities of joint investigative teams is subject to the same rigours of data protection as if they have been gathered in the receiving Member State. Security structure in the context of combatting cross border threats covers a large number of entities and international mechanisms operating at different levels of cooperation: global, EU, regional or bilateral (including cross-border cooperation). Among others to be noted at global level are.: The United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC), The International Criminal Police Organisation (Interpol), The Organisation for Security and Cooperation in Europe (OSCE) and the Special Group for the Prevention of Money Laundering (FATF). At the EU level, as well as Europol, the following should also be mentioned.: Schengen, the European Union’s Judical Cooperation Unit (EUROJUST), the Accordingly: art. 3 and 4. 1 of EU Council Decision 2009/371/JHA of 6 April 2009 establishing the European Police Office (OJ. EU No. L 121, 15.05.2009, p. 37). Art. 88 of the Treaty on the Functioning of the European Union (former art. 30 of the Treaty on European Union), OJ. EU No. C 115, 09.05.2008, p. 49. Art. 8. 2 of the Framework Decision 2006/960/JHA of 18 December 2006 on simplifying the exchange of information and intelligence between law enforcement authorities of the Member States of the European Union (OJ. No. L 386, 29.12.2006, p. 89). Created in 1997. The Bureau is an organ of the United Nations (UN), which asists states in the fight against drugs, crime and terrorism. Created in 1923. Interpol aims to develop co-operation with the criminal police and support national police forces in the fight against international crime. Interpol endeavours to establish types of action that could lead to effectively preventing and prosecuting crime. Organising international police cooperation includes: maintaining a global system of constant communication, managing a global system of international search, and the administration of international criminal information databases. Created in 1989. The Group’s aim is to combat money laundering and the financing of terrorism both at national and international level. The group consists of 35 members (33 countries and two regional organisations). The main instruments are the Schengen Information System (SIS) and Sirene Network. SIS is a common, computer database containing information on persons or objects remaining in connection with certain legal situations (e.g. lost items, missing persons). Sirene Network is a system involving the national units of the police, customs or judiciary supporting the SIS through the exchange of supplementary information. Created in 2002. It aims to increase the effectiveness of the competent authorities of the Member States in the fight against organised crime through proper co-ordination between public prosecutors of Member States, including supporting criminal investigations related to serious cross-border crime, with particular emphasis on analyses carried out by Europol. 83 TOMASZ SAFJAŃSKI European Police College (CEPOL)10, the European Agency for the Management of Operational Cooperation at the External Borders (FRONTEX)11, the European Anti-Fraud Office (OLAF)12, the European Joint Situation Centre (SitCen)13, EU framework solutions14, EU systems and databases15, Police Chiefs Task Force (PCTF)16 and police networks (eg. Eu-Nat17, Atlas18 and Carin19). Functioning at the regional level of cooperation are.: The American Police Community (Ameripol)20, the Task Force for Combating Organised Crime in the Baltic Sea Region (Baltcom)21 and the Regional Center for Combating Transborder Crime of the South-East European Cooperation Initiative (SECI Center)22. In my opinion, a coherent system of counter-acting trans-border threats has only been developed at EU level. The system, in a broad sense, includes institutional, legal and functional measures in areas of police, customs, border security services 10 Created in 2000. The Cepol aim is the implementation of programmes and training initiatives addressed to senior officers of the police authorities of the Member States. 11 Established in 2004. The agency coordinates the operational cooperation between EU Member States in the field of management of external borders, assists Member States in the training of border guards, including the establishment of common training standards, carries out risk analyses, tracks the development of research relevant for the control and surveillance of external borders, assists Member States in circumstances requiring increased technical and operational assistance at external borders and provides Member States with the necessary support in organizsng joint return operations. 12 Established in 1999 by the European Commission to protect the financial interests of the EU. He took over the task, internal structure, methods and personnel of the pre-existing Unit for the Coordination of the Fight Against Corruption (UCLAF). Olaf is the EU institution specialised in combatting fraud and other illegal activities affecting the financial interests of the EU (including the smuggling of cigarettes and alcohol) and corruption among EU clerks. 13 SitCen operates within the General Secretariat of the EU Council in the structure of the European External Action Service. Its main task is to support the Political and Security Committee and the working groups of the Council of the EU by providing information and analysis on issues of internal and external security (including terrorism) in terms of crisis management. 14 For example: the European arrest warrant and joint investigation teams. 15 For example: Visa Information System, the European Automated Fingerprint Recognition System (Eurodac). 16 PCTF, this special committee aims to develop police cooperation across the EU Member States at the level of the highest officers of the police and the coordination of cross-border police operations. 17 Eu-Nat is the network of experts for combatting kidnappings. 18 The network of co-operation between the police units dedicated for physical combatting of terrorist threats. 19 Carin is the network for exchanging intelligence on property related to crime. 20 Founded in 2007, Ameripol brings together 20 South and Central American countries. It is the highest decision-making body in the field of international police cooperation in the region. 21 Established in 1996, Baltcom asists countries in the field of combatting such crimes as: drug trafficking, illegal migration, trafficking in persons, stolen vehicles, illegal arms trafficking and smuggling of radioactive substances and excise products. Russia is a member of Baltcom. Co-operation between Europol Member States and Russia within Baltcom provides an opportunity for exchanging important information. 22 Created in 1999, The SECI Center is focused on supporting the joint activities of the SECI countries in combatting organised crime. The centre consists of 12 Member States (Albania, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Greece, Hungary, Macedonia, Moldova, Romania, Slovenia, Serbia and Turkey). The SECI Center is the main partner of Europol in South-Eastern Europe. 84 EUROPOL’S POSITION IN THE SECURITY ARCHITECTURE and judicial cooperation in criminal matters for combatting illegal immigration, drug trafficking, terrorism, financial crimes and corruption. The EU security system, in addition to practical cooperation, also includes scientific and theoretical collaboration, which searches for new possibilities of using operational powers, improving channels of communication, standardisation of training methods and the creation of sophisticated organisational forms of cooperation. Europol acts in the security structure, which includes a significant number of players and institutions operating at national, regional, EU and global levels. From the point of view of criminal intelligence, Europol operates at the junction of four levels. This position is very advantageous because Europol can theoretically integrate operational knowledge at all levels. This is very important because only at the national level in the European Union do more than 300 institutions and organisations involved in the international exchange of criminal information operate23. A typical feature is the overlap of Europol’s operational powers with other players. For example, at the global level, Europol duplicates the powers of Interpol in the exchange of information. At EU level, Europol’s responsibilities overlap with Frontex in the performance of strategic analysis and the Schengen platform when it comes to exchanging information and CEPOL as far as police training is concerned. Mirroring permission for the exchange of information occurs at the regional level, where similar powers belong to Baltcom and Seci-Center. In discussing the relationship of Europol’s activities with those of the national police, we need to indicate assumptions that determine their character. We should also answer the question whether Europol is domineering in relation to the national police? These relationships take place primarily through supporting activities that are necessary to complement the detection efforts of national authorities. The boundary between them is very clear. Activities governed by the regulations of domestic criminal procedures are outside the competence of Europol. According to the assumption based on EU treaties and institutional terms, EU solutions for crime prevention substantially affect the objectives, tasks and practice of the police in the Member States. As a result, police cooperation in the EU, carried out by Europol and other institutions cooperating with it in the fight against crime, becomes increasingly international, cross-border and supranational. Europol, which is the forum for the police services of the EU Member States, supports the activities of its members to ensure public order and safety in a European dimension, but also at the national level of each Member State. However, Europol’s role is quite complex: on the one side it remains only an agency playing an auxiliary role to the Member States’ police; one the other side it looks like some Member States have a desire to strengthen Europol by assigning it more practical tasks24. 23 Spread: T. Safjański, The European Police Office, Europol: the origin, the main aspects of the operation, development perspectives, Wolters Kluwer Warsaw 2009, p. 11. 24 Z. Czachór, Police and the fight against crime in the regulatory system of the EU treaties, (in:) Police in Poland. Current status and prospects, edited by A. Szymaniak and W. Ciepiela, Poznan 2007, p. 29. 85 TOMASZ SAFJAŃSKI Europol has no executive powers and, therefore, has no rights based on penal procedures. This means that a Europol officer has no authority for detaining and interrogating a suspect or performing any other acts of investigation or inquiry. Its role is to assist the relevant departments conducting criminal cases in the EU. The activities of a criminal trial such as: detaining people, searching sites and securing evidence (objects, traces) are made always by the national police. Europol is only responsible for carrying out activities in support of national police operations, primarily of an informational, analytical and coordinating nature (e.g. coordination of launching of operations at the same time in different Member States). Real Europol operational support mainly includes assistance in the field of criminal intelligence, which relies mainly on the exchange of information and analysis of crime. Europol collects information from Member States, processes, analyses and distributes it. Europol manages a special computer system which is used by all Member States. Providing intelligence to the Member States takes place at two levels: strategic (crime analysis, risk assessment) and operational (providing expertise and technical support for current investigation). The Agency does not have supreme authority over the national police forces. Europol has no formal powers, even to enforce its obligations in relation to the Member States (which is clearly demonstrated by the transfer of the information to the agency headquarters in The Hague). Compared to the police services of the Member States, Europol has only limited powers related to investigation, such as initiative inquiry and the ability to participate in the work of joint investigation teams (JIT). A significant change in co-operation with Member States occurred at the beginning of 2010, after replacing the Europol Convention by a decision of the EU Council. According to the adopted solutions, Europol’s mandate includes tasks associated with criminal acts, in respect of which there is no requirement for a direct link to organised crime. As a result, Member States may apply Europol’s operational support in the field of cross-border investigations in criminal matters, which at the initial stage, do not indicate a relationship to activities of an organised character. Europol’s position in relation to national police forces has been strengthened by the introduction of some of the following mechanisms to the practice of the national police forces: Seorius and Organised Crime Threat Assessment (SOCTA), Intelligence Led Policing-ILP ) and the European Criminal Intelligence Model (ECIM ). In practice, this has meant the need for Member States to adopt a new methodology for policing and crime perception. Earlier threats of cross-border crime were perceived by most Member States as a threat of a national, not European dimension. As a result, they were controlled with the use of instruments and methodologies appropriate for domestic threats and to a limited extent by means of international cooperation, mostly bilateral. The introduction of OCTA methodology and ILP entailed diagnosis of recognition threats by Europol and preventing them with the help of European police cooperation. The result is that the police action taken by Member States in the framework of Europol aims to ensure and maintain their internal security and the security of the EU as a whole. 86 EUROPOL’S POSITION IN THE SECURITY ARCHITECTURE So far, there have been several attempts to adapt Europol’s activities in the EU to the requirements of the Member States in the fight against crime within its mandate. In the years 2000–2007, three protocols amending the provisions of the Europol Convention came into force. These protocols expanded Europol’s mandate, strengthened its role in the prevention of threats, and broadened its technical ability to provide operational support to Member States which has introduced new types of task for Europol and an adjustment to mechanisms of control over its actions. The procedure for revision of the Convention by means of protocols, due to the requirement of ratification by all Member States, has proved to be particularly difficult and unending25. It should be recalled that the EU Council adopted the 1998 Action Plan, aimed at full implementation of the provisions of the Treaty of Amsterdam in the area of justice and home affairs, indicating that Europol should have operational authority and be able to support the preparation, co-ordination and carrying out of special investigations26. Finally, Europol only received the right to ask the Member States to conduct or coordinate investigations (the so-called investigative initiative) and the opportunity to participate in joint investigation teams of the Member States. However, Europol is primarily a supporting institution, advisory and coordinating the police of the Member States. Europol does not delegate tasks for public order forces of individual states. Europol can only inform, invite, encourage and coordinate their activities. However, we can see in the EU a desire to strengthen the role of the Europol and allocate more practical tasks to the organisation. While discussing the position of Europol in the security structure, we should also bear in mind the strong ties of a legal and practical nature with the European Union. Dogmatic analysis of EU legislation requires Europol to be recognised as a sui generis EU agency specialising in cooperation between Member States in the fight against cross-border threats, in particular organised crime and terrorism. Europol‘s special place in the EU underlines the placement of the provisions on Europol in the legal acts of the treaty. This is in itself proof that the EU Member States have perceived Europol as an important platform for multilateral police cooperation. Historically, The first act that changed the original order was called protocol for money laundering – Protocol of 30 November 2000, drawn up on the basis of art. 43 paragraph 1 of the Convention on the establishment of a European Police Office amending ar. 2 and the annex to that Convention (OJ. EU No. C 358 of 13.12.2000, p. 1). The second act was called protocol for participation in joint investigation teams – Protocol of 28 November 2002 amending the Convention on the establishment of a European Police Office and the Protocol on the privileges and immunities of Europol, the members of its organs, the deputy directors and the employees of Europol (OJ. EU No. C 312 of 16.12.2002, p. 1). The third protocol called the Danish protocol – Protocol of 27 November 2003 amending the Convention on the establishment of a European Police Office, drawn up on the basis of art. 43 paragraph 1 of the Convention (Official Journal EU No. C 2 of 6.01.2004). 26 OJ. EU No. C 19 of 23.11.1999. 25 87 TOMASZ SAFJAŃSKI the basis for the formal appointment of Europol was art. K. 1 point 9 of the Treaty of the European Union of 7 February 1992 (Maastricht Treaty)27. The distinctive legal basis for Europol – like other EU agencies – is the decision of the EU Council. Europol, like other EU agencies (eg. Eurojust), is financed from the EU budget. However, in international relations Europol represents itself and not the EU. It should be noted that Europol was created on the basis of the convention, which was a classic international agreement. Thus, Europol originally had the status of an international organisation operating at the intergovernmental level. All other EU agencies were created on the basis of acts of secondary EU law. Legaldogmatic analysis of EU laws indicates that Europol has been and is the subject of public international law. Europol in the EU Member States has got legal capacity and capacity to act. Attributes used by Europol related to legal personality in the international dimension are: ability to maintain international relations (including the right of active and passive legation), contracting, taking responsibility for violation of the law, the use of immunities and privileges. Making Europol an EU agency does not fully reflect its current legal status as an institution. Certainly, Europol is no longer an international organisation in its original form, but it has retained significant powers belonging only to international organisations. The institutional specificity discussed emanates from the fact that it will not be easy to transform the Europol organisation into an EU agency acting on the basis of the convention (in connection with operating privileges). As a result, Europol is not fully embedded in the legal framework specific to EU agencies. Due to its specificity, and specific tasks – unique in relation to the tasks of other agencies – Member States have left it certain powers that Europol had under the Convention (among others: the power to sign international agreements with third countries). Therefore, the adopted solutions mean that Europol has actually been transformed into an EU agency with specific permissions28. Despite closer ties with the EU, Europol still has fairly wide autonomy of action. It is, in a sense, the duplication of solution used in creating Eurojust – which is an agency and has the right to sign international agreements. The peculiarity of its legal status lies in the fact that Europol has actually wider possibilities for action in the international arena than is the formal status of EU agencies. In recent years, Europol’s institutional location within the EU underwent some modifications and still remains debatable. Europol, from its inception, was an instrument of so called ”third pillar”, namely the issue of Police and Judicial Cooperation in Criminal Matters, in particular with regard to issues of police cooperation, the fight against organised crime, drugs and terrorism. In addition to cooperation within Europol, the third pillar includes the direct cooperation of judicial, police and customs of the Member States. OJ. EU No. C 191 of 29.07.1992. In principle, the EU’s agencies do not have the authority to sign contracts with third countries. This type of agreement may only be signed by the EU. Next to Europol, only Eurojust has the right to sign such agreements. 27 28 88 EUROPOL’S POSITION IN THE SECURITY ARCHITECTURE The location of Europol in the third pillar determined the methods of its operation and its decision making. In the third pillar, cooperation was addressed solely to the EU Member States. Intergovernmental cooperation under the third pillar was made on the basis of international law. This pillar was characterised by a high degree of self-governance resulting from intergovernmental cooperation. Europol’s intergovernmental cooperation resulted in delamination between the political decisions taken in the framework of the EU and their implementation by the Member States at national level. Three additional protocols to the Europol Convention were ratified because of this experience. As part of the third and the first pillar, Space of Freedom, Security and Justice (AFSJ) was implemented. The institutional structure of AFSJ was again re-determined by the provisions of the Treaty of Lisbon (TL), which actually reorganised the horizontal dimension of EU security issues. TL adopted the use of joint instruments of internal security at national and EU level and allowed the use of deeper forms of cooperation in this area outside the EU. Europol is, therefore, an agency that is to provide coordination of operational cooperation when it comes to security matters. Establishing Europol in 2010 as an agency of the EU meant that the fully fledged institution has been incorporated into the EU’s institutional system and its operation is actually more towards the level of the EU than the intergovernmental. Europol,s position in the security structure is also determined by the accepted model of control and supervision. In the model of external control and supervision should be distinguished: control of the EU Council, the European Parliament’s control, controls of the European Commission, national parliaments’ control, control of the Police Chiefs Task Force ( PCTF ), judicial review and control of the Joint Supervisory Body and the national supervisory authorities. A manifestation of internal control is the control exercised by the Europol Board and supervision of chiefs over officers employed in Europol. Thus, from an institutional point of view, control and supervision of Europol are divided. It follows that the determination of the position of Europol among security institutions is a fairly complex issue. Of course, consideration of the position of Europol in the security structure can not be reduced merely to indicate the ratio of Europol to the EU, Member States and other subjects of international law. Europol is one of many interrelated elements of the security structure. Incidentally, the multiplicity of institutions with authority, which often overlap each other, is a fundamental weakness of the discussed structure. The overlapping of Europol’s operational powers with other entities of the security structure (eg. Interpol, Frontex, CEPOL, Baltcom, Seci-Center ) and the lack of opportunities to extort information from EU Member States mean that Europol, in the field of criminal intelligence, is not in the most favourable position at the junction of national, regional, EU and global levels. In practice, Europol does not integrate the most important intelligence of these four levels. Consequently, Europol does not have a significant impact on the whole security structure. 89 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 Komunikacja międzykulturowa w biznesie – świat arabski mgr Mirella Uksik Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Abstract The author analyses intercultural communication in business, taking the Arab world as an example. She first embarks on the socio-historical and anthropological aspects and then moves onto socio-economic and customary issues. The author proves that knowledge about business etiquette in the Arab world, in general and in particular countries remains essential in order to maintain successful business relations. Key words – intercultural communication, Arab world, Arabs, Islam, business, culture, customs, human rights. Wstęp Interkulturowość komunikacyjna w biznesie, czyli zdolność do komunikowania się i negocjacji z przedstawicielami innych kultur jest podstawą do podjęcia skutecznej współpracy i osiągnięcia sukcesu biznesowego. Każda kultura ma swoiste cechy charakterystyczne wynikające z cywilizacyjnych uwarunkowań socjologiczno-historycznych danego regionu. Kultura arabsko-islamska ma w sobie bogate dziedzictwo. Jak częściowo sugeruje jej nazwa, zawiera silne podłoże religijne, z którego kaskadują konwencje społeczne, zaś te najsilniej są widoczne w języku ciała oraz w sposobie budowania myśli i przekazu językowego. Przeprowadzenie skutecznych działań biznesowo-negocjacyjnych w świecie arabskim wymaga zrozumienia i okazania szacunku wobec kulturowości zwyczajów arabskich, niemalże nierozłącznego w niej pierwiastka Islamu, cech charakterystycznych dla poszczególnych społeczeństw arabskich, oraz wpływu, jaki one wywierają na oblicze biznesu w regionie. Świat arabski jest terminem używanym dwojako: 1) w sensie socjologicznym, chodzi tu o pojedynczy twór społeczny w ramach, którego zachodzą różnorodne zmiany polityczno-społeczne oraz antropologiczne jak pisze np. H. Barakat, The Arab World, Society, Culture and the State, Berkeley, 1993, s. XI. 2) w sensie orientalnym, chodzi tu o kraje z dominującą kulturą arabsko-islamską i jej bogatą różnorodność językową, społeczną, historyczną oraz polityczną jak podaje np. B. ��� Lewis, ������� Islam and the Arab World, Faith, People, Culture, New York, 1976, s. 1–10. 90 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI Po 11 września 2001 roku społeczeństwom zachodnim wydawało się, że społeczeństwa arabskie są zamknięte, chaotyczne i trudne do negocjacji biznesowych. Jednak błędem jest uogólnianie skomplikowanej tematyki arabskiej kulturowości i interpretowanie jej w jednoznacznie negatywny sposób. Konsumenci arabscy i przedstawiciele biznesu doskonale zdają sobie sprawę z internacjonalizacji handlu oraz postępującego procesu globalizacji. Ma to też wpływ na zmiany społeczne, polityczne i ekonomiczne, czego wyrazem jest proces Arabskiej Wiosny, jaki został zapoczątkowany najpierw w Tunezji w 2010 roku a następnie pochłonął Egipt, Libię, Jemen, Syrię oraz w mniejszym stopniu Bahrajn. Świat arabski jest obszarem gdzie językiem urzędowym jest język arabski i tam gdzie dominuje kultura arabsko-islamska tzn. teren Afryki Północnej oraz Bliskiego Wschodu. Świat arabski ze względów językowych, religijnych i politycznych nie obejmuje Iranu, Turcji oraz Izraela. W jego skład wchodzą 22 kraje: Algieria, Bahrajn, Komory, Dżibuti, Egipt, Irak, Jordania, Kuwejt, Liban, Libia, Maroko, Mauretania, Oman, Państwo Palestyna, Katar, Arabia Saudyjska, Somalia, Sudan, Syria, Tunezja, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Jemen. Świat arabski jest silnie zróżnicowany kulturowo, etnicznie i językowo, natomiast tożsamość arabska jest wyrazem składowej poszczególnych elementów charakterystycznych dla tej kultury – ich dziedzictwa historycznego, religijnego i społecznego. Obecnie, obserwuje się odejście od używania pojęcia kultury arabsko-islamskiej, jako tej charakterystycznej dla społeczności arabskich, na rzecz używania pojęcia kultur arabsko-islamskich, aby podkreślić ich różnorodność. Można jednak znaleźć punkty wspólne dla różnorodności tej kultury, w tym konwenanse i zachowania społeczne, które przeniknęły do religii, czy to u dzisiejszych Arabów chrześcijan czy Arabów muzułmanów. Z religii zaś przeniknęły do życia codziennego, scalając społeczeństwo oraz nadając mu rytm i normy. Wokół pojęcia Arabowie Jednym z najbardziej powszechnych założeń wobec przedstawicieli świata arabskiego jest mniemanie, że wszyscy Arabowie to muzułmanie, zaś wszyscy muzułmanie to Arabowie. Nic bardziej błędnego. Świat arabski, z punktu widzenia religijnego, jest zróżnicowany – znacząca liczba arabskich chrześcijan zamieszkuje Egipt, Liban, Syrię, Palestynę, Jordanię i Irak. Liczbę wszystkich Arabów na świecie szacuje się na 225 mln osób, z czego muzułmanie stanowią ok. 96 proc., co daje 216 mln Office of the Deputy Chief of Staff for Intelligence, US Army Training and Doctrine Command, Arab culture awareness: 58 factsheets, Kansas, 2006, s 1. Więcej ���������������������� na ten temat w http://www.cotf.edu/ earthinfo/meast/MEpeo.html 21.12.2013. E. Feghali, Arab Culture Communications Patterns [w:] International Journal of Intercultural Relations, 21, 1997 s. 345–378. R.S. Zaharna, An Associative Approach to Intercultural Communication Competence in the Arab World [w:] D. K. Deardorff [pod red.] Sage Handbook of Intercultural Competence, Thousand OaksCalifornia 2009, s. 179–181. 91 MIRELLA UKSIK arabskich wyznawców Islamu. Stanowią oni 20–24 proc. wszystkich muzułmanów na świecie. Następną pod względem liczebności grupą etniczną muzułmanów są Indonezyjczycy, których jest ok. 207 mln, co stanowi 20–23 proc. Liczbę wszystkich muzułmanów na świecie szacuje się na ok. 1,6 mld – to 23 procent światowej populacji. Nie ma dokładnych danych, gdyż w wielu państwach muzułmańskich nie przeprowadza się regularnych spisów ludności. Wyznawców Islamu przybywa rocznie ok. 3 procent. Arabowie pochodzą z Półwyspu Arabskiego, terenów dzisiejszej Arabii Sau- dyjskiej i Jemenu. Terminem Arabowie, do końca XIX-go wieku, określano plemiona beduińskich nomadów zamieszkujących pustynię Arabii, zgromadzone w poszczególnych, czasem między sobą rywalizujących, klanach. Tam też narodził się język arabski. Arabowie, podobnież ich sąsiedzi, Asyryjczycy, Aramejczycy, Kanańczycy, w tym Hebrajczycy, to ludy semickie. De facto, dzisiejszy język hebrajski, arabski oraz etiopski mają wiele podobieństw. Od XIX-go, a szczególnie od XX-go wieku, arabski nacjonalizm, a raczej panarabizm, zaczyna nabierać na znaczeniu. Przed narodzinami Islamu, kluczową rolę w budowaniu arabskości odgrywała poezja i literatura, która łączyła rozpierzchłe ludy z półwyspu. Szczególnie istotne dla kultury arabskiej były i do tej pory są, tzw. qasidy, które opiewały zalety i reguły życia nomadyjskiego takie jak honor, lojalność, odwagę, hojność oraz poczucie solidarności plemiennej. Bez wątpienia, znalazły one swój oddźwięk w Koranie. Spisujący pierwszy najwcześniejszą historię Arabów al-Muqqadima, Ibn Khaldum (1332–1106) zrelacjonował spotkania międzykulturowe Arabów z nieArabami, zaś Albert Hourani w 1992 roku napisał w tej mierze traktat History of the Arab peoples. W czasach niepokojów polityczno-społeczno-ekonomicznych na Półwyspie Arabskim, prorok Mahomet, twórca i propagator idei Islamu przyczynił się do ideologicznego scalenia myśli arabskiej na gruncie duchowo-społecznym. W 622 roku, prorok utworzył pierwszą wspólnotę religijną w Medynie. Język arabski grał kluczową rolę w rozpowszechnianiu się Islamu, zaś jego główna księga Koran o niezwykłym stopniu szczegółowości zasad religijno-społecznych, zawierająca przesłanie od monoteistycznego Boga dla proroka Mahometa, stała się esencją Islamu. Arabowie wyznający Islam, czyli religię pokoju, zostali nazwani muzułmanami, to znaczy tymi, którzy są poddani religii pokoju, żyją zgodnie z jej zasadami. Islam kieruje się pewnymi regułami, o których interlokutorzy biznesowi powinni być świadomi, podejmując kontakty z przedstawicielami biznesu w świecie arabskohttp://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=20 13.12.2013. Więcej na ten temat w: Office of the Deputy Chief of Staff for Intelligence, US Army Training and Doctrine Command, Arab culture awareness: 58 factsheets, Kansas 2006, s. 3–4. S. Tamari, Who are the Arabs, Washington, 1988, s. 2–10. Niektórzy badacze dzielą opinie, że w czasach Mahometa istniały równie ważne lub ważniejsze autorytety, zaś sama tradycja islamska zaczęła powstawać nie wcześniej niż VIII–IX w. (wskazują na to prace Josepha Schachta, Janusza Daneckiego). Inna grupa twierdzi, że powstała wraz z prorokiem Mahometem i ewoluowała wraz z podbojami Arabów akulturując niektóre tradycje ludów podbitych (wskazują na to prace Lintona, ks. Krzysztofa Kościelniaka). Więcej na temat Islamu i tradycji islamskiej w J. Danecki, Podstawowe wiadomości o Islamie, Warszawa, 2007, a także przykładowo J. Esposito, Islam – the Straight Path, Oxford, 2011. 92 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI -islamskim, jednakże z przyczyn oczywistych nie zaleca się podejmowania tematów związanych z religią. Podstawą islamu jest wiara w Boga Allaha, zaś Jego istnienie nie było nigdy kontestowane przez żadne nurty pronaukowe. Nauka i wiedza nie oddzielają od Allaha. Następujące filary wiary przyświecały i przyświecają życiu codziennemu muzułmanów: 1. szahada – wyznanie wiary „Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem”, 2.� salat – modlitwa, najczęściej wykonywana pięć razy dziennie zwracając się w stronę Mekki, uczestnictwo w piątkowym nabożeństwie oraz inne modlitwy w samotności, zakat – jałmużna, obowiązek dobroczynności, traktowana, jako służba Bogu, 3.������ zobowiązuje do przekazania na cele religijne 2.5 procenta całkowitej wartości stanu posiadaniu jednostki, salm – post podczas miesiąca Ramadanu będący aktem głębokiej wiary, re4.���� fleksji i radości z objawienia Mahometowi Koranu, hadżdż – pielgrzymka, która ma być odbyta przynajmniej raz w życiu do 5.������ Mekki10. Kraje arabsko-islamskie oraz język arabski cieszą się specjalnym szacunkiem i autorytetem wśród krajów nie-arabskich islamskich, przede wszystkim ze względu na arabską kulturowość i związane z nią poczucie honoru i odwagę oraz za arabskie pochodzenie Islamu i mądrość, uważanego za wysłannika bożego, proroka Mahometa. Islam wchłonął większość arabskich konwenansów społecznych, a nawet ekonomicznych. Dzisiejsze zachowania muzułmańskich Arabów w negocjacjach biznesowych są najlepszym tego przykładem. Kluczem do satysfakcjonujących relacji jest okazanie szacunku, który nieodłącznie w społeczeństwie arabsko-islamskim wiąże się z poczuciem honoru oraz tolerancji. Przykładem tego może być list napisanym przez papieża Franciszka do imama kairskiego uniwersytetu Al-Azhar, Ahmada Al-Tadźdźiba, zapewniający o szacunku chrześcijaństwa dla Islamu i list zwrotny zapewniający o tym samym od imama podkreślający, że zostaną poczynione wysiłki, aby relacje chrześcijańsko-muzułmańskie rozwijały się w duchu zrozumienia i pokoju. Osiągnięcia i stereotypy świata arabskiego Efekt politycznej i społecznej popularności i ekspansji nowej religii był tak silny, że w dwadzieścia lat po śmierci proroka muzułmańscy Arabowie władali od Egiptu, aż po dzisiejszy wschodni Iran. Do początków panowania dynastii Abbasydów (750 r. n.e.), Arabowie byli większością w islamie, po czym islam, wraz ze swoją ekspanJ. al-Din M. Zarabozo, What is Islam, Boulder, 2005, s. 11–13. L. Szot, A. Łapa, Islam I jego wyznawcy w opiniach wybranych grup kapelanów uczestników misji pokojowych I stabilizacyjnych, [w:] Globalizacja, Nabożeństwo, Polityka, red. K. Kardis, L. Szot, Presov 2013, s. 56–57. 10 http://www.politologia.ug.edu.pl/pomoce_nauk/systemy_pol/pdf/arabia.pdf, 6.01.2014. 93 MIRELLA UKSIK sją w następnych wiekach na kraje kulturowo niearabskie do Persji, Indii, Grecji, nabrał różnorodności kulturowej, co z kolei stało się impulsem do rozwoju ekonomii, nauki i sztuki11. Arabowie mają bogate tradycje handlowe. Docierali do Indonezji, Chin i Hiszpanii, eksportując i importując bogatą ofertę towarową, tym samym poznając inne kultury. Byli uważani za tych posiadających naturalny talent do handlu i rozsądnego inwestowania. Administracja polityczna oraz konwenanse dyplomacji zostały po części zaczerpnięte z Bizancjum i Persji12, logika z Grecji, astronomia i matematyka inkorporowała indyjski system dziesiętny, papier wymyślony przez Chińczyków został nabyty przez Arabów już w X wieku, zaś umiejętności wyrobów ze szkła przybyły od Fenicjan. Wiele dzieł literackich i naukowych z Mezopotamii, Rzymu, Grecji (w tym Arystotelesa), Chin, Persji, Indii, Bizancjum tłumaczono na język arabski. Słynne bajki Bidpai przetłumaczone z sanskrytu na perski, przełożono także na arabski, zaś muzyka arabska zapożyczała elementy greckie, tureckie i indyjskie. Okres ten był nazwany złotym wiekiem, a trwał od VII-go do końca XIII-go wieku. Z Jemenu i Etiopii, picie kawy, najpierw zapoczątkowane przez tamtejszych pasterzy, rozpowszechniło się w postaci pijalń kawy w całym świecie arabskim, by potem podbić Europę i cały świat. Uczony Muhammad ibn Musa al-Khwarazimi mieszkający w Persji i Iraku, autor al-Kitab al-Mukhtasar ti hisab al-dżabr wa-l muqabala (Książki kompendium wyliczeń przez dopełnienie i zrównanie algebraiczne) obmyślił, na potrzeby prawa, zastosowanie równań algebraicznych do obliczania, ile powinien wynosić zakat oraz jak liczbowo dokonać podziału dziedzictwa majątkowego. Rozwiązania te dały podwaliny dla europejskiej i światowej rachunkowości oraz inżynierii. Certyfikaty ukończenia edukacji, także są wynalazkiem arabskim, który przeniknął najpierw do Hiszpanii i Włoch, a potem do reszty Europy. Podczas gdy uniwersytet Al-Azhar w Kairze został utworzony w X wieku, uniwersytet w Bolonii w XI wieku, zaś w Oksfordzie w XII wieku. Ibn – al Haytham w Kairze w X wieku rozwijał dziedzinę optyki i obmyślił zasadę działania pierwszej kamery13. W architekturze, dystynktywnymi dla świata arabskiego były arabeski (charakterystyczne wzory na ścianach) oraz wprowadzenie minaretów. Arabska kaligrafia, choć, w czasach późnego średniowiecza nieznacznie podupadła, należy dziś, obok japońskiej i chińskiej oraz gotyckiej i łacińskiej do najpiękniejszych na świecie. Arabowie wprowadzili także efektywny system rolniczy, np. irygacja, rekultywacja ziemi. W medycynie, wiodący był ojciec chirurgii Al-Zahrawi, przez którego obmyślone narzędzia medyczne przetrwały na świecie w zmodyfikowanej formie do dnia dzisiejszego. W kosmetyce arabskie olejki, kremy, perfumy były przywożone do Europy. Saraceni, podczas krucjat, używali pikowanych zbroi (kolczug) pochodzących najprawdopodobniej z Chin, stąd zostały zapożyczone do Europy. Arabowie, na bazie prochu wynalezionego w Chinach, prowadzili, zwieńczone sukcesem prace nad pierwszą rakietą i torpedą w XV wieku, wynaleźli także młyn w VII wieku oraz przywiedli z Indii do Europy, przez Persję, szachy, nie wspominając już o fajce A. Hourani, A history of the Arab peoples, Cambridge, 1991, s.56. Ibidem, s. 26. 13 http://lostislamichistory.com/5-muslim-inventions-that-changed-the-world 21.12.2013. 11 12 94 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI wodnej czy o pierwszym prototypie spadochronu, przypadkiem obmyślonego przez Abbasa ibn Firnasa14. Wynalezienie pierwszego zegara w XIII wieku, w tym wodnego, przypisywane jest inżynierowi Al-Dżazri w Diyar-Bakr w XIII wieku. Choć wynalazki arabskie zainspirowane kontaktami z innymi kulturami, nie dotyczyły wielkich odkryć, to jednak znacznie przyczyniły się do kształtowania globalnej myśli cywilizacyjnej i społecznej. Niewątpliwie wspomnienie ich w rozmowie z interlokutorem arabskim wpłynie pozytywnie na ogólne tempo i kierunek konwersacji. Mylnym poglądem o świecie arabskim, jak się często słyszy, jest hipoteza, że świat arabski jest niecywilizowany i zapóźniony w stosunku do świata zachodniego15. Każda cywilizacja ma swoje wzloty i spadki. Notując złoty czas świetności, pojawia się przesycenie cywilizacyjne, które prowadzi do spadku jego świetności, a z czasem do próby powrotu do minionych świetności, lecz w innym wydaniu uzależnionym od nowych sprzyjających lub niesprzyjających okoliczności. Tak też było z czasami politycznej świetności cywilizacji arabsko-islamskiej. Z czasem pojawiły się silniejsze kulturowo i politycznie wspólnoty i państwa, które zaczęły wypierać interesy polityczne tej cywilizacji, aczkolwiek to, co przetrwało to jej religia i wpływy kulturowe. Sukcesem tej cywilizacji, jak w przypadku wielu innych, było czerpanie z kultur cywilizacji sąsiadujących i podbitych oraz tworzenie jednolicącego się, do pewnego stopnia, obrazu kulturowego opartego na solidnych wartościach etycznych. Wraz z nastaniem XIV-go i XV-go wieku, sytuacja zaczęła ulegać zmianie. Na okres 1300–1900 przypada zastój rozwojowy w świecie arabskim. Jednakże, badacze tematu dowodzą, że ten okres nie był do końca pusty dla rozwoju świata arabskiego. W tym czasie dynamika polityczna i religijna odgrywała kluczową rolę. Rozwijały się, powstałe wcześniej, główne cztery szkoły myśli islamskiej: Maliki, Hanbali, Hanafi i Szafi16. Także rozwijał się nurt mistyczny sufizmu, który dawał impet do bujnego rozwoju sztuki, poezji i literatury17. Politycznie, był to ciekawy okres kształtowania się przyszłych państw arabsko-islamskich, w tym także wzrostów i upadków wielu dynastii, z których powoli rodziła się tożsamość pan-arabska oraz poszczególnych krajów, np. Maroka, Tunezji, Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Omanu, Kataru18. To także okres podbojów świata arabskiego przez Imperium Ottomanów, www.1001inventions.com. Celem tej strony internetowej jest także zapoznanie zachodniej cywilizacji z wynalazkami świata arabskiego. W ekipie biorącej udział w tym przedsięwzięciu są głównie przedstawiciele kultury i sztuki z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Turcji, ZEA, Syrii, Egiptu. Jest także dostępna wersja dla dzieci na http://www.1001inventions.com/1001/1001_YS_10pp-BW.pdf 07.10.2013. 15 Termin świat zachodni został użyty nie tyle w celu nawiązania do huntingtońskiego zderzenia cywilizacji, lecz żeby podkreślić, że chodzi w tym kontekście nie-muzułmanów na obszarze transatlantyckim. 16 Al-Sayuti, Tarikh al-Khulafa’a, Dar Elma’refah Beirut, 1417/1996, s. 267–268. 17 Narodziny myśli sufickiej datuje się na VII wiek, zaś intensywny jego rozwój rozpoczął się od XI-go wieku. �������������������������������������� Więcej na ten temat w: H. Abu Hanieh, Sufism and Sufi orders: God’s spiritual path: Adaption and Renewal in the Context of Modernization, Amman, 2011, s. 9–10. 18 Tunezja, jako pierwszy kraj arabski proklamowała konstytucję w 1861 roku. Saudyjska Arabia powstała w 1760 roku. W Maroku sułtan Hassan wprowadził, dystynktywne dla regionu, reformy religijne i społeczne w 1973 roku. Kalendarium świata arabskiego, arabsko-islamskiego od 1500 p.n.e. do 2013 n.e. oferuje: http://www.scaruffi.com/politics/arabic.html 09.09.2013. 14 95 MIRELLA UKSIK który nabrał na sile w 1516 roku po aneksowaniu przez Ottomanów Syrii i Palestyny oraz po pokonaniu Egiptu w 1517 roku. Wraz z wiekiem XIX pojawiły się coraz silniejsze europejskie wpływy polityczne, głównie brytyjskie i francuskie, które najpierw miały ograniczyć wpływy Imperium Ottomańskiego w regionie, zaś potem przerodziły się w silne działania o charakterze już kolonialnym i celowo, na swoje potrzeby polityczne, dzielącym społeczeństwa arabskie19. De facto, przed kolonializmem, świat arabski nie czuł potrzeby podziału na państwa, w formie takiej jak to było ówcześnie w Europie. Afiliowano się etnicznie, językowo, politycznie odczuwając jedność pod kalifatami albo sułtanatami. Kolonizacja wzbudziła tendencje nacjonalistyczne20 pośród dumnych i honorowych społeczeństw arabskich i nacjonalistyczno-globalistyczne wyrażające się chęcią utworzenia własnych niepodległych i suwerennych państw, które byłyby partnerami politycznymi, na równych zasadach, państw europejskich. W XX wieku świat arabski politycznie się sformalizował i powstały niepodległe państwa: Maroko, Tunezja, Sudan – 1956, Algieria – 1962, Libia – 1951, Egipt – 1922, Syria, Liban, Jordania – 1946, Arabia Saudyjska – 1932, Jemen – 1967, Irak – 1930, Kuwejt – 1961, Bahrajn, Katar i ZAE – 1961, Oman – 1970. Niektórzy analitycy twierdzą, że linie graniczne w większości zaproponowane przez kraje europejskie, nie do końca odzwierciedlały potrzeby społeczeństw arabskich, pewne animozje umocniły się, jak to jest np. w przypadku Jemenu21. Z czasem, wzrost świeckości w życiu społecznym i politycznym w świecie zachodnim był ogólnie niezrozumiały dla świata arabskiego. Pewne zachowania o nacechowaniu negatywnym (krytyka religii, zmiana religii, cudzołóstwo, homoseksualizm, uczestnictwo w przemyśle nierządu, używki itd.22) występujące w społeczeństwie zachodnim są postrzegane w świecie arabsko-islamskim jako te, na które zezwala religia świata zachodniego. W ten sposób wizerunek religii, głównie chrześcijaństwa, jest niekorzystny, co prowadzi w konsekwencji również do osłabienia wizerunku przeciętnego Europejczyka. Rozdział państwa od religii jest w zasadzie czymś zupełnie obcym w świecie arabskim. Jest to widoczne przez pryzmat ustrojów politycznych, używanych systemów prawnych, wpływów byłych kolonii i oddźwięku tychże elementów Brytyjczycy przejęli Egipt w 1888, (Indie w 1857,), w Arabii wspierali w 1916 roku gubernatora Mekki, Sharifa Husajna w trakcie przeprowadzania zwycięskiej rewolty przeciw Otomanom, które i tak już chyliło się ku upadkowi. Brytyjczycy objęli swoim protektoratem: Egipt, Irak, (Trans)jordanię, Oman, ZAE, Bahrajn, Katar, Sudan. Warto jest wspomnieć, że po pierwszej wojnie światowej, Brytyjczycy pozwolili się osiąść, choć z pewnymi ograniczeniami, społecznościom żydowskim na terenach Palestyny, co zirytowało społeczności arabskie żyjące na tamtych terenach od 1187 roku kiedy to Salahaddin odbił je krzyżowcom. Francuzi objęli protektoratem Maroko, Algierię, Syrię i Liban, a Włosi – Libię. 20 University of Notre Dame, In, http://ocw.nd.edu/arabic-and-middle-east-studies/islamic-societies-of-the-middle-east-and-north-africa-religion-history-and-culture/lectures/lecture-4. 21 http://lostislamichistory.com/how-the-british-divided-up-the-arab-world/ 02.01.2014. �������� Książka F. Alkhateeba, Lost Islamic History ma być w sprzedaży od kwietnia 2014 roku. 22 Te zachowania są ogólnie zakazane przez Islam. Naturalnie zdarzenia takie mają miejsce w pewnych krajach muzułmańskich (np. homoseksualizm), lecz piętnuje się je bardzo mocno moralnie i prawnie. 19 96 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI na rozwój społeczny w poszczególnych krajach świata arabskiego. Należy także zaznaczyć, że Wiosna Arabska, jako efekt uboczny, wpłynęła na zaostrzenie podziałów między społecznościami sunnickimi, a szyickimi, szczególnie w Bahrajnie, Libanie, Syrii i Iraku. Pomimo tego, że podział w Islamie na nurt sunnicki i szyicki wydaje się być sprawą stricte religijną, to jednak w związku z tym, że religia jest częścią systemu politycznego w tych krajach, nie można tego podziału dyskredytować na tle ogólnej sytuacji społeczno-politycznej i prawnej23. Karty Praw Człowieka, a pozycja kobiety w społeczeństwie islamsko-arabskim Warto też w tym kontekście wspomnieć o Arabskiej Karcie Praw Człowieka24, która do pewnego stopnia ma wpływ na społeczeństwa arabsko-islamskie. Choć niektórzy twierdzą, że bardziej powstała ona ze względu na presję ze strony społeczeństw zachodnich, która pozwalałaby na wprowadzenie większej ochrony prawnej jednostki, a w szczególności kobiety. Karta jest o tyle przełomowa, że jej art. 3 wprowadza potwierdzenie równości mężczyzny i kobiety, jej art. 34 gwarantuje prawa dziecka25, oraz art. 40 ochronę osób niepełnosprawnych. Niestety, pomimo, iż karta była przyjęta, mechanizm jej egzekwowania pozostawia nadal wiele do życzenia. Także należy wspomnieć o istnieniu Deklaracji Kairskiej Praw Człowieka w Islamie adoptowanej w 1990 roku przez Organizację Państw Islamskich, która, jednak de facto, jest kompatybilna z zasadami Szariatu26 oraz prawem islamskim27. W krajach bardziej konserwatywnych z punktu widzenia ustrojowego i prawnego, 23 Podział islamu na sunnicki i szyicki wyniknął z różnicy zdań na temat tego kto był następcą proroka Mahometa – jego towarzysz Abu Bakr czy Ali ibn Abi Talib, który był kuzynem i zięciem proroka Mahometa, a także nad naturą przywództwa muzułmańską wspólnotą. W roku 661 n.e. Ali został zamordowany. Ci, którzy wspierali Alego, później zostali nazwani szyitami od shi’at Ali czyli pomocnicy, ci którzy wspierają Alego. Zaś sunnici przejęli swoją nazwę od sunny, czyli od tych podążających za zbiorem opowieści o życiu Mahometa. ������������������������������������� Więcej na ten temat w: M. Blanchard, Islam: Sunnis and Shiites, Washington, 2009. ����������������������������������������������������� Kraje gdzie społeczności szyickie stanowią ponad 50% ������������������� to: Bahrajn, Irak, Jemen oraz, z przeważającą większością szyicką w stosunku do sunnickiej to Liban. http://www.thestar. com/news/world/2013/09/06/sunnishia_split_the_mideasts_new_great_divide.html, 6.01.2014. 24 M. Amin al-Midani, M. A. Al-Midani, La Ligue des Etats arabes et les droits de l’homme [w:] Scienza & Politica, Bologna, nr 26, 2002, pp. 101–114. Liga ����������������������������������� Arabska przyjęła pierwszą wersję Arabskiej Karty Praw Człowieka w 1994 roku. Druga wersja Karty została przyjęta na Szczycie Arabskim w Tunezji w 2004 roku. Pomysł Karty zrodził się w 1960 roku, kiedy to Unia Arabskich Prawników zaproponowała sporządzenie takiej Karty Lidze Arabskiej. 25 Oddzielny Praw Pakt Dziecka Arabskiego został przyjęty przez Ligę Arabską w 1983 roku w Tunisie, M. Amin Al–Midani, Le Pacte des Droits de l’Enfant Arabe de 1983, Strasbourg, 2003, s. 2. Ochrona praw dziecka jest odzwierciedleniem promowania wartości arabsko-islamskich i modelu pro-rodzinnego charakterystycznego dla tej kultury. 26 Szariat, shari’at – islamskie prawo kanoniczne bazujące na naukach Koranu, Hadisach i Sunnie podające religijne i świecki obowiązki, a także kary prawne wynikające z łamania lub nie wykonywania obowiązków – http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/sharia, 5.01.2014. 27 http://www.acihl.org/articles.htm?article_id=1, 16.12.2013. 97 MIRELLA UKSIK jak Arabia Saudyjska, Oman, Katar, Jemen, Kuwejt, należy szczególnie zwracać uwagę na niekomentowanie czy promowanie spraw związanych z tematyką praw człowieka w wydaniu europejskim czy w kontekście Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Szczególnie źle odbieranym było i jest mniemanie świata zachodniego, że społeczeństwa arabskie i islamskie są zapóźnione w rozwoju społecznym. Wynika to z przeświadczenia świata zachodniego, że drogą obraną przez ten świat powinny podążać pozostałe kraje. Czy ten pogląd jest słuszny czy nie, nie zwalnia to obu stron od okazania sobie tolerancji, która winna być motywem przewodnim w codziennej komunikacji, a szczególnie biznesowej. Wydaje się, że świat zachodni najczęściej poddaje krytyce status kobiety w społeczeństwach arabsko-islamskich. Tu pojawia się kolejna kwestia, czy kobiety mogą być obecne w biznesie w świecie arabskim oraz jak są odbierane kobiety świata zachodniego pragnące prowadzić sprawy biznesowe lub negocjacyjne w świecie arabskim? Można też zadać pytanie, czy jest to świat zastrzeżony tylko dla mężczyzn? Debaty nad rolą kobiety w świecie arabsko- -islamskim stanowią kontrowersyjny temat, a samo zagadnienie jest często nadinterpretowane w znaczeniowo odmiennych kierunkach oraz w zależności od kontekstu. Według Koranu, między innymi w wersach 2:188, 33:36 i 85:11, kobieta jest równa mężczyźnie przed Bogiem, aczkolwiek każde z nich ma swoje obowiązki. Powinności mężczyzny mają kobiecie ułatwić wykonywanie jej obowiązków względem rodziny28. Istnienie równości kobiety i mężczyzny w Koranie może dziwić przedstawicieli świata zachodniego, gdyż równość kobiety i mężczyzny, w pojęciu zachodnim oznacza możliwość wykonywania męskich obowiązków czy zawodów przez kobiety i odwrotnie, zaś w Islamie te obowiązki są z góry ściśle określone, jako te, a nie inne przynależące do kobiety, a inne do mężczyzny. W czasach wiktoriańskich, w Anglii, uważano, że kobiety arabsko-islamskie mają zbyt duże przywileje w stosunku do tych posiadanych przez mężczyzn, chociażby ze względu na to, że mogły posiadać nieruchomości. Współcześnie natomiast panuje przekonanie, że kobiety arabsko-islamskie są ciemiężone i zmuszane do noszenia chusty na głowie hidźab, szajla, khimar lub całkowitego zakrywania twarzy z otworem na oczy nikab 29 i narzut zakrywających całe ciało typu abaya lub czador. Poglądy na ten temat różnią ekspertów i badaczy w zależności od siły tradycji i opinii panujących w poszczególnych krajach świata zachodniego, jak i arabskiego. Mało jest kobiet arabsko-islamskich, które są aktywne w życiu polityczno-społecznym, w większości, nie interesują się tym, co o nich myśli świat zachodni. Część z nich ignoruje fakt swojej ciężkiej sytuacji i akceptuje napotkane życiowe okoliczności i tradycję. W ostatnim czasie, fundacja Thomas Reuters przeprowadziła sondaż na temat sytuacji kobiety w świecie arabskim. Ankieta podaje, że sytuacja w Egipcie przedstawia się najgorzej. Tam najczęściej zanotowano przypadki molestowania sek28 M.Z. Khan, Woman in Islam, Islamabad –Tilford, 1988 s.1–6, 10–12, B. Freyer Stowasser, Woman in the Qu’ran, Traditions and Interpretations, Oxford, 1994, s. 13–25, więcej na ten temat na s. 85–119. 29 H.A. Hellyer, Women’s Rights Survey Raises Too Many Questions, 14 November 2013, Brookings, http://www.brookings.edu/research/opinions/2013/11/14-women-rights-egypt-hellyerh# 1.01. 2014. 98 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI sualnego, uszkadzania genitaliów kobiecych, handlu kobietami i ogólnej przemocy wobec nich. Najlepiej kobiety są traktowane na Komorach. Ranking przedstawia się następująco: 2 – Oman, 3 – Kuwejt, 4 – Jordania, 5 – Katar, 6 – Tunezja, 7 – Algieria, 8 –Maroko, 9 – Libia, 10 – ZAE, 11 – Mauretania, 12 – Bahrajn, 13 –Dżibuti, 14 – Somalia, 15 – Państwo Palestyna, 16 – Liban, 17 – Sudan, 18 – Jemen, 19 – Syria, 20 – Arabia Saudyjska, 21 – Irak30. Sondaż jest bardzo zdywersyfikowany, jednak jest w nim więcej opinii negatywnych niż pozytywnych, które raczej nie świadczą o dramatycznym progresie statusu kobiety. W Iraku sytuacja kobiet pogorszyła się od obalenia Saddama Husajna oraz inwazji amerykańskiej w 2003 roku. W Arabii Saudyjskiej zanotowano postęp w stosunku do sondaży z lat poprzednich głównie dzięki wyborowi 30 kobiet do 150 osobowego rady/parlamentu. Ciągle jednak kobiety saudyjskie nie mogą podróżować zagranicę, pracować, otwierać konta bankowego czy też zapisać się na studia wyższe bez aprobaty krewnego mężczyzny. W Syrii sytuacja kobiet drastycznie się pogorszyła w wyniku wojny domowej i to one są najbardziej narażone na przemoc seksualną i niekiedy stają się ofiarami w procederze handlu żywym towarem. W Jemenie kobiety protestowały wraz z mężczyznami w 2011 roku podczas rewolucji i udało im się wywalczyć 30% uczestnictwa w narodowej konferencji dialogu, która debatowała nad reformami konstytucyjnymi, aczkolwiek pomimo to przemoc wobec kobiet pozostaje poważnym problemem. W Libii, od obalenia prezydenta Kadafiego, nie wiele się zmieniło dla kobiet, pojawiły się za to porwania, a przemoc w stosunku do kobiet się zwiększyła. Z sondażu wynika zaskakująco, że sytuacja kobiet jest lepsza w Somalii niż Libanie, zaś wyspy Komory to miejsce, gdzie kobiety są najlepiej traktowane. Niektórzy badacze dyskredytują wyniki ankiety, ponieważ była ona przeprowadzona wśród ekspertów praw kobiet ze świata arabsko-islamskiego, nie zaś wśród zwykłych kobiet arabskich31. Pozycja kobiety w świecie arabsko-islamskim jest zagadnieniem bardzo złożonym i ściśle związanym z tematem ewolucji islamu. Wiodąca rola mężczyzn w rytuale religijnym, pomimo braku hierarchii religijnej, stymulowała i wzmocniła bezprecedensowo rolę mężczyzn w społeczeństwie, zaś pewne elementy prawa obyczajowego i Szariatu odizolowały rolę kobiet i ograniczyły ją w najlepszych przypadkach do pracy na roli, w urzędach i przy gospodarstwie domowym. W czasach przed-islamskich oraz tych współczesnych Mahometowi i w początkach rozwoju Islamu, pozycja kobiety była znaczniejsza społecznie niż obecnie. Mimo to patriarchat był, jest uprzywilejowany i stanowi nieodłączny element życia i świata arabsko-islamskiego. Początki patriarchatu w pisanej tradycji islamskiej odnajdywane są już w Koranie. Podczas wizyty Abrahama u jego syna Ismaela – pod nieobecność Ismaela, jego żona nie oferuje mu nic do jedzenia, Ismael, dowiedziawszy się o tym odprawia ją i bierze nową żonę. Abraham ponownie odwiedza syna podczas jego nieobecności – tym razem żona przyjmuje ojca z należytymi honorami. Ta historia odzwierciedla już wtedy istniejącą silną rolę mężczyzn, a w szczególności niemalże absolutną rolę ojca, jako głowy rodziny w hierarchii społecznej. 30 31 http://www.trust.org/spotlight/poll-womens-rights-in-the-arab-world/ 2.01.2014. Ibidem. 99 MIRELLA UKSIK Na początku XIX-go wieku pojawiły się nurty reformatorskie w Egipcie, Syrii i Libanie, które miały na celu wzmocnienie i liberalizację pozycji kobiety, aczkolwiek winą za ich fiasko niektórzy badacze obarczają rolę przywódców kolonialnych, którzy woleli faworyzować dla własnych celów uwiarygodnienia politycznego i pogłębienia wpływów, swoich interlokutorów patriarchalnych32. Pomimo uczestnictwa kobiet walczących w rewolucjach, chociażby w Algierii na początku lat sześćdziesiątych, czy w Arabskiej Wiośnie, ich rola, pomimo nadziei na ich większy wkład w życie polityczno-społeczne, ciągle nie daje im takich możliwości, jakie mają kobiety w świecie zachodnim, a które otworzył dla nich uniwersalizm demokracji. Kobiety pochodzące ze świata zachodniego, działające w biznesie są postrzegane w specyficzny sposób przez interlokutorów arabsko-islamskich. Mimo tego, że świadomie wykluczają kobietę arabsko-islamską z wiodących funkcji biznesowo-politycznych, to jednak akceptują w tej roli kobietę pochodzącą z zachodu. Kobiety zachodnie pracują w firmach na Bliskim Wschodzie, dlatego obraz kobiety zajmującej się biznesem nie jest czymś obcym33. Gorzej przedstawia się postrzeganie turystek pochodzących z Zachodu, o których panuje opinia, że ubierają się i zachowują w sposób pokazujący brak szacunku dla tradycji islamskiej i prawa obyczajowego34. W kontaktach biznesowych, sytuacja kobiet arabskich jest zróżnicowana. Najczęściej nie odgrywają one znaczącej roli decyzyjnej, dlatego większość spotkań odbywa się w gronie mężczyzn. Tak np.: – w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, aż cztery kobiety to ministrowie federalni, kobiety działają tam, jako bizneswoman, w bankowości i firmach prawniczych, – w Jemenie, kilka kobiet zajmuje stanowiska ministerialne, są zatrudniane w urzędach, jako bardziej zdyscyplinowane i oddane pracy niż mężczyźni, – z kolei w Arabii Saudyjskiej kobiety nie prowadzą samochodów, istnieje znaczna segregacja pracownicza między mężczyznami i kobietami, kobiety zajmują pozycję urzędnicze, mogą być także bizneswoman35, lecz nie ma mowy o wysokich stanowiskach biznesowych potężnych firm. – w Katarze kobiety mogą uczestniczyć w spotkaniach z mężczyznami. 32 M. Fahmy, La condition de la Femme dans l’Islam, Paris, 2002, s. 7–10, 19–21. ����������� Publikacja M. Fahmy została potępiona przez Uniwersytet Al-Azhar w Egipcie jako wroga Islamowi. Pomimo, że praca pochodzi z 1913 roku, to ciągle jest wnioski są przytaczane przez badaczy współczesnych tematu jako aktualne i wnoszące ciekawy punkt widzenia. 33 A. Emmerson, S.J. Hirschfeld, A.F. Luqman, A.A. Akel, T. Sayer, Doing business in the Muslim World, New York, 2009, s. 1–7. 34 http://uk.answers.yahoo.com/question/index?qid=20060822133316AAMORtc 6.01.2014. 35 http://arabiasaudyjska.blogspot.com/2008/08/homing-in-on-unique-garment-business.html 5.01.2014. 100 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI Relacje seksualne i spożywanie alkoholu Sprawy relacji seksualnych oraz spożywanie alkoholu należy, odwiedzając biznesowo, czy turystycznie kraje arabsko-islamskie, traktować z nadzwyczajną uwagą. Koran i hadisy36 określają oba zagadnienia, co wolno i co jest zakazane. Odgrywa tu rolę prawo obyczajowe. W obu przypadkach chodzi o zachowanie zdrowego, higienicznego i moralnego trybu życiu i nieszkodzenia swojemu ciału i duchowi. Według Koranu, np. w wersie 219 Al – Baqarah napisano, że spożycie alkoholu jest wielkim grzechem, zaś w Al-Maidah, że wszelaka intoksykacja jest dziełem szatana37. Z kolei cudzołóstwo jest potępione i zakazane w wielu wersach – 23:7, 70:27-3138, np. w Arabii Saudyjskiej stosunek seksualny przedmałżeński Saudyjczyków grozi karą więzienia. Podobnie karani są obcokrajowcy, włącznie z wydaleniem z kraju. Mówienie o życiu seksualnym również nie jest dobrze widziane, czego przykładem może być, np. aresztowanie 32-letniego Saudyjczyka chwalącego się swoim życiem seksualnym w Libańskiej telewizji, której właścicielem jest Saudyjski książę AlWalid bin Talal. Użycie rekreacyjne lub posiadanie narkotyków jest także zakazane pod karą więzienia (także dla zagraniczników). Jedynie w Jemenie i Dżibuti można żuć tytoń wywołujący narkotyczne wizje liść Qat. Alkohol ogólnie jest zakazany, np. w Arabii Saudyjskiej i Kuwajcie – alkohol i jego spożywanie jest całkowicie zakazane, w Jemenie – alkohol jest dostępny w pięcio-gwiazdkowych hotelach, zaś w Zjednoczonych Emiratach Arabskich – alkohol jest dostępny w barach, restauracjach, hotelach z wyjątkiem Emiratu Szardży. Na zakup, przewóz i konsumpcję alkoholu najlepiej postarać się o pozwolenie władz, pozwoli to uniknąć potencjalnych problemów prawnych39. Kultura zachowań, a etykieta biznesowa w świecie arabsko-islamskim Wiele gestów ludzie wykonują nieświadomie, nie zdając sobie przy tym sprawy z tego, że poprzez nie wysyłają innym komunikaty, które mogą być interpretowane w sposób odmienny niż im się wydaje, tym bardziej, jeśli dotyczy to rozmów prowadzonych z osobami pochodzącymi z różnych kręgów kulturowych. Niekiedy uważa się, że nie jest ważne to, co człowiek ma do powiedzenia, lecz jak się prezentuje i zachowuje. Nasze ciało i twarz są „przekaźnikami”, które informują o naszych uczuciach, zamiarach i nastroju. Umiejętność odczytywania takich informacji i wiedza na ich temat może być bardzo przydatna zarówno w życiu zawodowym, jak i osobistym. Wraz ze zjawiskiem globalizacji, nastąpiła intensyfikacja relacji biznesowych z krajami świata arabsko-islamskiego. Sytuacja ta wymogła potrzebę usprawnienia Chodzi o opowieści przytaczające wypowiedzi Mahometa. M.H.G., Moghadam, M. Moradi, Effects of Alcohol Consuption on Human Health from the Perspective of Holy Quran and Modern Medicine [w:] Quran Med 2012 1 (3), Teheran, 2012, s. 14. 38 G.A. Parwez, Qurani Qawanin, tłum. ����������������� A. Wadoud, 2000, ����������������� Lahore, s.70–74. 39 A. Emmerson, S.J. Hirschfeld, A.F. Luqman, A.A. Akel, T. Sayer, Doing business in the Muslim World, New York, 2009, s. 5. 36 37 101 MIRELLA UKSIK tych relacji, aby sukces biznesowy był lepszy niż można się tego spodziewać i korzystny dla obu stron. Obecnie, zajmiemy się ogólnymi wskazówkami dotyczącymi spotkań z przedstawicielami świata arabsko-islamskiego oraz podkreślając jego różnorodność, na przykładzie wybranych państw takich jak Algieria, Arabia Saudyjska oraz Libia. W świecie arabsko-islamskim mowa ciała i wykonywane gesty są czymś niezmiernie ważnym 40. Podczas spotkań biznesowych pamiętać należy o podstawowych zasadach, obowiązujących w kulturze arabsko-islamskiej: • Program pierwszego spotkania powinien być lekki, nieprzeciążony. • Na pierwszym spotkaniu większość czasu spędza się na rozmowie (o rodzinie, pogodzie, ekonomii itp.), której celem jest budowanie zaufania i szacunku. • Spóźnienia są naturalne i nie powinny dziwić, jeśli spóźnienie trwa więcej niż 1,5 godziny można oczekiwać przeprosin. • Sprawy załatwia się wolno, ponieważ w tej kulturze czas biegnie wolno. • Nacisk kładzie się na szczegóły, nie na ogół tematu spotkania. • Interlokutorzy lubią wielogodzinne negocjacje. • Powitanie powinno zabrać dwa razy więcej czasu niż w kulturze europejskiej. Długi uścisk dłoni, gdy interlokutorzy dobrze się znają mogą objąć prawą ręką prawy łokieć rozmówcy – uściski są uważane za uhonorowanie rozmówcy. • Witając, zaleca się użyć formuły lokalnej assalamu-aleikum (niech Pokój będzie z Tobą), sprawi to pozytywne wrażenie na arabskim rozmówcy. • Powitanie zaczyna się od najstarszego rangą. Samemu wyciąga się rękę, ale nie do kobiet – jeśli mają życzenie same mogą wyciągnąć rękę na powitanie. • Po pewnym czasie znajomości prezenty są mile widziane, nie rozpakowuje się prezentu przed gościem. • Zachować kontakt wzrokowy, ale nie należy się wpatrywać, błądzenie wzrokiem jest uznawane za brak szacunku. • Nie należy pokazywać spodów butów pod stołem, jest to wyraz braku szacunku do rozmówcy. • Nie należy pokazywać gestu kciuka oznaczającego w porządku, ok, jest to gest przeklinający rozmówcę. • Pięść prawa na lewej oznacza, życzenie szkody dla rozmówcy. • Dłoń w gruszkę i ruszająca się na poziomie pasa w górę i w dół oznacza, że należy zwolnić dyskusję. • Kciuk na brodzie oznacza dojrzałe myślenie. • Koniuszki palców na nosie lub powiece oznaczają, że coś zostanie wykonane, jako obowiązek. • Jeśli nie układa się rozmowa, trzeba patrzeć na najstarszego w rozmowie. • Nigdy nie należy spoglądać na zegarek – to wyraz braku szacunku. 40 Poniższy zbiór wskazówek został opracowany na podstawie własnych doświadczeń oraz informacji zawartych na: http://www.globalnegotiator.com 4.01.2014,, http://www.kwintessential.co.uk 5.01.2014. http:// www.dba.org.uk/aboutdba/newsarticles/documents/DosandDonts.pdf 5.01.2014, http://www.arabian-business-etiquette.com/dos-and-donts-in-arab-business-etiquettes.php, 7.01.2014, R.S. Zaharna, Understanding Cultural Preferences of Arab Communication Patterns [w:] Public Relations Review 21 (3), Philadelphia, 1995, s. 241–255. 102 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI • Kawa, herbata powinna być zawsze podczas spotkania – przynajmniej trzy razy należy się napić się herbaty, można tylko raz odmówić. • Należy umyć ręce przed i po posiłku, miseczki z wodą i ręczniczki są podawane do stołów. • Podczas pierwszych rozmów nie mówi się, co chce się osiągnąć, należy stosować metodę małych kroczków. • Wobec raczej dużej przesądności, nie sięga się w przyszłość więcej niż do tygodnia (góra miesiąca), przynajmniej na początku negocjacji i przed dobrym poznaniem się. • Jako, że religia jest kluczowym elementem życia społecznego, modlitwa ma zazwyczaj miejsce na początku spotkania. • Honor jest najważniejszy, nie należy go kwestionować i o nim dyskutować. • Należy pamiętać o koncepcji zemsty fasil/diya (rekompensata) w krajach takich jak Irak. • Wykazywanie kompromisów spowoduje kompromis interlokutora i pozwoli zbudować silne relacje biznesowe. • Nie należy zamawiać wieprzowiny, ponieważ mięso świni jest uważane za nieczyste. • Należy unikać palenia papierosów. • Nie należy żartować z religii, a tym bardziej szahady, wręcz należy unikać rozmów o religii, która mogłaby prowadzić do stwierdzeń, jaka religia jest najlepsza. Według Koranu, Islam jest ostateczną objawioną religią, która ma precedencję nad innymi monoteistycznymi religiami. • Należy zachwalać wynalazki cywilizacji arabsko-islamskie: system dziesiątkowy, algebrę, system nawadniający, cysterny, instrumenty lirę, cytrę, harfę, tamburyn. • Należy wiedzieć, że zielony to kolor panarabski, kolor pierwszej na świecie flagi islamskiej, to nawiązanie do natury. • Ubranie interlokutora daje ważne informacje czy interlokutor jest Sunni czy Shia, czy odbył Hadżdż, z jakiego klanu pochodzi, może także sugerować z kim najlepiej się kontaktować z jego otoczenia. • Należy używać prawej ręki w jedzeniu oraz podczas dawania wizytówek. Można dawać wizytówkę obiema rękami. Lewa ręka jest uważana za nieczystą – jest używana w toalecie, tak też nie należy jej używać, aby coś pokazać w trakcie rozmowy. • Ogólnie, należy unikać gestykulacji rękami, jest to postrzegane, jako brak pewności, spokoju i solidności. • Nie należy umawiać się na spotkania podczas świąt i raczej unikać piątków. Kalendarz muzułmański ma 12 miesięcy lunarnych. Miesiące lunarne są krótsze niż słoneczne. Np. gdy Ramadan w jednym roku wypadnie w kwietniu to za 17 lat, wypadnie on w październiku. Główne święta: - ���������������������������������������������������������������������������� Lailat ul-Isra al-Miradź – święto podróży i wstąpienia upamiętniające nocną podróż Mahometa z Kaaby w Mekce do Jerozolimy, - ���������������������������������������������������������������������� Lalilat ul-Barah – noc przebaczenia dwa tygodnie przed Ramadanem, jak sama nazwa wskazuje, chodzi o szukanie przebaczenia i zapomnienia niesnasek, 103 MIRELLA UKSIK -�������������������������������������������������������������������������� miesiąc postu Ramadan wspomniany już wcześniej w niniejszym tekście, zwolnieni z postu są dzieci, chorzy, starcy i kobiety w ciąży, upamiętnia się także post poczyniony przez rodziców i dziadków Mahometa przed narodzeniem Mahometa, - ������������������������������������������������������������������������� Lailat ul-Qadr – noc siły obchodzona podczas 27-go dnia Ramadanu upamiętniająca objawienie Koranu, -���������������������������������������������������������������������� Id–ul-Fitr – zakończenie Ramadanu przepełniony spotkaniami rodzinnymi i prezentami, i wizytą w meczecie, -�������������������������������������������������������������������������� Id ul-Adha– święto poświęcenia, po modlitwach poświęca się owcę, kozę lub wielbłąda, upamiętnia się ofiarę Abrahama, jaką złożył za swojego syna Ismaela, -������������������������������������������������������������������� Dzień Hidżry – upamiętniający emigrację Mahometa z Mekki do Medyny z 622 n.e., -������������������������������������������������������������������������ Ashura – to święto obchodzą szyici pamiętając męczeństwo synal Alego Husajna oraz, -������������������������������������������������������������ Milad ul-Nabi – narodziny Mahometa z 20 sierpnia 570 r. n.e. 41,42 Algieria Algierskie społeczeństwo składa się w większości z Berberów, choć tylko 15% z nich czuje się Berberami, 1% stanowią Europejczycy. Z punktu widzenia religijnego, Algieria to kraj sunnicko-islamski, odpowiednio 1% wspomnianych Europejczyków to Chrześcijanie i Żydzi. Podziały w społeczeństwie algierskim wydają się wynikać z nierówności społeczno-ekonomicznych i braku dostępu do nowych miejsc pracy43. Obserwuje się także napięcie między rządem, a społeczeństwem, które parokrotnie w przeszłości opowiadało się przeciw rządowi, a także traumę wcześniejszych konfliktów domowych, głównie wojny domowej w latach 90-tych XX-go wieku, oraz turbulentnych czasów kolonialnych trwających 132 lata. Szacuje się, że pomimo tego, że Wiosna Arabska nie dotknęła w formie dystynktywnej Algierii, to w perspektywie długoterminowej, społeczeństwo nie widząc realnych reform, może uciec się do radykalnych protestów44. Kultura i tożsamość algierska, choć jest napiętnowana akulturyzacją dokonywaną przez francuskich kolonizatorów, ma swoje cechy charakterystyczne. Islam jest elementem podstawowym tej tożsamości. Także, przywiązanie do kultury arabskiej, berberyjskiej tamazight oraz, ogólnie, kultur afrykańskich45. Kulturowe wpływy francuskie są nadal widoczne w społeczeństwie, a głównie poprzez język francuski, który, de facto, stał się lingua franca w Algiehttp://eprints.worc.ac.uk/985/1/ISLAM_introduction.pdf, 6.01.2014. Projektowane daty świąt na przykładowo 2014 rok: Milad ul-Nabi – u sunnitów 13-go stycznia, zaś u szyitów 18-go stycznia, Lailat al-Miradź – 27 Maj, Lailat al-Barah – 14-go czerwca, początek Ramadanu – 28-go czerwca, Lailat al-Qadr – 23-go lipca, Id-ul-Fitr – 28-go lipca, Hajj – 2–7-ego października, Id ul-Adha – 4-go października, Hidżra – islamski Nowy Rok – 25 październik, Ashura u szyitów – 3-go listopada. Obecnie jest rok 1435, jest on liczony od Hidżry. 43 A. Testas, The Initiating and Magnifying Factors in Algeria’s Civil Conflict [w:] Civil Wars, Vol 4, nr 1 (Spring 2001), s. 125–141. 44 A. Arieff, Algeria: Current issues, Washington, 2013, s.6. 45 A. Kessab, M. Boukrouh, Country profile: Algeria, 2011, Cape Town, s.2. 41 42 104 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI rii. Otwartość na relacje biznesowe, spośród, wszystkich krajów kontynentu Afryki plasują Algierię w 2013 roku na 34 miejscu z 52, niestety przy tendencji spadkowej o 15 miejsc od 2000 roku46. W skali światowej, Algieria jest na 152 miejscu, z 189, rankingu Banku Światowego w zakresie Ease of Doing Business (łatwości działań biznesowych) w 2013 roku. Polska dla porównania jest na 45 miejscu, Singapur ma miejscu pierwszym47. Etykieta biznesowa przedstawia się następująco48: • Językiem biznesu jest język francuski i arabski, język angielski jest także akceptowany. W związku z tym, zaleca się posiadać wizytówki w tych językach. Kopie prezentacji powinny być po francusku i arabsku. • Spotkania należy organizować z miesięcznym wyprzedzeniem i potwierdzić dzień przed aktualnym spotkaniem. W dobrym tonie jest być na czas na spotkanie i czekać, aż ono nastąpi pomimo ewentualnych spóźnień. • Już na pierwszym spotkaniu można zaprezentować, co zamierza się zaoferować. Pytania zadawane mogą być bardzo techniczne. • Spotkania są często przerywane, ale to nie jest oznaka braku szacunku. • Większość firm jest zamknięta w piątki. • Jest preferencja dla kontaktu osobistego i papierowego (list i faks), niż poprzez e-mail. • Regularne spotkania zapewnią sukces biznesowy. • Osoba danej rangi spotyka swoich odpowiedników. Algierczycy są na tym punkcie bardzo czuli. • Osoby, którym słowu można ufać to zarząd firmy i z nimi należy prowadzić rozmowy. • Honor jest niezwykle ważny, jeśli nie zrealizuje się jakiejś przysługi, relacja zostanie nadszarpnięta, ponieważ interlokutorowi będzie się wydawać, że „stracił twarz”. • Jeśli kobiety europejskie są obecne na spotkaniu, znakiem okazania jej szacunku będzie niepodanie jej ręki. • Należy przestrzegać tytułów osobistych w rozmowie: „Sheikh”, doktor, mecenas itd. • Akt oferowania podarunku jest cenniejszy niż sam podarunek, cementuje relacje. Nie powinno się wręczać podarunku lewą ręką, lecz obiema albo prawą. • Nie należy wymachiwać palcem wskazującym, ponieważ jest to uważane za brak szacunku. • Algierczycy kierujący firmą to zazwyczaj osoby, które studiowały we Francji. • Jeśli mówi się o najczarniejszym rozwiązaniu, dobrze dodać, biid eszar (niech Bóg zachowa). 46 Press release (oświadczenie prasowe): Algeria ranks 25th out of 52 in 2013 Ibrahim index of African Governance, London, 2013, s. 1. 47 http://www.doingbusiness.org/rankings, 7.01.2014. 48 http://www.globalnegotiator.com/en/algieria-business-culture-and-business-etiquette, http://www. kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/algeria.html 6.01.2014. 105 MIRELLA UKSIK • Uważać trzeba, na trudne rozmowy natury administracyjnej związane z tym, kto zajmie się transportem, cłami itp. Algierczycy mogą oczekiwać, że to nie oni mają się tym zająć. • Podczas negocjacji, szanuje się ton przyjacielski z anegdotami, zbyt agresywny ton świadczy, w ich pojęciu, o nadmiernej chciwości. • Nie należy pytać się o rodzinę, miasto pochodzenia, lubią komplementy na temat swojej pracy. • Wspominać należy, że traktuje się rozmówcę jak brata, to podnosi zaufanie. Arabia Saudyjska Arabia Saudyjska jest krajem specyficznym, raczej zamkniętym, a w szczególności trudnym dla niemuzułmanów. Kultura saudyjska to bogaty melanż dziedzictwa islamskiego, tradycji handlowych oraz beduińskich. Kolebka Islamu, w tych świętych miejscach w Mekce i Medynie, sprawia, że ten kraj pełni rolę centralną w swoim regionie i w całym świecie arabsko-islamskim. Nauki Islamu oraz zwyczaje arabskie odgrywają kluczowe role w społeczeństwie. Saudyjczycy są szczególnie dumni ze swojej gościnności dla cudzoziemców, ofiarności i poczucia honoru49. Saudyjska struktura społeczna opiera się na grupie niż na jednostce, tak też rodzina i ród/plemiona są ośrodkami życia społecznego. Poszczególne rody łączą bliskie kontakty i tworzą one niezwykle silną sieć społeczną50. Arabia Saudyjska jest krajem sunnickim, zaś tutejszy Islam został stworzony na bazie Wahhabi, naukach ibn Tajmija i wczesnego ibn Hanbala. Wahhabi ma na celu pozbycie się z Islamu tego, co by go zanieczyszczało i pozbawiało charakteru, jaki miał jeszcze za życie Mahometa w VII n.e. To z kolei sprawiło, że społeczeństwo jest tu bardziej konserwatywne niż w innych krajach arabsko-islamskich. W biznesie, jest czymś powszednim zatrudnianie osób, jakie się zna i im się ufa, ponieważ darzy się je lub ich mentora wyjątkowym szacunkiem51. W latach 60. i 70., Arabia Saudyjska była dosyć liberalna wobec kultury świata zachodniego, co uwidaczniało się w relacjach biznesowych, aczkolwiek atak dysydenta islamskiego na wielki meczet w 1979 roku przyczynił się do powrotu do konserwatyzmu w relacjach wewnątrz kraju, a także w stosunku do cudzoziemców oraz prowadzenia z nimi działań biznesowych52. W 2013 roku, Arabia Saudyjska znalazła się na 26 miejscu, rankingu Banku Światowego Ease of Doing Business ze 189 państw ocenianych53. Konserwatyzm, zatem nie przeszkadza w prowadzeniu działań biznesowych, acz kieruje się pewnymi zasadami: http://www.kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/saudi-arabia-country-profile.html, http://www.globalnegotiator.com/en/saudi-arabia-business-culture-and-business-etiquette 12.11.2013. 50 A. Fischer, A. Manstead, The relations between gender and emotions in different cultures, Cambridge, 2000, s. 71–93. 51 A. Fischer, A. Manstead, The relations between gender and emotions in different cultures, Cambridge, 2000, s. 71–93. 52 A. Fischer, S. Nettlton, The Middle East, New York, 1990. 53 http://www.doingbusiness.org/rankings, 6.01.2014. 49 106 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI • Zdarza się, że spotkania biznesowe są przerywane przez telefony, wchodzące i wychodzące osoby. Nie jest to postrzegane jako oznaka braku szacunku. • Cementowanie relacji biznesowej trwa bardzo długo. Mogą następować cisze, ale to także nie jest oznaką braku szacunku, lecz myślenia. Relacje biznesowe są najlepsze, kiedy zyska się szacunek rozmówcy. • Urzędy zazwyczaj pracują od soboty do czwartku (od 8:00 – 12:00 i od 16:30 do 19:30, w czwartek tylko rano), choć obserwuje się tendencję od 8:00 do 17:00. • Zaleca się, aby kobiety z kręgu kultury europejskiej chodziły w abaji lub bezwzględnie miały na sobie nakrycie głowy. • Po wjeździe na teren kraju, nie należy zapominać, że podlega się saudyjskiemu prawu, w związku z tym, nie wolno spożywać i przywozić alkoholu, ponieważ można spędzić w areszcie nawet kilka tygodni. • Nie wolno robić zdjęć na lotnisku i nie zaleca się robienia zdjęć w miejscach publicznych bez uzyskania odpowiedniej zgody. • Powitanie na spotkaniu powinno być długie między mężczyznami, kobiety nie podają ręki z wyjątkiem, gdy mężczyzna pierwszy do nich wyciągnie rękę. • Zazwyczaj ściąga się obuwie przed budynkiem zakładu pracy lub biurem, tam gdzie jest dywan. Tu należy podążać za tym, co robi Saudyjczyk. • „Tak” zazwyczaj oznacza „możliwe”. • Nie należy krzyżować nóg podczas spotkania, jest to oznaka braku szacunku i braku otwartości do rozmówcy. • Kategorycznie nie należy używać lewej ręki do pokazywania. Prawej ręki należy używać przy jedzeniu oraz podczas wręczania wizytówek. • Zaleca się poczekać na rozmówcę z formułką powitania, jeśli uslyszymy assalaamu aleikum (niech Pokój będzie z Tobą), należy odpowiedzieć waaleikum salaam oraz, tym samym okazać szacunek dla kultury arabskiej. • Na pierwszym spotkaniach nie zaleca się pytać o rodzinę czy np. o zdrowie żony, na początku spotkania wypada mówić o tematach ogólnych, po kawie/herbacie, przechodzi się do spraw biznesowych. Saudyjczycy mogą pytać i lubią, o co chcą. Na kolejnych spotkaniach już rozmawia się o rodzinie i zdrowiu. • Saudyjczycy uważają, że nepotyzm nie jest oznaką korupcji, lecz zdrowych relacji biznesowych. • Saudyjczycy lubują się w języku kwiecistym i w przesadnym chwaleniu – to podkreśla ich rosnące zaufanie. • Spotkania biznesowe mogą się wydawać zbyt długie, bez końca i nie mają żadnego programu spotkania, tu trzeba okazać cierpliwość, lecz zostanie ona wynagrodzona w postaci długoterminowego kontraktu. • Jeśli jeden z interlokutorów podniesie głos, ale nie krzyk, podczas spotkania, oznacza to szczerość i spontaniczność jego wypowiedzi. • Należy utrzymywać kontakt wzrokowy, lecz bez przesady, jest to ważne i wzbudza zaufanie. • Religia jest obecna w każdej dziedzinie życia, również na spotkaniach. Nie należy przeszkadzać w modlitwach, które odbywają się zwyczajowo na początku spotkania. 107 MIRELLA UKSIK • Saudyjczycy uwielbiają konie i o tym można rozmawiać i za to ich zachwalać. Koń w tej kulturze to niemalże symbol honoru i godności mężczyzny. Symbole narodowe to także: koń, wilk arabski, czerwony lis i wielbłąd. • Jeżeli Saudyjczycy nie są zwolennikami pewnych kwestii w rozmowie, mogą o tym nie powiedzieć (chodzi o ocalenie twarzy przed otoczeniem). Jeśli pojawia się to nagminnie, Saudyjczycy powoli wycofają się z kontaktów biznesowych. • Wartości cenione to: spójność, przewidywalność (nie ryzyko), lojalność i szacunek. • Jest w dobrym tonie posiadać wszystkie dokumenty przetłumaczone na język arabski. • Nie należy oferować prezentu na pierwszym spotkaniu, ponieważ może to być postrzegane, jako łapówka i brak szacunku, prezenty oferuję się gdy relacja staje się solidniejsza. • Jeśli jest się zaproszonym do domu, to nie należy zachwalać konkretnych przedmiotów, ponieważ właściciel domu będzie czuł się w obowiązku je podarować gościowi. • Nie należy wspominać o Izraelu. • Ręka pod brodą przesuwana do góry oznacza, że ktoś jest poirytowany dyskusją. Libia Kultura libijska jest bardzo szczególna, ponieważ stanowi miksturę tradycji islamskich, rzymskich i nomadzkich z trendami stawiającymi na rozwój nowoczesnego społeczeństwa. Kraj, w szczególności po Wiośnie Arabskiej, jest w fazie odbudowy i przebudowy ekonomicznej, politycznej i społecznej. Około 90% społeczeństwa, z prawie ponad 6 milionów54, stanowią Arabowie z korzeniami po części berberskimi, pozostała grupa to Berberowie, w tym Tuaregowie. Szacuje się, że 3% to Grecy, Maltańczycy, Tunezyjczycy, Włosi, Pakistańczycy oraz Indusi. W Libii, plemiona ciągle odgrywają znaczną rolę, choć nie wszędzie jak np. w Trypolisie czy części Benghazi, które są postrzegane, jako ośrodki z wpływami współczesnego świata zachodniego55. Ze 140 plemion około 30–40 jest najbardziej wpływowych w społeczeństwie. Plemię qabila przyczynia się do stworzenia rozbudowanej struktury społecznej składającej się na ogólną tożsamość libijską56. Natura działań biznesowych w Libii opiera się na lojalnościach wobec, rodziny, plemienia i miejsca zamieszkania57. Sam zaś system ekonomiczny jest nacechowany silnymi wpływami modelów gospodarki socjalistycznej, z coraz większym otwarciem na gospodarkę rynkową, co ma też oddźwięk w relacjach biznesowych http://worldpopulationreview.com/countries/libya-population/ 5.01.2014. A. Vervelli, The role of tribal dynamics in the Libyan Future, Milan, 2013, s. 4–5. 56 U. Holm, How the Local Matters: Democratisation in Libya, Yemen Pakistan and Palestine, Copenhagen, s. 32. 57 A. Agnaia, Management Training and Development within its Environment: The Case of Libyan Industrial Companies [w:] Journal of European Industrial Training, Bingley, s. 117–123. 54 55 108 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI z przedstawicielami świata zachodniego58. Libia, figurowała w rankingu Banku Światowego dotyczącego Ease of Doing Business za 2013 rok na 188 miejscu59. Ciekawą informacją, jest, że indeks korupcyjny Transparency International z 2013 roku plasuje Libię także na jednym z ostatnich miejsc – na 172 miejscu z 17760. Tym bardziej, w działaniach biznesowych warto posługiwać się właściwą etykietą61: •�������������������������������������������������������������������������� Język angielski jest szeroko używany w biznesie, zaraz po języku arabskim. • ���������������������������������������������������������������������������� Libijczycy są znani z gościnności i przykładają wagę do uzgodnień słownych. Szukają zaufania i serdeczności. •������������������������������������������������������������������������� Cenią sobie długoterminowe zobowiązania biznesowe i po udanej transakcji lubią współpracować z tą samą firmą przez wiele lat. •��������������������������������������������������������������������� Bardziej od kontaktu mailowego/pocztowego preferują kontakt osobisty. •���������������� Mimika twarzy u ��������������������������������������������������������� Libijczyków zajmuje kluczowe miejsce podczas komunikacji •��������������������������������������������������� Zaleca się, szczególnie po zmianach politycznych w Libii ������������������������ i związanym z tym chaosie organizacyjnym, znalezienie odpowiedniego partnera i ostrożność w zobowiązaniach. Należy postarać się o solidnego, lokalnego prawnika, który ewentualnie wspomagałby prowadzenie biznesu na miejscu. •�������������������������������������������������������������� W zależności od rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej ����������� Libijczycy są bardziej lub mniej formalni, cenią sobie grzeczność i starania mające na celu zrozumienie ich kwestii. •�������������������������������������������������������������������������� Należy odpowiednio tytułować gości – jest to traktowane honorowo i bardzo poważnie. •����������������������������������������������������������������������� Prezentacje powinny być w języku arabskim oraz w języku angielskim, podobnież wizytówki. •������������������������������������������������������������� Prezenty i wizytówki wręcza się obiema rękami lub prawą ręką. •����������������������������������������������������������������������������� W negocjacjach zaleca się koncentrować, także i wzrok, na osobie decyzyjnej. Dobrze jest być wprowadzonym w kontakt z firmą przez osobę, jakiej już ta firma ufa. •����������������������������������������������������������������������� Można rozmawiać o biznesie przy kolacji. Należy akceptować oferty kawy/ herbaty. Gość może zostać poproszony pierwszy do serwowania sobie jedzenia, lub honory podania jedzenia gościowi czyni gospodarz spotkania. •��������������������������������������������������������������� Spotkania biznesowe są często organizowane w ostatniej minucie. •����������������������������������� Punktualność nie jest mocną stroną Libijczyków, ��������������������������������������� lecz jest ona wymagana od gości. •����������������������������������������������������������������������������� Sukces w negocjacjach zależy od tego, jak jest zaprezentowany produkt, który chce się im zaoferować oraz od osobistej relacji z partnerem biznesowym. •���������������������������������������������������������������������������� Składanie regularnych wizyt buduje zaufanie i długotrwałe relacje biznesowe. •������������������������������������������������������������������������������ Uścisk dłoni na powitanie jest powszechnie stosowany. Przy kolejnych wizytach powitania są bardziej entuzjastyczne i serdeczne w zależności od relacji osobistej. 58 N. Salem Mohammed Bayoud, How the Libyan Context Can Shape the Corporate Social Responsibility Disclosure in Libya, Tripoli, 2013, s. 3–5. 59 http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/libya 6.01.2014. 60 http://www.transparency.org/country#LBY 10.12.2013. 61 http://www.globalnegotiator.com/en/libya-business-culture-and-business-etiquette, http://www. kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/libya.html 6.01.2014. 109 MIRELLA UKSIK •��������������������������������������������������������������������������� Nie umawia się spotkań w piątki – większość firm jest zamkniętych od 11:00 do 15:00. •������������������������������������������������������������� Decyzje są zazwyczaj podejmowane po długotrwałych rozmowach. ��������� Libijczycy lubują się w negocjacjach. Cenią sobie cechę wytrwałości i nie lubią być popędzani. •��������������������������������������������������������������������� Uśmiech i bezpośredni kontakt wzrokowy, nieprzesadzony i ze względów oczywistych nie z kobietami, jest ważny w budowaniu relacji osobistych. •��������������������������������������������������������������������������� Można przywieźć prezent z rodzinnego kraju gościa, a jest to wręcz konieczne, jeśli odwiedza się czyjś dom prywatny. •������������������������������������ Zaleca się unikać rozmów o polityce. • Nie należy pokazywać spodów obuwia pod stołem, jest to wyraz braku szacunku do rozmówcy. • Nie należy pokazywać gestu kciuka w porządku, ok, ponieważ jest to gest przeklinający rozmówcę. • Pięść prawa na lewej oznacza, że rozmówca życzy szkody współuczestnikowi dyskusji. • Dłoń w gruszkę i ruszająca się na poziomie pasa w górę i w dół oznacza, że należy zwolnić dyskusję. • Nigdy nie należy patrzeć na zegarek, ponieważ jest to wyraz braku szacunku. Niewątpliwie, niektóre kraje arabsko-islamskie mogą być odbierane jako nad wyraz konserwatywne w stosunku do norm i pewnych przyzwoleń obowiązujących w społeczeństwach europejskich. Istnieją po obu stronach stereotypy myślowe, które przenikają mimochodem do zachowań obu stron. Wynika to z nieznajomości kontekstu kulturowego interlokutora i nieświadomej czy świadomej niechęci do kompromisu. Aczkolwiek, tam gdzie pojawiają się duże finanse, lub gdzie przymus dialogu spowodowany jest trudną sytuacją mikro i makro-ekonomiczną wówczas łatwiej o taki kompromis. W kontaktach, szczególnie biznesowych, najistotniejszym jest okazanie szacunku, poprzez znajomość etykiety biznesowej, otwartości na kompromis, wytrwałości w negocjacjach oraz szeroko rozumianej tolerancji. Bibliografia Agnaia A., Management Training and Development within its Environment: The Case of Libyan Industrial Companies [w:] Journal of European Industrial Training, Bingley, 1997 Al-Midani M. Amin, Le Pacte des Droits de l’Enfant Arabe de 1983, Strasbourg, 2003 Al-Midani M.A., La Ligue des Etats arabes et les droits de l’homme [w:] Scienza & Politica, Bologna, nr 26, 2002 Al-Sayuti, Tarikh al-Khulafa’a, Dar Elma’refah Beirut, 1417/1996 Arieff A., Algeria: Current issues, Washington, 2013 Barakat H., The Arab World, Society, Culture and the State, Berkeley, 1993 Bayoud N. Salem Mohammed, How the Libyan Context Can Shape the Corporate Social Responsibility Disclosure in Libya, Tripoli, 2013 Blanchard M., Islam: Sunnis and Shiites, Washington, 2009 110 KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA W BIZNESIE – ŚWIAT ARABSKI Danecki J., Podstawowe wiadomości o Islamie, Warszawa, 2007 Emmerson A.,. Hirschfeld S.J, Luqman A.F.,. Akel A.A, Sayer T., Doing business in the Muslim World, New York, 2009 Esposito J., Islam – the Straight Path, Oxford, 2011 Fahmy M., La condition de la Femme dans l’Islam, Paris, 2002 Feghali E., Arab Culture Communications Patterns [w:] International Journal of Intercultural Relations, 1997 Fischer A, Manstead A., The relations between gender and emotions in different cultures, Cambridge, 2000 Fischer A., Nettlton S., The Middle East, New York, 1990. Freyer Stowasser B., Woman in the Qu’ran, Traditions and Interpretations, Oxford, 1994. Hall E.T., Understanding cultural differences, New York, 1990. Hanieh H. Abu, Sufism and Sufi orders: God’s spiritual path: Adaption and Renewal in the Context of Modernization, Amman, 2011. Hellyer H. A, Women’s Rights Survey Raises Too Many Questions, Brookings, 2013. Holm U., How the Local Matters: Democratisation in Libya, Yemen Pakistan and Palestine, Copenhagen, 2013. Hourani A, A history of the Arab peoples, Cambridge, 1991. Kessab A., Boukrouh M., Country profile: Algeria,, Cape Town, 2011. Khan M.Z., Woman in Islam, Islamabad –Tilford, 1988. Lafee W., Palestinian Law and the Formation of Regular Courts JURIST – Dateline, June 19, 2012 Mahajan V., Understanding the Arab consumer [w:] Harvard Business Review, May 2013, Vol. 91, Issue 5. Lewis B., Islam and the Arab World, Faith, People, Culture, New York, 1976. Moghadam M.H. G., Moradi M., Effects of Alcohol Consuption on Human Health from the Perspective of Holy Quran and Modern Medicine [w:] Quran Med 2012 1 (3), Teheran, 2012. Office of the Deputy Chief of Staff for Intelligence, US Army Training and Doctrine Command, Arab culture awareness: 58 factsheets, Kansas, 2006. Parwez G. A., Qurani Qawanin, tłum. A. Wadoud, Lahore, 2000. Press release (oświadczenie prasowe): Algeria ranks 25th out of 52 in 2013 Ibrahim index of African Governance, London, 2013. Szot L., Łapa A., Islam I jego wyznawcy w opiniach wybranych grup kapelanów uczestników misji pokojowych I stabilizacyjnych, w: Globalizacja, Nabożeństwo, Polityka, red. K. Kardis, L. Szot, Presov 2013. Tamari S., Who are the Arabs, Washington, 1988. Testas A., The Initiating and Magnifying Factors in Algeria’s Civil Conflict [w:] Civil Wars, Vol 4, nr 1 (Spring 2001). Zaharna R. S., An Associative Approach to Intercultural Communication Competence in the Arab World [w:] D. Deardorff K. [pod red.] Sage Handbook of Intercultural Competence, Thousand Oaks-California 2009. Zarabozo J. al-Din M., What is Islam, Boulder, 2005. Zaharna R. S., Understanding Cultural Preferences of Arab Communication Patterns [w:] Public Relations Review 21 (3), Philadelphia, 1995. Vervelli A., The role of tribal dynamics in the Libyan Future, Milan, 2013. http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Arab-Spring. 111 MIRELLA UKSIK http://www.npr.org/2012/01/02/144489844/timeline-the-major-events-of-the-arab-spring, http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424127887324853704578584031255006250 http://unispal.un.org/unispal.nsf/his.htm?OpenForm. http://www.cotf.edu/earthinfo/meast/MEpeo.html. http://ccas.georgetown.edu/document/1242771122913/Who_Are_the_Arabs.pdf. http://www.politologia.ug.edu.pl/pomoce_nauk/systemy_pol/pdf/arabia.pdf. http://lostislamichistory.com/5-muslim-inventions-that-changed-the-world. www.1001inventions.com. http://www.1001inventions.com/1001/1001_YS_10pp-BW.pdf. http://www.scaruffi.com/politics/arabic.html. http://ocw.nd.edu/arabic-and-middle-east-studies/islamic-societies-of-the-middle-east-andnorth-africa-religion-history-and-culture/lectures/lecture-4. http://lostislamichistory.com/how-the-british-divided-up-the-arab-world/. http://www.thestar.com/news/world/2013/09/06/sunnishia_split_the_mideasts_new_great_divide.html. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ae.html. http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/sharia. http://www.acihl.org/articles.htm?article_id=1. http://www.brookings.edu/research/opinions/2013/11/14-women-rights-egypt-hellyerh#. http://www.trust.org/spotlight/poll-womens-rights-in-the-arab-world/. http://arabiasaudyjska.blogspot.com/2008/08/homing-in-on-unique-garment-business.html. http://uk.answers.yahoo.com/question/index?qid=20060822133316AAMORtc. http://www.globalnegotiator.com. http://www.kwintessential.co.uk. http://www.arabian-business-etiquette.com/dos-and-donts-in-arab-business-etiquettes.php. http://eprints.worc.ac.uk/985/1/ISLAM_introduction.pdf. http://www.calendarlabs.com/calendars/religious/islamic-calendar.php. http://worldpopulationreview.com/countries/libya-population/. http://www.doingbusiness.org/rankings. http://www.kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/saudi-arabia-country-profile.html. http://www.globalnegotiator.com/en/libya-business-culture-and-business-etiquette, http://www. kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/libya.html. http://www.transparency.org/country#LBY. Intercultural Communication in Business – the Arab World Abstract The author analyses intercultural communication in business, taking the Arab world as an example. She first embarks on the socio-historical and anthropological aspects and then moves onto socio-economic and customary issues. The author proves that knowledge about business etiquette in the Arab world, in general and in particular countries remains essential in order to maintain successful business relations. 112 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD Key words – intercultural communication, Arab world, Arabs, Islam, business, culture, customs, human rights Introduction Interculturalism of communication in business, i.e. an ability to communicate and negotiate with representatives of other cultures, constitutes a base from which to undertake efficient cooperation to succeed in business. Each culture has its own genuine features which result from the socio-historical and civilisational prerequisites of each region. Arab-Islamic culture has an impressive heritage. As its name suggests, this culture incorporates a strong religious background, out of which social conventions cascade, which, in turn, are most visible in the body language as well as in the thought formation process and linguistic cognition. The conduct of efficient activities in business and negotiations in the Arab world requires understanding and demonstration of respect towards the culturalism of Arab customs, its nearly inextricable Islamic element, the genuine features of individual Arab societies and their influence on the image of business in the region. After 11 September 2001, Arab societies were believed by western societies to be closed, chaotic and difficult for business negotiations. It is a common mistake to generalise about such a complex theme of Arab culturalism and interpret it in a uniquely negative manner. Arab consumers and business representatives assent to and participate in the internationalisation of the market and the progressing process of globalisation. This impacts upon social, political and economic changes and was mirrored by the Arab Spring, which firstly occurred in Tunisia in 2010 and, subsequently, embraced Egypt, Libya, Yemen, Syria, and to a lesser extent, Bahrain. The Arab world is an area where Arabic is the official language and ArabIslamic culture is dominant, i.e. in the North Africa and the Middle East. Due to linguistic, religious, and political reasons, the Arab World does not include Iran, Turkey and Israel. The Arab world consists of 22 countries: Algeria, Bahrain, the Comoro Islands, Djibouti, Egypt, Iraq, Jordan, Kuwait, Lebanon, Libya, Morocco, Mauretania, Oman, the State of Palestine, Qatar, Saudi Arabia, Somalia, Sudan, Syria, Tunisia, the United Arab Emirates and Yemen. The Arab world is discernibly diverse culturally, ethnically and linguistically. Instead, the Arab identity is a manifestation The Arab World is a term viewed from two perspectives: 1) sociological - as a single social entity in which various socio-political and anthropological changes occur, as written for example by H. Barakat in The Arab World, Society, Culture and the State, Berkeley 1993, p. XI; and 2) oriental - as countries in which Arab-Islamic culture is dominant and abundant in linguistic, social, historical and political diversities to which refer, for example, B. Lewis in Islam and the Arab World, Faith, People, Culture, New York 1976, pp. 1-10. Office of the Deputy Chief of Staff for Intelligence, US Army Training and Doctrine Command, Arab culture awareness: 58 factsheets, Kansas, 2006, p 1. More about this topic is accessible on http:// www.cotf.edu/earthinfo/meast/MEpeo.html 21.12.2013. 113 MIRELLA UKSIK of particular genuine features of the Arab culture – its historical, religious and social heritage. At present, to stress the diversity of Arab-Islamic culture, the term ‘ArabIslamic cultures’ is slowly being introduced while the term Arab-Islamic culture’, meaning that which characterises all Arab Societies, is preferably used to a lesser degree. Nevertheless, common points may still be found to demonstrate the diversity of this culture, including certain social behaviours and conventions, which permeated the region’s religions; both Arab expressions of Christianity and Arab expressions of Islam. In turn, certain social behaviours and conventions permeated everyday life, by the same token, consolidating society and shaping a distinguishable rhythm of existence and its social norms. About the term “Arabs” One of the most common presumptions about representatives of the Arab world is that all Arabs are Muslims and all Muslims are Arabs. Nonetheless, it is a misconception. The Arab world is diverse from the religious point of view – a considerable number of Christians reside in Egypt, Lebanon, Syria, Palestine, Jordan and Iraq. The number of Arabs in the world is estimated to be 225 million, out of which, approximately 96% are Muslims, i.e. 216 million. They constitute 2024% of all Muslims in the world. Indonesians are the next biggest group of Muslims – circa 207 million, which is 20-23% of the whole number of Muslims in the world. A rough estimate of Muslims in the world is 1.6 billion, which, in turn, constitutes 23% of the world population. In some countries a census is not carried regularly, therefore exact data is non-existent. The number of Muslims worldwide is growing by about 3% annually. The Arabs originate from the Arab Peninsula, the area of today’s Saudi Arabia and Yemen. Up to the 19th century the term Arabs was associated with Bedouin nomadic tribes residing in the desert of Arabia and gathered in, at times, competing clans. The Arabic language was born therein. Arabs, like their neighbours; Assyrians, Arameans, Canaanites, including Hebrews, are Semitic people. As a matter of fact, today’s Hebrew, Arabic and Ethiopian languages have numerous similarities. Since the 20th century, and particularly the 20th century, Arab nationalism, or rather pan Arabism, rose to prominence. Prior to the birth of Islam, poetry and literature played a vital role in the building of Arabness. So-called qasida were significant, which praised the virtues and norms of nomadic life such as honour, loyalty, courage, E. Feghali, Arab Culture Communications Patterns [in:] International Journal of Intercultural Relations, 21, 1997, pp. 345–378. R. S. Zaharna, An Associative Approach to Intercultural Communication Competence in the Arab World [in:] D.K. Deardorff [ed.] Sage Handbook of Intercultural Competence, Thousand OaksCalifornia 2009, pp. 179–181. http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=20 13.12.2013. More about this issue in: Office of the Deputy Chief of Staff for Intelligence, US Army Training and Doctrine Command, Arab culture awareness: 58 factsheets, Kansas 2006, pp. 3-4. 114 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD generosity and tribal solidarity. Indisputably, their influence can be found in the Quran. Ibn Khaldum (1332–1106), who first wrote out the earliest history of Arabs al-Muqqadima, recounted cultural encounters between Arabs and non-Arabs and, instead, Albert Hourani in 1992 wrote a treaty about this issue entitled History of the Arab peoples. In times of economic, political and social unrest afflicting the Arab Peninsula, the Prophet Muhammad, creator and propagator of the concept of Islam, contributed to the ideological consolidation of the socio-spiritual Arab thought. The Prophet formed the first religious community in Medina in 622 C.E. The Arabic language played a key role in the spreading of Islam. Its main book, the Quran, with a remarkably detailed level of description of socio-religious norms, featuring the message from a monotheistic God, became the essence of Islam. Arabs who follow Islam, i.e. the religion of peace, were then called Muslims, i.e. those who are subject to the religion of peace and who abide by its principles. Islam encompasses certain rules, of which business interlocutors should be aware once they interact with business representatives from the Arab world. However, discussions concerning Islam are not recommended for obvious reasons. Faith in God, Allah, is fundamental for Islam and his existence has never been contested by scientific movements or trends. Science and knowledge do not separate from Allah. The following five pillars (arkan al-Islam) of faith have guided the daily life of Muslims: 1.Shahadah – the proclamation of faith “There is no God but Allah and Muhammad is his messenger (prophet)”; 2.Salat – the prayer that is uttered five times daily in the direction of Mecca, participation in Friday’s service as well as other prayers recited in privacy; 3.Zakat - the compulsory charity/alms which is considered as a service to God, each Muslim has to offer 2.5% of an individual’s wealth each year; 4.Sawm – the fasting during the month of Ramadan , which is an act of deep faith, reflection and joy from the revelation of the Quran to Muhammad; S. Tamari, Who are the Arabs, Washington 1988, pp. 2–10. Some researchers share an opinion that in the times of Muhammad equally or more important figures for Islam existed and that the Islamic tradition commenced to form in the 8-9th century. This is shown in the works of Joseph Schacht and Janusz Danecki among others. Another group of researchers claim that it came into existence in the times of Muhammad and evolved together with Arab invasions while acculturating some traditions of the occupied lands, as it is indicated in the works of Ralph Linton and Krzysztof Kościelniak among others. More about this issue in: J. Danecki, Podstawowe wiadomości o Islamie, Warszawa, 2007, and for example in: J. Esposito, Islam – the Straight Path, Oxford 2011. J. al-Din M. Zarabozo, What is Islam, Boulder 2005, pp. 11–13. L. Szot, A. Łapa, Islam i jego wyznawcy w opiniach wybranych grup kapelanów uczestników misji pokojowych i stabilizacyjnych, [in:]: Globalizacja, Nabożeństwo, Polityka, ed. ����������� K. Kardis, ��������� L. Szot, Presov 2013, pp. 56–57. 115 MIRELLA UKSIK 5.Hajj - the pilgrimage to Mecca which should be accomplished at least once in a lifetime10. Arab-Islamic countries and the Arabic language are highly respected in non-ArabIslamic countries due to the Arab culture, the idea of honour and courage which is connected with it and the Arab origin of the divine messenger, Prophet Muhammad. Islam absorbed most Arab social and economic conventions. Today’s conduct of business and negotiations by Muslim Arabs are the epitome of this. A manifestation of respect, which is indisputably linked with the idea of honour and tolerance in Arab-Islamic societies, is the key to maintaining satisfying relations. A letter written by Pope Francis to the Imam of the Cairo University Al-Azhar, Ahmad Al-Tajjib, reassuring him about the respect of Christianity towards Islam and a letter in response displaying the respect of Islam towards Christianity, might be considered as a good example of fostering relations of peace and understanding. Achievements and stereotypes of the Arab world The political effect, social popularity and expansion of the new religion were so intense that twenty years after the Prophet’s death, Muslim Arabs ruled territory strateching from Egypt to eastern Persia. The Arabs constituted the majority in Islam to the beginning of the reign of the Abbasid dynasty (750 AD). With the expansion, in the subsequent centuries, to the culturally non-Arab countries such as Persia, India, and Greece, Islam had diversified culturally, which, in turn, became an impetus for the development of economy, science and art11. Arabs have built robust trade traditions. They managed to reach Indonesia, China and Spain importing attention-grabbing commercial offers and, by the same token, familiarising themselves with new cultures. They were said to have an intrinsic talent for trade and rational investments. Political administration and diplomatic conventions were partially borrowed from Byzantium and Persia12; logic from Greece; astronomy and mathematics incorporated the Indian decimal system; paper, which was invented by the Chinese, was acquired by the Arabs in the 10th century; and the ability to manufacture products made of glass came from Phoenicia. Numerous works of literature and science from Mesopotamia, Rome and Greece (including Aristotle), China, Persia, India, and Byzantium were translated into Arabic. Famous Bidpai fairy tales were translated from Sanskrit to Persian and then to Arabic. The Arabic music drew upon Turkish, Greek and Indian structures of music. This period was named the Golden Age and lasted from the 7th till 13th century. Coffee drinking, which was initiated by shepherds in Yemen and Egypt, spread across the Arab world in the form of coffee bars, to later conquer Europe and http://www.politologia.ug.edu.pl/pomoce_nauk/systemy_pol/pdf/arabia.pdf, http://bridgingcultures.neh.gov/muslimjourneys/items/show/242, 6.01.2014. 11 A. Hourani, A history of the Arab peoples, Cambridge 1991, p. 56. 12 Ibidem, p. 26. 10 116 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD the whole world. A scholar, Muhammad ibn Musa al-Kwarazimi, who lived in Persia and Iraq, the author of al-Kitab al-Mukhtasar ti hisab al-jabr wa-l muqabala (The Compendium of calculations through cofactors and algebraic equations) devised, for legal purposes, the application of algebraic equations to calculate the amount of zakat and divide the property heritage. These calculations were the founding element for European and worldwide accountancy and engineering. The certification of education’s completion is an Arab invention, which was later used in Spain, Italy and the rest of Europe. Whereas the university al-Azhar in Cairo was founded in the 10th century, the university in Bologna in the 11th, Oxford had to wait until the 12th century. In the 10th century in Cairo, Ibn al-Haytham developed optics and formulated the modus operandi of the first ever camera13. Arabesques (particular decorative patterns) and minarets (a toll spire with a conical crown) became distinctive for the Arab style in architecture. The Arab calligraphy, although in decay in the late Middle Ages, still belongs to the most beautiful in the world, next to the Japanese, Chinese, Gothic and Latin, Moreover, Arabs have introduced efficient agricultural systems such as irrigation and land re-cultivation. In medicine, Al-Zahrawi, is said to be the father of surgery. The medical tools devised by him are used, in a modified form, to this day. In cosmetics, Arab oils, creams and perfumes were exported to Europe. The Saracens, in the course of the Crusades used chainmail armours, which most likely originated from China. Europeans borrowed the texture of chainmail from Arabs. Arabs, using the gunpowder invented in China, succeeded in devising the first ever rocket and torpedo in the 15th century; in addition, they introduced a mill in the 7th century and brought chess from India through Persia to Europe. Not to mention the water pipe or the first ever parachute, which was accidentally invented by Abbas ibn Firnas14. The first clock, including a water clock, was developed by engineer Al-Jazri in Diyar-Bakr in the 13th century. Even though Arab inventions, inspired by contacts with other cultures, did not include colossally significant inventions such as zero or a circle, nevertheless they have contributed to the formation of global and social civilisational thought. Indubitably, mentioning of Arab inventions in the course of discussion will positively influence the pace and direction of the meeting and would be well received by an Arab interlocutor. A hypothesis that the Arab world is uncivilised and backward; comparing to the western world, is a popular misconception15. Each civilisation has its ups and downs. After a golden period, a saturation point appears and, when crossed, leads to the fall of its grandeur and afterwards, once again, to an attempt to return to those years of http://lostislamichistory.com/5-muslim-inventions-that-changed-the-world, 21.12.2013. www.1001inventions.com . The website’s aim is to familiarise western audience with inventions of the Arab world. Culture and art representatives from the United Kingdom, the United States, Turkey, the United Arab Emirates, Syria and Egypt participated in that project. In addition, a version for children is accessible on the website. http://www.1001inventions.com/1001/1001_YS_10pp-BW.pdf, 07.10.2013. 15 The term „western world” was used, not as much in connection with the Huntington’s Clash of Civilisations, but in the context of non-Muslims in the transatlantic area. 13 14 117 MIRELLA UKSIK grandeur, but this time in a different manner given new favourable or unfavourable circumstances. This was the case for the Arab-Islamic civilisation. After some time, culturally and politically stronger communities came into existence and started to supplant the political interest of that civilisation; however, its religion and cultural influences have remained till today. The civilisation’s success, as it is in the case of many others, was to benefit from its neighbouring and occupied civilisations and to create, to a certain extent, a unified cultural image based on solid ethical values. The 14th and the 15th centuries brought a radical change. The period 1300-1900 C.E. is said to be stagnant in the Arab world. However, some researchers prove otherwise and claim that the period was not entirely empty for the development of the Arab world. At that time, political and religious dynamics seemed vibrant. Four schools of the Islamic thought, formed earlier, began to intensely develop, their names are: Maliki’s, Hanbali’s, Hanafi’s and Shafi’s16. A mystical mainstream of Sufism was also developing, giving an impetus to a vigorous time for art, poetry and literature17. Politically, it was an interesting period in the formation of future Arab-Islamic states, including the ups and downs of dynasties which slowly contributed to the birth of a pan-Arab identity and the identities of particular countries, e.g. Morocco, Tunisia, Saudi Arabia, Egypt, Oman, and Qatar18. This period was the time of the Ottoman invasions of the Arab world which were intensified in 1516, after the inclusion of Syria and Palestine and the defeat of Egypt in 1517 by the Ottomans. The 19th century galvanised strong European, predominantly British and French, political interests. Initially, they were bound to be confined to the Ottoman Empire in the region; however later, transformed into strong colonial activities which were deliberately to divide Arab societies19. As a matter of fact, prior to colonialism, the Arab world did not display a need to be divided into states, as was known in Europe. Ethnic, linguistic and political affiliations were realised under caliphates or sultanates. The colonisation, instead, ignited nationalist tendencies20 amidst proud and honourable Arab societies and nationalist-global tendencies which were translated into a will to form their own independent and sovereign states, who would Al-Sayuti, Tarikh al-Khulafa’a, Dar Elma’refah, Beirut, 1417/1996, pp. 267–268. The birth of the Sufi thought dates back to the 7th century. Its intense development commenced in the 11th century. More about this issue in: H. Abu Hanieh, Sufism and Sufi orders: God’s spiritual path: Adaption and Renewal in the Context of Modernization, Amman 2011, pp. 9–10. 18 Tunisia, as the first Arab state, proclaimed its constitution in 1861. Saudi Arabia came into existence in 1760. In Morocco, sultan Hassan was famous for introducing distinctively progressive, for the whole region, religious and social reforms in 1973. A detailed calendar of the Arab world starting from 1500 B.C. to 2013 C.E. can be found on: http://www.scaruffi.com/politics/arabic.html, 09.09.2013. 19 The British took Egypt in 1888, (India in 1857). They supported the governor of Mecca, Sharif Hussain, in Arabia in 1916 in his victorious revolt against the falling Ottomans. The British introduced their protectorate in Egypt, Iraq, (Trans)Jordan, Oman, the United Arab Emirates, Bahrain, Qatar, and Sudan. It is worth mentioning that after the Ist World War, the British allowed, with some limitations, the first Jewish communities to settle down in the areas of Palestine, which irritated Arab communities who resided there since the areas were taken by Salahaddin from the Crusaders in 1187. The French introduced their protectorate in Morocco, Algeria, Syria and Lebanon, while the Italians theirs in Libya. 20 University of Notre Dame, http://ocw.nd.edu/arabic-and-middle-east-studies/islamic-societiesof-the-middle-east-and-north-africa-religion-history-and-culture/lectures/lecture-4, 09.09.2013. 16 17 118 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD be political partners, on equal terms, of European states. In the 20th century the Arab world formalised politically and independent states were formed: Morocco, Tunisia, Sudan-1956; Algeria-1962; Libya-1951; Egypt-1922; Syria, Lebanon, Jordan-1946; Saudi Arabia-1932; Yemen-1967; Iraq-1930; Kuwait-1961; Bahrain, Qatar and the United Arab Emirates, Oman-1970. Some researchers claim that border lines, mostly suggested by European states, did not fully reflect the desires of Arab societies and that they strengthened existing animosities such as it has been e.g. ever since in the case of Yemen21. With time, the rise of secularism in the socio-political life of the western world has not been generally understood by the Arab world. Some types of behaviour occurring in the western world had negative connotations, such as criticism of religion, switching religious beliefs, adultery, homosexuality, and intoxication22, and are perceived in the Arab world as those which have certain, including religious, permission in the western world. In this manner, the image of religion, predominantly of Christianity, is rather negative, which in turn, leads to a serious weakening, putting it mildly, of the image of an average European. The separation of religion from the state is something not fully acceptable in the Arab world. It is visible through the prism of existing political and legal systems, post-colonial influences and the impact of all these elements on the social development of particular states of the Arab world. It must be stressed that the Arab Spring, in its side effects, impacted on the worsening of divisions between Sunni and Shia communities, e.g. in Bahrain, Lebanon, Syria and Iraq. Although, the division between Sunni and Shia seems to be solely religious, given that religion is an integral part of the political system in these countries, this division has become socio-political and legal in nature23. 21 http://lostislamichistory.com/how-the-british-divided-up-the-arab-world/, 02.01.2014. The book by F. Alkhateeb, Lost Islamic History is to be available in bookshops in April 2014. 22 These behaviours are generally forbidden by Islam. Naturally, some occur in Muslim countries e.g. homosexuality; however, they are legally and morally stigmatised and punished. 23 The division between Sunni and Shia stemmed from a difference of opinions about who was the successor of the Prophet Muhammad, his follower Abu Bakr or Ali ibn Abi Talib, and who was his cousin and son-in-law i.e. what was the nature of leadership over the Muslim community. Ali was murdered in 661 AD. Those who supported him were later named Shia from shi’at which means helpers, those supporting Ali. The Sunnis took their name from sunnah i.e. those following the collection of tales about the life of Muhammad. More about this issue in: M. Blanchard, Islam: Sunnis and Shiites, Washington, 2009. Countries where the Shias constitute more than 50% are: Bahrain, Iraq, Yemen, and in principle (proportion between Sunni and Shia), Lebanon, http://www.thestar.com/news/ world/2013/09/06/sunnishia_split_the_mideasts_new_great_divide.html, 6.01.2014. 119 MIRELLA UKSIK Human Rights Charters and the situation of women in Arab-Islamic societies While covering the issue of intercultural communication in business in the Arab world, the context of human rights charters, the Arab Charter of Human Rights24 in particular, and its impact on Arab-Islamic societies, are worth mentioning. Some claim that the Arab Charter of Human Rights was drafted due to the pressure exerted by several political leaders of western societies to introduce a greater legal protection for an individual, notably for women. The Charter is ground-breaking in a sense that its article 3 has introduced the confirmation of equality between women and men, its article 34 guarantees the children rights25 and its article 40 affirms protection for the disabled. Alas, even though the Charter was largely approved in the Arab world; its implementation mechanisms remain rather insufficient. Instead, the Cairo Declaration of Human Rights in Islam was adopted in 1990 by the Organisation of Islamic Countries. The Charter is compatible with the regulations of Shariah26 and Islamic law27. In more conservative politically and legally countries, such as Saudi Arabia, Oman, Qatar, Yemen, and Kuwait, attention must be paid to not commenting and not promoting issues related to human rights in the form which they are known and publicised in Europe or by the European Convention for Human Rights. The western societies are generally believed to consider Arab-Islamic societies as backward in social development due to the conviction of t westerners that the path chosen by their societies is the ultimate option. Regardless of whether the latter is right or not, both sides participating in discussions should show each other tolerance, which should be the leitmotif in daily communication, particularly in business. Seemingly, the western world criticises the status of women in Arab-Islamic societies the most. This poses the question whether (Arab) women can be present and function in business in the Arab world and how western women who wish to undertake business activities and negotiations are perceived in the Arab world? Is the world of business in the Arab world solely for men? Debates over the role of women in the Arab world constitute a controversial theme. The issue has been over-interpreted in semantically opposite directions and depending on circumstances. According to the Quran, in 2:188, 33:36 in 85:11 among other places, a woman is equal to a man 24 M. Amin al-Midani, M. A. Al-Midani, La Ligue des Etats Arabes et les droits de l’homme [in:] Scienza & Politica, Bologna, nr 26, 2002, pp. 101-114. The Arab Ligue adopted the first version of the Arab Charter of Human Rights in 1994. The second version was adopted at the Arab Summit in Tunisia in 2004. The concept of the Charter was born in 1960 when the Arab Lawyers’ Union suggested the preparation of such a charter. 25 A Separate Pact of Arab Child’s Rights was adopted by the Arab Ligue in 1983 in Tunis, M. Amin Al–Midani, Le Pacte des Droits de l’Enfant Arabe de 1983, Strasbourg 2003, p. 2. The protection of children rights reflects the promotion of Arab-Islamic values in the context of the pro-family model which is characteristic for the Arab culture. 26 Shariah, Shari’at – Islamic canonic law that is based on the teachings of Quran, Hadis and Sunnah, which encompasses religious and secular duties as well as legal punishments issuing from violation or not abiding by duties. http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/sharia, 5.01.2014. 27 http://www.acihl.org/articles.htm?article_id=1, 16.12.2013. 120 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD before God; however, both have different duties. Men’s obligations should facilitate women in the execution of their daily duties towards their families28. The existence of equality between women and men in the Quran might astound representatives of the western world as male and female equality is differently perceived in the West. In western societies, this equality refers to the possibility of women undertaking male duties and men female duties. However, in Islam, duties are precisely prescribed, as strictly for women and others strictly for men, without the possibility of women fulfilling male duties. In England’s Victorian times, Arab-Islamic women were believed to have great privileges, e.g. due to their right to own properties, in comparison to those possessed by men. At present, a conviction remains that Arab-Islamic women are oppressed and forced to wear a headscarf called the hijab, shayla, khimar, or fully cover the face leaving an aperture for eyes with the niqab29 as well as to cover the whole body with the abaya. Researchers and expert have convergent views on this issue, depending on the strength of tradition and opinions prevailing in particular countries of the West and the Arab world. Few Arab-Islamic women are active in socio-political spheres of life. The vast majority of Arab-Islamic women do not heed how they are perceived by the western world. They partially ignore the severity of their situation and accept existent traditions and the encountered living circumstances. Recently, the Thomas Reuters Foundation has conducted a survey concerning the situation of women in the Arab world. The survey shows that the situation of women in Egypt is classified as the worse. Therein, instances of sexual harassment, genital mutilation, trade in women and violence against them had been recorded. According to the survey, women are best treated in the Comoros. The ranking describing the overall situation, starting from the countries where they are best treated to countries where their treatment is the worse is as follows: 1) the Comoros; 2) Oman; 3) Kuwait; 4) Jordan; 5) Qatar; 6) Tunisia; 7) Algeria; 8) Morocco; 9) Libya; 10) UAE; 11) Mauretania; 12) Bahrain; 13) Djibouti; 14) Somalia; 15) the State of Palestine; 16) Lebanon; 17) Sudan; 18) Yemen; 19; Syria; 20) Saudi Arabia; 21) Iraq; 22) Egypt30. The survey is very diverse and contains more negative than positive opinions, which rather do not show any shred of evidence that there would be considerable progress to ameliorate their status. The survey argues that in Iraq, the situation of women has deteriorated since the fall of Saddam Hussain and the American invasion in 2003. In Saudi Arabia, instead, progress has been recorded in comparison with the formerly conducted surveys, predominantly owing to the appointment of 30 women to the Parliamentary Council of 150 members. Yet, Saudi women cannot travel abroad, open a bank account or commence higher studies without the approval of a male relative. In Syria, the situation has drastically deteriorated as a result of the civil war where 28 M.Z. Khan, Woman in Islam, Islamabad –Tilford, 1988 pp.1-6, 10-12, B. Freyer Stowasser, Woman in the Qu’ran, Traditions and Interpretations, Oxford 1994, pp. 13-25, pp. 85–11. 29 H.A. Hellyer, Women’s Rights Survey Raises Too Many Questions, 14 November 2013, Brookings, http://www.brookings.edu/research/opinions/2013/11/14-women-rights-egypt-hellyerh# 1.01.2014. 30 http://www.trust.org/spotlight/poll-womens-rights-in-the-arab-world/, 2.01.2014. 121 MIRELLA UKSIK they remain most vulnerable and, at times, become victims of trade in humans. In Yemen, women protested together with men in 2011 during the revolution and they have managed to win 30% share in participation at the national dialogue conference, which debated constitutional reforms. Nonetheless, acts of violence against them remain a serious issue. In Libya since the fall of President Muammar Gaddafi, abductions of women have occurred as well as an increase in the level of violence against them. Surprisingly and arguably, the survey demonstrates that the situation of women is better in Somalia than in Lebanon and that the Comoros is the place where they are best treated. Some researchers discredit the results of the survey, for it was conducted among women’s rights’ experts from the Arab world and not among the average Arab women31. The status of women in the Arab world is a complex issue which is closely connected with the evolution of Islam. Regardless, the lack of religious hierarchy and the dominant role of men in the religious ritual has unprecedentedly stimulated and enhanced the role of men in society. Furthermore, certain elements of customary laws and of the Shariah have isolated the role of women and confined it, in best cases, to work in the fields, in offices and in the household. In pre-Islamic and earlyIslamic times, including those contemporary to Muhammad, the role of women was more seminal than today. Yet, the patriarchate has been privileged ever since and has constituted an integral element of life in the Arab world. The origins of patriarchate, in the Islamic written tradition, can be found in the Quran. During Abraham’s visit to his son Ismael, his wife offers him nothing to eat while Ismael is absent, Ismael, having found this out, discards her and takes a new wife who, once they are visited by Abraham, takes him in with all honours. This story reflects the strong role of men, already existing at that time, in particular, the almost absolute importance of the father as head of the family in the social hierarchy. In the beginning of the 19th century, reformist movements appeared in Egypt, Syria and Lebanon which aimed at reinforcing and liberalising the role of women. Some researchers claim that they failed due to colonial leaders who preferred, in the interests of their political plausibility and achieving stronger influences, to favour Arab patriarchal leaders32. Although women, in the hope of improving their situation, participated and fought in revolutions e.g. in Algeria in the beginning of the 1960s, or more recently in the Arab Spring, their status does not give them the same opportunities as the one who was called into existence by the universalism of democracy and is now cherished by women in the western world. Women of the western world, who work in business, are specifically perceived by their ArabIslamic interlocutors. Whereas they mindfully exclude Arab-Islamic women from leading roles in political and business life, they do accept western women in such roles. Western women work in corporations in the Middle East and, therefore, an Ibidem. M. Fahmy, La condition de la Femme dans l’Islam, Paris 2002, pp. 7-10, 19-21. The publication by M. Fahmy was condemned by the Al-Azhar University in Egypt as hostile to Islam. The book was originally written in 1913; however Fahmy’s views and conclusions are frequently cited by contemporary researchers as valid and thought-provocative. 31 32 122 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD image of a woman dealing with business activities is not an uncharted matter33. The perception of western female tourists is a different issue, as their dress and behaviour is largely seen as showing disrespect to the Islamic tradition and its customary laws34. In business contacts, the situation of Arab-Islamic women is diversified. In most cases, they do play decisive roles and, therefore, most meetings take place in a deliberative body of men, e.g.35: – In the UAE, four federal ministers are women and women can function as businesswomen in banking and law firms; – In Yemen, several women hold ministerial positions, in addition they are employed as clerks and believed more committed to job performance than men; – In Saudi Arabia, women do not drive, there is a striking segregation between men and women, women can work as clerks and, in theory, may be businesswomen36 but without holding high positions in corporations; – In Qatar, women may participate in business meetings with men. Sexual relations and the use of alcohol Issues related to sexual relations and the use of alcohol should be given great attention during business or tourist visits. The Quran and the Hadis37 describe both issues in terms of what is allowed and what is not. In addition, the customary law has its say in this respect. In both cases, the premises which led to a prescription of what is allowed or not stemmed from a need to maintain a healthy, hygienic and moral lifestyle as well as not harming or afflicting one’s own body and soul. According to the Quran in Al-Maidah, e.g. the verse 219 Al-Baqarah which states that the use of alcohol is a great sin, any intoxication is an act inspired by Satan38. In turn, adultery is condemned and forbidden in many verses e.g. 23:7, 70:27-3139. For example, in Saudi Arabia pre-marriage sexual intercourse is a crime punishable by imprisonment. If foreigners violate existent laws, they are similarly punished and expelled from the country. Talking about sexual life is not either well perceived therein, e.g. a 32 year old Saudi was arrested for boasting about his sexual experiences on Lebanese TV which is owned by the Saudi Prince Al-Walid bin Talal. Any recreational use or possession of drugs is forbidden (including by foreigners) and is punished by A. Emmerson, S.J. Hirschfeld, A.F. Luqman, A.A. Akel, T. Sayer, Doing business in the Muslim World, New York 2009, pp. 1–7. 34 http://uk.answers.yahoo.com/question/index?qid=20060822133316AAMORtc 6.01.2014. 35 A. Emmerson, S.J. Hirschfeld, A.F. Luqman, A.A. Akel, T. Sayer, Doing business in the Muslim World, New York 2009, pp. 5–7. 36 http://arabiasaudyjska.blogspot.com/2008/08/homing-in-on-unique-garment-business.html 5.01.2014. 37 Hadis al-hadith (sg.) ahadith (pl.) – compilations of tales which contain quotes of Muhammad. 38 M.H.G., Moghadam, M. Moradi, Effects of Alcohol Consumption on Human Health from the Perspective of Holy Quran and Modern Medicine [in:] Quran Med 2012 1 (3), Teheran 2012, p. 14. 39 G.A. Parwez, Qurani Qawanin, trans. A. Wadoud, Lahore 2000 s.70–74. 33 123 MIRELLA UKSIK imprisonment. Only in Yemen and Djibouti is it permitted to chew leaves called qat, which are said to inspire narcotic visions. Alcohol is generally prohibited, e.g. fully forbidden in Saudi Arabia and Kuwait but e.g. in Yemen can be found in five star hotels, while in the UAE it is accessible in bars, restaurants, hotels with the exception of the Sharjah Emirate. Particular permission can be obtained from authorities to transport and consume alcohol in order to avoid potential legal difficulties40. The culture of conduct and business etiquette in the Arab world Many human gestures are performed unwittingly, without realisation that, through them, messages that are sent can be interpreted adversely by persons belonging to other cultural circles. At times, it is believed that it is not important what someone is saying but how he or she looks and behaves. Our body and mostly the face are transmitters, which inform our interlocutors about our emotions, intentions and moods. The ability to correctly decipher such information and knowledge about it may be very useful in professional and personal life. Together with the phenomenon of globalisation, business relations with the Arab world have been intensified. This has led to a need for an appropriate approach towards these relations so that business success, which can be achieved, might be better than expected and beneficial for both sides. General rules of leading, conducting and preparing meetings with representatives of the Arab world, including body language and gestures41, are essential as well as remembering that particular countries have their own extra cultural features which stem from their individual history. The said general rules are presented below, which are, to a certain degree, intrinsic for Arab-Islamic culture. In addition, to stress the level of diversification and richness of this culture, extra cultural features are presented concerning selected countries such as Algeria, Saudi Arabia and Libya. The general rules are as follows: • The agenda of the first meeting should be light and not overburdened. • Talks about general topics such as family, weather, and economy take place during the first meeting and their aim is to start building respect and confidence. • Being late is natural and should not be surprising or irritating, if delay takes more than 1.5 hours, apologies are expected. The western interlocutors should be punctual, regardless of whether their Arab interlocutors are late. • Negotiations are slow due to the notion of the slow pace of time and space in Arab-Islamic culture. A. Emmerson, S.J. Hirschfeld, A.F. Luqman, A.A. Akel, T. Sayer, Doing business in the Muslim World, New York 2009, p. 5. 41 General rules were compiled on the basis of personal experience as well as information from: http:// www.globalnegotiator.com 4.01.2014,, http://www.kwintessential.co.uk 5.01.2014 . http://www.dba.org.uk/ aboutdba/newsarticles/documents/DosandDonts.pdf 5.01.2014, http://www.arabian-business-etiquette.com/ dos-and-donts-in-arab-business-etiquettes.php, 7.01.2014, R.S. Zaharna, Understanding Cultural Preferences of Arab Communication Patterns [in:] Public Relations Review 21 (3), Philadelphia 1995, pp. 241-255. 40 124 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD • The discussion should focus on details, not on the general topic of the meeting. • Representatives of the Arab world are passionate about lengthy negotiations. • The greeting should take twice as much time as in European culture. A long hand shake should take place; if interlocutors know each other well, they may use the right hand to hold interlocutor’s hand up to the elbow- these are considered important and show honour to the invited guest. • While greeting, the local formula assalamu aleikum (May Peace be upon You) should be uttered, this will make a positive impression on an Arab-Islamic interlocutor. • The greeting commences from the person who is the eldest by rank or age. The hand can be extended first by the invited, though not to women, if they wish so, and they should first extend their hand to greet the invited. • After some time of business acquaintance, gifts are well perceived; however they should not be opened in front of the host. • Eye contact should be maintained, but staring is impolite. A wandering eye is considered as a lack of respect. • Soles of shoes should not be shown under the table; otherwise it means a grave lack of respect. • A gesture of thumb meaning ok in western culture should not be used; otherwise it could be interpreted as a gesture which curses the interlocutor. • The right fist on top of the left means a wish to harm the interlocutor. • A palm formed in a pear and moving from the waist up and down means that the discussion should slow down. • The thumb on the chin means mature thinking. • Finger tips on the nose or eyelid means that a matter will be executed as a duty. • If the discussion is awkward, one should look at the eldest in the room. • One should never look at one’s watch; otherwise it is perceived as a lack of respect. • Coffee or tea should be always served at the meetings; one should drink tea at least twice, it is allowed to refuse tea or coffee only once. • One should wash hands before and after the meal, water bowls and hand towels are served at tables. • During the first meetings, one should not say what he or she would like to ultimately achieve but a method of slow steps should be applied. • Before achieving a good level of acquaintance, and given the intense level of superstitions, one should not refer further than to a week or one month ahead in the discussion. • Religion is a key element of social life, a prayer at the beginning of the meeting is usual. • Honour is the most important value and should not be either discussed or questioned. 125 MIRELLA UKSIK • One should bear in mind the existence of a revenge concept fasil/diya (amends) in countries such as Iraq. • Showing compromise will incite the interlocutor’s will to compromise and will build strong business relations. • One should not eat pork in front of Arab-Islamic interlocutors. Pig meat is regarded as unclean. • One should avoid smoking cigarettes. • One should not joke about religion, in particular about shahada. Discussion about religion should be avoided otherwise there is a risk of an argument over which religion has supremacy. According the Quran, Islam is the ultimately revealed religion and has supremacy over other monotheistic religions. • During the discussion, one should praise the inventions of the Arab-Islamic civilisation such as the decimal system, algebra, irrigation system, cistern, and musical instruments: cittern; harp; tambourine. • The interlocutor’s garment offers important indications whether: 1) the interlocutor is Sunni or Shia, 2) has performed the pilgrimage Hajj; or from which clan he originates from – all the information may suggest who would be the best person to contact from his entourage. • One should use the right hand to eat and transfer business cards. Additionally, business cards may be transferred using both hands. The left hand is perceived as unclean and is used in the toilet and, therefore, it should not be used to support the rationale of discussion or during the meal. • Overall, one should avoid gesticulating as it is considered as revealing a lack of assertiveness, serenity and solidity. • One should not make appointments during holidays and meetings should be avoided on Fridays. The Muslim calendar has 12 lunar months. The lunar months are shorter than the solar ones, e.g. if one year Ramadan occurs in April, then, after 17 years, it will occur in October. The main holidays are: -Laylat ul-Isra al-Miraj – this is the feast honouring the journey and ascension which is to remember Muhammad’s journey from al – Kaaba in Mecca to Jerusalem; -Laylat ul-Barat – the night of forgiveness two weeks before Ramadan, as the name indicates, the holiday is dedicated to forgiveness and elimination of quibbles; - Ramadan – the month of fasting, which doesn’t have to be respected by children; the elders; the sick and pregnant women. The holiday honours Muhammad’s parents’ and grandparents’ fast before Muhammad was born; -Laylat ul-Qadr - the night of strength celebrated during the 27th day of Ramadan to remember the revelation of the Quran; - Eid-ul-Fitr – the holiday honouring the end of Ramadan during which families gather and visit one another, offer gifts and celebrate the holidays through particular prayers in the mosque; 126 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD - Eid ul-Adha – the holiday honouring the sacrifice which Abraham made to Allah in the form of his son, Ismael. During the holiday, a sheep, goat or even a camel is sacrificed; - Hijra - the holiday to remember the emigration of Muhammad from Mecca to Medina in 622 C.E.; - Ashura – the holiday celebrated by the Shia to honour the martyrdom of Ali Hussain’s son; and - Milad ul-Nabi – the holiday to honour Muhammad’s birth of 20 August 570 C.E.42. Algeria Algerian society consists mainly of Berbers, although merely 15% of them admit they feel Berbers, and 1% constitute Europeans, i.e. Christians and Jews. Algeria is a Sunni state. The divisions, which transpire in society, are brought about by socio-economic disparities and a lack of access to new employment opportunities43. A tension is observed between the government and the society. The latter, on several occasions, contested governmental decisions. Furthermore, the prevailing traumas from earlier civil conflicts, predominantly from the civil war of the 1990s and turbulent colonial times, which lasted 132 years, have contributed to anxieties and the uncertainty of society. Although the Arab Spring did not touch Algeria directly, it is estimated that society may resort to radical protests due to an absence of tangible reforms in the long-term44. Despite the stigma of acculturisation performed by the French colonisers, the Algerian culture and identity has its own features. Still, Islam constitutes the crucial element of the identity. In addition, a strong affiliation to Arab, Berber tamazight and African cultures is incessantly visible45. Moreover, French colonial influences have become evident through the French language which has become the lingua franca in the country. Algeria, lower than in the past, was ranked 34 out of 52 of all African countries in terms of openness for business relations in 2013. This demonstrates a declining trend since 200046. Globally, Algeria was rated 152 out of 189 in the Ease of Doing Business for 2013. Poland, in comparison, was ranked 45 and Singapore http://eprints.worc.ac.uk/985/1/ISLAM_introduction.pdf, 6.01.2014. The exemplary projection of holidays for 2014: Milad-Ul-Nabi – 13 January for the Sunni and 18 January for the Shia; Laylat al-Miraj – 27 May; Laylat ul-Barat – 14 June; the beginning of the Ramada – 28 June; Laylat ul-Qadr – 23 July; Eid ul-Fitr – 28 July; Hajj – 2-7 October; Eid ul-Adha – 4 October, al-Hijra – the Muslim New Year on 25 October; Ashura – on 3 November. The Islamic calendar is counted from the Hijra, 1435 is the present year in the calendar. 43 A. Testas, The Initiating and Magnifying Factors in Algeria’s Civil Conflict [in:] Civil Wars, Vol. 4, nr 1 (Spring 2001), pp. 125–141. 44 A. Arieff, Algeria: Current issues, Washington 2013, p.6. 45 A. Kessab, M. Boukrouh, Country profile: Algeria, Cape Town 2011, p. 2. 46 Press release: Algeria ranks 25th out of 52 in 2013 Ibrahim index of African Governance, London 2013, p. 1. 42 127 MIRELLA UKSIK was first in the ranking47. Algerians who manage companies are usually persons who studied in France. The Algerian business etiquette is as follows48: • The business languages are French and Arabic, English is acceptable. Business cards should be appropriately prepared in these languages, whereas presentations should be distributed in French and Arabic. • Meetings should be organised one month in advance and confirmed a day before the actual meeting. Arriving on time and waiting despite delays is well perceived. • One can present his/her nearly ultimate offer at the first meeting. One should, though, expect detailed questions in reaction to such an offer. • Meetings are interrupted; however, this is not a sign of disrespect. • Most companies are closed on Fridays. • There is a strong preference for personal and paper contact (letter and fax) rather than e-mail. • Regular meetings may ensure success in business. • A business representative meets his/her counterparts. Algerians attach great importance to the issue of hierarchy. • Company board members are perceived as the only trustworthy interlocutors. • The notion of honour is vital, if one does not accomplish a promised favour, the relationship will be disturbed and the Algerian interlocutor will think he lost face. • If European women are present at a meeting, Algerian interlocutors, as a sign of respect, will not shake their hand. • One should observe personal titles in the discussion, e.g. sheikh, doctor, lawyer. • The act of offering gifts is more precious than the gift as it cements relations. One should not offer the gift using the left hand but using both hands or the right hand alone. • One should not wave the index finger, it is regarded as disrespectful. • If one speaks about a black scenario, one should add ba’d eshar (May God forbid). • One should be attentive during administrative talks; Algerians might expect that Europeans will handle transport and customs related issues. • During negotiations, a friendly tone with anecdotes is appreciated. Algerians perceive an aggressive tone as a sign of greed. • One should not ask about family, origins during the first meetings, instead they enjoy complements about their competencies. • One should mention that the interlocutor is treated as a brother; this elevates the confidence of relation. http://www.doingbusiness.org/rankings, 7.01.2014. http://www.globalnegotiator.com/en/algieria-business-culture-and-business-etiquette, http://www. kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/algeria.html 6.01.2014. 47 48 128 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD Saudi Arabia Saudi Arabia is a specific, hermetic country particularly for non-Muslims. The Saudi culture is an opulent fabrication of Islamic heritage, commercial and Bedouin traditions. The cradle of Islam through the holy sites of Mecca and Medina makes Saudi Arabia a central country in the region and the Arab world. Teachings of Islamic and Arab customs play vital roles in the society. The Saudis are distinctively proud of their hospitality to foreigners, generosity and sense of honour49. The Saudi social structure is based on groups, rather than individuals, such as family, tribe/clan and they form centres of social life. Particular clans are connected through close contacts and have established a robust social network50. Saudi Arabia is a Sunni state and its Islam was inspired by Wahabbi, the teachings of ibn Taymiya and early ibn Hanbal. Wahhabi’s aim has been to eliminate all impurities from Islam and to maintain its form as it was during the life of Muhammad in the 7th century. This, in turn, has led to the formation of the most conservative society in the region. Employment of persons who are respected and trusted, due to the honour shown to their mentors, is common in Saudi business51. In the 1960s and 70s, Saudi Arabia was interestingly liberal towards the western world, which was apparent in business relations. However, the Islamic dissident’s mosque attack in 1979 contributed to the return of conservatism inside the country as well as towards foreigners, which translated into a coagulation of business relations52. Globalisation of the economy has begun to stimulate business relations with the western world. In 2013, Saudi Arabia was ranked 26 out of 189 in the Ease of Doing Business ranking of the World Bank53. Yet this demonstrates that conservatism has not prevented business relations from flourishing. However, the conservatism can be seen in the Saudi business etiquette which is guided by the following rules: • Business meetings may be disturbed by incoming phonecalls, persons who enter and exit the meeting room. It is not considered disrespectful. • Cementing business relations takes a long time. During the discussion, silence breaks may occur which are not impolite but show that the interlocutor is pondering on the issue. Business relations are best once interlocutors treat each other with great respect. • Offices are usually open from Saturdays to Thursdays (8:00-12:00 and 16:3019:30, Thursdays only in the morning). Nonetheless, a general growing tendency for 8:00-17:00 has been noticed recently. • It is recommended that women from European cultural circles should wear an abaya or at least cover the head. • Alcohol is severely forbidden by the law and is not served in meetings. http://www.kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/saudi-arabia-country-profile.html, http://www.globalnegotiator.com/en/saudi-arabia-business-culture-and-business-etiquette 12.11.2013. 50 A. Fischer, A. Manstead, The relations between gender and emotions in different cultures, Cambridge 2000, pp. 71–93. 51 Ibidem, pp. 85-93. 52 A. Fischer, S. Nettleton, The Middle East, New York 1990, pp. 11–15. 53 http://www.doingbusiness.org/rankings, 6.01.2014. 49 129 MIRELLA UKSIK • Taking photos at the airport is prohibited and it is recommended not to take them in public places without appropriate permission. • The handshake should take a long time between men; women do not handshake unless a man extends his hand first. • One should take off one’s shoes in offices where a carpet is placed. It is best to follow Saudis present at the meeting in that respect. • ”Yes” usually means “possible”. • One should not cross legs during the meeting; it is seen as a lack of respect and openness towards the interlocutor. • Categorically, the left hand cannot be used to point or gesticulate. The right hand should be used while eating and offering business cards. • It is recommended to wait for the interlocutor’s greeting with the formula assalaamu aleikum (May Peace be upon You) and then answer waaleikum salaam; by the same token, one shows respect to Arab culture. • During the first meetings, it is not well seen to enquire about family or e.g. wife’s health. Instead, it is recommended to speak about general topics. Business discussions usually start after coffee/tea. • Saudis recognise nepotism not as a non-corruptive practice but as a sign of healthy business relations. • Saudis take delight in using flowery language and praising – this stresses their growing confidence in the interlocutor. • At times, business meetings might seem long and purposeless. In this situation, patience is advised. Patience will be rewarded by a long-term contract. • If one of Saudi interlocutors raises his voice, but does not shout, this represents an honest and spontaneous reaction. • One should maintain eye contact. Eye contact increases confidence in the relationship. • Religion is present in every sphere of life, including at meetings. One should not create disturbances during the prayers which usually begin each meeting. • Saudis adore horses and this could be an excellent topic for small talk. The horse symbolises honour and men’s dignity in Saudi culture. Saudis national symbols are: horse, Arab wolf, red fox and camel. • If Saudis are not advocators of an issue, they might not inform the interlocutor to save face in front of other Saudis. If such a situation repeats itself, it means that they will soon withdraw from business contacts. • Values, which are esteemed in the discussion, are: cohesion, predictability (not risk), loyalty and respect. • Distributing business documents in Arabic is well thought of. • One should not offer a gift during the first meeting, as it might be considered as a bribe and disrespect. Gifts are offered during the next meetings, once the relationship has become solid. • A hand which is moved from the chin upwards means that the interlocutor is annoyed by the direction of the discussion. 130 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD • If one is a guest in a Saudi house, one should not praise particular objects. The host will be bound to show them to the invited guests. • One should not mention Israel. Libya Libyan culture is a mélange of Islamic, Roman and Nomadic traditions intertwined with trends focused on the development of modern society. The country, since the Arab Spring, has been in the process of reconstruction and economic, political and social transformation. Arabs with Berber roots constitute circa 90% of society, i.e. approximately 6 million54. Others are the Tuaregs. The Greeks, Maltese, Tunisians, Italians, Pakistanis and Indians form 3%. Tribes, qabilas, still play an important role, although much less in Tripoli and Benghazi which are regarded as centres influenced by the modern western world55. Out of 140 tribes, circa 30-40 are the most influential in society. The tribe qabila contributes to the creation of a robust social structure which, in turn, forms the Libyan identity56. Business relations in Libya are based on loyalty towards family, tribe and the place of residence57. The economic system has been heavily influenced by the socialist economy, recently with it being implemented for the opening of a capitalist economy. The latter impacts the nature of business relations with the western world58. Libya was ranked 188 in the World Bank’s Ease of Doing Business for 201359. Interestingly, Transparency International placed Libya close to the bottom of the 2013 Index, position number 172 out of 17760. This reinforces the rationale that knowledge about the Libyan business etiquette is essential in approaching business relations 61 in that country appropriately. The major rules are as follows: • English is widely spoken in business, first after Arabic. •Libyans are renowned for their hospitality and attachment to verbal agreements. They seek confidence and cordiality. •Libyans value long-term business agreements. • They prefer personal contact rather than e-mail contact. • Facial expressions are vital for communication among Libyans. • Depending on the nature of business, Libyans are more or less formal. They value politeness and determination to understand their point of view. http://worldpopulationreview.com/countries/libya-population/ 5.01.2014. A. Vervelli, The role of tribal dynamics in the Libyan Future, Milan 2013, pp. 4–5. 56 U. Holm, How the Local Matters: Democratisation in Libya, Yemen Pakistan and Palestine, Copenhagen 2013, p. 32. 57 A. Agnaia, Management Training and Development within its Environment: The Case of Libyan Industrial Companies [in:] Journal of European Industrial Training, Bingley 1997, pp. 117–123. 58 N. Salem Mohammed Bayoud, How the Libyan Context Can Shape the Corporate Social Responsibility Disclosure in Libya, Tripoli 2013, pp. 3–5. 59 http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/libya 6.01.2014. 60 http://www.transparency.org/country#LBY 10.12.2013. 61 http://www.globalnegotiator.com/en/libya-business-culture-and-business-etiquette, http://www. kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/libya.html 6.01.2014. 54 55 131 MIRELLA UKSIK • One should give guests their appropriate titles, this issue is treated honourably. • Presentations should be in Arabic and English, business cards in both languages respectively. • Gifts and business cards should be offered using both hands or the right hand alone. • One should maintain eye contact with the person who takes final decisions in negotiations. It is well regarded to be introduced to business contacts through a person who is trusted by the company. • One can discuss business issues at dinner. One should accept offers of coffee/ tea. The guest might be asked to serve food first or the host offers the honours of serving food to the guest. • Business meetings are usually organised at the last minute. • Punctuality is not a strong Libyan trait but it is expected from guests. • Success in negotiations depends on how an offered product is presented and what is the level of personal relationship with /confidence in the Libyan business partner. • Regular business meetings lead to long-term business relations full of confidence. • Handshakes to greet are common at the first meeting. If the personal contact progresses, greetings are more enthusiastic and cordial during the next meetings. • One should not make appointments on Fridays – most companies are closed 11:00-15:00. • Decisions are made after lengthy negotiations. The Libyans esteem perseverance and do not like to be rushed. • Smiling and direct eye contact (not with women due to religious reasons) is important in building personal contacts. • One should offer gifts from one’s country of origin. This is particularly required during a visit to Libyan houses. • Discussions about politics should be avoided. • Soles of shoes should not be shown under the table; otherwise it is perceived as a grave lack of respect. • A gesture of thumb meaning ok in western culture should not be used; otherwise it can be interpreted as a gesture which curses the interlocutor. • A right fist on top of the left indicates a wish to harm the interlocutor. • A palm formed in a pear and moving from the waist up and down means that the discussion should slow down. • One should not look at one’s watch. It is perceived as showing a lack of respect. • Additionally, since Libya has been through organisational and political chaos, it is recommended to find a trustworthy local partner and lawyer who would support entering the local market. Undoubtedly, some Arab-Islamic countries may be regarded as paramountly conservative in view of norms and existing moral permissions in European societies. 132 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD Both sides, Arab and European, are said to guide themselves by stereotypes which transpire into their demeanours. This stems from a lack of awareness about the cultural context of the interlocutor and insensible reluctance to strike a compromise. However, where grand finances appear, a must for dialogue and possibility for compromising may become reality. Showing respect, openness for understanding, perseverance in negotiations, widely understood tolerance, through knowledge of the business etiquette of the interlocutor’s country remains crucial in the realm of business relations. Bibliography Agnaia A., Management Training and Development within its Environment: The Case of Libyan Industrial Companies [in:] Journal of European Industrial Training, Bingley 1997. Al-Midani M. Amin, Le Pacte des Droits de l’Enfant Arabe de 1983, Strasbourg 2003. Al-Midani M. A., La Ligue des Etats Arabes et les droits de l’homme [in :] Scienza & Politica, Bologna, nr 26, 2002. Al-Sayuti, Tarikh al-Khulafa’a, Dar Elma’refah Beirut, 1417/1996. Arieff A., Algeria: Current issues, Washington 2013. Barakat H., The Arab World, Society, Culture and the State, Berkeley 1993. Bayoud N. Salem Mohammed, How the Libyan Context Can Shape the Corporate Social Responsibility Disclosure in Libya, Tripoli 2013. Blanchard M., Islam: Sunnis and Shiites, Washington 2009. Danecki J., Podstawowe wiadomości o Islamie, Warszawa 2007. Emmerson A.,. Hirschfeld S.J, Luqman A.F.,. Akel A.A, Sayer T., Doing business in the Muslim World, New York 2009. Esposito J., Islam – the Straight Path, Oxford 2011. Fahmy M., La condition de la Femme dans l’Islam, Paris 2002. Feghali E., Arab Culture Communications Patterns [in:] International Journal of Intercultural Relations, 1997. Fischer A, Manstead A., The relations between gender and emotions in different cultures, Cambridge 2000. Fischer A., Nettleton S., The Middle East, New York 1990. Freyer Stowasser B., Woman in the Qu’ran, Traditions and Interpretations, Oxford 1994. Hall E.T., Understanding cultural differences, New York 1990. Hanieh H. Abu, Sufism and Sufi orders: God’s spiritual path: Adaption and Renewal in the Context of Modernization, Amman 2011. Hellyer H. A, Women’s Rights Survey Raises Too Many Questions, Brookings 2013. Holm U., How the Local Matters: Democratisation in Libya, Yemen Pakistan and Palestine, Copenhagen 2013. Hourani A, A history of the Arab peoples, Cambridge 1991. Kessab A., Boukrouh M., Country profile: Algeria, Cape Town 2011. Khan M.Z., Woman in Islam, Islamabad –Tilford 1988. Lafee W., Palestinian Law and the Formation of Regular Courts JURIST - Dateline, June 19, 2012 Mahajan V., Understanding the Arab consumer [in:] Harvard Business Review, May 2013, Vol. 91, Issue 5. 133 MIRELLA UKSIK Lewis B., Islam and the Arab World, Faith, People, Culture, New York 1976. Moghadam M.H. G., Moradi M., Effects of Alcohol Consumption on Human Health from the Perspective of Holy Quran and Modern Medicine [in:] Quran Med 2012 1 (3), Teheran 2012. Office of the Deputy Chief of Staff for Intelligence, US Army Training and Doctrine Command, Arab culture awareness: 58 factsheets, Kansas 2006. Parwez G. A., Qurani Qawanin, transl. A. Wadoud, Lahore 2000. Press release: Algeria ranks 25th out of 52 in 2013 Ibrahim index of African Governance, London 2013. Szot L., Łapa A., Islam i jego wyznawcy w opiniach wybranych grup kapelanów uczestników misji pokojowych i stabilizacyjnych, [in]: Globalizacja, Nabożeństwo, Polityka, red. ����������� K. Kardis, L. Szot, Presov 2013. Tamari S., Who are the Arabs, Washington 1988. Testas A., The Initiating and Magnifying Factors in Algeria’s Civil Conflict [in:] Civil Wars, Vol. 4, nr 1 (Spring 2001). Zaharna R. S., An Associative Approach to Intercultural Communication Competence in the Arab World [in:] D. Deardorff K. [ed.] Sage Handbook of Intercultural Competence, Thousand Oaks-California 2009. Zarabozo J. al-Din M., What is Islam, Boulder 2005. Zaharna R. S., Understanding Cultural Preferences of Arab Communication Patterns [in:] Public Relations Review 21 (3), Philadelphia 1995. Vervelli A., The role of tribal dynamics in the Libyan Future, Milan 2013. http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/Arab-Spring. http://www.npr.org/2012/01/02/144489844/timeline-the-major-events-of-the-arab-spring, http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424127887324853704578584031255006250 http://unispal.un.org/unispal.nsf/his.htm?OpenForm. http://www.cotf.edu/earthinfo/meast/MEpeo.html http://ccas.georgetown.edu/document/1242771122913/Who_Are_the_Arabs.pdf. http://www.politologia.ug.edu.pl/pomoce_nauk/systemy_pol/pdf/arabia.pdf. http://lostislamichistory.com/5-muslim-inventions-that-changed-the-world. www.1001inventions.com. http://www.1001inventions.com/1001/1001_YS_10pp-BW.pdf. http://www.scaruffi.com/politics/arabic.html. http://ocw.nd.edu/arabic-and-middle-east-studies/islamic-societies-of-the-middle-east-andnorth-africa-religion-history-and-culture/lectures/lecture-4. http://lostislamichistory.com/how-the-british-divided-up-the-arab-world/. http://www.thestar.com/news/world/2013/09/06/sunnishia_split_the_mideasts_new_great_ divide.html. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ae.html. http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/sharia. http://www.acihl.org/articles.htm?article_id=1. http://www.brookings.edu/research/opinions/2013/11/14-women-rights-egypt-hellyerh#. http://www.trust.org/spotlight/poll-womens-rights-in-the-arab-world/. http://arabiasaudyjska.blogspot.com/2008/08/homing-in-on-unique-garment-business.html. http://uk.answers.yahoo.com/question/index?qid=20060822133316AAMORtc. http://www.globalnegotiator.com. http://www.kwintessential.co.uk. 134 INTERCULTURAL COMMUNICATION IN BUSINESS – THE ARAB WORLD http://www.arabian-business-etiquette.com/dos-and-donts-in-arab-business-etiquettes.php. http://eprints.worc.ac.uk/985/1/ISLAM_introduction.pdf. http://www.calendarlabs.com/calendars/religious/islamic-calendar.php. http://worldpopulationreview.com/countries/libya-population/.� http://www.doingbusiness.org/rankings. http://www.kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/saudi-arabia-country-profile.html. http://www.globalnegotiator.com/en/libya-business-culture-and-business-etiquette, http://www. kwintessential.co.uk/resources/global-etiquette/libya.html. http://www.transparency.org/country#LBY�. 135 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 DOŒWIADCZENIA UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO W WYBRANYCH KONFLIKTACH ZBROJNYCH mgr Dariusz KOMPAŁA Akademia Obrony Narodowej Abstract Use of Unmanned Aerial Vehicles in air reconnaissance is one of the integral part of the modern battelfield. Dynamism and area of those activities are carry out causing the need for a permanent battlefield observation. Irrespective of the level of those activieties are carried out (strategic, operational, tactical) information is a crucial factor in obtaining superiority over the opponent. In many cases effective reconnaissane have a decisive impast for the achievement of the objectives of the operations. The aim of this publication is to present experience and possibilty of using unamned aerial vehicles in the air reconnaissancein selected military conflict. Key words – aviation, unmanned aerial vehicles, air reconnaissance. Wstęp Trwający postęp naukowo-techniczny w bezpośredni sposób wpływa na sztukę wojenną. Wprowadzane nowe środki walki pociągają za sobą konieczność weryfikowania obowiązujących zasad przygotowania jak również prowadzenia działań zbrojnych. Dowodzenie działaniami zbrojnymi wymaga posiadania aktualnych oraz wiarygodnych informacji o przeciwniku (powietrznym, naziemnym, nawodnym), co więcej niezbędne są również informacje o terenie oraz panujących w obszarze działań warunkach atmosferycznych. Momentem przełomowym w rozpoznaniu było wykorzystanie przestrzeni powietrznej do zbierania informacji rozpoznawczych. Jednym z głównych zadań powierzonych do realizacji lotnictwu jest prowadzenie Rozpoznanie (reconnaissance) – jest działaniem mającym na celu określenie charakteru wykrytych osób, przedmiotów oraz zjawisk, jak również określenie ich cech charakterystycznych (klasa, typ), [w:] AAP-06 Edition 2013, North Atlantic Treaty Organization, NATO Standardization Agency (NSA), 2013, s. 174. 136 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... rozpoznania powietrznego, które w większości przypadków decyduje o zwycięstwie bądź porażce walczących stron. Rozpoznanie powietrzne (air reconnaissance) jest to zbieranie informacji o znaczeniu zwiadowczym przy zastosowaniu obserwacji wzrokowej z powietrza bądź z wykorzystaniem sensorów lotniczych. Zebrane informacje przekazywane są do sztabów, gdzie następnie są analizowane i wykorzystywane do planowania i prowadzenia działań zbrojnych. Pierwsze próby prowadzenia rozpoznania powietrznego miały miejsce w 1793 roku, kiedy to pole walki obserwowane było z balonów obserwacyjnych wypełnionych ciepłym powietrzem. Balony pozwalały na wzniesienie się w przestrzeń powietrzną, dzięki czemu istniała możliwość obserwacji pola walki z pominięciem przeszkód terenowych. Równocześnie z balonami obserwacyjnymi funkcjonowały sterowce rozpoznawcze, których zachowanie w powietrzu było bardziej przewidywalne niż balonów obserwacyjnych charakteryzując się równocześnie lepszymi właściwościami taktyczno-technicznymi. Pojawienie się na teatrze działań lotnictwa myśliwskiego oraz jego rozwój technologiczny spowodował, iż balony obserwacyjne (rozpoznanie taktyczne) i sterowce (rozpoznanie operacyjne) stały się zbyt podatne na ataki lotnictwa myśliwskiego, w związku z czym zrezygnowano z ich wykorzystania. Aczkolwiek należy zaznaczyć, iż balony oraz sterowce nie wyszły całkowicie z użycia. Obecnie wykorzystywane są bezzałogowe balony oraz sterowce obserwacyjne wyposażone w sensory obserwacyjne, m.in. podczas misji w Afganistanie. Kiedy na pierwszy plan zaczęły wysuwać się samoloty, które dzięki cechom jakimi dysponują – szybkości, manewrowości oraz globalnemu zasięgowi stały się wiodącym środkiem służącym zdobywaniu informacji z powietrza. Nieustannie poprawiające się możliwości taktyczno-techniczne statków powietrznych umożliwiały przenikanie w głąb ugrupowania bojowego przeciwnika oraz na jego głębokie zaplecze. Dodatkowo również w sposób zdecydowany zwiększył się czas przebywania w przestrzeni powietrznej nad teatrem działań, czego bezpośrednim skutkiem była zdecydowanie większa ilość informacji opisującej ruchy wojsk oraz działania mające miejsce na polu walki. Załogowe statki powietrzne realizują do tej pory zadania rozpoznawcze. Czynnikiem, który ogranicza możliwości wykorzystania załogowych statków powietrznych jest czynnik ludzki – ograniczenia fizjologiczne oraz dodatkowo możliwość utraty załogi statku powietrznego podczas prowadzenia misji rozpoznawczej. Momentem przełomowym w prowadzeniu rozpoznania powietrznego stało się zestrzelenie samolotu rozpoznawczego U-2 pilotowanego przez F.G. Powersa nad terytorium Związku Radzieckiego przy pomocy rakiety przeciwlotniczej SA-2. Zdarzenie to stało się kluczowym momentem w wykorzystaniu do rozpoznania powietrznego bezzałogowych statków powietrznych. Rozpoczęto pracę nad bezzałoB. Zdrodowski (pod red.), Słownik terminów z zakresu Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008, s. 128. Zob. szerz. J. Gotowała, Najkrócej żyją motyle, Bellona, Warszawa 1996, s. 65–71. 137 DARIUSZ KOMPAŁA gowymi statkami powietrznymi, które byłyby w stanie wykonywać misje rozpoznawcze nad obszarami szczególnego ryzyka. W momencie, gdy bezpieczeństwo załóg statków powietrznych jest szczególnie zagrożone, za zasadne uznaje się wykorzystanie bezzałogowych statków powietrznych (BSP). Właściwości oraz cechy jakimi dysponują BSP powodują, iż w wielu przypadkach mogą stać się realizatorem całego spektrum zadań rozpoznawczych jak również uderzeniowych. W związku z powyższym stają się one jednym z istotnych elementów (jak nie najistotniejszym) w strukturach sił powietrznych, morskich oraz lądowych armii wysoko rozwiniętych państw. Przedstawiona powyżej sytuacja problemowa przyczyniła się do sformułowaniu problemu badawczego ujętego w postaci pytania: Jakie są założenia teoretyczne oraz doświadczenia z użycia bezzałogowych statków powietrznych? Celem dociekań autora w niniejszej publikacji jest przedstawienie na podstawie doświadczeń możliwości wykorzystywania bezzałogowych statków powietrznych do rozpoznania powietrznego w wybranych konfliktach zbrojnych. Doświadczenia z wykorzystania bezzałogowych statków powietrznych do rozpoznania powietrznego Wietnam (1962–1975) Wojna w Wietnamie (28 maja 1962 r. – 11 listopada 1975 r.) była pierwszym konfliktem, w którym bezzałogowe statki powietrzne wykorzystane zostały na masową skalę. Podczas trwania wojny w okresie od 1964 do 1975 roku BSP zrealizowały 3 435 misji rozpoznawczych nad obszarem południowo-wschodniej Azji. Zadania rozpoznawcze w głównej mierze realizowane były przez BSP Ryan 147 Lightning Bug w różnego rodzaju konfiguracjach. W początkowej fazie działań po realizacji zadania BSP lądowały na spadochronach, aczkolwiek bardzo często ulegały one zniszczeniu podczas lądowania w dżungli, na oceanie bądź też na polach ryżowych. W związku z tym opracowany został system MARS (Mid-air Retrieval Bezzałogowy Statek Powietrzny – to aparat (aerodyna lub aerostat) z napędem oraz bez załogi na pokładzie. Do utrzymywania się w powietrzu może wykorzystywać siłę nośną wskutek działania praw aerodynamiki, na stałych (skrzydła) lub ruchomych powierzchniach nośnych (wirnik) albo siłę wyporu aerostatycznego (aerostat). Jego sterowanie może się odbywać przy pomocy systemów autonomicznych lub zdalnie poprzez operatora (z ziemi, powietrza lub okrętu). Został zaprojektowany tak, aby powrócić i być ponownie użyty. Może być również statkiem powietrznym jednorazowego użytku oraz może przenosić różnego rodzaju uzbrojenie, zarówno śmiercionośne (lethal), jak również niesmiercionośne (none-lethal). [w:] M. Wrzosek (pod red.), Proces zmian w systemie zautomatyzowanego rozpoznania powietrznego z wykorzystaniem środków bezzałogowych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013, s. 20 J. Karpowicz, Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 6 – 7. E. Tilford, Set Up: What the Air Force Did In Vietnam and Why, Air University Press, Maxwell 1991, s. 74. 138 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... System), który miał zwiększyć żywotność BSP. W trakcie fazy lądowania na spadochronie BSP przechwytywany był w powietrzu przez specjalnie przystosowany do tego śmigłowiec, który dostarczał aparat do bazy. W wyniku stosowania przedstawionego systemu żywotność zwiększona została do ok. 3,5 misji. Ryan 147 Lightning Bug posiadał sensory, dzięki którym zdjęcia wykonywane były z dużej (60 000 stóp) oraz małej (500 stóp) wysokości (jednym z najważniejszych zadań było fotografowanie obozów jenieckich). Ryan 147 Lightning Bug realizował wszelkiego rodzaju działania pod kryptonimem Buffalo Hunter, które zapoczątkowane zostały 20 sierpnia 1964 roku – pierwszy lot operacyjny, natomiast ostatni miał miejsce 30 kwietnia 1975 roku. Misja rozpoznawcza trwała średnio ok. 7,8 godziny. Wykonane fotografie charakteryzowały się bardzo dużą dokładnością. Były w stanie dostarczyć informacji o rozlokowaniu środków OPL, lotnisk przeciwnika, aktywności okrętów w porcie Haipong jak również informacji o rezultatach podjętych działań. Ponadto w ramach działań psychologicznych, BSP wyposażone były w zasobniki, z których zrzucane były ulotki oraz realizowały loty demonstracyjne na bardzo małych wysokościach nad Hanoi. Nad terytorium Wietnamu BSP odpowiedzialne również były za prowadzenie rozpoznania radioelektronicznego oraz w wielu przypadkach realizowały loty jako radary mylące, aby w ten sposób wspomóc zadania samolotów uderzeniowych. Podczas trwania działań nad Wietnamem Ryan 147 Lightning Bug uzyskał rezultaty, które są nie do przecenienia. Należy do nich zaliczyć10: •����������������������������������������������������������������������� fotograficzne dowody na stosowanie przez Wietnam pocisków przeciwlotniczych SA-2, •�������������������������������������������������������������������� zdjęcia radzieckich Mig-21D/E oraz śmigłowców w Północnym Wietnamie, •��������������������������������������������������������������������������� informacje o rezultatach oddziaływania B-52 podczas operacji Linebacker II. Reasumując, w końcowej fazie działań żywotność BSP zwiększyła się do 7,3 misji, natomiast stopa odzyskiwania wyniosła 84% (z 3 435 wylotów 2 870 zostało odzyskanych). Aczkolwiek należy zaznaczyć, iż USA zdało sobie sprawę z możliwość wykorzystania BSP dopiero po zakończeniu wojny w Wietnamie, która według wielu teoretyków sztuki wojennej stała się wyznacznikiem ich rozwoju w kolejnych latach. Wykorzystanie nad obszarem Wietnamu BSP do realizacji zadań w warunkach bojowych (ok. 2% ogólnej liczby lotów rozpoznawczych) stanowiło moment przełomowy w działalności rozpoznawczej11. W. Wagner, W.P. Sloan, Fire-flies and Other UAVs, Midland Publishing, 1992, s. 2. Karpowicz J., Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, op. cit., s. 41. Ibidem, s. 32. 10 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 60. 11 J. Grzegorzewski, Bezpilotowe statki latające, Wojskowy Przegląd Techniczny, nr 2/92, s. 27. 139 DARIUSZ KOMPAŁA Wojna Yom Kippur (1973) Wojna Yom Kippur była konfliktem, który obfitował w wykorzystanie bezzałogowych statków powietrznych. W początkowej fazie działań, pomimo faktu, iż Izrael był w posiadaniu BSP nie zdecydował się ich wykorzystać w działaniach zbrojnych. Jednakże przebieg konfliktu (lotnictwo Izraelskie ponosiło ogromne straty – w pierwszych dniach wojny Izrael stracił ok. 80 samolotów) wymusił zmianę taktyki – zaczęto wykorzystywać BSP do realizacji zadań12: •��������������������������������������������������� rozpoznawania i zakłócania stacji radiolokacyjnych, •������������������������������ wykrywania celów powietrznych, •��������������������������������������� naprowadzania rakiet przeciwlotniczych. Bezzałogowe statki powietrzne koncernu Stanów Zjednoczonych Ryan w początkowej fazie działań realizowały misje rozpoznania powietrznego nad obszarem strefy Kanału Sueskiego oraz Wzgórz Golan. W trzecim (15–22.10) i czwartym (23– 24.10) etapie wojny zadania realizowane przez BSP zostały poszerzone o rozpoznanie fotograficzne pododdziałów obrony przeciwlotniczej, kontroli skutków uderzeń oraz prowadzenia walki elektronicznej13. BSP AQM-34H Firebee II operowały we wcześniej wyznaczonej strefie prowadząc zakłócenia stacji radiolokacyjnych systemów obrony powietrznej przy jednoczesnym wykonywaniu lotów demonstracyjnych. W celu zmylenia jak również sprowokowania naziemnych środków obrony przeciwlotniczej wykorzystywane były BSP MQM-74 Chucar oraz Ryan 147 Lightning Bug14. Loty realizowane były na wysokościach rzędu 4000–5000 m, co miało sprzyjać wykrywaniu jak również naprowadzaniu na lotnictwo myśliwskie przeciwnika. Prowadzenie działań zakłócająco-demonstracyjnych służyło realizacji nalotów z powietrzna w momencie odtwarzania gotowości bojowej przez statki powietrzne przeciwnika. W bardzo podobny sposób zdecydowano się obezwładnić system obrony powietrznej – BSP wykonując lot na średnich wysokościach wymuszały włączenie stacji radiolokacyjnych przeciwlotniczych zestawów rakietowych, rejestrując w tym czasie parametry ich pracy. Pozyskane w ten sposób dane przekazywane były do sztabu, gdzie uwzględniano je w procesie planowania zakłócania stacji zestawów rakietowych oraz wykorzystania rakiet przeciwradiolokacyjnych. Dodatkowo również działania te wywoływały znużenie oraz zmęczenie załóg oraz obsad systemu obrony powietrznej, co przyczyniało się do obniżenia ich czujności. Wnioski, jak również doświadczenia (m.in. poniesienie znacznych strat przez lotnictwo – Izrael stracił ok. 25% wszystkich samolotów, z tego ok. 90% w wyniku ostrzału środków przeciwlotniczych15) nabyte w trakcie trwania drugiej części wojny Yom Kippur przyczyniły się do opracowania przez izraelskich specjalistów komJ. Karpowicz, Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, op. cit., s. 43. K. Jóźwiak, Współczesna technika rozpoznania powietrznego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 1994, s. 49–50. 14 J. Biziewski, K. Kubiak, Yom Kippur, Altair, Warszawa 1995, s. 45. 15 Z. Gołąb, Wykorzystanie lotnictwa na Bliskim Wschodzie, Myśl Wojskowa, nr 4/77, s. 89. 12 13 140 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... pleksowego planu wykorzystania BSP jak również określenia oraz sprecyzowania wymagań, jakim powinny odpowiadać. Konsekwencją wspomnianych działań było wprowadzenie w 1981 oraz 1982 roku bezzałogowych statków powietrznych Mastiff oraz Scout na wyposażenie Sił Powietrznych Izraela, które były również eksportowane do USA. Dolina Bekaa (1982) Nauczeni doświadczeniami z wojny Yom Kippur Izraelczycy odnieśli spektakularne zwycięstwo podczas trwania konfliktu libańskiego w 1982 roku – dolina Bekaa. BSP wykorzystane zostały w kompleksowy oraz niekonwencjonalny (jak na tamten okres) sposób. Bezzałogowe statki powietrzne Mastiff, Scout, Chucar i Samson służyły w głównej mierze do wykrywania oraz zwalczania syryjskich pododdziałów rakiet przeciwlotniczych. Dodatkowo bardzo często wykorzystywano je do patrolowania strefy przygranicznej. BSP Chucar w pierwszej fazie działań wykorzystywany był do przeprowadzenia klasycznego rozpoznania stanowisk startowych rakiet przeciwlotniczych (SA-2 oraz SA-6). Po przeprowadzeniu rozpoznania BSP Samson wyposażone w soczewki Lunberga16 prowadziły działania prowokacyjno-demonstracyjne (ok. 65 km od wcześniej wykrytych stanowisk rakiet) mające na celu uruchomienie stacji radiolokacyjnych kierowania ogniem. W tym samym czasie operujące na wysokości ok. 5000 m BSP Mastiff prowadziły rozpoznanie radioelektroniczne – rejestrowały parametry włączonych stacji. Zdobyte dane przekazywane były bezpośrednio do naziemnych stanowisk dowodzenia, uwzględniając je przy programowaniu rakiet przeciwradiolokacyjnych17. Następnie wyposażone we wcześniej zaprogramowane rakiety BSP Scout w pierwszej kolejności pozorowały wykonanie ataku, po czym przechodziły do ataku na stacje kierowania ogniem zestawów rakietowych. W momencie, gdy Syryjczycy zrozumieli, iż popełnili błąd i chcieli go naprawić, wyłączając stacje, pojawiały się samoloty F-4 Wild Weasel oraz F-16 powodując ponowne włączenie systemu, co bezpośrednio umożliwiało dokończenie zadań przez BSP oraz lotnictwo uderzeniowe18. Bezzałogowe statki powietrzne znajdowały się w powietrzu ok. godziny nad teatrem działań, operując ze średnią prędkością ok. 150 – 180 km/h, po czym ulegały samodestrukcji. Podczas ogniowego obezwładnienia systemu przeciwlotniczego BSP Mastiff zrzucały dipole, których zadaniem było wytworzenie ekranu oddziela- 16 Soczewka Lunberga – odbijacz radarowy, dający takie samo echo radiolokacyjne jak duży samolot bojowy. 17 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, op. cit., s. 62. 18 W. Saglara, Właściwości wykorzystania izraelskiego lotnictwa uderzeniowego w konfliktach zbrojnych na Bliskim Wschodzie, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1995, s. 88. 141 DARIUSZ KOMPAŁA jącego atakujące samoloty od obiektów działań – tym sposobem w bardzo krótkim czasie obezwładnionych zostało osiem dywizjonów syryjskich rakiet19. Reasumując, wykorzystanie w kompleksowy sposób BSP do zadań rozpoznawczych, pozoracyjnych, demonstracyjnych oraz rozpoznania ogniowego we współdziałaniu z lotnictwem załogowym przyczyniło się w sposób bezpośredni do bezpiecznego sukcesu w operacji obezwładnienia systemu obrony powietrznej w Dolinie Bekaa. Zatoka Perska (1991) Analizując doświadczenia z zastosowania BSP w Zatoce Perskiej, należy podkreślić, iż pomimo posiadania przez Stany Zjednoczone rozwiniętego systemu rozpoznania kosmicznego, to w dalszym ciągu BSP realizowały całą gamę zadań rozpoznawczych oraz walki elektronicznej. Związane było to bezpośrednio z brakiem możliwości zaspokojenia potrzeb szczebla taktycznego oraz z trudnościami związanymi z przesyłaniem informacji rozpoznawczych – niewystarczający stopień szczegółowości dla szczebla taktycznego oraz stosowanie przez wojska Irackie pozoracji i maskowania elementów pola walki20. Pierwszymi BSP użytymi w rejonie Zatoki Perskiej były Pioneer’y pochodzące z marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych, które miały zapewnić bezpośrednie oraz pośrednie wsparcie ogniowe, obserwację w dzień i w nocy, wybór celów, rozpoznanie tras przelotów i pola bitwy, jak również kontrolę rezultatów uderzeń21. Pioneer’y pochodzące z marynarki wojennej USA realizowały m.in. zadania związane z22: •�������������������������������������������������������������� rozpoznaniem celów dla Sił Powietrznych w czasie rzeczywistym, •����������������������������������� rozpoznaniem umocnień nadbrzeżnych, •���������������������������� wykrywaniem min pływających, •������������������������������������������������������������ wykrywaniem obiektów dla artylerii w głębi pozycji irackich, •����������������������������� korygowaniem ognia artylerii, •��������������������� podświetlaniem celów, •������������������������������������������������������������������������ obserwacją pola walki – wykrycie przygotowań wojsk irackich do ataku na zachód od Al. Khaki nocą 29.02.1991 r., •������������������������������������������ tropieniem ruchomych wyrzutni rakiet Scud, •���������������������������������������������������������� oceną rezultatów działań (BDA – Battle Damage Assessment). Innowacyjny sposób wykorzystania BSP zaprezentowało lotnictwo wojsk lądowych, które wykorzystało je do rozpoznania tras lotu dla śmigłowców AH-64. A.H. Cordesman, A.R. Wagner, The Lessons of Modern War, Volume 1: The Arab Israeli Conflicts 1973–1989, Westivew Press 1990, s. 189. 20 M. Hawish, Rozpoznanie powietrzne – interpretacja danych obrazowych zwiększa ich wartość, International Defence Review, nr 10/93. 21 J. Karpowicz, K. Kozłowski, Bezzałogowe statki powietrzne i miniaturowe aparaty latające, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 52. 22 T. Zieliński, Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 62. 19 142 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... Piloci na bieżąco dokonywali analizy transmitowanych danych z kamery telewizyjnej zapoznając się jednocześnie z charakterem teatru działań jak również obiektami ataku23. BSP Pioneer stał się bardzo wartościowym środkiem walki z artylerią Iraku, której w wielu przypadkach wykrycie było niezwykle trudne, w momencie kiedy nie prowadziła ognia – brak możliwości wykorzystania radarów artyleryjskich analizujących tor lotu pocisku przy pomocy namierników dźwiękowych. W wyniku prowadzenia wzajemnie uzupełniających się działań środków rozpoznania artyleryjskiego oraz rozpoznawczych BSP siły koalicji zniszczyły część dział irackich znajdujących się na teatrze działań. W trakcie konfliktu w Zatoce Perskiej wykorzystanych zostało sześć z dziewięciu dostępnych systemów Pioneer. Korpus Piechoty Morskiej miał do dyspozycji trzy systemy, 7KA wojsk lądowych jeden oraz marynarka wojenna dwa systemy operujące z krążowników Missouri i Wisconsin. Na wyposażeniu jednego systemu znajdowało się stanowisko kierowania i dowodzenia, osiem BSP oraz ok. 40 osób obsługi i personelu. BSP Pioneer operujące nad obszarem Zatoki Perskiej wyposażone były w kamery telewizyjne bądź termalne, tak aby mogły prowadzić działania zarówno w dzień jak również w nocy na wysokości ok. 1500 metrów. W czasie wojny Pioneer’y spędziły w powietrzu ok. 1000 godzin realizując około 330 samolotolotów24. Wyposażenie Pioneer’ów w urządzenia najnowszej generacji (jak na omawiany okres czasu) powodowało, iż były w stanie prowadzić w czasie zbliżonym do rzeczywistego misje rozpoznania, śledzenia oraz wskazywania celów (RSTA). Dodatkowo również dysponowały możliwościami pozwalającymi na ocenę rezultatów działań (BDA) jak również w wielu przypadkach nawiązywały współpracę z systemem JSTARS25, aby potwierdzić położenia głównych celów. Podczas działań wykorzystano ok. 90 Pioneer’ów, spośród których 19 zostało uszkodzonych, 7 straconych nieodwracalnie – tylko 2 od środków obrony przeciwlotniczej. Prawidłowo wykonywane zadania oraz niewysoki współczynnik strat (ok. 5% strat uwzględniając uszkodzone BSP, oraz 1,5% zniszczonych) bezpośrednio wpłynęły na wysoką ocenę BSP na polu walki26. W toku konfliktu wykorzystywane były również inne bezzałogowe statki powietrzne: FQM-151A Pointer, BQM-147 Exdrone, OV-1D Mohawk, BQM-74C Chucar, Mart oraz CL-8927. Aktualności lotnicze, 2/30, 1991, s. 24 – 25. T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, op. cit., s. 64. 25 JSTARS (Joint Surveillance and Target Atack Radar System) – amerykański samolot rozpoznania pola walki i dowodzenia, posiadający systemy elektroniczne umożliwiające monitorowanie obrazu pola walki w czasie rzeczywistym wykrywając budynki, zgrupowania wojsk poruszające się oraz nieruchome pojazdy oraz śmigłowce. 26 Strike Star 2025, nr 8/1996, s.6. 27 T. Zieliński, Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, op. cit., s. 62–64. 23 24 143 DARIUSZ KOMPAŁA FQM-151A Pointer realizował w głównej mierze zadania rozpoznania irackich umocnień, stanowisk ogniowych jak również skutków uderzeń artylerii własnej w bliższej strefie taktycznej na małych i średnich wysokościach. Kamera telewizyjna znajdująca się na wyposażeniu BSP była w stanie dostarczać dane obrazowe do wozu bojowego dowódcy w czasie zbliżonym do rzeczywistego. W trakcie trwania działań wykorzystanych zostało pięć tego typu statków powietrznych, których bardzo wartościową zaletą były małe wymiary oraz prostota obsługi, co bezpośrednio przyczyniało się do możliwości przenoszenia całego systemu w dwóch plecakach. BQM-147 Exdrone znajdujący się na wyposażeniu Piechoty Morskiej zaangażowany był w misje obserwacji terenu przed nacierającymi oddziałami zmechanizowanymi i pancernymi – rozpoznanie pól minowych. Uzyskane w ten sposób dane służyły do opracowywania dokładnych map i planów, mających na celu zminimalizowanie (uniknięcie) strat w sprzęcie bojowym oraz w ludziach. BSP OV-1D Mohawk wykorzystując stacje radiolokacyjne obserwacji bocznej SLAR28 odpowiedzialne były za dostarczanie danych artylerii wojsk sprzymierzonych. Lotnictwo czerpiąc z doświadczeń z doliny Bekaa wykorzystywało BQM-74C Chucar w działaniach pozoracyjno-demonstracyjnych29 – BSP pozorowały nalot lotnictwa uderzeniowego prowokując uruchomienie systemu obrony powietrznej, co bezpośrednio przyczyniło się do jego zniszczenia. Znajdujące się na wyposażeniu lotnictwa marynarki wojennej Chucar’y wykorzystywane były do osłony działań własnych. Przystosowane do startu spod skrzydła samolotu (A-6, A-7, F/A-18 oraz S-3 Viking) odpalane były w rejonie działań pozorując nalotu (pojedynczych samolotów bądź grup) po czym dokonywane było właściwe uderzenie na określone wcześniej cele. Rozpoznanie artyleryjskie na rzecz Francuskich Sił Zbrojnych realizowały BSP Mart, natomiast Brytyjczycy posiadali w dyspozycji CL-89 zapewniające rozpoznanie 32. regimentowi artylerii ciężkiej. Reasumując należy jednoznacznie stwierdzić, iż na przestrzeni ostatnich lat możliwości, jakimi dysponują BSP, znacznie wzrosły – w związku z dynamicznym postępem technologicznym oraz komputeryzacją. Stało się to powodem do realizacji całego spektrum działań przy wykorzystaniu BSP. Operacja Allied Force (1996–1999) Podjęcie decyzji przez NATO dotyczącej nieangażowania sił lądowych w działaniach w Kosowie spowodowało, iż główny wysiłek w działaniach spoczął na siłach powietrznych – przede wszystkim na lotnictwie. Kampania powietrzna w ramach operacji Allied Force w Kosowie była największymi działaniami od czasów wojny w Zatoce Perskiej, w których na masową skalę wykorzystane zostały BSP. Głównym zadaniem powierzonym BSP było dostarczaSLAR (Side Looking Airborn Radar) – pokładowy radar obserwacji bocznej służący do tworzenia obrazów radarowych o dość dużej rozróżnialności – od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. 29 Ocena operacyjno-taktyczna wojny w rejonie Zatoki Perskiej, Akademia Obrony Narodowej 1992. 28 144 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... nie informacji rozpoznawczych do systemu dowodzenia. Dodatkowo realizowały działania takie jak30: •����������������������������������� weryfikacja obiektów oddziaływania, •��������������������� targeting dynamiczny, •��������������������������������������������������������� rozpoznanie obrazowe (IMINT) oraz elektroniczne (SIGINT), •������������������������� ocena rezultatów działań, •����������������������������������������������������������������������� zbieranie oraz dostarczanie dowodów związanych z Serbskimi aktami ludobójstwa. Niezmiernie ważnym jest fakt, iż zdecydowana większość pozyskanych przez BSP danych transmitowana była w czasie rzeczywistym do usytuowanego we Włoszech Połączonego Ośrodka Dowodzenia Siłami Powietrznymi31 – dane te pochodziły w głównej mierze z bezzałogowych systemów powietrznych RQ-5 Hunter oraz RQ-1 Predator. Aczkolwiek na teatrze działań operowały również inne BSP, wśród których znajdowały się: •����������� francuskie Crecerelle oraz amerykańskie Pioneer’y – prowadzenie obserwacji, •��������������������������� francuskie oraz niemieckie CL-289 – ocena rezultatów działań oraz targetting, •����������� brytyjskie Phoenix’y – wspieranie działań załogowych statków powietrznych Harrier. W strategii działań powietrznych uwzględnione zostało wykorzystanie BSP w rejonach największego ryzyka, tak aby w jak największym stopniu ograniczyć ryzyko związane ze stratą statków powietrznych lotnictwa załogowego. Zważywszy na względy bezpieczeństwa (zagrożenie ze strony środków obrony powietrznej) podjęto decyzję o określeniu bezpiecznego pułapu realizacji lotów na poziomie ok. 15 000 stóp (powyższe wytyczne dotyczyły również BSP). Pierwszym systemem wykorzystywanym w operacji był RQ-5 Hunter, którego charakterystyki pozwalały na realizację zadań zgodnie z wcześniej określonymi wytycznymi w planie realizacji działań powietrznych. Najważniejszym zadaniem, które zostało powierzone do realizacji BSP Hunter było prowadzenie permanentnego rozpoznania jak również udział w identyfikacji obiektów oddziaływania – targeting. Nad terytorium Kosowa Hunter’y operowały w oparciu o techniki, procedury oraz rozkazodawstwo zgodne z wymaganiami opracowanymi dla lotnictwa sił powietrznych. Wśród innych zadań realizowanych przez Huntery na korzyść sił powietrznych znalazły się m.in.32: •���������������������������������������������������������������� współpraca ze zgrupowaniem bojowym śmigłowców AH-64 (Task Force Hawk) stacjonującym w Albanii – przekazywane informacje zwiększyły żywotność śmigłowców, 30 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, op. cit., s. 67. 31 C.J. Werenskjold, The Effect of Unmanned Aerial Vehicle Systems on Precision Engagement, Naval Postgraduate School 2002, s. 11. 32 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, op. cit., s. 68 – 82. 145 DARIUSZ KOMPAŁA •��������������������������������������������������������������������������� wsparcie połączonych sił zadaniowych Noble Anvil – dostarczanie informacji z rozpoznania obrazowego w czasie rzeczywistym, •������������������������������������������������������������������ współpraca ze zgrupowaniem Hawk – wyszukiwanie wysoko opłacalnych obiektów z High Payoff Target List (HPTL). W ciągu kampanii powietrznej nad Kosowem Huntery przebywały w powietrzu łącznie ok. 1 300 godzin realizując ponad 240 misji. Kontrolę operacyjną nad ugrupowaniem znajdowała się w rękach CAOC – ułatwienie procesu podejmowania decyzji oraz realizacji misji uderzeniowych. Warty podkreślenie jest fakt, iż w trakcie trwania operacji Huntery natrafiły na szereg trudności, które należało przezwyciężyć. W głównej mierze dotyczyły one warunków terenowych – obszar górzysty, problemy z dystrybucją informacji oraz wysokie ryzyko zestrzelenia33. Chcąc dokonać rekapitulacji zastosowania Hunter’ów w operacji Allied Force, należy podkreślić, iż sprawdziły się one bez zarzutu jako element spajający CAOC z lotnictwem załogowym realizującym zadania uderzeniowe. Przesyłanie danych w czasie rzeczywistym przyczyniło się do permanentnej oceny pola walki jak również natychmiastowej reakcji w chwili wykrycia zagrożenia bądź pożądanego obiektu. Kolejnym BSP, który odegrał znaczącą rolę nad terytorium Kosowa był RQ-1 Predator, który w początkowej fazie działań realizował misje rozpoznawcze i obserwacyjne. Związane to było w głównej mierze z możliwościami jakimi dysponował – dyżurowanie w wyznaczonej strefie do ok. 40 godzin oraz osiąganie maksymalnego pułapu na poziomie 7 600 m. Realizacja misji rozpoznawczo-obserwacyjnych była możliwa dzięki zainstalowaniu na pokładzie aparatu urządzeń służących do transmisji danych rozpoznawczych w czasie rzeczywistym. Predatory zostały wyposażone również w laserowe znaczniki celu, które miały za zadanie zwiększyć dokładność uderzeń lotniczych – m.in. poprzez wykorzystanie kierowanych pocisków rakietowych. Dane pozyskiwane przez Predatory przekazywane były do CAOC poprzez zastosowanie systemu Ku-Band, który był w stanie zapewnić dużą przepustowość danych w czasie rzeczywistym. W trakcie działań nad Kosowem zniszczonych zostało 8 Hunter’ów oraz 2 Predatory. Liczba zestrzeleń wynikała w głównej mierze z ukształtowania terenu, niskiej prędkości lotu oraz realizacji zadań rozpoznawczych na małych wysokościach – konieczność pozyskiwania danych o wysokiej dokładności, w celu uniknięcia strat niezamierzonych. Doświadczenia z operacji Allied Force jednoznacznie wskazują, iż BSP stanowiły jeden z głównych elementów potęgi powietrznej realizującej całe spektrum istotnych zadań. Wykorzystanie na masową skalę BSP było pewnego rodzaju wyzwaniem dla planistów, ponieważ musieli oni zaplanować zintegrowane działania z innymi systemami operującymi na teatrze działań. Niemniej jednak zauważono 33 Zob. szerz. T. Zieliński, Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, op. cit., s. 66–68. 146 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... kilka istotnych problemów, które należało jak najszybciej rozwiązać. Wśród wspomnianych problemów znalazły się34: •������������������������������������������������������������� integracja z cywilnym ruchem lotniczym nad obszarem Bałkanów, •����������������������������������������������������������������������� planowanie wykorzystania BSP włącznie z umieszczeniem informacji o ich zadaniach w rozkazie bojowym lotnictwa (ATO), •���������������������������������������������������������������������������� użytkowanie i dekonfliktacja przestrzeni powietrznej we współdziałaniu z załogowymi statkami powietrznymi. Wykorzystanie bezzałogowych systemów powietrznych w wydatny sposób przyczyniło się do zwiększenia świadomości sytuacyjnej elementów systemu dowodzenia oraz uzyskania przewagi informacyjno-decyzyjnej – co bezpośrednio wpłynęło na poprawę szybkości reakcji na powstałe zagrożenia. Iraqi Freedom W trakcie trwania operacji Iraqi Freedom wykorzystanych zostało blisko dziesięć typów bezzałogowych statków powietrznych do prowadzenia rozpoznania powietrznego i innych zadań. Wśród wspomnianych BSP największe znaczenia miały: Global Hawk, MQ-1 Predator, RQ-7 Shadow 200, RQ-5A/B Hunter, RQ-11A Raven A. Najważniejszym zadaniem realizowanym przez Global Hawki podczas trwania działań nad terytorium Iraku było zlokalizowanie wyrzutni Scud oraz prowadzenie permanentnej obserwacji położenia irackich jednostek wojsk lądowych. Dodatkowo wyszukiwały one cele dla naziemnych i powietrznych systemów rażenia. Jedną z kluczowych misji zrealizowanych przez Global Hawki był wybór celów dla inteligentnej amunicji wykorzystywanej przez samoloty załogowe B-2 (przekazywano dane do systemu DMPI, który umożliwiał nawet w trakcie lotu B-2 przekierowanie głowic). Pojedynczy Global Hawk realizował średnio ok. 15 długotrwałych lotów bojowych. Operujące na dużych wysokościach, sięgających ok. 20 km Global Hawki posiadają możliwość realizacji długotrwałych misji trwających często od 24 do nawet 28 godzin. Wyposażone są w skomplikowane urządzenia rozpoznawcze takie jak radar SAR (Synthetic Aperture Radar) oraz EO/IR (Elektro-optical/Infra-red) pozwalające na szczegółowe zbieranie informacji rozpoznawczych, które następnie przekazywane są do odpowiednich komórek dowodzenia35. Prowadzenie działań na dużych wysokościach powoduje, iż Global Hawkom nie zagrażają rakiety systemów obrony przeciwlotniczej jak również myśliwców przeciwnika. Warto podkreślić, iż Global Hawk nie jest typowym BSP, ponieważ nie wymaga on stałego kontaktu operatora z platformą znajdującą się w powietrzu. W przypadku zaistnienia konieczności wcześniej zaplanowane zadanie może być podczas trwania lotu zmienione. Podczas lotu operator jedynie kontroluje czy zachowane zostają wcześniej wprowadzone parametry. Charakterystyczną cechą Global Hawków jest T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, op. cit., s. 67. 35 J. Brzezina, Z. Chojnacki, Bezzałogowe statki powietrzne w ostatnich konfliktach, Przegląd Sił Powietrznych, nr 9/2009, s. 10–11. 34 147 DARIUSZ KOMPAŁA to, iż w odróżnieniu od innych podobnych systemów istnieje możliwość szybkiej zmiany zadania. MQ-1 Predator w głównej mierze realizował zadania na rzecz Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych (USAF). Predatory operowały w pobliżu bazy logistycznej Balad w Iraku, gdzie miały za zadanie wspomaganie w zwalczaniu grup dopuszczających się ataków rakietowych oraz moździerzowych bazę. Pojedynczy Predator dyżurował w powietrzu ok. 20 godzin. Operatorzy znajdujący się w bazie Balad w każdym momencie byli wstanie przejąć kontrolę nad BSP w trakcie realizacji zadania. Podczas osłaniania bazy sensory znajdujące się na pokładzie Predatora prowadziły obserwację terenu wokół bazy, zwracając szczególną uwagę na dotychczasowe miejsca wykorzystywane do ostrzału bazy. W początkowej fazie konfliktu baza w Balad atakowana była średnio dwa razy dziennie. Użycie BSP do śledzenia jak również eliminowania napastników w sposób bezpośredni przyczyniło się do stopniowego zmniejszania liczby ataków. Kolejnym BSP używanym w Iraku był RQ-7 Shadow 200 składający się z naziemnej stacji kierowania oraz czterech bezzałogowych statków powietrznych. RQ-7 wykorzystywane były do prowadzenia misji zwiadowczych, obserwowania z powietrza tras (po których poruszały się konwoje) oraz innych zadań rozpoznawczych. Pomimo, iż RQ-7 Shadow 200 były podstawowymi taktycznymi BSP, to również z powodzeniem w Iraku zadania rozpoznawcze realizowały RQ-5A/B Hunter. RQ-5A/B Hunter podczas działań w trakcie operacji Iraqi Freedom operowały parami – drugi z pary pełnił funkcję retranslatora łącznośći (pojedynczy BSP miał zasięg ok. 125 km, a funkcjonując w parze osiągały zasięg do ok. 200 km). Huntery w głównej mierze dostosowane były do realizacji nowych zadań, wśród których znalazły się: obserwowanie, śledzenie, rozpoznawanie, wskazywanie celów, ocena rezultatów działań, współpraca z artylerią oraz zadania wymagające dostarczania danych w czasie rzeczywistym36. Posiadały możliwość operowania zarówno w dzień jak i w nocy. Wykonywanie tak różnorodnych zadań możliwe było dzięki specjalistycznemu wyposażeniu – Multi-Mission Optronic Stabilized Payload. Podczas działań w Iraku Huntery prowadziły działania na szczeblu korpusu, często realizując zadania na rzecz wielonarodowych połączonych sił zadaniowych (Combined Joint Task Force – CJTF). Znaczącą grupą bezzałogowców wykorzystywanych w Iraku były mini BSP, wśród których prym wiódł RQ-11A Raven A. W początkowej fazie działań wykorzystywany był na szczeblu batalionu-kompani, a w miarę zdobywania doświadczenia na szczeblu plutonu-drużyny. Wykorzystywane były do prowadzenia obserwacji i rozpoznania pola walki jak również wsparcia ogniowego pododdziałów prowadzących działania bojowe. Raven ważący ok. 3 kg zasilany jest z baterii akumulatorów, na wyposażeniu posiada kamerę pracującą w podczerwieni oraz niezbędne urządzenia do transmisji 36 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, op. cit., s. 82. 148 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... danych. Obraz z kamery usytuowanej na BSP przekazywany jest do naziemnej stacji odbioru, którą z reguły stanowi laptop. Zastosowanie odbiornika GPS pozwala na zaplanowanie w sposób autonomiczny trasy lotu, co umożliwia dotarcie do wcześniej zaplanowanych obiektów. Bardzo ważną zaletą jest możliwość modyfikacji wcześniej zaplanowanej trasy lotu w trakcie realizacji zadania. Należy jednak zaznaczyć, iż Raven’y mogą być sterowane przez operatora, ale tylko i wyłącznie do odległości maksymalnej wzrokowej widoczności aparatu (LOS – Line of Sight). Jego niewielkie rozmiary sprawiają, iż mieści się on w żołnierskim plecaku. W trakcie trwania operacji Iraqi Freedom amerykańskie wojska dysponowały ok. 2500 sztuk BSP Raven37. Reasumując, BSP podczas trwania operacji Iraqi Freedom realizowały zadania na wszystkich szczeblach dowodzenia (strategicznym, operacyjnym, taktycznym), co bezpośrednio pokazuje, iż stały się one bardzo ważnym środkiem na współczesnym polu walki. BSP są coraz lepiej wyposażone oraz wykonują zadania dotychczas zarezerwowane tylko i wyłącznie dla załogowych platform powietrznych. Podsumowanie Pierwszymi zadaniami wykonywanymi przez bezzałogowe statki powietrzne były misje rozpoznawczo-obserwacyjne (BSP Ryan 147 Lightning Bug w Wietnamie). Z upływem czasu prace nad BSP zaczęły zmierzać w kierunku zwiększenia ich zdolności na polu walki. W trakcie trwania wojny Yom Kippur po raz pierwszy w historii BSP zastosowane zostały do rozpoznania i zakłócania stacji radiolokacyjnych, wykrywania celów powietrznych jak również naprowadzania rakiet przeciwlotniczych. Działania w Dolinie Bekaa były pierwszą operacją w ramach której BSP zostały wykorzystane w sposób kompleksowy. Realizowały one zadania rozpoznawcze, pozoracyjne, demonstracyjne oraz rozpoznania ogniowego we współdziałaniu z lotnictwem załogowym. Podczas działań w Zatoce Perskiej BSP w głównej mierze dostarczały informacji rozpoznawczych niezbędnych dowódcom szczebla taktycznego, w związku z brakiem wystarczającej dokładności rozpoznania kosmicznego, którym dysponowało USA. W operacji Allied Force BSP wyposażone zostały w laserowe znaczniki celu, które służyły oznaczaniu obiektów uderzeń dla lotnictwa bojowego. Aczkolwiek bardzo często zdarzało się, iż możliwości aparatury pokładowej pozwalały na wykrywanie zróżnicowanych obiektów takich jak: przemieszczające się wojska bądź czołgi. Operacja Iraqi Freedom jest przykładem kompleksowego wykorzystania BSP na wszystkich szczeblach dowodzenia (strategicznym, operacyjnym, taktycznym). 37 J. Brzezina, Z. Chojnacki, Bezzałogowe statki powietrzne w ostatnich konfliktach, Przegląd Sił Powietrznych, nr 9/2009, s. 5. 149 DARIUSZ KOMPAŁA BSP po raz pierwszy były wykorzystywane przez oddziały szczebla taktycznego do bezpośredniego wspierania działań. Reasumując, należy jednak zaznaczyć, iż poszczególne rodzaje BSP tworzone były w oparciu o charakterystyczne zadania, w związku z czym poszczególne bezzałogowce posiadają wady i zalety charakterystyczne dla danego typu operacji. Dlatego też słusznym wydaje się pogląd o specjalizacji BSP, aczkolwiek nie należy wykluczać możliwości wielozadaniowości np. samoobrona. Należy podkreślić, iż podstawową zaletą bezzałogowych statków powietrznych jest redukcja utraty personelu latającego trakcie realizacji misji bojowych oraz możliwość wysłania BSP w miejsca, gdzie z różnych względów niemożliwe jest wykorzystanie załogowych statków powietrznych. Ponadto wyeliminowane zostają wszelkiego rodzaju niedogodności związane z ludzką fizjologią, co przyczynia się bezpośrednio do możliwości wykorzystania BSP w zdecydowanie większym zakresie – ograniczonym jedynie możliwościami konstrukcyjnymi. Rozwój technologiczny, oparty w głównej mierze na miniaturyzacji pozwala adaptować technologie, które doskonale sprawdzają się w BSP. Nowe sensory oraz uzbrojenie są coraz mniejsze i lżejsze zachowując jednocześnie bardzo wysoką jakość oraz zdolność bojową, co bezpośrednio przyczynia się na możliwość realizacji całego spektrum działań przez bezzałogowe statki powietrzne. W świetle przeprowadzonych analiz należy stwierdzić, iż w przyszłości zakres realizowanych przez BSP zadań ulegnie znacznemu rozszerzeniu. Bezzałogowe statki powietrzne stają się wiodącym środkiem dedykowanym do prowadzenia działań rozpoznawczych nad teatrem działań. Nieustanne zwiększające się możliwości (długotrwałość lotu, dokładność, brak ograniczeń w postaci czynnika ludzkiego) powodują, iż bardzo prawdopodobny staje się fakt, iż w najbliższej przyszłości całe spektrum zadań rozpoznawczych realizowane będzie przez bezzałogowe statki powietrzne. Bibliografia AAP-06 Edition 2013, North Atlantic Treaty Organization, NATO Standarization Agency (NSA) 2013. Biziewski J., Kubiak K., Yom Kippur, Altair, Warszawa 1995. Brzezina J., Chojnacki Z., Bezzałogowe statki powietrzne w ostatnich konfliktach, Przegląd Sił Powietrznych, nr 9/2009, Cordesman A. H., Wagner A.R., The Lessons of Modern War, Volume 1: The Arab Israeli Conflicts 1973–1989, Westivew Press 1990. Gołąb Z., Wykorzystanie lotnictwa na Bliskim Wschodzie, Myśl Wojskowa, nr 4/77. Gotowała J., Najkrócej żyją motyle, Bellona, Warszawa 1996.. Grzegorzewski J., Bezpilotowe statki latające, Wojskowy Przegląd Techniczny, nr 2/92. Hawish M., Rozpoznanie powietrzne – interpretacja danych obrazowych zwiększa ich wartość, International Defence Review, nr 10/93. Jóźwiak K., Współczesna technika rozpoznania powietrznego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 1994. 150 UŻYCIE BEZZAŁOGOWYCH STATKÓW POWIETRZNYCH DO ROZPOZNANIA POWIETRZNEGO... K������������� arpowicz J., Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003. Karpowicz J., Kozłowski K., Bezzałogowe statki powietrzne i miniaturowe aparaty latające, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003. Ocena operacyjno-taktyczna wojny w rejonie Zatoki Perskiej, Akademia Obrony Narodowej 1992. Saglara W., Właściwości wykorzystania izraelskiego lotnictwa uderzeniowego w konfliktach zbrojnych na Bliskim Wschodzie, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1995. Strike Star 2025, nr 8/1996. Tilford E., Set Up: What the Air Force Did In Vietnam and Why, Air University Press, Maxwell 1991. Wagner W., Sloan W.P., Fire-flies and Other UAVs, Midland Publishing, 1992. Werenskjold C. J., The Effect of Unmanned Aerial Vehicle Systems on Precision Engagement, Naval Postgraduate School 2002. Wrzosek M., (pod red.), Proces zmian w systemie zautomatyzowanego rozpoznania powietrznego z wykorzystaniem środków bezzałogowych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013. Zdrodowski B., (pod red.), Słownik terminów z zakresu Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008. Zieliński T., Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010. Zieliński T., Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010. USING UNMANNED AERIAL VEHICLES FOR AIR RECONNAISSANCE IN SELECTED MILITARY CONFLICT Abstract Use of unmanned aerial vehicles in air reconnaissance is one of the integral parts of the modern battlefield. The dynamism of these activities and the area in which they are carried out makes permanent battlefield observation necessary. Irrespective of the level that these activities are carried out, (strategic, operational, tactical) information is a crucial factor in obtaining superiority over the enemy. In many cases, effective reconnaissance has a decisive impact on achieving objectives in operations. The aim of this publication is to present both the experience and thepossibilities for using unmanned aerial vehicles in air reconnaissance in selected military conflict. Key words – Air Force, unmanned aerial vehicles, air reconnaissance. 151 DARIUSZ KOMPAŁA Introduction The art of war is constantly affected by technical and scientific innovations. New combat measures that have been introduced entail verifying existing preparation rules, as well as the principles of military action. Command of military action requires timely and reliable information about the enemy (air, land, water) and, what is more, also requires information about the terrain and prevailing weather conditions in the area of operations. The breakthrough point in reconnaissance was the use of airspace to gather information. One of the main tasks entrusted to the air force is conducting air reconnaissance, which in most cases determines the victory or defeat of the warring parties. Air reconnaissance is a collection of information using visual observation or air sensors. The collected information is transmitted to headquarters where it is subsequently analysed and used for the planning and pursuit of military action. The first attempts to conduct air reconnaissance took place in 1793, when a battlefield was observed using balloons filled with hot air. Observation balloons allowed the opportunity to observe the battlefield without obstacles. The next innovation in aerial observation was manually operated airships, whose behaviuor in the air was more predictable than observation balloons, simultaneously highlighting its superior tactical and technical characteristics. The appearance of fighter aircraft in a theatre of war and their technological development caused observation balloons (tactical reconnaissance) and airships (operational reconnaissance) to become vulnerable to fighter attack and, therefore, their use was mostly abandoned. Although observation balloons and airships didn’t completely go out of use. Unmanned observational balloons and airships equipped with observation sensors are currently used in military conflicts, for example in the mission in Afghanistan. Developments in aviation brought the features of aircraft to the forefront– speed, maneuverability and global reach have become leading measures of collecting information from the air. Continually improving technical and tactical capabilities of aircraft allow deep penetration into fighting groups. In addition, the increased amount of time spent in the airspace over a theatre of operations has been decisive. The direct effect of this was a significantly greater amount of information describing troop movements and action taking place on the battlefield. Manned aircraft have been performing reconnaissance missions so far. The main factor which limits the use of manned aircraft is the human factor – the reduction of Reconnaissance – a mission undertaken to obtain, by visual observation or other detection methods, information about the activities and resources of an enemy or potential enemy, or to secure data concerning the meteorological, hydrographic, or geographic characteristics of a particular area, AAP-06 Edition 2013, North Atlantic Treaty Organization, NATO Standardization Agency (NSA)2013, p. 174. B. Zdrodowski, Słownik terminów z zakresu Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Obrony NArodowej, Warszawa 2008, s. 128. 152 USING UNMANNED AERIAL VEHICLES TO AIR RECONNAISSANCE IN SELECTED MILITARY CONFLICT physiological limitations and the possibility of losing the crew of the manned aircraft during a reconnaissance mission. The turning point in conducting manned air reconnaissance was the shooting down of the reconnaissance aircraft U-2, piloted by F.G Powers, over Soviet territory. This event has become a key point in the use of unmanned aerial vehicles for air reconnaissance. After this event, work started on unmanned aerial vehicles which would be able to carry out reconnaissance missions over areas of particular risk. At the time, when the safety of aircraft crews were particularly at risk, it was considered reasonable to use unmanned aerial vehicles (UAV). Properties and features available for the UAVs meant that in many cases they could execute the whole spectrum of reconnaissance and strike missions. Consequently, they became one of the major elements (if not the most important) in the structure of air forces, marines and armies of highly developed countries. The situation dealt with above contributed to the formulation of the research problem recognised in the question: What are the theoretical assumptions and experience of using unmanned aerial vehicles? The aim of this publication is to present the experiences and possibilities of using unmanned aerial vehicles in air reconnaissance missions in selected military conflicts. Experience of using unmanned aerial vehicles in air reconnaissance Vietnam (1962–1975) The war in Vietnam (28 May 1962 – 11 November 1975) was the first conflict in which unmanned aerial vehicles were used on a massive scale. During the war, between 1964 and 1975, UAVs carried out 3 435 reconnaissance missions over south-east Asia. Reconnaissance missions were mainly carried ����������������������� out������������ by the UAV Ryan 147 Lightning Bug in various configurations. In the first phase of the mission, after completing the task, UAVs landed by parachute. Very often, these were destroyed during a landing in the jungle, the ocean or the rice fields. Therefore, the Mid-Air Retrieval System For more: J. Gotowała, Najkrócej żyją motyle, Bellona, Warszawa 1996, s. 65–71. Unmanned Aerial Vehicles – are aircraft without a human pilot aboard. To maintain themselves in the air they use a lift as a result of aerodynamic action in solid wings or mobile bearing surfaces – rotor or aerostatic buoyancy – aerostat. Control can be achieved with the autonomous systems or remotely by an operator from the ground, air or ship. It was designed to go back and be re-used. It can be also a disposable aircraft and may carry various types of weapons – lethal and none-lethal. [in:] ������������������ M. Wrzosek, Proces zmian w systemie zautomatyzowanego rozpoznania powietrznego z wykorzystaniem środków bezzałogowych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013, s. 20. J. Karpowicz, Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 6 – 7. E. Tilford, Set Up: What the Air Force Did In Vietnam and Why, Air University Press, Maxwell 1991, s. 74. 153 DARIUSZ KOMPAŁA (MARS) was developed, which was dedicated to prolonging the life of UAVs. During the landing phase, when on a parachute, the UAV was intercepted in the air by a specially adapted helicopter, which took the UAV to base. As a result of MARS, the viability of UAVs has been increased to approximately 3.5 missions. The Ryan 147 Lightning Bug had sensors whereby photos could be taken from high (60 000 ft) and low (500 ft) altitude – one of the more important tasks was ����������������������� all kinds of photographing POW camps. The Ryan 147 Lightning Bug completed�������������� missions under the code name Buffalo Hunter – the first operational flight took place on 20August 1964, while the last one took place on 30 April 1975. Reconnaissance missions lasted an average of about 7.8 hours. Photographs of a very high resolution were captured. They were able to provide information about the location of air defences, the activity of enemy ships in Haipong port and information about battle damage assessment (BDA). Over the territory of Vietnam, UAVs were also responsible for electronic reconnaissance, and in many cases acted as decoys confusing enemy radar in order to help realise the tasks of strike aircraft. During the missions over Vietnam, the Ryan 147 Lightning Bug obtained underestimated results, which included10: • photographic evidence of the Vietnam anti-rocket SA-2, • photos of Soviet Mig-21 D/E and helicopters in North Vietnam, • information about battle damage assessment of the B-52 during the operation Linebacker II. To sum up, in the final phase of the missions UAVs viability increased to 7.3 missions, while the rate of recovery was 84% (in 3,435 missions 2,870 were recovered). Although it should be noted that the United States realised the possibility of using UAVs after the war in Vietnam, which according to many theorists of the art of war has become a determinant in their development over subsequent years. The use of UAVs in Vietnam to carry out tasks in combat conditions (approximately 2% of the total number of reconnaissance flights) was the breakthrough point in reconnaissance missions11. Yom Kippur War (1973) The Yom Kippur War was a conflict that abounded in the use of unmanned aerial vehicles. In the first phase of operations, despite the fact that Israel was in possession of UAVs it decided not to use them in military conflict. However, the conflict forced a change in tactics (the Israeli Air Forces suffered from huge losses – in the early W. Wagner, W.P. Sloan, Fire-files and Other UAVs, Midland-Publishing, 1992, s. 2. J. Karpowicz, Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 41. Ibidem, s. 32. 10 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 60. 11 J. Grzegorzewski, Bezpilotowe statki latające, Wojskowy Przegląd Techniczny, nr 2/92, s. 27. 154 USING UNMANNED AERIAL VEHICLES TO AIR RECONNAISSANCE IN SELECTED MILITARY CONFLICT days of the war Israel lost around 80 aircraft) – Israel started to use the UAVs to perform the tasks of12: • reconnaissance and disrupting radar, • detecting airborne targets, • anti-rocket guidance. Ryan unmanned aerial vehicles from the U.S. performed air reconnaissance over the area of the Suez Canal and the Golan Heights in the first phase of missions. In the third (15 – 22.10) and fourth (23 – 24.10) stage of the war, tasks performed by UAVs had been extended to photographic reconnaissance subunit defence, battle damage assessment and conducting electronic warfare13. The UAV, AQM-34H Firebee II, operated in predetermined zones leading interference radar air defense systems and carrying out demonstration flights. In order to confuse and provoke ground defences, UAVs MQM-74 Chucar and Ryan 147 Lightning Bug were used14. Flights were carried out at attitudes of about 4 000 – 5 000 m, which were conducive to detecting and guiding fighters to the enemy. Conducting disruptive demonstration activities served for the performance of the air raids, when the combat readiness enemy aircraft was reproduced. In the same way, Israel decided to overwhelm the enemy’s air defence system – UAVs performing flights at medium altitudes penetrated the enemy’s air space. Data obtained in this way was transferred to headquarters, where it was taken into account in the planning process, station missiles sets and the use of anti-missile radar. In addition, these action caused fatigue and weariness to the crews of enemy air defense systems, which contributed to them lowering their guard. The conclusions made and the experience acquired (for example incurring the substantial losses of Air Forces – Israel lost about 25% of all aircraft, approximately 90% of them as a result of anti-aircraft fire15) during the second part of the Yom Kippur War contributed to the development of an Israeli specialist comprehensive plan for the use of UAVs as well as to identify and clarify the requirements to be met. The consequence of these actions was the introduction of unmanned aerial vehicles Mastiff and Scout to equip the Israel Air Force in 1981 and 1982, which were also exported to the U.S. Bekaa Valley (1982) Taught by the experience of the Yom Kippur war, Israeli achieved a spectacular victory during the conflict in Lebanon in 1982 – the Bekaa Valley. UAVs have been used in a complex and unconventional way. Unmanned aerial vehicles, Mastiff, 12 J. Karpowicz, Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 43. 13 K. Jóźwiak, Współczesna technika rozpoznania powietrznego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1994, s. 49 – 50. 14 J. Biziewski, K. Kubiak, Yom Kippur, Altair, Warszawa 1995, s. 45. 15 Z. Gołąb, Wykorzystanie lotnictwa na Bliskim Wschodzie, Myśl Wojskowa, nr 4/77, s. 89. 155 DARIUSZ KOMPAŁA Scout, Chucar and Samson, were used primarily to detect and combat subunits of the Syrian air defence. In addition, they were very often used to patrol the border area. In the first phase of operations, Chucar UAVs were used to carry out a classic reconnaissance of the starting positions of anti aircraft rockets (SA-2 and SA-6). After this reconnaissance, the Samson’s equipped with Lunberg lenses16 were used in demonstrations and provocative actions aimed at starting the fire control radar. At the same time, operating at an attitude of 5 000 m UAVs Mastiff conducted radio-electronic reconnaissance – they recorded the parameters at missile and radar stations. The data obtained was transmitted directly to ground control stations where they were taking it into account when programming the anti-rocket systems17. Then Scout, equipped with a pre-programmed rocket, firstly simulated the execution of an attack which caused the fire control stations to open fire. The Syrians understood that they had made a mistake and started reloading, then suddenly F-4 Wild Weasels and F-16s appeared destroying the fire control stations before they could react18. Unmanned aerial vehicles were flown for about an hour in the theatre of operations, operating at an average speed of approximately 150–180 km/h and then they underwent self-destruction. Overwhelming fire air defence systems, UAV Mastiffs dropped dipoles, whose task was to produce a screen which separated the attacking planes from the attack objects – in this way the Israelis overpowered eight squadrons of Syrian rockets in a very short time19. In summary, comprehensive use of UAVs for reconnaissance, simulating, demonstration and fire reconnaissance, in cooperation with manned aircraft, directly contributed to an undeniable success in the Bekaa Valley. Gulf War (1991) Analysing the experience of the UAVs used in the Gulf, it must be emphasised that in spite of the developed reconnaissance space system being owned by the United States, UAVs carried out the full range of reconnaissance tasks and electronic warfare. This was directly related to an inability to meet the needs at tactical level and the difficulties associated with the transfer of reconnaissance information – sufficient tactical level data and use of simulators by the Iraqi army and masking parts of the battlefield20. Lunberg lenses – fender radar, which have the same radar echo like a big fighter plane. T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 62. 18 W. Saglara, Właściwości wykorzystania izraelskiego lotnictwa uderzeniowego w konfliktach zbrojnych na Bliskim Wschodzie, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1995, s. 88. 19 A.H. Cordesman, A.R. Wagner, The Lessons of Modern War, Volume 1: The Arab Israeli Conflicts 1973–1989, Westivew Press 1990, s. 189. 20 M. Hawish, Rozpoznanie powietrzne – interpretacja danych obrazowych zwiększa ich wartość, International Defence Review, nr 10/93. 16 17 156 USING UNMANNED AERIAL VEHICLES TO AIR RECONNAISSANCE IN SELECTED MILITARY CONFLICT The first UAVs used in the Gulf war were Pioneers from the U.S. Navy which provided direct and indirect fire support, observation at day and night, selection of targets, reconnaissance flights, battlefield and battle damage assessment21. Pioneers from U.S Navy carried out tasks related with22: • identification of target for the Air Force in real time, • identification of coastal fortification, • floating mine detection, • object detection for artillery in the depths of the Iraqi position, • correction of artillery fire, • highlighting the target, • observation of the battlefield – detection of preparations by Iraqi troops to attack coalition forces from Al. Khaki at night on 29 February 1991, • tracking of mobile Scud missile launchers, • battle damage assessment (BDA). An innovative way of using UAVs was established by Army aviation, which used it to entertain flight paths for AH-64 helicopters. Pilots permanently analys the data transmitted from the TV camera; at the same time learning about the nature of the battlefield and object of attack23. Pioneer has become a very valuable combat measure against Iraqi artillery. In many cases it was extremely difficult to detect artillery, especially when not firing – it is not possible to use artillery radars which coucan analyse the flight path of missiles using sound tracking. As a result of complementary operations by artillery and UAVs, reconnaissance coalition forces destroyed a part of the Iraqi artillery located on the battlefield. During the conflict in the Persian Gulf, six of the nine available Pioneer systems were used. The Marine Corps had at its disposal three systems, one 7KA army and two navy systems, operating from the cruisers Missouri and Wisconsin. One system supplied the command and control station, eight UAVs and about 40 members of staff. The UAV Pioneers operating over the area of the Persian Gulf were equipped with a television or thermal camera, so that they could operate at day and night at an altitude about 1,500 meters. During the war, Pioneers spent about 1000 hours in the air carrying out about 330 flights24. Pioneers were equipped with the latest generation devices (as discussed) which allowed tracking, identification of targets (RSTA) and reconnaissance missions in near real-time. In addition, Pioneer’s capabilities allowed battle damage assessments J. Karpowicz, K. Kozłowski, Bezzałogowe statki powietrzne i miniaturowe aparaty latające, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 52. 22 T. Zieliński, Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 62. 23 Aktualności lotnicze, 2/30, 1991, s. 24 – 25. 24 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 64. 21 157 DARIUSZ KOMPAŁA and, in many cases, established cooperation with the JSTARS25 system to confirm the position of the main targets. During the operations, approximately 90 Pioneers were used, of which 19 were damaged, 7 irreversibly lost – only 2 by air defence systems. Properly performed tasks and a low loss factor (about 5% of the losses and 1.5% destroyed) directly influenced the high scores for UAVs on the battlefield26. During the conflict, other unmanned aerial vehicles were also used: FQM-151A Pointer, BQM-147 Exdrone, OV-1D Mohawk, BQM-74C Chucar, Mart and CL-8927. The FQM-151A Pointer mainly carried out reconnaissance tasks of Iraqi fortifications, gun emplacements and battle damage assessment artillery in the tactical zone at low and medium altitudes. UAVs equipped with television cameras were able to deliver image data to battle car commanders in near real-time. During the operation, five types of UAVs were used because they were very small and easy to operate, due to the portability of the whole system in two backpacks. The BQM-147 Exdrone was also included by the Marine Corps. The BQM-147 Exdrone was involved in observation missions in areas forward of the advancing mechanised troops and armoured divisions and identification of minefields. Data obtained in this way was used to develop accurate maps and plan for minimalisation of losses of weapons systems and soldiers. ����������������������� a side radar SLAR28 was The UAV OV-1D Mohawk tasked for observation using������������������ responsible for providing the data to allied forces artillery. Coalition air forces, drawing from the experience of the Bekaa Valley, used the BQM-74C Chucar in simulation and demonstration missions29 – UAVs simulating air force attacks provoked Iraqi air defence systems, which directly contributed to its destruction. The Navy used the Chucar to cover its own operations. Suitable for take-off from under an aircraft wing, they (A-6, A-7, F/A-18 and S-3 Viking) were launched in the area of operations and then simulated attacks (single or group aircraft) were carried out, on previously set targets. Artillery reconnaissance for the French Armed Forces was implemented by UAV Mart, while the British had CL-289s at their disposal to provide reconnaissance for 32 Heavy Artillery Regiment. To sum up, it should be explicitly stated that, in recent years, the capabilities of UAVs significantly increased due to the rapid developments in technology and computerisation. This became the reason for the implementation of the entire spectrum of UAVs’ tasks. 25 JSTARS (Joint Surveillance and Target Attack Radar System) – American reconnaissance and command of the battlefield aircraft equipped with an electronic system which allowed observation of the battlefield in real-time by detecting buildings, moving troops, vehicles and helicopters. 26 Strike Star 2025, nr 8/1996, s.6. 27 T. Zieliński, Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 62 – 64. 28 SLAR (Side Looking Airborn Radar) – onboard side observation radar used to create radar images of a fairly large discernible area – from several to tens of metres. 29 Ocena operacyjno-taktyczna wojny w rejonie Zatoki Perskiej, Akademia Obrony Narodowej 1992. 158 USING UNMANNED AERIAL VEHICLES TO AIR RECONNAISSANCE IN SELECTED MILITARY CONFLICT Operation Allied Force (1996–1999) NATO decided on non-engagement of ground forces in operations in Kosovo; therefore, the main effort in activities rested on the Air Forces. The air campaign in Operation Allied Force in Kosovo was the biggest operation since the Gulf war, where UAVs were used on a mass scale. The main task entrusted to UAVs was a reconnaissance mission to provide information to the command and control system. Additionally, UAVs carried out tasks such as30: • verification of object interaction, • dynamic targeting, • imagery intelligence (IMINT) and signals intelligence (SIGINT), • battle damage assessment, • collecting and providing evidence of Serbian acts of genocide. Extremely important is the fact that the vast majority of data collected by UAVs was broadcast in real time to the Combined Air Operation Center (CAOC)31 in Italy – the data mainly came from unmanned aerial systems RQ-5 Hunter and RQ-1 Predator. Although in the battlefield, other UAVs operated, which included: • French Crecerelle and American Pioneer – observation mission, • French and German CL-289 – battle damage assessment and targeting, • British Phoenix’s – support of manned aircraft (Harrier). The strategy of air operations included the use of UAVs in the areas of largest risk, so that as much as possible the risk associated with the loss of crew in a manned aircraft was reduced. Safety considerations (the threat of air defence systems) forced the decision to specify a ceiling at about 15 000 ft for the safe execution of flights (the above guidelines also concerned UAVs). The first system to be used in the operation was the RQ-5 Hunter, whose characteristics allow for the execution of tasks in accordance with predetermined guidelines in the plan for the implementation of air operations. The most important task to have been completed by Hunter was to conduct permanent reconnaissance and participation in the identification of object interaction – targeting over the territory of Kosovo. Hunters operated in accordance with the requirements for Air Forces based on the techniques and procedures. Hunter’s also carried out other tasks for the benefit of the Air Forces, which included32: • cooperation with a group of AH-64 combat helicopters (Task Force Hawk) which was stationed in Albania – the transmitted information increased the helicopter’s viability, 30 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 67. 31 C.J. Werenskjold, The Effect of Unmanned Aerial Vehicle Systems on Precision Engagement, Naval Postgraduate School 2002, s. 11. 32 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 68–82. 159 DARIUSZ KOMPAŁA • supporting the combined Task Force Noble Anvil – providing information for imagery intelligence in real time, • cooperation with the Hawk grouping – finding targets from the High Payoff Target List (HPTL). During the air campaign over Kosovo, Hunters remained in the air a total of 1,300 hours and carried out more than 240 missions. Operational control over the group was held by CAOC – facilitating the decision making process and the implementation of strike missions. It is worth noting that during the operations Hunters encountered a number of difficulties that had to be overcome. For the most part they related to the terrain – a mountainous area, problems with the distribution of information and the high risk of being shot down33. To sum up the use of UAV Hunters in operation Allied Force, it must be emphasised that they worked impeccably as a fusion of CAOC and manned aircraft to carry out strike tasks. The data transfer in real time contributed to the permanent assessment of the battlefield as well as the immediate response when a threat or a desired object was detected. Another UAV which played a significant role over the territory of Kosovo was the RQ-1 Predator, which in the first phase carried out reconnaissance missions. This was mainly related with the opportunities which RQ-1 Predator had – rostered in a designated area for about 40 hours, achieving a maximum height of 7 600 meters. Realisation of reconnaissance missions was made possible by the installation of an on-board camera which was used to transmit reconnaissance data in real time. Predators were also equipped with a laser target marker which was tasked with improving the accuracy of air strikes – including the use of guided missiles. The data obtained by the Predators was transferred to CAOC through the Ku-Band system, which was able to provide high data throughput in real time. During the operation over Kosovo, 8 Hunters and 2 Predators were destroyed. Losses mainly stemmed from the terrain, low flight speed and reconnaissance tasks carried out at low altitudes – this was necessary for obtaining data of high accuracy in order to avoid unintended losses. The experience gained from operation Allied Force clearly indicates that the UAVs were one of the main components of air power implementing the entire spectrum of important tasks. Used on a massive scale, UAVs were a kind of challenge for planners because they had to integrate an action plan with other systems operating on the battlefield. However, there were a few important problems that needed to be resolved as soon as was possible. Among these problem were34: • integration of civilian air traffic over the area of the Balkans, • planning the use of UAVs – including the information about tasks in Air Task Order (ATO), • use of airspace in cooperation with manned aircraft. For more: T. Zieliński, Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 66–68. 34 T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 67. 33 160 USING UNMANNED AERIAL VEHICLES TO AIR RECONNAISSANCE IN SELECTED MILITARY CONFLICT The use of unmanned aircraft systems in a prominent way contributed to the increased situational awareness command and control components and to the superiority of information – this had a direct impact on improving the speed of response on the risk arising. Iraqi Freedom During the operation, Iraqi Freedom, almost ten types of unmanned aerial vehicles were used for air reconnaissance missions and other tasks. Among these, the UAVs of greatest importance were: Global Hawk, MQ-1 Predator, RQ-7 Shadow 200, RQ-5A/B Hunter, RQ-11A Raven A. The most important task carried out by the Global Hawks during operations over Iraq was to localizse Scud launchers and carry on permanent observation positions of the Iraqi Army units. Furthermore, they searched out targets for ground-based and airborne destruction systems. One of the key missions carried out by Global Hawks was the choice of targets for smart munitions used by B-2 manned aircraft (data was transferred to the DMPI system, which allowed redirection even in flight). A single Global Hawk carried out an average of 15 long-term combat flights. Operating at high altitudes, reaching approximately 20 km, Global Hawks have the ability to complete long-term missions often lasting 24 and even 28 hours. They are equipped with sophisticated equipment such as Synthetic Aperture Radar (SAR) and Electro-optical/Infra-red (EO/IR) allowing for detailed reconnaissance information to be captured, which is forwarded to the appropriate command and control cells35. Carrying out activities at high altitudes meant that Global Hawks were not threatened by rocket air defence systems or enemy fighters. It should be pointed out that the Global Hawk is not a typical UAV because it doesn’t require constant contact with the operator. In case of necessity, pre-planned tasks can be changed during the flight. During the flight, the operator only takes control if it preserves the previously entered parameters. A characteristic feature of the Global Hawk is that, unlike other similar systems, it is possible to quickly change the task. The MQ-1 Predator largely carried out tasks for the United States Air Forces (USAF). Predators operated near a logistic base in Balad, Iraq, where they had carried out the task of assisting in locating the groups committing rocket and mortar attacks on the base. A single Predator was in the air approximately 20 hours. Operators located in the Balad base were able to take control of the UAV at any time during the execution of the task. During the mission to protect Balad base, Predators conducted observation of the area around the base using on board sensors, paying particular attention to existing sites used for firing at the base. In the first phase of the conflict, Balad base 35 J. Brzezina, Z. Chojnacki, Bezzałogowe statki powietrzne w ostatnich konfliktach, Przegląd Sił Powietrznych, nr 9/2009, s. 10–11. 161 DARIUSZ KOMPAŁA was attacked on average twice a day. The use of UAVs in tracking and the elimination of attackers directly contributed to gradually reducing the number of attacks. Another UAV used in Iraq was the RQ-7 Shadow 200 consisting of a ground control station and four unmanned aerial vehicles. RQ-7 were used to conduct reconnaissance missions, observing ground routes from the air (after which convoys could move) and other reconnaissance tasks. Although the RQ-7 Shadow 200 was a basic tactical UAV, it also successfully completed reconnaissance missions in Iraq. RQ-5A/B Hunter operated in pairs during operation Iraqi Freedom – the second one of the pair served as a communications retranslator (a single UAV has a range of about 125 km and, functioning in tandem, they achieved a range about 200 km). Hunters were primarily used for new tasks, which included: observing, tracking, reconnaissance, identifying targets, battle damage assessment, cooperation with artillery and tasks requiring data to be provided in real time36. They had the ability to operate day and night. Carrying out such diverse tasks was made possible by using specialised equipment – Multi-Mission Optronic Stabilised Payload. During operations in Iraq, Hunters carried out operations at the corps level, very often performing tasks for the benefit of the Combined Joint Task Force (CJTF). A significant group of drones used in Iraq were mini UAVs and the leading role was played by RQ-11A Raven A. In the first phase of operations, Raven was used at the battalion-company level, and as experience was gained at the platoon-teams level. They were used for observation and reconnaissance of the battlefield and fire support subunits conducting combat operations. Raven weighs about 3 kg and it is powered by batteries, equipped with infrared camera and the necessary equipment for data transmission. The image from the camera located in a UAV is transmitted to the ground receiving station, which is usually a laptop. The use of a GPS receiver allows a planned autonomous flight route, which means it can reach the previously scheduled objects. A very important advantage of using Raven is its ability to modify a preplanned flight path during the execution of the task. However, it should be noticed that the Ravens can be controlled by operators to the maximum distance of camera visibility (Line of Sight – LOS). Its small size means it can be stored in a soldier’s backpack. During operation Iraqi Freedom, U.S. troops had approximately 2 500 Ravens at their disposal37. To sum up, during operation Iraqi Freedom, UAVs carried out tasks at all levels of command (strategic, operational, tactical), which directly shows that they have become a very important combat measure in the modern battlefield. UAVs are becoming better equipped and they have completed tasks previously reserved for manned aircrafts only. T. Zieliński, Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010, s. 82. 37 J. Brzezina, Z. Chojnacki, Bezzałogowe statki powietrzne w ostatnich konfliktach, Przegląd Sił Powietrznych, nr 9/2009, s. 5. 36 162 USING UNMANNED AERIAL VEHICLES TO AIR RECONNAISSANCE IN SELECTED MILITARY CONFLICT Conclusion The first tasks performed by unmanned aerial vehicles were observation and reconnaissance missions (Ryan 147 Lightning Bug in Vietnam). With the passage of time, work on UAVs began to move in the direction of increasing their ability on the battlefield. During the Yom Kippur war, for the first time in history, UAVs have been used to identify and disrupt a radar station as well as anti-rocket guidance. Tasks carried out in the Bekaa Valley were the first operations in which UAVs were used in a comprehensive manner. They completed reconnaissance missions, simulating missions, demonstration missions and fire reconnaissance in cooperation with manned aviation. During operations in the Persian Gulf, UAVs mainly provided the reconnaissance information for tactical level commanders in the absence of the sufficient accuracy of satellite reconnaissance. In operation Allied Force, UAVs were equipped with laser target markers that were used to mark targets for Air Forces. However, the capabilities of the onboard equipment very often allowed detection of different targets, such as moving troops or tanks. Operation Iraqi Freedom provides an example of the comprehensive use of UAVs at all levels of command and control (strategic, operational, tactical). UAVs were first used by troops at the tactical level to directly support the operation. To sum up, it should be noted that the various type of UAVs have been created based on specific tasks; therefore, individual UAVs have advantages and disadvantages characteristic of the type of operation. It seems advisable, in e view of the specialisation, that UAVs don’t exclude the possibility of multitasking, such as self-defence. It should be emphasised that the main advantage of unmanned aerial vehicles is to reduce the possibility of losing the crew during a combat mission and the ability of send the UAVs to places where, for various reasons, it is impossible to use manned aircraft. Moreover, it eliminates the inconvenience of any kind of human physiology, which contributes directly to the possible use of the UAV to a much greater extent – only limited by structural capabilities. Technological development, mainly based on miniaturisation, allows adapted technologies that are perfect for UAVs. New sensors and weapons are getting smaller and lighter while maintaining very high quality and combat ability, which directly contributes to the possibility of carrying outthe entire spectrum of tasks by the unmanned aerial vehicles. Analysis indicates that in the future the range of tasks carried out by UAVs will be significantly expanded. Unmanned aerial vehicles will become the leading measures dedicated to conducting reconnaissance over the battlefield. Constantly increasing capabilities (endurance, accuracy, no restriction of the human factor) mean that it will become very likely in the near future that the entire spectrum of reconnaissance tasks will be carried out by unmanned aerial vehicles. 163 DARIUSZ KOMPAŁA Bibliography AAP-06 Edition 2013, North Atlantic Treaty Organization, NATO Standarization Agency (NSA) 2013. Biziewski J., Kubiak K., Yom Kippur, Altair, Warszawa 1995. Brzezina J., Chojnacki Z., Bezzałogowe statki powietrzne w ostatnich konfliktach, Przegląd Sił Powietrznych, nr 9/2009, Cordesman A. H., Wagner A.R., The Lessons of Modern War, Volume 1: The Arab Israeli Conflicts 1973–1989, Westivew Press 1990. Gołąb Z., Wykorzystanie lotnictwa na Bliskim Wschodzie, Myśl Wojskowa, nr 4/77. Gotowała J., Najkrócej żyją motyle, Bellona, Warszawa 1996.. Grzegorzewski J., Bezpilotowe statki latające, Wojskowy Przegląd Techniczny, nr 2/92. Hawish M., Rozpoznanie powietrzne – interpretacja danych obrazowych zwiększa ich wartość, International Defence Review, nr 10/93. Jóźwiak K., Współczesna technika rozpoznania powietrznego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 1994. Karpowicz J., Bezzałogowe aparaty latające w operacjach powietrznych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003. Karpowicz J., Kozłowski K., Bezzałogowe statki powietrzne i miniaturowe aparaty latające, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003. Ocena operacyjno-taktyczna wojny w rejonie Zatoki Perskiej, Akademia Obrony Narodowej 1992. Saglara W., Właściwości wykorzystania izraelskiego lotnictwa uderzeniowego w konfliktach zbrojnych na Bliskim Wschodzie, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1995. Strike Star 2025, nr 8/1996. Tilford E., Set Up: What the Air Force Did In Vietnam and Why, Air University Press, Maxwell 1991. Wagner W., Sloan W.P., Fire-flies and Other UAVs, Midland Publishing, 1992. Werenskjold C. J., The Effect of Unmanned Aerial Vehicle Systems on Precision Engagement, Naval Postgraduate School 2002. Wrzosek M., (pod red.), Proces zmian w systemie zautomatyzowanego rozpoznania powietrznego z wykorzystaniem środków bezzałogowych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2013. Zdrodowski B., (pod red.), Słownik terminów z zakresu Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008. Zieliński T., Bezzałogowe systemy powietrzne w działaniach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010. Zieliński T., Operacyjne i taktyczne możliwości zastosowania bezzałogowych systemów powietrznych w operacjach ekspedycyjnych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2010. 164 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 EKONOMIA BEZPIECZEÑSTWA I LOGISTYKA THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED FORCES OF THE CZECH REPUBLIC Zbyšek Korecki; Ing, Ph.D. Miroslav Cempírek, doc., Ing. CSc Univerzita Obrany, Fakulta Ekonomiky a Managementu, Katedra Logistiky, Brno, Česká Republika Abstract The security environment and international security context has significantly changed, not only due to signing the Treaty of Lisbon (2007), but also implementation of the strategic concept of the North Atlantic Treaty of 2010. NATO members, including the Czech Republic, under the influence of reducing budgets for ministries of defence, are once again redefining their vital and strategic interests. Key words – Logistics support, Support division, transformation, logistic system, supply chain mangement. Transformation process in the framework of the Czech Republic defence sector Protection of vital interests is subsequently ensured by the fulfillment of strategic interests, which are enforced by adequate means, depending on the situation. Czech defence policy in the last decade has been significantly influenced by the needs of foreign missions. The Army acquisition process preferably meets the requirements of the contingent commander to protect the most valuable asset - human lives. In the context of the volatility of financial security, there can be no long-term planning in the Ministry of Defence. Transformation steps being implemented by the Czech DoD on 1 July 2013 and, respectively, 1 January 2014, the internal Army debt (80 up to 90 billion CZK), and other budget cuts had to be gradually reflected in the reduction of the Czech Republic’s international operations ambitions. The ability to transmit for operations under Article 5 of the Washington Treaty and the international operations battalion task force was newly declared on the Defensive Strategy 2012. 165 Zbyšek KORECKI, MIROSLAV CEMPÍREK A quick comparison can be made of some of the major changes to military operations over the past few years; changes that have driven, and will continue to drive the need to constantly evaluate, adapt and apply new doctrines. There is no option; today’s forces must constantly get smarter, get faster and improve their global reach. The independent Czech Republic and Slovak Republic were established on 1 January 1993. On 18 November 2004, Czech president, Vaclav Klaus, signed the Act that abolished compulsory military service in the Czech Republic. On 4 November 2004, the Senate of the Czech Parliament approved the governmental bill which abolished compulsory military service in the Czech Republic and permitted the creation of a professional army. The Senate subsequently approved the abolition of the civil service. Since 2005, the Czech Armed Forces have been fully professional. The numbers of main weapon systems have been decreasing based on the national policy and this situation is shown in graph 1. 2500 2000 1500 Interceptor 1000 Main Battle tanks Infantry Com bat vehicle 500 0 1993 2003 2008 2013 Graph 1. The number of main weapons systems The quantity of soldiers based on new structure and law has been changing as follows: 140 000 120 000 100 000 80 000 Soldiers 60 000 40 000 20 000 0 1993 2003 2008 2013 Date used from open MoD resources, own adaptation. Graph 2. The number of employees in the framework of the Armed forces of the Czech Republic 166 THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED... The establishment of the Ground forces and Airforces new structure T���������������������������������������������������������������� he highest military representative of the Czech Republic is the Chief of the General Staff of the Czech Armed Forces. The Air Forces and Ground Forces are commanded by the first deputy of the Czech MoD. The Multinational Logistics Coordination Center has also been implemented into the structure. The Ground forces have been structured to Combat forces (the 4th Rapid Deployment Brigade located in Žatec and the 7th Mechanised Battalion located in Hranice). The structure of the Combat Support Forces consists of the 13th Artillery Regiment in Jince, the 15th Engineer Regiment in Bechyne, the 31st Regiment of Radiological, Chemical and Biological Protection in Liberec, the 53rd Regiment of Reconnaissance and Electronic Warfare in Opava and the 103rd CIMIC/PSYOPS Centre in Olomouc. Combat Assistance Forces have been structured for the 14th Logistic Support Regiment in Pardubice, consisting of the 141st Supply Battalion in Pardubice, the 142nd Service Battalion in Klatovy and the 104th Support Battalion in Olomouc. The Air force consists of the 21st Tactical Air Force Base in Čáslav, 22nd Air Force Base in Náměšť nad Oslavou, 23 rd Helicopter Base in Přerov, 24th Air Transportation Base in Prague - Kbely, 25th Air Defence Missile Brigade in Strakonice and 26th Air Command, Control and Surveillance Bridage in Stará Boleslav. Another change has been the emergence of component headquarters for land and air forces, which will be the successor organisations of the Joint Forces Command (since 31 October 2013 ). The aim of the transformation was to significantly reduce staffing headquarters dislocation closer to the General Staff and reduce demands on accessibility. Both headquarters will be located in the General Staff building. Reducing levels of command and control also meant changes in C2 of the Training Command - Military Academy which is subordinated to the Chief of the General Staff. Reorganisation of the 14th regional military commands was performed on 1 September 2013 by the current C2 within the scope of MoD section development and planning abilities. The personnel agency of the Czech Armed forces was transformed with immediate effect on 1 April 2013 and is a successor of the Directorate of Personnel Support. The Director shall be subordinated to the Chief of the General Staff. Changes in the framework of the Czech Armed Forces were completed by 1 January 2014, which will transform brigade types of troops within the regimental organisational structure. The aim of the transformation at a tactical level is to achieve savings of personnel, especially in the category of senior officers. 167 Zbyšek KORECKI, MIROSLAV CEMPÍREK ChOD 1st Deputy MLCC Air F Combat Assistance Forces Div of Cap Dev and Plan Land F Reg Mil HQ Combat Forces Combat Suport Froces Division Support LA CIS A Mil Med A Date used from open MoD resources, own adaptation Chart 1. The new structure of the Armed forces of the Czech Republic Logistics support transformation The Support and Training Forces result from the implementation of the MoD transformation regulation from the 1 December 2003. In the period from 1 December 2003 to 1 April 2004, new HQ facilities were taken into submission, which allowed a new Support Command and Training HQ to be established in accordance with the applicable concept. The new Support Command and Training HQ included 171 formations, units and equipment in the structure, where the total number of emploees was 20,703. During the period from 2004 to 2008, in connection with the materiel purchases and disposal of supernumerary materials and techniques, the transformation process continued. During the year 2004, in accordance with the Concept of the CAF and the regulations for transformation implementation, choosen departments were transmitted to the MoD, abolished or reorganised, where many of them have been subordinated to the MoD or were cancelled. A new structure for the transformation process has been designed, consisting of 96 subordinate units, and the total number of employees was 12,113 up to 1 January 2005. The continuing transformation has led to a decline in the number of subordinate units since 1 January 2009 to 48 subordinate units, with the total number of employees 4,199. 168 THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED... Support division and Logistics Agency establishment On 1 July 2013 the MoD launched new organisational structures in the framework of the Czech Republic defence sector . Restructuring of the General Staff of the CAF within the new structures has brought about the merging of some areas of activities to facilitate command and control, including liability. The General Staff of the CAF consists of the Joint Operational Centre, Army Inspectorate, Sections of development and planning skills, which is the successor organisation of Force Development and the MoD Force Planning and Support Section, in subordination to which the Logistics Agency, the Agency for Communication and have been classified. Information Systems and the Military Medical Agency ��������������������� The Support Division was established in order to cover all kinds of support via subordinate agencies: Logistics Agency, Communication and Information Systems Agency and Military Medical Agency. The new structure of the Armed Forces of the Czech Republic is able to provide three levels of logistics support. Logistics Assets consist of expeditionary logistics, 1st line support, which are presented by organic logistics units at the battalion level and the second line of the logistic support is presented by the 14th Logistics Regiment. The stationary logistics create the 3rd line of logistics support and is presented by the materiel technical service supply centre, the centre of the foreign mission supply and extraordinary events, the rearward materiel service supply centre, the ammunition supply centre, the repair services centre and two Military Transport Regional offices. LOGISTICS AGENCY STARÁ BOLESLAV The reanward materiel service supply centre BRNO REGIONAL MOVEMENT OFFICE HRADEC KRÁLOVÉ The materiel technical service supply centre ŠTĚPÁNOV REGIONAL MOVEMENT OFFICE OLOMOUC The ammunition supply centre TÝNIŠTĚ NAD ORLICÍ The repair services centre LÁZNĚ BOHDANEČ The centre of the foreign mission supply and extraordinary event PARDUBICE Date used from open MoD resources, own adaptation. Chart 2. Logistics agency structure 169 Zbyšek KORECKI, MIROSLAV CEMPÍREK The newly established agency will be the successor organisation of the Support Command, which expired on 1 July 2013. The main aim of the Logistics Agency is command and control of all elements of the logistics support and supply. The Logistics Agency (ALOG) is the professional body directly subordinate to the Director of the Support division of the Ministry of Defence to manage the preparation, organisation and implementation of the general support of the Ministry of Defence operations in the Czech Republic and beyond. The Agency provides logistics allied forces on the territory of the Czech Republic to support tasks . The sub-centres of the Logistics Agency are as follows: • Security Centre material technical services Štěpánov, • Security Centre material back office services Brno, • Security Centre ammunition Týniště nad Orlicí, • Security Repair Centre Lázně Bohdaneč, • Security Centre overseas operations and emergency situations Pardubice, • Support Division. It is a powerful element of Defence to ensure implementation of logistic support to MoD-wide powers, to protect the tangible and intangible assets and inventories, including records of property groups in the scope. The area of logistics is professionally managed by the relevant departments. In the departmental logistics it is technically superior to all services and facilities of the CAF. Material security mobilisation of The Armed Forces of the Czech Republic is managed according to the applicable organisational structure and system of economic measures for crisis situations. In the area of military service, this is a unique element in the management, planning and coordination of military transports and transfers of the CAF within or outside the territory of the Czech Republic and transportation of the armed forces from other states into the country. In relation to NATO it acts as a national centre of coordination of transport (NMCC - National Movement Control Centre) . It is a body dealing with and adopting the concept of the defence sector. A LOG is responsible for: • Effective planning, management and execution of tasks and utilisation of resources committed; • the processing of complex and periodic evaluation of the key challenges headquarters and subordinate formations, units and equipment; • achieving and maintaining the desired level of combat readiness of subordinate forces in line with the commitments of the Czech Republic, equipment, techniques and materials subordinate formations, units and equipment; • planned transition headquarters and subordinate forces of peace in a state of war and their implementation; • security and maintenance of combat and mobilisation readiness headquarters and subordinate troops; • prepare staff, commanders and staffs of subordinate levels of command and training subordinate formations, units and equipment; 170 THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED... • security management of crisis situations and mobilisation readiness of the MoD in material resources; • provision of necessary supplies for the Ministry of Defence in accordance with Act No. 241/2000 Coll . on economic measures for crisis situations and amending certain related laws; • Management of material resources to ensure the security of Defence in accordance with Act No. 222/1999 Coll . the defence sector of the Czech Republic; • keeping track of tasks deployed forces and resources in crisis situations threatening lives and health in the aftermath of natural and environmental disasters of substantial assets; • preparation of assigned forces and resources to the tasks of the Integrated Rescue System and the Police of the Czech Republic; • development of measures of organisation, mobilisation and deployment of changes to services and facilities in their subordination; • preparation of proposals tables peace and war counts; • intelligence and security survey subordinate formations and units; • subordinate geographic and hydrometeorological security forces; • compliance with regulatory standards and internal normative acts in the course of military service and labour relations with civil servants; • preparation of soldiers and civilian employees in accordance with the requirements of replenishment and replacement of soldiers and civilian employees of all categories; • all professional services, especially humanities, psychological and spiritual services; • deployment of soldiers and civilian employees in accordance with the principles of systematisation; • monitoring and evaluation of the state of discipline and reprehensible crime and traffic accidents troops to take action to improve them; • implementation of control activities resulting from legislation and internal normative acts; • planning measures to complement the Armed Forces reserve soldiers and material resources after the announcement of higher levels of combat readiness; • management and comprehensive security tasks specific scope of work in the ACR; • versatile carrying out of guarding tasks important for national defence; • professional management and coordination of the activities of civilian local government bodies, local authorities and legal entities in the preparation of defence and securing support , development and implementation of the tasks set out in intra standards for providing support to civil authorities; • organisation and management of garrison services and facilities in the garrisons , dislocation of separate locations dislocation sites and locations technical assistance to the Armed Forces in the Czech Republic; • logistical support and implementation of outsourcing in the MoD; • removal of material and techniques of the inviolable reserves and to impose; 171 Zbyšek KORECKI, MIROSLAV CEMPÍREK • planning, coordination and management of the movement and transport of the Armed Forces of the Czech Republic outside the territory of the Czech Republic, the movement and transport of the armed forces on the territory of the Czech Republic; • categorisation of assets of the MoD under a single NATO Codification System. A Log provides: • External relations with public locations for subordinate formations, units and equipment; • the rule of law and protection of property of the military administration, in close cooperation with the military police and law enforcement authorities in criminal proceedings; • investigation of serious violation of discipline and organisation mode, incidents and crimes; • collection of information on the results of the implementation of the guidelines and schedules, analysing them; • use of communication and information systems for command volumes, services and facilities in peace; • implementing measures for unified implementation of the environmental program; • recruitment of soldiers in an ambush on a military exercise, exercising exceptional and extraordinary services; • make-up and mandatory prepayments active; • implementation of the requirements for necessary supplies, material reserves and material resources for the Ministry of Defence to protect the state of emergency; • coordinating the activities of the central administrative offices, corporate and entrepreneurs involved in the safeguarding of assets, works and services for the MoD to overcome crisis situations in peace, in a state of national emergency and war; • a music page protocol acts and events at the President, the Ministry of Foreign Affairs, the Government and the Ministry of Defence, General Staff , government and statutory bodies and organisations. A Log is involved in : • Solution rescue operations during disasters or other serious life-threatening situations, health, or property of significant value environment and liquidation of disasters; • the development, construction and development issues for combat use and security forces actions; • preparation of operational tasks in the Czech Republic; • creation and updating of regulations and standards for training; • defense standardisation process, implementation of NATO standards to achieve full interoperability of forces and means to conduct joint operations; • to address the negative impacts of the troops on the environment; • implementation of preventive programmes in the field of public health; 172 THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED... • maintaining liaison with other departments and headquarters of the Armed Forces; • construction and modernisation of equipment, technology and batons in accordance with the required skills and principles of the use of subordinate formations, units and equipment; • the preparation and staffing of units for deployment in operations and missions. The reanward materiel service supply centre The reanward materiel service supply centre has been transformed from 1 July 2004 from a Central base for material for personal use. The original asset groupings of material for personal use (MC 2.1) were gradually taken over by the management of material property group MC 1.0 – food, MC 3.0 - fuels and lubricants, MC 4.1material for general use, partly, and 4.2 MC - building material accommodation. The planned transformation will be taken up by the medical and veterinary supplies section(MC 2.5). The reanward materiel service supply centre, as part of the AL- Logistics and ACR warehouse facilities, was designed for continuous personal use of security services and equipment material, for general use, provision, medical and veterinary materials and selected material property group 3.0 and 4.2. It provides planning needs and receives material from the production process for the needs of Army units and facilities, maintenance, storage and treatment mandated inventory and supplying all kinds of units in the framework of the ACR. The centre also significantly contributes to the decommissioning of redundant assets. The main tasks of The reanward materiel service supply centre of assets are: • Reproducing the material from the production and from the suppliers, providing material which is centrally secured as needed. • Offering assembling kits providing materials in warehouses and supply units and Army facilities which are allocated resources and perform supply of services and equipment for CAF material property groups 1.0, 2.1, 2.5, 3.0, 4.1, 4.2. • In the area of equipping soldiers - professionals ensure representative components of the CAF, creation of a dedicated group of foreign missions and new Army soldiers . Improves quality of service by creating Delivery services equipment in the Army and relocation centres for clothing in accordance with Army transformation , where the target state will be their greatest concentration. • To create and maintain a specified range of managed peace and war material inventories. Performs redistribution of property groups‘ listed stocks according to their use. • Delaying unnecessary and redundant assets from the troops. Organisational elements handling supernumerary listed property groups performed the procedures laid down for early retirement from the Army. 173 Zbyšek KORECKI, MIROSLAV CEMPÍREK • Maintaining readiness for inventory excess and unusable material for gratuitous transfers and sale. Implementing output by closed sales contracts of canceled material, organising environmental waste disposal. • Provision of cataloging and development of information systems. Creatively manages and is responsible for the coordination of material items for families and groups of cataloging subsystems in the information system in the Army with extensive internal and external links to other subsystems. The materiel technical service supply centre The materiel technical service supply centre is the authority for the command and control of professional activity in relation to subordinate supply bases, supernumerary property of warehouses, warehouses’ supernumerary techniques, the gathering place and centre for the Logistics Information System.The centre ensures combat readiness, training of commanders and staff, controlling the security of weapons, equipment and materials. It further controls the operation, maintenance and storage of equipment and techniques, and disposal of property and equipment from warehouse supernumerary material in line with the reform of the CAF. The ammunition supply centre The ammunition supply centre ,as part of the formations, units and equipment of the Logistics agency, is the central supply and warehouse facility dealing with security of ammuniiton and exlosive materiel. It is responsible for receiving, dispensing, safe device storage and ammunition preparation, explosives and pyrotechnics for combat use and troops normal life in peacetime in subordinate supply bases. It maintains a central register of the CAF ammunition and also provides ammunition testing and cataloging of all kinds of ammunition. The base of the repair material The base, as a part Logistics agency, is the central facility in the framework of the CAF capable of repairing and maintaining selected equipment, techniques and materials. It is also responssible for revisions of specified technical equipment and training inspectors of electrical devices in the framework of the ACR. The main tasks of basic repairs: • Repair of communication and information systems (CIS ), including chassis and body • Repair of cryptographic protection of classified information • Repair of computers ( hardware, software ) in CIS, the means for production and repair activities • Repair of Chemical Engineering 174 THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED... • Repair of power in all property groups • Charging and capacity testing of secondary sources • Repair of trucks and special equipment , special equipment for automobile chassis -ing • Repair of equipment and material for personal use • Repair of special-purpose body techniques POL and technological equipment , calibration and revision of fuel flow meters • Measurement of emissions and safety testing of mobile devices • Repair of weapons , means of radar reconnaissance and weapon systems CIS • Repair and calibration of measuring instruments • Metrological verification of measuring instruments and apparatus for measuring electrical and mechanical in - licin , ionizing radiation • Legal review of specific technical equipment and providing technical supervision for the benefit of the CAF • Education, training and test inspection technicians and workers working on the specified technical equipment for the Army • Storage, control and disposal of selected assets supernumerary techniques and mate- rial Army • Securing English courses for the CAF Logistics. The centre of the foreign mission supply and extraordinary situations The centre of the foreign mission supply and extraordinary situations is equipped with specific devices in order to accomplish all kind of activities connected to natural crises and supplying foreign missions. The centre is capable of planning, delivering and sustaining units deployd in foreign missions. It fulfills the following main tasks: • ensures the organisation of logistic support forces abroad as per their requirements; • processes and refines the plan of combat and mobilisation readiness; • plans and conducts training for military personnel and civilian employees; • keeps back-up ( additional ) records of materials and technology centre; • performs maintenance and repairs its own technology and provides repair techniques for the CAF units abroad; • ensures the supply of units in all foreign material classess; • conducts purchases of materials and services for the troops abroad; • conducts tenders for purchases of materials and services in accordance with Law; organises the customs clearance of all material transported by troops abroad and returned from units abroad to the Czech Republic; • Fire Protection Centre provides training of specialists in the field of fire protection materials and fire protection for the needs of the Army. 175 Zbyšek KORECKI, MIROSLAV CEMPÍREK 14th Logistic Support Regiment This Regiment is designed to carry out the preparation, planning, management and organisation of logistic support for joint forces during their deployment and tasks outside. The regiment is able to perform supporting activities for Ground Forces up to the level of the Mechanised Division and the task force (within or outside the territory of the Czech Republic). HQ and staff PARDUBICE SIGNAL COY OPERATING SQUAD 141. SUPPLY BATTALION PARDUBICE 142. REPAIR BATTALION KLATOVY Date used from open MoD resources, own adaptation. Chart 3. Structure of the 14th logistics regiment Main tasks are: • preparation, planning, management and organisation of logistic support for occipital border supported combat units; • coordination of logistical support staff supported combat units and command of the national contingent; • training, development and coordination of task forces to perform tasks based on requirements in peace and in war in the Czech Republic and beyond, in joint NATO operations and separately; • providing forward logistical support to designated combat units; • transport of materials, including loading in the traditional way and in containers; • implementing the second level of logistical support for the combat unit; • storage and treatment of materials and techniques; • supplying units abroad; • organisation supply convoys; • operation landing sites; • creation and operation of supply points; • material transport from the place of landing to supply space; • providing supply and storage services, with an emphasis on fuel and ammunition; • rescue and evacuation techniques; 176 THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED... • the repair of damaged equipment and materials; • coordination and implementation of all repair and evacuation efforts of the 2nd degree; • removal of unwanted and damaged material. Supply battalion The Supply battalion is located in Pardubice and its main tasks are as follows • accomplishing the second level of logistical support for the supported units; • assigned to control and command capabilities posilovým logistical support; • performing tasks such as multi-functional logistics support in favour of multinational forces; • undertaking the coordination and implementation of the supply cycle in favour of assisted units; • creating and using supply points, performed at the operator landing sites,; • carry out transport of material from the place of landing to supply space. Date used from open MoD resources, own adaptation. Chart 4. Supply battalion structure Repair battalion The battalion is directly subordinate to the Commander of the 14th logistics support regiment with the capabílity to accomplish: • material transport from the place of landing to supply space; • providing supply and storage services, with an emphasis on fuel and ammunition; 177 Zbyšek KORECKI, MIROSLAV CEMPÍREK • rescue and evacuation techniques; • the repair of damaged equipment and materials; • coordination and implementation of all repair and evacuation efforts of the 2nd degree; • removal of unwanted and damaged material. Date used from open MoD resources, own adaptation. Chart 5. Structure of the repair battalion Conclusion The proposal of the MoD for the direction of its future transformation recreates a balance between the political and military ambitions of the Czech Republic and other sources by changing priorities and the implementation of rationalisation measures. The material content transformation and timeframes for its fulfillment are a reponse to changes in the security environment and the consequences that this entails for the construction and use of the CAF. Reflection of realistic assumptions of available financial, human and material resources should ensure the stability of the development of the MoD and the CAF in the long-term planning and construction of modern forces capable of promoting environmental, strategic and other important interests of the state. Reducing funding is implemented in a transformation that would require major re-evaluation of the implemented activities and the subsequent changes of structures within the armed forces and supporting organisational units. The identified austerity measures should be implemented in areas that do not affect the construction of the 178 THE NEW LOGISTICS SYSTEMS IN THE FRAMEWORK OF THE ARMED... MoD and the CAF for expeditionary capabilities and their use in accordance with its interests. A continuing downward trend in the percentage of budget expenditure of the MoD in relation to the gross domestic product would seriously slow down the future development of the sector and the construction of the CAF operational capabilities needed to meet its political and military ambitions and international commitments. Bibliography MO. Obranná strategie České republiky. Praha: Ministerstvo obrany, 2012. Dostupný z WWW: <http://www.mocr.army.cz /images/id_40001_50000/46088/STRATEGIE_ce.pdf> MO. AD-4. Logistická doktrína Armády České republiky. Čj.1576/78/2002-1200. Praha: Ministerstvo obrany – Sekce logistiky GŠ AČR, 2002. 133 s. GŠ AČR. Pub-41-00-02. Vojenská logistika. [vojenská publikace]. 1. vydání. Vyškov: Velitelství výcviku - Vojenská akademie, 2009. 128 s. NATO. AJP-4 (B). Allied Joint Doctrine for Logistics. [2nd Study Draft]. Brusells, July 2006. 142 s. MO. Dlouhodobá vize resortu obrany ČR. Praha: Ministerstvo obrany, 2008. Dostupný také z WWW: <http://www.mocr.army.cz/ images/Bilakniha /CSD/2008% 20Dlouhodoba% 20vize%20resortu% 20MO.pdf> 179 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 KSZTA£CENIE I PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE prof. dr hab. inż. Józef JANCZAK mgr Ewa NOWAK Akademia Obrony Narodowej WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH W OBSZARZE NAUK SPOŁECZNYCH mgr inż. Roman PAWŁOWSKI mgr Krzysztof GŁOWIŃSKI Abstract The article shows the exemplary use of qualitative and quantitative methods to conduct analysis, interpretation and presentation of research results in the field of social sciences. The creation of the Ishikawa diagram and the way the Pareto-Lorenz analysis is conducted, as well as the mutual relationship between these methods while interpreting research results, has been discussed in detail. The possibilities of the practical use of the methods above have been presented in the example of the analysis of the report on Causes of Unjust Convictions in Poland by the Civil Development Forum. Wprowadzenie Podczas dokonywania oceny i prezentacji danych pozyskanych w wyniku przeprowadzonych badań wykorzystuje się szereg metod ilościowych i jakościowych oraz stosowanych w tych metodach narzędzi. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie możliwości zastosowania przy opracowywaniu, prezentacji i interpretacji 180 WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... otrzymanych wyników z przeprowadzonych badań dwóch metod: metody ilościowej, jaką jest analiza przyczynowo-skutkowa wraz z zastosowaniem narzędzia tzw. diagramu Ishikawy oraz metody ilościowej, jaką jest analiza Pareto-Lorenza wraz z narzędziem, którym jest wykres Pareto. W opinii autorów artykułu przedstawienie wyników badań przy wykorzystaniu powyższych metod pozwala na szerszą ich interpretację, co znacznie ułatwia zrozumienie celu przeprowadzonych badań w obszarze nauk społecznych i opracowanych wniosków. W literaturze dotyczącej tematyki wykorzystania metod badawczych podkreśla się zarówno odrębność, jak i komplementarność metod jakościowych i ilościowych. Takie stanowisko prezentuje m.in. T. Plich który stwierdza, że te dwie drogi badawcze można traktować jako przeciwstawne sobie bądź jako komplementarne wobec siebie. Autorzy artykułu pragną zwrócić uwagę na uzupełniający się charakter obydwu wspomnianych metod. Oprócz przedstawienia ich teoretycznych podstaw, w artykule zaprezentowany zostanie także przykład ich praktycznego wykorzystania do analizy i przedstawienia wyników badań opublikowanych w raporcie Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, który został opracowany w 2012 roku przez przedstawicieli fundacji Forum Obywatelskiego Rozwoju (FOR). Temat niesłusznych skazań w Polsce jest dzisiaj, oprócz tematyki błędów lekarskich, jednym z najczęściej poruszanych tematów społecznych w mediach. Przedstawienie więc takiego przykładu pomoże lepiej zrozumieć czytelnikowi utylitarne zastosowanie prezentowanych metod i narzędzi badawczych. Analiza przyczynowo-skutkowa – wybrane funkcje Zdarzenia, które następują po sobie, tworzą relacje przyczynowo-skutkowe w postaci dalszych przyczyn oraz ich implikacji. Do badania wspomnianych związków służy metoda zwana analizą przyczynowo-skutkową. Jednym z narzędzi stosowanych w ramach analizy przyczynowo-skutkowej jest diagram Ishikawy (inaczej nazywany wykresem rybiej ości, a także diagramem drzewa błędów, ponieważ gdy odwrócimy otrzymany schemat zgodnie z ruchem wskazówek zegara o 90°, to przypomina on swym widokiem drzewo). Nazwa diagramu pochodzi od nazwiska autora tego narzędzia, Kaoru Ishikawy, który swoją metodę Analiza Pareto-Lorenza nazywana jest również analizą nierówności rozkładu. Nazwa wykresu pochodzi od nazwiska Markiza Vilfredo Federico Damaso Pareto, włoskiego ekonomisty i socjologa, który był współtwórcą tzw. lozańskiej szkoły w ekonomii. Pareto, wykorzystując dane statystyczne, analizował rozkłady dochodów ludności w wyznaczonych przedziałach. Badając dystrybucję dochodów we Włoszech w 1887 r., zaobserwował, iż 80% bogactwa całego kraju było własnością 20% ludności. Na przestrzeni lat stwierdzono, że ta prosta reguła doskonale sprawdza się w praktyce w wielu innych przypadkach. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, wyd. II poprawione, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995, s. 55. Ł. Chojniak, Ł. Wiśniewski, Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2012. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kaoru_Ishikawa. 181 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI opublikował na początku lat sześćdziesiątych XX wieku i po raz pierwszy zastosował w praktyce do interpretacji procesów produkcyjnych zachodzących w stoczni firmy Kawasaki. Metoda ta jest efektem wpływów kultury i filozofii Dalekiego Wschodu, które coraz częściej doceniane są obecnie za swoją hierarchizację i prostotę nie tylko przez zachodnie przedsiębiorstwa, ale także w sferze różnych dziedzin życia społeczeństwa. Diagram Ishikawy wykorzystuje się do wielowątkowego przedstawienia i analizowania wybranego problemu. Za sprawą jasnej i przejrzystej struktury można w prosty i zrozumiały sposób zobrazować związki przyczynowoskutkowe powstające na wielu płaszczyznach rozpatrywanego zagadnienia. I tak, gdy naniesiemy na diagram konkretny obserwowany skutek, to w wyniku przeprowadzonej analizy nastąpi identyfikacja potencjalnych przyczyn jego zaistnienia oraz ich usystematyzowanie z podkreśleniem zachodzących pomiędzy nimi wzajemnych więzi. Diagram Ishikawy pomaga więc we wskazaniu istotnych relacji zachodzących pomiędzy różnymi przyczynami, a co za tym idzie, pomaga w ustaleniu głównych źródeł ich powstania. Celem metody, poza usprawnieniem nieprawidłowo przebiegającego procesu, jest również obranie poprawnego kierunku postępowania w przyszłości w celu uniknięcia stwierdzonych błędów. Osiągnięcie zamierzonego celu jest możliwe dzięki takim cechom strukturalnym diagramu, jak: trafność analizy, nacisk na lokalizację czy eliminację przyczyn problemu. Diagram Ishikawy niejednokrotnie staje się istotnym źródłem informacji dla innych metod i narzędzi zarządzania, np. dla analizy SWOT, metody FMEA oraz wykresu Pareto, co zostanie przedstawione w dalszej części artykułu. Budowa diagramu Ishikawy polega na tworzeniu schematu wyglądem przypominającego szkielet ryby, w skład którego wchodzą: głowa, kręgosłup oraz ości. P. Miller, Systemowe zarządzanie jakością. Koncepcja systemu, ocena systemu, wspomaganie decyzji, Difin, Warszawa 2011, s. 463. SWOT – jedna z najpopularniejszych heurystycznych technik analitycznych, służąca do porządkowania informacji. Bywa stosowana we wszystkich obszarach planowania strategicznego jako uniwersalne narzędzie pierwszego etapu analizy strategicznej. Technika analityczna SWOT polega na posegregowaniu posiadanych informacji o danej sprawie na cztery grupy (cztery kategorie czynników strategicznych): − S – mocne strony (ang. Strengths): wszystko to, co stanowi atut, przewagę, zaletę analizowanego zjawiska, − W – słabe strony (ang. Weaknesses): wszystko to, co stanowi słabość, barierę, wadę analizowanego zjawiska, − O – szanse (ang. Opportunities): wszystko to, co stwarza dla analizowanego zjawiska szansę korzystnej zmiany, − T – zagrożenia (ang. Threats): wszystko to, co stwarza dla analizowanego zjawiska niebezpieczeństwo zmiany niekorzystnej. FMEA – analiza rodzajów i skutków możliwych błędów (ang. Failure mode and effects analysis) jest metodą badawczą, która ma na celu zapobieganie skutkom wad mogących wystąpić w fazie projektowania oraz w fazie wytwarzania. Podstawowe założenia FMEA stanowią, że: − około 75 procent błędów wynika z nieprawidłowości zachodzących w fazie przygotowania produkcji. Ich wykrywalność w fazie początkowej jest niewielka. − około 80 procent błędów wykrywanych jest w fazie produkcji i jej kontroli, a także w czasie eksploatacji. 182 WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... Głowa ryby symbolizowana jest poprzez problem, czyli skutek wcześniejszych działań. Kręgosłup to oś, skupiająca promieniście rozłożone kategorie przyczyn, a ości są graficznym zobrazowaniem coraz bardziej szczegółowych przyczyn mających wpływ na dany skutek. Podstawą stworzenia diagramu Ishikawy jest wyodrębnienie obserwowanego skutku, który następnie nanoszony jest na oś główną wykresu – jako rezultat wszystkich ustalonych w procesie badawczym przyczyn. Kolejnym krokiem jest określenie głównych kategorii możliwych przyczyn powstawania analizowanego zjawiska. Będą one głównymi pochyłymi strzałkami skierowanymi do głównej osi na wykresie. Następnie do każdej z tych strzałek doprowadza się kolejne mniejsze, symbolizujące identyfikację bardziej szczegółowych aspektów w danej kategorii przyczyny, co w końcowym zestawieniu daje wielopoziomowe spojrzenie na badany problem (rys. 1). Źródło: opracowanie własne. Rys. 1. Konstrukcja diagramu Ishikawy Najdrobniejsze strzałki wykresu odpowiedzialne są za określenie ostatnich poziomów przyczyn, które traktujemy jako przyczyny pierwotne. Odzwierciedlają one ciąg zdarzeń kształtujących główny skutek. Podczas weryfikacji poszczególnych przyczyn warto przyjąć zasadę, aby przesuwać się od osi poziomej w kierunku coraz drobniejszych strzałek (ości), zadając sobie pytanie, dlaczego dane zdarzenie powstaje?. W ten sposób znacznie ułatwimy sobie tworzenie diagramu. Po zakończeniu tego zabiegu należy przyjąć odwrotną procedurę. Przesuwając się tym razem od najdrobniejszych strzałek (ości) w kierunku bardziej ogólnych przyczyn należy kierować się pytaniem jaki skutek spowodo K. Szczepańska, Techniki menedżerskie w TQM, Wyd. ALFA-Wero, Warszawa 1999, s. 78. 183 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI wała dana przyczyna?. Taka wzajemna identyfikacja przyczyn warunkuje dobranie ich właściwych związków przyczynowo-skutkowych oraz pozwala na wychwycenie dodatkowych istotnych przyczyn, które mogły zostać pominięte w przeprowadzonym procesie badawczym. Po skonstruowaniu diagramu Ishikawy należy zrobić listę przyczyn pierwotnych, która będzie stanowić przedmiot dalszych analiz. Z diagramu możemy wyczytać powstające podczas przebiegu danego procesu niedociągnięcia, lecz nie mamy możliwości zaczerpnięcia informacji o intensywności wpływu danego czynnika oraz jego znaczenia w korelacji z badanym skutkiem. Taką możliwość daje nam zebranie danych ilościowych o przebiegu procesu i wykorzystanie jednego z narzędzi metod ilościowych, w naszym przypadku wykresu Pareto, do zobrazowania i interpretacji tych danych. W toku prowadzonych badań szczególnie należy pamiętać o tym, że pierwotne przyczyny czasami jedynie sygnalizują rzeczywiste determinanty zachodzącego zjawiska, ale nie precyzują dokładnych powodów problemu. Wykonując diagram Ishikawy w praktyce, nie zawsze bowiem staramy się odpowiedzieć szczegółowo na zadawane pytania i dokładnie precyzować naturę badanych przyczyn, co z kolei wpływa na fakt, że analiza kończy się na pewnym poziomie szczegółowości. Stąd, im dokładniej zostaną doprecyzowane przyczyny problemu, tym bardziej przydatne okaże się przedmiotowe narzędzie do rozwiązywania napotkanych problemów (zachodzących skutków). Istotnym punktem tworzenia diagramu Ishikawy jest określenie kategorii przyczyn. Kategorie te można dobrać za pomocą trzech sposobów definiowania przyczyn: układu przedmiotowego, technologicznego i czynników uczestniczących. Układ przedmiotowy jest charakterystyczny dla skutku wynikającego z przyczyn technicznych lub organizacyjnych, dotyczących funkcjonowania podzespołów czy modułów konstrukcji lub zachodzących błędów, np. w dziale zaopatrzenia bądź logistyki przedsiębiorstwa. Układ technologiczny analizowany jest w momencie, gdy mamy do czynienia z problemami wynikającymi z poszczególnych procesów technologicznych. Natomiast układ czynników uczestniczących jest modelowym ujęciem wszystkich głównych kategorii przyczyn mogących mieć wpływ na badany skutek i dlatego jest on stosowany w prowadzeniu szerokiego wachlarza badań, łącznie z badaniami społecznymi. Ishikawa, wśród przyczyn, które mają wpływ na zaistniały problem, określanych mianem „5M”, wyróżnił pięć grup 10: 1.Ludzie (ang. Manpower), – to grupa przyczyn nieprzewidywalnych i bardzo złożonych, ponieważ analizie podlegać mogą zarówno umiejętności, kwalifikacje, doświadczenie zawodowe, przyzwyczajenia ludzi, jak i ich stany emocjonalne, np. zadowolenie. 2.Maszyny (ang. Machinery) – w przypadku tej kategorii przyczyn rozpatrujemy wykorzystywane urządzenia, ich nowoczesność, licencje, przystosowanie, wydajność oraz bezpieczeństwo. 10 184 A. Hamrol, Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1998, s. 218–220. WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... 3.Zarządzanie i środowisko (ang. Management) – przyczyny powiązane ze strukturami organizacji bądź środowisk, w których problem się pojawił, z warunkami pracy lub życia, kultury, itp. 4.Materiały (ang. Materials) – to grupa przyczyn, gdzie bierze się pod uwagę m.in. surowce, elementy danej usługi czy wytwarzanego produktu, a także sprawdza możliwe substytuty dla dotychczasowych materiałów oraz źródła nabycia materiałów komplementarnych. 5.Metody (ang. Methods) – płynne i trudne do zdefiniowania przyczyny, które uwzględniają wszelkie instrukcje i procedury w procesie wytwarzania usługi lub produktu. W tej grupie zawierają się również normy prawne, patenty i przyjęte sposoby działania. W zależności od badanego problemu wachlarz kategorii przyczyn można poszerzyć o kolejne, już konkretnie pasujące do zagadnienia. Dlatego też współcześnie wzbogaca się je m.in. o grupy przyczyn związanych z systemami danych i informacją bądź pomiarem, w skład których wchodzą statystyki, mierzenie potrzeb potencjalnych klientów oraz ich zadowolenie. Stosowanie określonych kategorii przyczyn nie musi być regułą, ponieważ diagram Ishikawy zakłada elastyczne podejście opierające się na każdorazowym doborze zestawu przyczyn do problemu, który zaistniał. Przykładem rozbudowy modelu „5M”, może być model „8P”, który opiera się na następujących głównych kategoriach przyczyn11: 1.Cena (ang. price); 2.Promocja (ang. promotion); 3.Procesy (ang. processses); 4.Miejsce/fabryka (ang. place); 5.Zasady (ang. principles); 6.Procedury (ang. procedures); 7.Produkt/usługa (ang. product); 8.Ludzie/personel (ang. people). Powyższy model najlepiej sprawdza się w odniesieniu do problemów wynikających w sektorze administracyjnym oraz usługowym. Jest on niestety niepraktyczny dla problemów związanych z branżą wytwórczą. Kolejnym modelem pomocnym w sektorze usługowym jest model „4S”, wykorzystujący poniższe kategorie przyczyn: 1.Otoczenie (ang. surroundings); 2.Dostawcy (ang. suppliers); 3.Systemy (ang. systems); 4.Umiejętności (ang. skills). Modelem adresowanym dla aspektów związanych z zarządzaniem może być model „4P”, czyli: 1.Miejsce (ang. place); 2.Procedury (ang. procedure); 11 P. Miller, Systemowe zarządzanie jakością…, s. 476. 185 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI 3.Ludzie (ang. people); 4.Stosowana polityka (ang. policies). Dobranie odpowiedniego modelu do budowy diagramu Ishikawy, jako układu przyczyn uczestniczących w prowadzonej analizie przyczynowo-skutkowej, wpływa na skuteczne zanalizowanie pojawiającego się problemu. Innym rozwiązaniem może być także stosowanie modelu „mieszanego”. Taki „skrojony na miarę” model składa się z odpowiednio dobranych wg potrzeb kryteriów z różnych wcześniej wymienionych modeli. Praca nad przygotowaniem diagramu Ishikawy powinna odbywać się w szerszym zespole osób, które znają się na specyfice danego zagadnienia. Analiza przyczynowo-skutkowa jest pracochłonnym procesem, który wiąże się ze żmudnym badaniem problemu w celu uzyskania jak najbardziej konkretnych i precyzyjnych wyników. Najczęściej przy konstrukcji diagramu stosuje się metodę burzy mózgów, aby uzyskać najszerszy i najbardziej kreatywny obraz, zwłaszcza gdy problemy tkwią w różnych dziedzinach działania. Wspólnie wypracowane pomysły mają większe możliwości wdrożenia w życie, niż rozwiązania opracowane przez pojedyncze jednostki. Aby uzyskać jeszcze lepszy pogląd na zgłębiany temat, dobrze jest sporządzić dwa diagramy, wykorzystując przy tym dwa układy głównych kategorii przyczyn, w zależności od natury problemu, np. traktując układ przedmiotowy i technologiczny alternatywnie, a układ czynników uczestniczących – jako uniwersalne podejście, stanowiące dodatkową analizę weryfikującą wcześniej uzyskane wyniki. Zgodność wyników uzyskanych w dwóch diagramach potwierdzi poprawność przeprowadzonych badań. Efekt stosowania analizy przyczynowo-skutkowej Ishikawy powinien być rozpatrywany przede wszystkim przez pryzmat podejmowania działań ukierunkowanych na doskonalenie. W związku z tym, aby osiągnąć wymierne efekty, analizy przyczynowo skutkowej Ishikawy nie wystarczy przeprowadzić jednorazowo, lecz zabieg ten powinno się aplikować po każdorazowych modyfikacjach obiektu badań lub jego otoczenia. Opracowanie diagramu Ishikawy na podstawie wyników badań W tej części artykułu prześledzimy proces tworzenia diagramu Ishikawy na podstawie wyników badań opracowanych we wspomnianym wcześniej raporcie FOR. W tym przypadku obserwowanym negatywnym skutkiem przeprowadzonych procesów sądowych były przypadki niesłusznych skazań. Dlaczego akurat skupiliśmy się na tej kwestii? Otóż przypadki niesłusznych skazań pojawiają się w informacjach medialnych, które głównie relacjonują postępowania zakończone rehabilitacją niewinnych, a jednak skazanych. Zdarzają się również i takie sytuacje, w których dopiero po latach prawda wychodzi na jaw, a ofiara wymiaru sprawiedliwości – niesłusznie skazana – np. nie żyje. W Polsce nie obowią- 186 WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... zuje już od dawna kara śmierci, jednak niesłuszne skazania mają miejsce w naszym kraju w szeregu nawet najpoważniejszych spraw12. W celu identyfikacji przyczyn niesłusznych skazań mających miejsce w polskich sądach zbudujemy diagram Ishikawy oparty na modelu specjalnie zmodyfikowanym dla charakteru badanego zjawiska. Po przeprowadzeniu badań akt postępowań w sprawach karnych w obszarze właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu Autorzy raportu FOR wyróżnili następujące główne kategorie przyczyn13 (rys. 2): 1.Niesłuszne skazania mające związek z naruszeniem prawa materialnego. 2.Niesłuszne skazania mające związek z naruszeniem prawa procesowego. 3.Niesłuszne skazania mające związek z podstawą wznowienia postępowania. Źródło: opracowanie własne. Rys. 2. Przykład diagramu Ishikawy z podziałem na główne kategorie przyczyn Przedstawione na diagramie niektóre z przyczyn pierwotnych mogłyby być dalej analizowane i w efekcie rozwinięte poprzez dopisanie kolejnych strzałek wskazujących na przyczyny problemów, i tak: 1.Niesłuszne skazania mające związek z naruszeniem prawa materialnego – przyczyna ta powinna być lepiej sprecyzowana poprzez wskazanie innych przyczyn, takich jak: 1.1.Naruszenie przepisów części ogólnej kodeksu karnego. 1.1.1. Naruszenie normy określającej długość trwania zakazów i nakazów orzeczonych w formie środków karnych. 12 13 Ł. Chojniak, Ł. Wiśniewski, Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, FOR, Warszawa 2012, s. 5. Tamże, s. 37–72. 187 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI 1.1.2. Naruszenie wymierzenia kary grzywny w sytuacji warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności. 1.1.3. Recydywa specjalna podstawowa. 1.2.Naruszenie przepisów części szczególnej kodeksu karnego w zakresie orzeczonej kary. 1.3.Naruszenie przepisów prawno karnych w zakresie określonych w nich znamion przestępstwa. 1.4.Niezasadne przyjęcie odpowiedzialności karnej zamiast odpowiedzialności za wykroczenie. 1.5.Niezasadne przyjęcie odpowiedzialności karnej zamiast odpowiedzialności w sprawach nieletnich. 1.6.Naruszenie przepisów o karze łącznej. 2.Niesłuszne skazania mające związek z naruszeniem prawa procesowego. 2.1.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. (Na mocy powołanego przepisu orzeczenie podlega uchyleniu, jeżeli sąd, który je wydał, był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie). 2.2.Uchybienie stanowiące bezwzględną przyczynę odwoławczą z art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. (Przepis nakazuje uchylenie orzeczenia, jeżeli zostało ono wydane, mimo że postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone). 2.3.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 9 k.p.k. (Orzeczenie podlega uchyleniu, jeżeli zachodzi jedna z okoliczności wyłączających postępowanie, określonych w art. 17 § 1 pkt 5, 6 i 8–11 k.p.k.). 2.4.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. (Orzeczenie podlega uchyleniu, jeżeli oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 k.p.k. oraz art. 80 k.p.k. lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy). 2.5.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. (Orzeczenie podlega uchyleniu, jeżeli sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, a którego obecność była obowiązkowa). 2.6.Naruszenie zakazu pogarszania sytuacji oskarżonego (zakazu reformationis in peius). 2.7.Naruszenie przepisu o wyłączeniu sędziego ( art. 41 § 1 k.p.k.). 2.8.Naruszenie przepisu art. 366§1 k.p.k. (Wskazany przepis nakłada na przewodniczącego składu orzekającego szczególny obowiązek czuwania, aby rozprawa przebiegała zgodnie z przepisami postępowania i aby osiągnięty został cel, któremu służy). 2.9.Naruszenie art. 93 k.k. w zakresie obowiązku wysłuchania lekarzy psychiatrów oraz psychologa. 2.10. Naruszenie przepisów określających granice rozpoznania apelacji ( art. 433 § 2 k.p.k.) oraz sposób uzasadniania wyroku sądu odwoławczego ( art.457 § 3 k.p.k.). 188 WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... 3.Niesłuszne skazania mające związek z podstawą wznowienia postępowania. 3.1.Niesłuszne skazania mające związek z podstawą wznowienia postępowania z art. 540 § 1 pkt 2a k.p.k. 3.2.Niesłuszne skazania mające związek z podstawą wznowienia postępowania z art. 540 § 1 pkt 2b k.p.k. 3.3.Niesłuszne skazania mające związek z podstawą wznowienia postępowania z art. 542 § 3 k.p.k. 3.4.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. (Orzeczenie ulega uchyleniu, jeżeli zostało wydane pomimo to, że postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone). 3.5.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 9 k.p.k. (Orzeczenie ulega uchyleniu w sytuacji, gdy zachodzi jedna z wymienionych w ww. art. okoliczności wyłączających prowadzenie postępowania). 3.6.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. 3.7.Uchybienie o charakterze bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. Źródło: opracowanie własne. Rys. 3. Przykład diagramu Ishikawy w układzie przyczyn uczestniczących Przedstawione na rys. 3 wyniki analizy wskazują, że przyczyny pierwotne mogą jedynie sygnalizować o rzeczywistych przyczynach niesłusznych skazań w Polsce. Wykonując diagram Ishikawy, poprzez unikanie ogólnych sformułowań musimy dążyć do konkretnego i jednoznacznego określenia przyczyn badanego zjawiska, co skutkuje dokładaniem kolejnych poziomów ości szkieletu ryby. 189 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI Przedstawiony powyżej diagram pozwolił nam jedynie zobrazować, na podstawie raportu FOR, przyczyny niesłusznych skazań, lecz nie mamy możliwości przedstawienia za pomocą tego narzędzia informacji o intensywności wpływu danej przyczyny oraz jej znaczenia w korelacji z badanym skutkiem. Taką możliwość daje nam przeprowadzona poniżej analiza Pareto-Lorenza. Analiza Pareto-Lorenza – możliwości wykorzystania w naukach społecznych Analiza Pareto-Lorenza oparta jest na stwierdzonej empirycznie prawidłowości, że przeważnie w praktyce 20–30% przyczyn powoduje ok. 70–80% skutków. Prawidłowość ta została wielokrotnie zweryfikowana na podstawie badań przeprowadzonych w środowisku przyrodniczym, technice oraz działalności człowieka. W klasycznej analizie Pareto-Lorenza wykorzystuje się zbiór danych o liczbie przypadków wystąpienia poszczególnych, możliwych przyczyn składających się na obserwowane nieprawidłowości. Zatem jej podstawowym celem jest zidentyfikowanie głównych przyczyn odpowiadających za większość zaobserwowanych podczas badań skutków. Istotą analizy jest uporządkowanie stwierdzonych przyczyn pod względem częstotliwości ich występowania oraz przedstawienie ich w kolejności udziału w całkowitym wyniku badanego zdarzenia. Podstawą analizy jest więc sporządzenie wykresu Pareto, w którym przedstawia się w porządku malejącym udział każdej z przyczyn w całkowitym skutku. Na podstawie przeprowadzonej analizy można także wnioskować o przyczynach, które głównie decydują o niepowodzeniach prowadzonych działań lub niezgodnościach wyprodukowanych wyrobów. Współcześnie w analizie Pareto-Lorenza wykorzystuje się również inne dane, które pozwalają spojrzeć na obserwowane problemy z różnych stron, i nazywa się to potocznie zasadą 80/20. Zasada ta sprawdza się w wielu dziedzinach życia, np.: − produkcja 20% typów wyrobów zapewnia 80% ogólnej wartości sprzedaży; − 20% operacji w procesie produkcyjnym warunkuje 80% kosztów wytwarzania; − 20% informacji warunkuje 80% decyzji itp.; − 80% skarg w supermarketach pochodzi od 20% klientów; − 80% złych kredytów jest w rękach 20% dłużników; − 80% braków jest skutkiem 20% przyczyn; − 80% skutków wywoływane jest przez 20% przyczyn. Przy przeprowadzaniu klasycznej analizy Pareto-Lorenza wykorzystuje się dane zawierające informacje o liczbie przypadków wystąpienia poszczególnych przyczyn zaobserwowanych zdarzeń, wad lub innych czynników wpływających na jakość zachodzących procesów lub wytwarzanych wyrobów. Przeprowadzenie analizy wymaga podjęcia poniższych działań według następującej kolejności: − wybranie przyczyn, które mają być poddane analizie i są związane z badanym skutkiem, 190 WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... − wybranie jednostek miary do analizy odnoszących się do wszystkich wybranych przyczyn, np.: liczba zdarzeń, koszty itp.14, − określenie przedziału czasu, w jakim będzie prowadzona analiza, − zgromadzenie w wybranym przedziale czasu danych niezbędnych do wykonania analizy, − posegregowanie przyczyn w porządku od największej do najmniejszej wartości zastosowanej jednostki miary, − umieszczenie uporządkowanych w powyższy sposób przyczyn w tabeli, − obliczenie udziałów procentowego występowania poszczególnych przyczyn, − wyznaczenie skumulowanych wartości procentowych udziału dla kolejnych przyczyn posegregowanych w tabeli, − sporządzenie wykresu Pareto na podstawie wartości procentowych z tabeli, − dokonanie interpretacji uzyskanych wyników. Otrzymany w wyniku powyższych działań wykres Pareto jest przedstawiony zarówno w postaci słupkowej, jak i liniowej. Słupki pokazują wartości udziałów poszczególnych przyczyn w danym skutku w porządku malejącym, a wykres liniowy pokazuje skumulowane wartości każdej kategorii przyczyn: od lewej do prawej. Lewa oś pionowa zwykle zawiera częstotliwość obserwacji, jednak może też reprezentować koszt lub inną ważną dla badacza miarę. Prawa oś pionowa reprezentuje skumulowany procent wszystkich obserwacji, sumaryczny koszt, lub sumę wybranej miary. Ponieważ przyczyny są uszeregowane malejąco, funkcja ta jest wklęsła. Przykładowy wykres Pareto przedstawiono na rysunku 4. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Diagram_Pareto. Rys. 4. Wykres Pareto ukazujący na hipotetycznych danych przyczyny spóźnień do pracy 14 W klasycznej analizie Pareto-Lorenza wykorzystuje się informacje o liczbie wystąpienia przyczyn. 191 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI Przeprowadzenie analiz Pareto-Lorenza na wybranym przykładzie Dokonując analizy Pareto-Lorenza w celu określenia udziału poszczególnych przyczyn dokonywania niesłusznych skazań oskarżonych, posłużymy się opracowanym wcześniej diagramem Ishikawy. Z diagramu tego wynikało, że do głównych przyczyn zbadanego przez FOR zjawiska należą: 1.Niesłuszne skazania mające związek z naruszeniem prawa materialnego. 2.Niesłuszne skazania mające związek z naruszeniem prawa procesowego. 3.Niesłuszne skazania mające związek z podstawą wznowienia postępowania. Mając na uwadze małą liczebność głównych przyczyn, co skutkowałoby zagęszczeniem wyników na wykresie Pareto, do przeprowadzenia właściwej analizy wytypowane zostały przyczyny niższego rzędu (wchodzące w skład przyczyn głównych na diagramie Ishikawy), zwane dalej przyczynami szczegółowymi. W ten sposób wykonano pierwszy krok niezbędny do przeprowadzenia analizy Pareto-Lorenza, tj. wybrano przyczyny, które mają być poddane analizie i są związane z badanym skutkiem. Z raportu FOR wynika, że mamy 19 przyczyn szczegółowych dotyczących niesłusznych skazań w Polsce. Kolejnym krokiem jest wybranie jednostek miary do analizy odnoszących się do wszystkich wybranych przyczyn, np.: liczba zdarzeń, koszty, itp. W rozpatrywanym przypadku wykorzystano informacje z raportu FOR o liczbie wystąpienia poszczególnych przyczyn szczegółowych, co przedstawiono w tabeli 1. Ta b e l a 1 Tabela przedstawiająca przyczyny szczegółowe niesłusznych skazań w Polsce Liczba porządkowa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Źródło: opracowanie własne. 192 Numer przyczyny wg diagramu Ishikawy 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 3.1 3.2 3.3 Liczba wystąpień danej przyczyny 6 5 3 2 3 4 1 6 1 1 1 5 1 2 4 3 8 1 10 WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... Następnie, wg przyjętej wcześniej chronologii postępowania, przy przeprowadzaniu analizy Pareto-Lorenza należy określić przedział czasu, w jakim będzie ona prowadzona. Ponieważ w tym wypadku dokonywana jest analiza raportu FOR, w którym przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w latach 2007–2009, przyjęto analogiczny przedział czasu. Ta sama zasada dotyczyć będzie kolejnego kroku, a więc zgromadzenia w wybranym przedziale czasu danych niezbędnych do wykonania analizy. Dane te zostały zebrane przez autorów raportu FOR, a ich wyniki przedstawiono w tabeli nr 1. Z kolei należy posegregować przyczyny w porządku od największej do najmniejszej wartości zastosowanej jednostki miary i umieścić je w tabeli. Ponieważ przyjęto za jednostkę miary ilość wystąpienia poszczególnych przyczyn szczegółowych, to po uporządkowaniu ich w kolejności od najczęściej do najmniej występujących tabela 1 przybrała następującą postać (tabela 2): Ta b e l a 2 Tabela przedstawiająca posegregowane pod względem częstotliwości wystąpienia przyczyny niesłusznych skazań w Polsce Liczba porządkowa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Numer przyczyny wg diagramu Ishikawy 3.3 3.1 1.1 2.2 1.2 2.6 1.6 2.9 1.3 1.5 2.10 1.4 2.8 2.1 2.3 2.4 2.5 2.7 3.2 Liczba wystąpień danej przyczyny 10 8 6 6 5 5 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 Źródło: opracowanie własne. Teraz należy przystąpić do obliczenia udziałów procentowego występowania poszczególnych przyczyn szczegółowych. Zadanie to wykonano w następujący sposób: − zsumowano liczby wystąpienia poszczególnych przyczyn szczegółowych; − otrzymano łączną liczbę wystąpienia przyczyn szczegółowych, tj. liczbę 67; 193 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI − następnie obliczono dla przyczyny 3.3 udział jej wystąpienia w ogólnej liczbie 67 wystąpień wszystkich przyczyn szczegółowych; − powtórzono powyższy krok dla wszystkich przyczyn szczegółowych, obliczając ich udział w 67 wystąpieniach wszystkich przyczyn; − po zsumowaniu udziału procentowego wszystkich przyczyn powinno się uzyskać wynik 100%, co świadczy o prawidłowości przeprowadzonych obliczeń. Wyniki powyższych obliczeń przedstawiono w tabeli 315. Ta b e l a 3 Udziały procentowe występowania przyczyn szczegółowych niesłusznych skazań w Polsce Liczba porządkowa 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Razem: Numer przyczyny wg diagramu Ishikawy 3.3 3.1 1.1 2.2 1.2 2.6 1.6 2.9 1.3 1.5 2.10 1.4 2.8 2.1 2.3 2.4 2.5 2.7 3.2 Liczba wystąpień danej przyczyny 10 8 6 6 5 5 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 67 Udział procentowy występowania poszczególnych przyczyn szczegółowych 15% 12% 9% 9% 7,5% 7,5% 5,9% 5,9% 4,4% 4,4% 4,4% 3% 3% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 100% Źródło: opracowanie własne. Następnie należy przystąpić do wyznaczenia skumulowanych wartości procentowych udziału dla kolejnych przyczyn szczegółowych zgodnie z ustalonym w tabeli nr 3 porządkiem. W tym celu wartość udziału procentowego występowania przyczyny 3.3 przeniesiona została do kolumny „skumulowana wartość procentowa udziału”, tj. 15%. Z kolei do tej wartości dodano udział procentowy występowania przyczyny 3.1, tj. 12%, a otrzymany wynik – 27% wpisano do kolumny „skumulowana wartość procentowa udziału”. Analogicznie postępuje się z pozostałymi udzia15 W celu otrzymania liczby 100%������������������������������������������������������������ ,����������������������������������������������������������� w obliczeniach dokonano niezbędnych zaokrągleń do jednego miejsca po przecinku. 194 WYKORZYSTANIE WYBRANYCH METOD JAKOŚCIOWYCH I ILOŚCIOWYCH... łami występowania poszczególnych przyczyn. Wyniki przeprowadzonych obliczeń przedstawiono w tabeli 4. O poprawności ich wykonania świadczy otrzymanie liczby 100 dla skumulowanej wartości udziału w wierszu kolumny dotyczącym danych o występowaniu przyczyny szczegółowej 3.2. Ta b e l a 4 Skumulowane wartości procentowe udziałów przyczyn szczegółowych niesłusznych skazań w Polsce Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Razem: Numer przyczyny wg diagramu Ishikawy 3.3 3.1 1.1 2.2 1.2 2.6 1.6 2.9 1.3 1.5 2.10 1.4 2.8 2.1 2.3 2.4 2.5 2.7 3.2 Liczba wystąpień danej przyczyny 10 8 6 6 5 5 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 67 Udział procentowy występowania poszczególnych przyczyn szczegółowych[%] 15% 12% 9% 9% 7,5% 7,5% 5,9% 5,9% 4.4% 4.4% 4.4% 3% 3% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 100% Skumulowana wartość procentowa udziału [%] 15% 27% 36% 45% 52,5% 60% 65,9% 71,8% 76,2% 80,6% 85% 88% 91% 92,5% 94% 95,5% 97% 98,5% 100% Źródło: opracowanie własne. Na podstawie wartości procentowych przedstawionych w tabeli nr 4 sporządzamy wykres Pareto, który został przedstawiony na rysunku 5. Ostatnim etapem postępowania w analizie Pareto-Lorenza jest dokonanie interpretacji uzyskanych wyników badań. Ze stwierdzonej empirycznie w wielu dziedzinach nauki prawidłowości wynika, że analiza Pareto-Lorenza ukazuje nam 20–30% przyczyn, które powodują ok. 70–80% skutków. Z otrzymanego wykresu Pareto wnioskujemy, że za 80% nieprawidłowych skazań w Polsce odpowiedzialnych jest 10 z 19 przyczyn szczegółowych, a więc ok. 53% całej ich populacji. W przedstawionym przykładzie analizy Pareto-Lorenza nie ulega wątpliwości, że przeprowadzenie badania odpowiednio dobranej próby miało w konsekwencji zdecydowany 195 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI wpływ na wyprowadzenie generalnych wniosków odnośnie do niesłusznych skazań, w tym również ich przyczyn. Autorzy raportu FOR posłużyli się bowiem zbadaniem spraw będących w obszarze właściwości Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, a więc ich populacja była stosunkowo niewielka i wynosiła zaledwie 116 spraw, w których w wyniku wniesionej kasacji Sąd Najwyższy w latach 2007–2009 uchylił prawomocne wyroki sądów i uniewinnił oskarżonego, umorzył postępowanie albo przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Powyższe zdecydowanie wpłynęło na zniekształcenie ogólnych zasad dotyczących interpretacji wyników badań poddanych analizie wg metody Pareto-Lorenza. Źródło: opracowanie własne. Rys. 5. Wykres Pareto ukazujący przyczyny niesłusznych skazań w Polsce Podsumowanie Ocenia się, że przedstawione przykłady zastosowania narzędzi badawczych, takich jak diagram Ishikawy i wykres Pareto, udowodniły komplementarność metod jakościowych i ilościowych. W opinii autorów artykułu wykorzystanie obydwu metod do prowadzenia analizy, interpretacji i prezentowania wyników badań prowadzonych w obszarze nauk społecznych zdecydowanie przyczynia się do stworzenia jasnego przekazu o ich rezultatach. Wykorzystanie zaprezentowanych narzędzi do prowadzenia badań pozwala ponadto w sposób łatwy i przystępny kompleksowo określić zarówno główne przyczyny obserwowanych zjawisk, jak i pozwala dokonać bardzo szczegółowych ich analiz. Niewątpliwą zaletą stosowania zaprezentowanych narzędzi jest również możliwość dowolnego ich kształtowania w zależności od potrzeb badacza i celu prowadzonych badań. 196 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES Bibliografia Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, wyd. II poprawione, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995. Chojniak Ł., Wiśniewski Ł., Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2012. Miller P., Systemowe zarządzanie jakością. Koncepcja systemu, ocena systemu, wspomaganie decyzji, Difin, Warszawa 2011. Szczepańska K., Techniki menedżerskie w TQM, Wyd. ALFA-Wero, Warszawa 1999. Hamrol A., Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1998. http://pl.wikipedia.org/wiki/Diagram_Pareto. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kaoru_Ishikawa. THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE METHODS IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES Abstract The article shows the exemplary use of qualitative and quantitative methods to conduct analysis, interpretation and presentation of research results in the field of social sciences. The creation of the Ishikawa diagram and the way the Pareto-Lorenz analysis is conducted, as well as the mutual relationship between these methods while interpreting research results, has been discussed in detail. The possibilities of the practical use of the methods above have been presented in the example of the analysis of the report on Causes of Unjust Convictions in Poland by the Civil Development Forum. Introduction An array of qualitative and quantitative methods, and the tools within them, is used while evaluating and presenting data, obtained as a result of conducted research. The aim of the article is to introduce the use of two methods for development, presentation and interpretation of the obtained data: the quantitative method, which is a causeand-effect analysis including a tool called the Ishikawa diagram and the qualitative method, that is the Pareto-Lorenz analysis with the use of a tool called Pareto’s diagram. The authors believe that the presentation of research results with the use of Pareto-Lorenz analysis is also called the analysis of inequality of distribution. The name of the diagram comes from the surname of Maquis Vilfredo Federico Damaso Pareto, an Italian economist and sociologist, who was a co-founder of the so-called ‘Lausanne School of Economics’. Using statistical data, Pareto analysed the distribution of people’s incomes at determined intervals. Examining the distribution of incomes in Italy in 1887, he observed that 80% of the wealth of the entire country was the property of 20% of the people. Over the years, it has been found that this simple rule is perfect in many other cases of practice. 197 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI these methods allows for their broader interpretation, which makes the understanding of the purpose of the research and its conclusions in the field of social sciences much easier. In the literature on the use of research methods, the distinctiveness as well as the complementarities of qualitative and quantitative methods are emphasised. This view is presented, among others, by T. Plich, who claims that ‘these two research ways can be seen as either contradictory or complementary to each other’. Considering the above, the authors of this article wish to draw attention to the complementary nature of both methods. Apart from the presentation of theoretical foundations, there is also a practical example of their use for the analysis of the report on Causes of Unjust Convictions in Poland, which was developed in 2012 by the representatives of the Civil Development Forum (CDF). The subject matter of unjust convictions in Poland is nowadays, apart from the subject of medical malpractice, one of the most commonly discussed social topics in the media. Presentation of such an example will help the reader understand the utilitarian use of the presented research methods and tools better. The cause-and-effect analysis – selected functions The events, which come one after another, create cause and effect relationships in the form of further causes and implications. A method called cause-and-effect analysis is used to study the relationships mentioned above. One of the tools used in the cause-and-effect analysis is the Ishikawa diagram (also called a fishbone diagram, or a tree of errors diagram, as if we were to turn the scheme 90° clockwise, it reminds us of a view of a tree). The name of the diagram comes from the surname of the author of the tool, Kaoru Ishikawa, who published his method in the beginning of the 1960s and, for the first time, he used it in practice in order to interpret production processes taking place in the shipyard of the Kawasaki Company. This method is a result of the influence of the culture and philosophy of the Far East, which are nowadays increasingly appreciated not only by Western enterprises but also in the sphere of various areas of social life, for their prioritising and simplicity. The Ishikawa diagram is used for multithreaded presentation and analysis of a selected problem. With its clear structure, it is possible to illustrate cause-and-effect relationships arising on many layers of the considered issue in a simple and understandable way. And so, when we plot a certain observed effect on the diagram, as a result of the analysis, we will identify the potential causes as well as their systematising with the emphasis on the mutual ties between them. The Ishikawa diagram helps, therefore, to indicate significant relationships taking T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, ed. II revised, Published „Żak”, Warszawa 1995, p. 55. Ł. Chojniak, Ł. Wiśniewski, Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2012. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kaoru_Ishikawa. P. Miller, Systemowe zarządzanie jakością. Koncepcja systemu, ocena systemu, wspomaganie decyzji, Difin, Warszawa 2011, p. 463. 198 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES place among various causes and, thus, it helps to identify the main sources of their formation. The purpose of the method, apart from the improvement of an improperly going process, is also to take the right direction when proceeding in the future to avoid detected errors. The achievement of the intended purpose is possible thanks to such structural features of the diagram as: analysis validity, the focus on the location or the elimination of the problem’s causes. The Ishikawa diagram often becomes an important source of information for other methods and tools of management, e.g. SWOT analysis, the FMEA method and the Pareto diagram, which will be presented later in the article. The construction of the Ishikawa diagram is to create a scheme resembling a fish skeleton, which includes: the head, the spine and fishbones. The head of the fish is symbolised by the problem that is the effect of previous actions. The spine is the axis, which focuses radiating categories of causes, and the fishbones are a graphic imaging of more and more detailed causes having an impact on the certain effect. The basis for the creation of the Ishikawa diagram is to extract the observed effect, which is then plotted on the main axis of the graph as a result of all causes determined in the research process. The next step is to identify the main categories of possible causes of the formation of the analysed phenomenon. They will be the main diagonal arrows pointing towards the main axis of the graph. Then, each arrow is fed by further, smaller ones, symbolising the identification of more detailed aspects in a certain category of causes, which in the end leads to a multilevel view of the studied issue (graph 1). The smallest arrows on the graph are responsible for defining the last levels of causes, which are treated as root causes. They reflect the sequence of events that shape the main effect. During the verification of specific causes, it is worth adopting a rule to move from the horizontal axis in the direction of smaller arrows (fishbones), asking yourself the question ‘Why does the event arise?’ This way, we will make the creation of the diagram easier. After completing the operation, the reverse procedure should SWOT – one of the most popular heuristic analytical techniques to organise information. It is used in all areas of strategic planning as a universal tool for the first stage of strategic analysis. Analytical technique SWAT involves the segregation of the available information on a certain case into four groups (four categories of strategic factors): − S – Strengths: everything which is an asset and advantage of the analysed phenomenon, − W – Weaknesses: everything which is a weakness, barrier or defect of the analysed phenomenon, − O – Opportunities: everything which creates an opportunity of favourable change for the analysed phenomenon, − T – Threats: everything which creates a danger of unfavourable change for the analysed phenomenon. FMEA – Failure mode and effects analysis is a research method, whose purpose is to prevent the effects of defects which can occur at the stage of designing and production. The basic principles of FMEA state that: − about 75% of errors result from the irregularities occurring at the stage of preparation for production. Their detection in the initial stage is small. − about 80% of errors are detected during the production and control stages and also during the usage. K. Szczepańska, Techniki menedżerskie w TQM, ALFA-Wero, Warszawa 1999, p. 78. 199 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI be taken. Moving, this time, from the smallest arrows (fishbones) towards the more general causes, the question ‘What effect has been caused by a certain reason?’ should be asked. Such mutual identification of causes conditions the choice of proper cause-and-effect relations and allows additional causes to be picked up, which could have been omitted during the conducted research process. 1st category of causes 2nd category of causes Cause Level 1 Cause Level 2 EFFECT Level 1 Cause Level 3 3rd category of causes N category of causes Source: own study. Graph 1. Ishikawa diagram construction After constructing the Ishikawa diagram, a list of primary causes, which will be the subject of further analysis, should be made. We can read the weaknesses, which are generated during the course of a certain process, from the diagram; however, it is not possible to obtain information on the intensity of a certain impact factor as well as on its importance in correlation with the examined effect. This can become possible through collecting quantitative data on the course of the process and the use of one of the quantitative tools, in our case the Pareto diagram, to illustrate and interpret this data. In the course of the conducted research, it should be remembered that primary causes sometimes only indicate the real determinants of the ongoing phenomenon, but they do not specify the detailed causes of the problem. Creating the Ishikawa diagram in practice, we do not always try to answer the given questions in detail and to precisely specify the nature of the examined causes, which in turn affects the fact that the analysis finishes at a certain level of specificity. Hence, the more accurately the problem causes are specified, the more useful the subject tool to solve the faced problems (occurring effects) will be. An important moment in the creation of the Ishikawa diagram is defining the category of causes. The categories can be selected by using three ways for defining 200 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES causes: subject system, technological system and involved factors. The subject system is characteristic of the effect resulting from technical or organisational causes concerning the functioning of subassemblies or modules of construction, or occurring errors, e.g. in the supply or logistics departments of a company. The technological system is analysed when we deal with problems resulting from particular technological processes. The involved factors system, however, is a model view on all categories of causes, which can influence the examined effect and, therefore, it is used while conducting a wide range of research, including the social one. Ishikawa described five groups among the causes that have an impact on an existing problem, known as the ‘5M’10: 1.Manpower – this is a group of unpredictable and very complex causes, as the subject of the analysis can be skills, qualifications, work experience, people’s habits, as well as their emotional states, e.g. satisfaction. 2.Machinery – in this category, the equipment used, its modernity, licences, adjustment, effectiveness and safety are taken into consideration. 3.Management – causes are related to the structures of organisations or the environments in which the problem occurs, conditions of life and work, culture, etc. 4.Materials – this is a group of causes in which raw materials, components of a service or a manufactured product are, among other things, taken into account, and possible substitutes for existing materials and the sources of complementary materials acquisition are also checked. 5.Methods – fluxionary and difficult to define causes, which include all instructions and procedures in the manufacturing process of a product or a service. This group also covers legal standards, patents and standard methods of acting. A range of categories of causes depending on the existing problem can be extended for further causes, specifically related to the target issue. Therefore, nowadays they are enriched by groups of causes related to data and information or measurement systems, among others, which include statistics, the measure of potential customers’ needs, as well as their satisfaction. The use of particular categories does not have to be a rule, as the Ishikawa diagram assumes a flexible approach based on the selection of a set of causes for the occurring problem every time. An example of the ‘5M’ model expansion can be the ‘8P’ model, which is based on the following main categories of causes11: 1.price; 2.promotion; 3.processes; 4.place; 5.principles; 6.procedures; 7.product; 8.people. 10 11 A. Hamrol, Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1998, p. 218–220. P. Miller, Systemowe zarządzanie jakością…, p. 476. 201 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI The model above works best in relation to the problems occurring in the administrative and service sectors. It is, unfortunately, impractical for issues connected with the manufacturing industry. Another model, useful in the service sector, is the ‘4S’ model, using the following categories of causes: 1.surroundings; 2.suppliers; 3.systems; 4.skills. The model addressed for the aspects related to management can be the ‘4P’ one, that is: 1.place; 2.procedure; 3.people; 4.policies. Choosing the right model for building the Ishikawa diagram as a system of causes participating in the conducted cause-and-effect analysis influences the effective analysis of the occurring problem. Another solution can also be the use of a ‘mixed’ model. Such a ‘tailored’ model consists of appropriately chosen models, selected according to the needs of the criteria of the various aforementioned ones. Working on preparation of the Ishikawa diagram should take place among a broader group of people who know the specificity of the issue. The cause-and-effect analysis is a labour consuming process, which is related to a toilsome examination of the issue in order to obtain the most specific and accurate results. Frequently, the method of brainstorming is used while constructing the diagram, so as to obtain the widest and most creative image, especially when the problems lie in different areas of action. Ideas developed together have better opportunties to be implemented in real life than solutions developed by individuals. In order to get a better view on the explored issue, it is good to create two diagrams using two systems of categories of main causes, depending on the nature of the problem, e.g. treating the material and technological system alternatively, and the system of participating factors as a universal approach, being an additional analysis for verifying earlier results. Consistency of the results obtained in the two diagrams will confirm the correctness of the study. The effect of the use of Ishikawa causeand-effect analysis should be considered, first of all, through the prism of actions aimed at improvement. Therefore, it is not enough to carry out Ishikawa cause-andeffect analysis only once to obtain measurable effects but it should be applied every time after the respective modifications of the object of the study or its environment. 202 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES Development of the Ishikawa diagram on the basis of the research results In this section of the article, the process of development of the Ishikawa diagram on the basis of the research results on the aforementioned CDF report will be discussed. In this case, the observed, negative effect of the carried lawsuits was the cases of unjust convictions. Why do we focus on this issue? Well, the cases of unjust convictions appear in news stories, which mainly report the lawsuits which ended up with the rehabilitation of the innocent, yet convicted. There are also such cases, in which the truth comes out years later, and the victim of justice, for instance, is dead. In Poland, the death penalty has not been in force for a long time; however, unjust convictions occur in our country even in the most serious cases12. In order to identify the causes for unjust convictions taking place in Polish Courts of Justice, we will create the Ishikawa diagram based on a model specifically modified for the nature of the phenomenon under study. After examining the criminal cases records in the area of jurisdiction of the Court of Appeal in Poznan, the authors of the CDF report distinguished the following categories of causes13 (graph 2): 1.Unjust convictions related to infraction of substantive law. 2.Unjust convictions related to infraction of procedural law. 3.Unjust convictions related to the basis for the resumption of the proceedings. Some of the primary causes presented on the diagram could be further analysed and, as a result, developed by adding consecutive arrows indicating the causes of problems, and so: 4.Unjust convictions related to infraction of substantive law – the cause should be better clarified by indicating other causes, such as: 4.1.Infringement of the provisions of the general part of the Penal Code. 4.1.1. Infringement of the norm defining the standing of injunctions decreed in the form of punitive measures. 4.1.2. Infringement of imposing a fine in the case of conditional suspension of imprisonment sentence. 4.1.3. Special basis recidivism. 4.2.Infringement of the provisions of the special criminal code in respect of the penalty imposed. 4.3.Infringement of the provisions of criminal law in terms specified in their constituent features of criminal offences. 4.4.Unjustified adoption of criminal liability instead of responsibility for offence. p. 5. 12 Ł. Chojniak, Ł. Wiśniewski, Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, CDF, Warszawa 2012, 13 Ibidem, p. 37-72. 203 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI 4.5.Unjustified adoption of criminal liability instead of liability in cases of juveniles. 4.6.Infringement of the provisions on combined punishment. Category No 1 Category No 2 EFFECT: unjust convictions in Poland Category No 3 Category No N Source: own study. Graph 2. An example of the Ishikawa diagram with a division into main categories of causes 5.Unjust convictions related to infraction of procedural law. 5.1.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 2 of the Penal Code (Under this provision a judgement is dispensed if the court, by which it was issued, was inadequately staffed or any of its members was not present during the entire trial). 5.2.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 8 of the Penal Code (The provision prescribes dispensation of a judgement if it was given, although the criminal proceedings for the same criminal act committed by the same person was validly completed). 5.3.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 9 of the Penal Code (A judgement is dispensed if one of the circumstances is excluding the proceeding, referred to in Article 17 § 1 points 5, 6 and 8-11 of the Penal Code). 5.4.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 10 of the Penal Code (A judgement is dispensed if a defendant in the court proceeding did not have a defence attorney in cases defined in Article 79 § 1 and 2 of the Penal Code, as well as in Article 80 of the Penal Code, or if the defence attorney did not participate in the activities, in which his participation was obligatory). 5.5.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 11 of the Penal Code (A judgement is dispensed if the case was heard during the absence of the defendant, whose presence was obligatory). 204 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES 5.6.The infringement of the prohibition of the aggravation of the defendant situation (injunction reformationis in peius). 5.7.The infringement of a regulation on the judge exclusion (Article 41 § 1 of the Penal Code). 5.8.The infringement of the regulation of Article 366 § 1 of the Penal Code (the aforementioned provision imposes on the presiding judge a special responsibility to ensure the trial is proceeded in accordance with the procedure and meets its goal). 5.9.The infringement of Article 93 of the Penal Code on the obligation to hear psychiatrists and psychologists. 5.10. The infringement of provisions defining the boundaries of the appeal hearing (Article 433 § 2 of the Penal Code) and the mode of legitimisation of a decree given by the court of appeal (Article 457 § 3 of the Penal Code). 6.Unjust convictions related to the basis for the resumption of the proceedings. 6.1.Unjust convictions related to the basis for the resumption of the proceedings of Article 540 § 1 point 2a of the Penal Code 6.2.Unjust convictions related to the basis for the resumption of the proceedings of Article 540 § 1 point 2b of the Penal Code 6.3.Unjust convictions related to the basis for the resumption of the proceedings of Article 542 § 3 of the Penal Code 6.4.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 8 of the Penal Code (The provision prescribes dispensation of a judgement if it was given, although the criminal proceedings for the same criminal act committed by the same person was validly completed). 6.5.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 9 of the Penal Code (A judgement is dispensed if one of the circumstances is mentioned in the articles above excluding the proceeding). 6.6.The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 10 of the Penal Code. 6.7. The infringement of an absolute reason for appeal of Article 439 § 1 point 11 of the Penal Code. The results of the analysis shown in Graph 3 show that the primary causes can only indicate the real causes for unjust convictions in Poland. Developing the Ishikawa diagram, we have to tend to a specific and unequivocal identification of causes for the examined phenomenon by avoiding general conceptualisations, which results in adding consecutive levels to the fishbone. The diagram presented above only allowed us to visualise the cause for the unjust convictions, on the basis of CDF report, but it is not possible to present information on the intensity of the impact of a certain cause and its significance in correlation with the examined result with the use of this tool. However, the Pareto-Lorenz analysis, carried out below, gives us such a possibility. 205 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI EFFECT: unjust convictions in Poland Source: own study. Graph 3. An example of the Ishikawa diagram in the system of participating causes Pareto-Lorenz analysis – the possibilities of use in social sciences The Pareto-Lorenz analysis is based on previously, empirically found regularities that, in practice, on average 70–80% of effects come from about 20–30% of causes. This regularity has been verified many times on the basis of research conducted in the natural environment, technology and human activity. In the classical ParetoLorenz analysis, we use a set of data on the number of cases of particular, possible causes, which make up the observed irregularities. Thus, its primary objective is to identify the main causes responsible for the majority of the effects observed during the analysis. The essence of the analysis is to organise the identified causes according to their frequency as well as to present them in order of participation in the entire result of the studied event. The basis for the analysis is, therefore, the creation of the Pareto diagram, in which the participation of each cause in the entire result is presented in descending order. On the basis of the conducted analysis, we can also reason out the causes, which mainly determine the failure of the activities carried out or the discrepancies of the manufactured products. Currently, to make the ParetoLorenz analysis, we also use other data, which allows us to look at the observed problem from different sides and which is commonly known as the 80/20 rule. This rule is true in many areas of life, for example: – production of 20% of product types provides 80% of total sale; – 20% of operations in the production process determines 20% of the manufacture costs; – 20% of information determines 80% of decisions, etc. 206 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES – 80% of complaints in supermarkets come from 20% of customers; – 80% of wrong loans are in the hands of 20% of debtors; – 80% of shortages are the result of 20% of causes; – 80% of effects are caused by 20% of causes. While carrying out the classical Pareto-Lorenz analysis, we use data containing information on the number of cases of specific causes for the observed activities, defects or other factors affecting the quality of the processes or manufactured products. Conducting the analysis requires taking the following actions in the following order: – selection of the causes, which are to be analysed and which are related to the examined effect, – selection of the measurement units for the analysis, which are related to all selected causes, e.g.: number of events, costs, etc.14, – defining the period of time the analysis will be conducted, – collection of data necessary for the analysis during the defined period of time, – collating causes in order, from the largest to the smallest value of the selected measurement unit, – placing the organised causes in a table, – calculation of the percentage of particular causes, – determination of the cumulative percentages of participation of the following causes organised in the table, – creation of Pareto diagram on the basis of the percentage values from the table, – interpretation of the achieved results. The Pareto diagram, obtained as a result of the above activities, is presented both in the form of columnar and linear graphs. The bars show the participation of the causes in the particular effect in descending order, while the linear graph shows the cumulative values of each category of causes from the left to the right. The left vertical axis usually includes the frequency of observation; however, it can also present the costs or other important measurement for the researcher. The right vertical axis shows the cumulative percentage of all observations, the total cost or the sum of the selected measure. As the causes are listed in descending order, the function is concave. A sample Pareto diagram is presented in Picture 4. 14 Classical Pareto-Lorenz analysis use the information on the number of times the causes occur. 207 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI Source: http://pl.wikipedia.org/wiki/Diagram_Pareto. Picture 4. Pareto diagram showing the causes for being late for work, with the use of hypothetical data Conducting Pareto-Lorenz analysis on the selected example Conducting Pareto-Lorenz analysis in order to determine the participation of particular causes for unjust convictions of defendants, we will use the previously developed Ishikawa diagram. The diagram showed that the main causes for the phenomenon examined by CDF include: 1. Unjust convictions related to infraction of substantive law. 2.Unjust convictions related to infraction of procedural law. 3.Unjust convictions related to the basis for the resumption of the proceedings. Considering a small amount of main causes, which would result in density of causes on the Pareto diagram, to conduct the proper analysis, lower level causes (which are included in the main causes set in the Ishikawa diagram), hereinafter referred to as specific causes, were selected. In this way, the first step necessary to complete Pareto - Lorenz analysis was made, that is, the causes which are supposed to be analysed and are related to the examined effect were chosen. According to the DCF report, there are 19 specific causes related to unjust convictions in Poland. The next step is to select the units of measure for the analysis, which are related to all selected causes, e.g.: the number of activities, costs, etc. In the presented case, the information from the DCF report on the number of particular specific causes was used, which is shown in the table below (Table 1): 208 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES Ta b l e 1 A table presenting specific causes for unjust convictions in Poland Ordinal number 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. The number of a cause according to Ishikawa diagram 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 3.1 3.2 3.3 The number of a particular causes occurrence 6 5 3 2 3 4 1 6 1 1 1 5 1 2 4 3 8 1 10 Source: own study. Then, according to the previously adopted chronology of actions in the ParetoLorenz analysis, it is necessary to determine the period of time in which it will be conducted. Since, in this case, the analysis is made on the CDF report, in which the results of research conducted in the years 2007 – 2009 are presented, the analogical period of time was taken into consideration. The same principle will apply to the next step, that is, to the collection of the necessary date for the analysis in the determined period of time. The data was collected by the authors of the CDF report and their results are presented in Table 1. In turn, it is necessary to organise the causes in order from the largest to the smallest value of the adopted measurement unit and put them into a table. As the occurrence of particular specific causes was adopted as the unit of measurement, after organising them in order from the most frequent to the least frequent, Table 1 has taken the following from (Table 2): 209 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI Ta b l e 2 Table presenting organised causes for unjust convictions in Poland according to the frequency of their occurrence Ordinal number 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. The number of a cause according to Ishikawa diagram 3.3 3.1 1.1 2.2 1.2 2.6 1.6 2.9 1.3 1.5 2.10 1.4 2.8 2.1 2.3 2.4 2.5 2.7 3.2 The number of a particular causes occurrence 10 8 6 6 5 5 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 Source: own study. Now, it is necessary to calculate the percentage of particular occurrences of specific causes. The task was performed as follows: – the number of particular occurrences of specific causes was totalled up; – the total number of occurrences of specific causes was obtained, that is number 67; – then, the occurrence for cause 3.3 was calculated in a total number of 67 occurrences of all specific causes; – the step above was repeated for all specific causes, calculating their participation in 67 occurrences of all causes; – after the percentage participation of all causes is calculated, a 100% result should be obtained, which confirms the correctness of the undertaken calculations. The results of the calculations above are presented in Table 315. 15 tions. 210 In order to obtain 100%, necessary roundings to one decimal place have been made in calcula- THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES Ta b l e 3 Percentage participation of a particular occurrence of specific causes of unjust convictions in Poland Ordinal number 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Total: The number of a cause according to Ishikawa diagram 3.3 3.1 1.1 2.2 1.2 2.6 1.6 2.9 1.3 1.5 2.10 1.4 2.8 2.1 2.3 2.4 2.5 2.7 3.2 The number of a particular causes occurrence 10 8 6 6 5 5 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 67 Percentage participation of a particular specific causes occurrence 15% 12% 9% 9% 7,5% 7,5% 5,9% 5,9% 4,4% 4,4% 4,4% 3% 3% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 100% Source: own study. Next, the cumulative percentage values of participation for the consecutive specific causes should be determined in accordance to table 3. For this purpose, the value of percentage participation of cause 3.3 occurrence was transferred to the column ‘cumulative percentage value of participation,’ that is 15%. In turn, the percentage participation of the cause participation – 3.1, that is 12%, was added to this value, and the result – 27% was put into the column ‘cumulative percentage value of participation.’ Similarly, each of the remaining participation of occurrences of special causes was processed. The results of the calculations are presented in Table 4. Number 100 for the cumulative value of participation in the column related to the data on occurrence of special cause 3.2 confirms the correctness of the calculations. 211 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI Ta b l e 4 Cumulative percentage value of participation of special causes for unjust convictions in Poland No. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Total: The number of a cause according to Ishikawa diagram 3.3 3.1 1.1 2.2 1.2 2.6 1.6 2.9 1.3 1.5 2.10 1.4 2.8 2.1 2.3 2.4 2.5 2.7 3.2 The number of a particular causes occurrence Percentage participation of a particular specific causes occurrence [%] 10 8 6 6 5 5 4 4 3 3 3 2 2 1 1 1 1 1 1 67 15% 12% 9% 9% 7,5% 7,5% 5,9% 5,9% 4.4% 4.4% 4.4% 3% 3% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 1,5% 100% Cumulative percentage value of participation [%] 15% 27% 36% 45% 52,5% 60% 65,9% 71,8% 76,2% 80,6% 85% 88% 91% 92,5% 94% 95,5% 97% 98,5% 100% Source: own study. On the basis of percentage values presented in table 4, we can create the Pareto diagram, which is shown in picture 5. The last stage of the proceedings in Pareto-Lorenz analysis is the interpretation of the obtained results. The empirical regularity observed in many areas of sciences indicates that Pareto-Lorenz analysis shows 20 – 30% of causes, which make about 70–80% of effects. From the obtained diagram, we can conclude that 10 out of 19 specific causes, that is about 53% of their number, are responsible for 80% of the unjust convictions in Poland. In the presented example of Pareto-Lorenz analysis, there is no doubt that examining an appropriate sample consequently had a significant influence on drawing the general conclusions regarding unjust convictions, including their causes also. The authors of the CDF report used the studies on issues in the area of the Court of Appeal in Poznan and, therefore, their number was relatively small and covered only 116 cases, in which, as a result of the appeal brought to the Supreme Court between 2007 and 2009, overruled the valid judgements of the court and acquitted the defendant, discontinued the proceedings or delegated the case for 212 THE USE OF SELECTED QUALITATIVE AND QUANTITATIVE IN THE AREA OF SOCIAL SCIENCES reconsideration. The decisions above definitely contributed to the distortion of the general rules related to the interpretation of the analysed research results according to the Pareto-Lorenz method. percentage participation cumulative percentage value Source: own study. Picture 5. Pareto diagram showing the causes for unjust convictions in Poland Summary It is assumed that the presented examples of the use of research tools, such as the Ishikawa diagram and the Pareto diagram, proved the complementarities of qualitative and quantitative methods. According to the authors of the article, the use of both methods for conducting an analysis, interpretation and presentation of the research results in the area of social sciences has a great impact on the development of a clear message about the results. The use of the presented methods for the research also allows for an easy and understandable comprehensive identification of the causes of observed phenomena and also allows a very detailed analysis to be made. An important advantage of the use of the presented tools is also the possibility to shape them depending on a researcher’s needs and on the purpose of the research. Bibliography Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, ed. II revised, Publisher „Żak”, Warszawa 1995. Chojniak Ł., Wiśniewski Ł., Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2012. 213 JÓZEF JANCZAK, EWA NOWAK, ROMAN PAWŁOWSKI, KRZYSZTOF GŁOWIŃSKI Miller P., Systemowe zarządzanie jakością. Koncepcja systemu, ocena systemu, wspomaganie decyzji, Difin, Warszawa 2011. Szczepańska K., Techniki menedżerskie w TQM, ed. ALFA- Wero, Warszawa 1999. Hamrol A., Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1998. http://pl.wikipedia.org/wiki/Diagram_Pareto. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kaoru_Ishikawa. 214 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 Higher Operational-Tactical Course. Trzy lata doświadczeń ppłk dr Wojciech Więcek Akademia Obrony Narodowej Abstract For three years, the Management and Command Faculty has offered a three month long Higher Operational-Tactical Course (HOTC) as part of a professional soldiers’ training system, dedicated to officers aspiring to higher rank. According to our three years of experience, we can say that the course is an interesting educational proposal, suitable for 21st century requirements. This article presents selected aspects of the HOTC schedule, the course preparation process and hypothetical directions of the transformation of HOTC in the future. Key words – education, Higher Operational-Tactical Course, experience. Wprowadzenie W czerwcu 2013 roku zakończyła się trzecia edycja Higher Operational-Tactical Course (HOTC), realizowanego przez Wydział Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej. Choć jest to jedno z wielu przedsięwzięć dydaktycznych Wydziału, warto poświęcić należną mu uwagę, ponieważ, w aspekcie kształcenia kadr na potrzeby sił zbrojnych, opisywany kurs jest szczególnie wartościowy. U schyłku XX wieku Alvin i Heidi Tofflerowie tak pisali o wymaganiach stojących przed żołnierzami przyszłości: …nowe wojsko potrzebuje żołnierzy, którzy potrafią posługiwać się swoim umysłem, którzy zdolni są porozumieć się z przedstawicielami innych narodów i różnych kultur, którzy tolerują niejednoznaczność, przejmują inicjatywę i zadają pytania, nawet wówczas, gdy prowadzą one do kwestionowania autorytetu. Doświadczenia z prowadzonych w ostatniej dekadzie operacji reagowania kryzysowego poza granicami kraju wskazują na to, że obraz żołnierza XXI wieku wykreowany przez Tofflerów pod koniec minionego stulecia jest niezwykle trafny. Nasuwa się jednak pytanie – jak kształcić żołnierzy dziś, aby mogli oni sprostać wymaganiom przyszłości? Na podstawie doświadczeń ze współczesnych operacji militarnych prowadzonych pod egidą NATO czy ONZ można przyjąć, że w kolejnym A., H., Toffler, Wojna i antywojna. Jak przetrwać na progu XXI wieku?, Świat Książki, Warszawa 1998, s. 90. 215 WOJCIECH WIĘCEK dziesięcioleciu będą one realizowane w środowisku wielonarodowym i wielokulturowym, przy szerokim wykorzystaniu zaawansowanych technologicznie systemów informatycznych. Niewątpliwie powszechne i konieczne będzie biegłe posługiwanie się językiem angielskim. Konieczność realizacji wielowariantowych zadań w nie do końca przewidywalnych uwarunkowaniach będzie wymuszać potrzebę podnoszenia zdolności do rozwiązywania problemów niepowtarzalnych oraz zarzucania schematyzmu i doktrynerstwa. Jeśli przedstawiony powyżej obraz potraktujemy za możliwy do przyjęcia, możemy również założyć, że przygotowanie żołnierzy do sprostania jego wymogom będzie wymagać kształcenia w środowisku międzynarodowym, wielokulturowym, przy szerokim wykorzystaniu nowoczesnych technologii. Na podstawie doświadczeń uzyskanych podczas trzech edycji Higher OperationalTactical Course można z powodzeniem stwierdzić, że odpowiada on takim wymogom. Ten prowadzony w języku angielskim kurs w ciągu trzech ostatnich lat ukończyło 58 słuchaczy, w tym 11 z innych państw (tabela 1.) Ta b e l a 1 Uczestnicy HOTC w latach 2011–2013 Rok 2011 2012 2013 Razem Polska 14 16 17 47 Brazylia – 1 2 3 Czarnogóra – 1 – 1 Kraj Armenia – 1 1 2 Gruzja – 1 1 2 Serbia – – 1 1 Ukraina – – 2 2 Źródło: opracowanie własne. Ogólna charakterystyka HOTC Higher Operational-Tactical Course jest przykładem oferty edukacyjnej, skierowanej do oficerów posiadających stopień kapitana, aspirujących do objęcia stanowiska służbowego, zaszeregowanego do stopnia majora. Dla oficerów sił zbrojnych RP jest on kontynuacją Wyższego Kursu Taktyczno-Operacyjnego (WKTO), który w założeniach programowych trwa sześć miesięcy. Po trzech miesiącach jedna z grup WKTO, złożona z oficerów legitymujących się biegłą znajomością języka angielskiego, kontynuuje naukę w ramach HOTC. Wówczas do grupy dołączają słuchacze zagraniczni. Higher Operational-Tactical Course rozpoczyna dwutygodniowy panel wprowadzający, złożony głównie z wykładów. Kolejne dwa tygodnie przewidziane są na seminaria i konwersatoria związaną tematycznie z problemami dowodzenia oraz taktyki i sztuki operacyjnej. Drugi i trzeci miesiąc – to czas ćwiczeń zarówno grupowych, jak i dowódczo-sztabowych, podczas których uczestnicy kursu rozwijają umiejętności rozwiązywania problemów operacyjno-taktycznych oraz pozyskują 216 HIGHER OPERATIONAL-TACTICAL COURSE. TRZY LATA DOŚWIADCZEŃ wiedzę z zakresu taktyki, sztuki operacyjnej, działań pokojowych oraz współpracy cywilno-wojskowej i wielokulturowości w sytuacjach kryzysowych. Jednym z założeń kursu było stworzenie międzynarodowego zespołu oficerów posiadających doświadczenie związane nie tylko z codzienną działalnością w instytucjach wojskowych, ale również wynikającą z udziału w operacjach poza granicami kraju. Stanowi to doskonałą podstawę do szczegółowego rozwijania poszczególnych zagadnień w toku seminariów i konwersatoriów oraz w trakcie szeregu ćwiczeń. Zasadnicze przedmioty realizowane w trakcie Higher Operational-Tactical Course są następujące: • taktyka, • sztuka operacyjna, • działania sił powietrznych, • logistka, • operacje pokojowe, • dowodzenie, • systemy wsparcia dowodzenia, • przygotowanie i prowadzenie ćwiczeń. Największa liczba godzin dydaktycznych poświęcona jest zagadnieniom taktyki oraz ćwiczeniom. Międzynarodowe grupy szkoleniowe składają się z oficerów różnych specjalności, posiadających różne doświadczenie. Wpływa to na możliwość dyskusji oraz podnoszenia poziomu wiedzy słuchaczy z różnych dziedzin. Szczegółowe zestawienie przedmiotów z podziałem na godziny przedstawiono w tabeli 2. Ta b e l a 2 Zestawienie przedmiotów realizowanych podczas HOTC z podziałem na godziny dydaktyczne Przedmiot Military Tactics and Support Units Tactics Military Operational Art Command and Control Systems Command Support Systems Polish Armed Forces Organization of training, ongoing operations and Command and Control Air Support Peace and Crisis Response Operations Exercise of command Ćwiczenie: Land forces warfare during crisis and war “RING” Exercise of command Ćwiczenie: Peace support operations Liczba godzin 64 10 22 34 24 36 6 8 78 22 Źródło: opracowanie własne. Szerzej: Higher Operational-Tactical Course Programme. For candidates aspiring to the rank of major. CODE – 8101021/A-1, Warsaw 2011. 217 WOJCIECH WIĘCEK Wiedza teoretyczna jest weryfikowana podczas szeregu ćwiczeń, wśród których kluczowe miejsce odgrywa ćwiczenie PIERŚCIEŃ, związane tematycznie z problematyką użycia sił zbrojnych w czasie kryzysu i wojny. W jego trakcie oficerowie kursu tworzą dowództwo brygady międzynarodowej i rozwiązują złożone problemy operacyjno-taktyczne. Dużym zainteresowaniem słuchaczy, głównie zagranicznych, cieszą się wykorzystywane systemy wsparcia dowodzenia, a w szczególności system C3IS JAŚMIN. Doświadczenia z minionych edycji kursu wskazują na to, że międzynarodowe dowództwo pracuje sprawnie i osiąga terminowo założone cele. Tym samym potwierdza się wysoka jakość prowadzonych zajęć i właściwa struktura programowa kursu. W celu podniesienia praktycznego wymiaru kształcenia, wybrane zajęcia prowadzą przedstawiciele jednostek oraz instytucji wojskowych, takich jak: • Sztab Generalny Wojska Polskiego; • Dowództwo Wojsk Specjalnych; • Dowództwo Sił Powietrznych; • Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych; • Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych. Elementem kursu jest także zapoznanie słuchaczy z procesem szkolenia w jednostkach liniowych. Takie zajęcia organizowane są we współpracy z 1 Brygadą Pancerną, w ich trakcie prezentowane są zagadnienia funkcjonowania oddziału wojsk lądowych oraz wybrane elementy szkolenia taktycznego pododdziałów czołgów. Jednym z warunków ukończenia kursu jest opracowanie i wygłoszenie prezentacji końcowej, której tematyka związana jest z problematyką obronności. Prezentacja ta stanowi efekt trzymiesięcznej edukacji, a jej treść opiera się na wiedzy uzyskanej podczas zajęć oraz na własnych doświadczeniach studentów zdobytych podczas operacji poza granicami kraju. Można więc z powodzeniem powiedzieć, że stanowi ona połączenie teorii z praktyką, co nadaje jej wartościowy wymiar naukowo – dydaktyczny. Warunkiem przystąpienia do prezentacji końcowej jest uzyskanie zaliczeń z przedmiotów i ćwiczeń zgodnie z programem HOTC oraz wymogami określonymi przez prowadzących zajęcia wykładowców. Prezentacja jest przygotowywana i wygłaszana w języku angielskim. Składa się z 20–25 slajdów opracowanych w formacie Power Point, oraz referatu o objętości 10–15 stron. Ocena prezentacji stanowi składową trzech czynników: przedstawianych treści – 25%, jakości prezentacji – 25% oraz odpowiedzi na pytania dotyczące prezentowanych zagadnień – 50%. Wybrane prezentacje końcowe uczestników HOTC są publikowane i wykorzystywane do celów dydaktycznych podczas kolejnych edycji kursu, ich przykładowe tematy przedstawiono w tabeli 3. Zarządzanie Dziekana Wydziału Zarządzania i Dowodzenia nr 33 z dnia 17.06.2013 w sprawie przygotowania i przeprowadzenia prezentacji końcowej z uczestnikami Higher Operational-Tactical Course w roku akademickim 2012–2013, Warszawa 2013. Zob. J. Posobiec, W. Więcek, K. Rynkiewicz (red.), Components of hierarchical organization in terms of defense, AON, Warsaw 2013, ISBN 978-83-7523-287-5. 218 HIGHER OPERATIONAL-TACTICAL COURSE. TRZY LATA DOŚWIADCZEŃ Ta b e l a 3 Wybrane tematy prezentacji końcowych przygotowywanych przez uczestników HOTC Role and task of deployable NBC analytical laboratory in warning and reporting system Air defence battalion in stabilization operations Brigade in defence with reference to CIS Unmanned aerial vehicle “scan eagle” mission in Afghanistan Air defence protection of 2012 European Football Championship Information superiority negatively cooperating sides (military info ops) Centre of gravity analysis in operations planning Field artillery in essential combat tactical activities Concept of logistic support at the battalion level Field artillery in stabilization and peace support operations Leadership in Ukraine Planning of multinational exercise as part of collective training Cyber warfare War 2008 between Georgia and Russia Logistic principles and organization – NATO & Brazil Stability operations: a case study on the example of Haiti Źródło: opracowanie własne. Higher Operational-Tactical Course jest przedsięwzięciem odpowiadającym wymogom doskonalenia kadr na potrzeby sił zbrojnych XXI wieku. Potwierdza to jego wielonarodowy i wielokulturowy charakter oraz założenia programowe, w których znaczną liczbę godzin przewidziano na problematykę związaną z wykorzystaniem systemów wsparcia dowodzenia oraz udziału w operacjach reagowania kryzysowego. Ze względu na ograniczenia natury formalnej w aspekcie współpracy międzynarodowej, w pierwszej edycji kursu uczestniczyli tylko oficerowie naszych sił zbrojnych. Mimo tego wszystkie zajęcia były prowadzone w języku angielskim. W trakcie kursu zweryfikowano jego założenia programowe oraz stworzono podstawy do wprowadzenia stosownych zmian w wytycznych i dokumentacji ćwiczeń. Proces przygotowania HOTC Wstępne ustalenia organizacyjne trwały od połowy 2010 roku, a spotkanie robocze dotyczące opracowania programu kursu odbyło się w listopadzie. Zapadły wówczas decyzje dotyczące struktury programowej oraz przybliżonej liczby godzin dydaktycznych przewidzianych na poszczególne przedmioty. Prace nad programem w których uczestniczyli przedstawiciele Instytutu Dowodzenia, Instytutu Obronności, Instytutu Logistyki, Instytutu Lotnictwa i Obrony Powietrznej, Centrum Symulacji i Komputerowych Gier Wojennych oraz Centrum OPBMAR trwały do połowy stycznia 2011 roku. Po konsultacji językowej w Studium Języków Obcych, program został zatwierdzony przez rektora Akademii Obrony Narodowej w lutym 219 WOJCIECH WIĘCEK 2011roku. Do prowadzenia zajęć podczas pierwszej edycji kursu przewidziano 21 wykładowców, z których ponad połowę stanowili nauczyciele nieposiadający stopnia naukowego doktora (tabela 4.). Ta b e l a 4 Podział wykładowców pierwszej edycji HOTC, ze względu na wykształcenie Magister Oficer dyplomowany Doktor Doktor habilitowany 10 2 6 3 Źródło: opracowanie własne. Zaprezentowany powyżej podział wskazuje na to, że trzon zespołu przewidzianego do prowadzenia zajęć w ramach Higher Operational-Tactical Course stanowili młodzi nauczyciele akademiccy. Dla części z nich prowadzenie zajęć w języku angielskim było nowym i nieznanym dotychczas obszarem działalności dydaktycznej. Przed rozpoczęciem kursu konieczne było opracowanie zestawienia literatury, wykładów, wytycznych do zajęć oraz dokumentacji ćwiczeń. Ukazało ���������������������������� się i nadal ukazuje wiele wartościowych publikacji w języku angielskim, związanych tematycznie z programem HOTC, m.in. takich jak: Dobija K., Army Organic Air Defense Organization and Operating Principles, AON, Warszawa 2012, Rubaj T., Fire support – integral part of contemporary operations, National Defense University Scientific Quarterly nr 4(89)/2012, Rubaj T., Task-organizing – general principles and practice aspects concerning the field artillery units, National Defense University Scientific Quarterly nr 1(90)/2013, Łydka W., Sources of leadership in organizations, Zeszyty naukowe AON nr 2 (91)/2013, Więcek W., On the employment of helicopter-borne combat assaults and air assault task forces in the operations carried out in wooded-lake ��������������������������������� w opracowaniu: W. Łydka, areas, Zeszyty Naukowe AON nr 3 (92)/2013. Ponadto K. Frącik, Decision Making Process in Polish Land Forces, AON, Warszawa 2014. Wnioski i propozycje Na podstawie trzyletnich doświadczeń można z powodzeniem stwierdzić, że Higher Operational-Tactical Course jest ciekawą ofertą edukacyjną dla kandydatów na oficerów starszych. Niezaprzeczalnym atutem kursu jest możliwość podnoszenia poziomu znajomości anglojęzycznej terminologii związanej z problematyką obronności zarówno przez słuchaczy kursu, jak i nauczycieli akademickich. Udział w HOTC pozwala również na zrozumienie złożonych mechanizmów funkcjonowania w wielonarodowym i wielokulturowym środowisku współczesnych operacji. Pomimo zaprezentowanych atutów kursu, wiele kwestii wymaga udoskonalenia. Przede wszystkim przewidziany czas trwania HOTC wydaje się być wystarczający 220 HIGHER OPERATIONAL-TACTICAL COURSE. TRZY LATA DOŚWIADCZEŃ jedynie do podniesienia kompetencji jego uczestników w aspekcie pracy w środowisku wielonarodowym. Doświadczenie wskazuje na to, że słuchacze nie są w stanie zgłębić zagadnień operacyjno-taktycznych w stopniu, w jakim ma to miejsce w ramach przebiegającego równolegle polskojęzycznego WKTO. Zmusza to do refleksji nad doborem oficerów sił zbrojnych RP do udziału w HOTC. Być może należy już na początku WKTO zapoznać jego uczestników z przewidywanym rozpoczęciem HOTC i wśród posiadających udokumentowaną, biegłą znajomość języka angielskiego oficerów przeprowadzić weryfikację poziomu wiedzy po trzech miesiącach nauczania przy wykorzystaniu platformy ADL. Ci oficerowie, którzy uzyskają najwyższe wyniki, otrzymaliby możliwość kontynuowania nauki w języku angielskim. Innymi słowy, w przyszłości znajomość języka nie powinna być podstawowym kryterium kwalifikującym słuchacza WKTO do udziału w Higher Operational-Tactical Course. Wśród oficerów innych państw dostrzeżono dużą rozpiętość w zdolności do posługiwania się językiem angielskim. Zasadne wydaje się zatem być rozważanie podjęcia prób weryfikacji posiadanej przez nich znajomości języka angielskiego przed rozpoczęciem kursu. Dużym problemem jest brak potrzebnej literatury opracowanej w języku angielskim. Pomimo prowadzonych intensywnych prac w tym zakresie, dotychczas nie został opublikowany podręcznik ujmujący kompleksowo treści związane z poszczególnymi przedmiotami. Generuje to pewne ograniczenia w ocenianiu uczestników kursu, gdyż trudno wskazać im jednoznaczny zakres wiedzy do opanowania. Ponadto ze względu na konieczność zachowania możliwości indywidualnego podejścia do słuchaczy, wielkość grup powinna oscylować w przedziale 12–15 oficerów, co w dwóch ostatnich edycjach HOTC nie było respektowane. Być może w przyszłości należałoby rozważyć możliwość prowadzenia Higher Operational-Tactical Course jako odrębnego przedsięwzięcia dydaktycznego dla absolwentów WKTO, którego celem będzie przygotowanie oficerów w stopniu kapitana do pracy w środowisku międzynarodowym, w ramach którego główny wysiłek szkoleniowy będzie skierowany na podnoszenie zdolności do rozwiązywania szeregu problemów operacyjno taktycznych w zespole posługującym się językiem angielskim? Posiadanie świadectwa ukończenia HOTC mogłoby wówczas być ważnym atutem, wpływającym na objęcie określonego stanowiska w strukturach międzynarodowych, zaszeregowanego do stopnia etatowego majora. Zakończenie Higher Operational-Tactical Course jest stosunkowo nową propozycją w systemie kształcenia kadr na potrzeby sił zbrojnych RP, cieszącą się dużym zainteresowaniem zarówno w kraju jak i za granicą. Liczba słuchaczy, którzy uzyskali świadectwo jego ukończenia wskazuje na to, że jest on atrakcyjną ofertą dla oficerów w stopniu kapitana, przewidzianych do objęcia wyższego stanowiska służbowego. Biorąc pod 221 WOJCIECH WIĘCEK uwagę zakres tematyczny zagadnień poruszanych w procesie kształcenia, język prowadzenia zajęć oraz wielonarodowy i wielokulturowy skład grup szkoleniowych, prawdopodobnie taka tendencja utrzyma się także w przyszłości. Należy jednak dostrzegać również zaprezentowane w niniejszym artykule kwestie refleksyjne, wymagające stosownych rozstrzygnięć. Niewykluczone, że zastosowanie w przyszłości proponowanych rozwiązań wiązać się będzie z koniecznością wprowadzenia zmian w treści zakładanych celów kursu, co jednak nie pozostaje w sprzeczności z jego zasadniczą formułą, czyli doskonaleniem personelu sił zbrojnych w aspekcie funkcjonowania w warunkach złożonego, wielonarodowego środowiska operacji XXI wieku. HIGHER OPERATIONAL-TACTICAL COURSE. THREE YEARS OF EXPERIENCE Abstract For three years, the Management and Command Faculty has offered a three month long Higher Operational-Tactical Course (HOTC) as part of a professional soldiers’ training system, dedicated to officers aspiring to higher rank. According to our three years of experience, we can say that the course is an interesting educational proposal, suitable for 21st century requirements. This article presents selected aspects of the HOTC schedule, the course preparation process and hypothetical directions of the transformation of HOTC in the future. Key words – education, Higher Operational-Tactical Course, experience. Introduction In June 2013, the Management and Command Faculty ended the third edition of the Higher Operational-Tactical Course (HOTC). However, it is one of many didactical events offered by the Faculty, which is worth emphasising due to the fact that HOTC is a valuable proposal in terms of the education of armed forces military personnel. At the end of the 20th century, the famous American futurists, Alvin and Heidi Toffler, presented the hypothetical requirements of the soldiers of the future: (…) the new army needs soldiers who can make use of their minds, who can communicate with people of other nations and different cultures, who tolerate ambiguity, who take the initiative and ask questions, even when they query authority (…). The experience A., H., Toffler, War and Anti-War. Making Sense of Today`s Global Chaos, Świat Ksiązki, Warsaw 1998, p. 90. 222 HIGHER OPERATIONAL-TACTICAL COURSE. THREE YEARS OF EXPERIENCE that came from participation in contemporary Crisis Response Operations justifies the accuracy of Toffler’s vision of future soldiers. On the other hand, we have to answer the question – how do you educate military personnel towards these future requirements? Combat experience in Afghanistan and Iraq shows that, nowadays, military units exist in a network-centric environment and factors such as, fire precision, timely information, effective air defence and effective decision making process supported by computer systems, all play a major role in the process of achieving superiority. Undoubtedly, future NATO or UN operations will exist in a multinational, multicultural and network-centric environment. Cmmunication in English will be a universal issue. The need to execute complicated missions in an unpredictable environment requires an ongoing search for more and more effective training methods for officers, which will be adequate for the requirements of contemporary times. This means that future soldiers also have to be educated in a multinational and multicultural environment with new technologies employed on a massive scale. According to the experience obtained from the last three editions of HOTC, we can conclude that this course is perfect for the above mentioned requirements. In the last three years, it was provided as an English language course and had been completed by 58 students, including 11 foreign officers (see table 1.) Ta b l e 1 Participants in HOTC in years 2011–2013 Year 2011 2012 2013 Total Poland 14 16 17 47 Brazil – 1 2 3 Nationality Montenegro Armenia – – 1 1 – 1 1 2 Georgia – 1 1 2 Serbia – – 1 1 Ukraine – – 2 2 Self – reported data. General characteristics of HOTC The Higher Operational – Tactical Course offered at the Management and Command Faculty of the National Defence University constitutes an example of the evolution of the educational system. The course is intended for captains who want to broaden their knowledge with information essential for higher posts in the army. For Polish officers, HOTC is the continuation of Wyższy Kurs Taktyczno Operacyjny – WKTO (the Polish translation of HOTC) which is doctrinally six months long. After three months, selected WKTO students, usually one training group, continue their education in HOTC. At this stage, the team is mixed with foreign students and forms a didactic group. 223 WOJCIECH WIĘCEK The Higher Operational-Tactical Course structure consists of three parts. The first part, the introduction panel, mainly includes lectures. The second one is dedicated to seminaries and discussions thematically related with the problems of tactics, C˛ and operational art. The second and third month are the time when group trainings and command – staff exercises are performed. This is the last part of HOTC, assigned for development of complex skills in solving operational – tactical problems. During exercises, students gain knowledge connected to tactics, operational art, peace support operations, and civil-military and multicultural cooperation in crisis situations. One of the HOTC requirements was the need to prepare an international team, which consists of students both experienced in operations abroad and in ordinary military functions typical for military institutions and units during peace time. This would serve as a reliable base for individual and detailed problem solving during seminars and exercises. The main subjects of the Higher Operational-Tactical Course are as follow: • Military Tactics; • Military Operational Art; • Air Support; • Logistics; • Peace Support Operations; • Command and Control Systems; •������������������������ Command Support Systems�. The main didactical effort during HOTC is dedicated to tactics and exercises. International training groups are composed of officers from various arms and services. Due to this, it is possible to discuss complicated multispectral problems adequate to the requirements of contemporary military operations. The detailed list of subjects considered as part of HOTC is shown in table 2. Ta b l e 2 Subjects of HOTC with number of hours Subjects Military Tactics and Support Units Tactics Military Operational Art Command and Control Systems Command Support Systems Polish Armed Forces Organisation of training, ongoing operations and Command and Control Air Support Peace and Crisis Response Operations Exercise of command Exercise: Land forces warfare during crisis and war “RING” Exercise of command Exercise: Peace support operations Number of hours 64 10 22 34 24 36 6 8 78 22 Self – reported data. Higher Operational-Tactical Course Programme. For candidates aspiring to the rank of major. CODE – 8101021/A-1, Warsaw 2011. 224 HIGHER OPERATIONAL-TACTICAL COURSE. THREE YEARS OF EXPERIENCE Theoretical knowledge is verified during numerous exercises, from which the most important is the command – staff exercise ‘Ring’, thematically related to aspects of the employment of armed forces during crisis and war time. Then, the HOTC group works like a Multinational Brigade of Staff to solve complex operational – tactical problems. During the Ring, students, on a massive scale, use the Command Support Systems like C3IS JAŚMIN, which is a reliable opportunity to get to know new technological solutions, especially for foreign students. Our experience confirms that multinational staffs work fluently, in a timely manner and, consequently, achieve the desirable effects. These facts have been ascertained from the suitable HOTC programme structure and the high quality of teaching forms and methods. According to the requirements in searching for more and more effective training methods, selected lectures during the Higher Operational-Tactical Course are provided by specialists from many military institutions: • The General Staff of Polish Armed Forces; • Special Operations Command; • Air Forces Command; • The Inspectorate of Armed Forces Support; • The Operational Command of the Polish Armed Forces. One of the elements of the course is visiting the 1st Armour Brigade in Warszawa– Wesoła, where students gain knowledge related to training methods in a combat unit. Following this, representatives of the Brigade Staff and their subunits present selected aspects of tactical training and explain the role and tasks of the Land Forces unit during crisis and war time. The last section of the module consists of preparation and providing a final presentation concerning the problematic issue of types of national defence. The presentation is conducted after a 3-month course and consists of the knowledge gained during classes, as well as the personal experience of the students. Hence, it may be concluded that it links theory with practice, which constitutes an additional educational benefit. Students provide the final presentation after they have successfully completed every subject according to the HOTC programme and additional teachers’ guidelines. The presentation consists of 20 – 25 slides in Power Point format and includes an essay, approximately 10 pages in Word format. The assessment of the final presentation consists of three parts: the presented problems – 25%, the quality – 25% and answering the questions concerning the presented problems – 50%. Selected final presentations are published by National Defence Academy Publishing House and employed for didactic purposes during the next editions of HOTC. Examples of final presentation topics are presented in table 3. See: J. Posobiec, W. Więcek, K. Rynkiewicz (edit.), Components of hierarchical organization in terms of defense, National Defence University, Warsaw 2013, ISBN 978-83-7523-287-5. 225 WOJCIECH WIĘCEK Ta b l e 3 Selected topics of Final Presentation prepared by HOTC students Role and task of deployable NBC analytical laboratory in warning and reporting system Air defence battalion in stabilisation operations Brigade in defence with reference to CIS Unmanned aerial vehicle “scan eagle” mission in Afghanistan Air defence protection of 2012 European Football Championship Information superiority negatively cooperating sides (military info ops) Centre of gravity analysis in operations planning Field artillery in essential combat tactical activities Concept of logistic support at the battalion level Field artillery in stabilisation and peace support operations Leadership in Ukraine Planning of multinational exercise as part of collective training Cyber warfare War of 2008 between Georgia and Russia Logistic principles and organisation – NATO & Brazil Stability operations: a case study using the example of Haiti Self – reported data. The Higher Operational-Tactical Course offered in the Management and Command Faculty of the National Defence University constitutes an example of the evolution of the educational system. Furthermore, the multinational and multicultural character of HOTC is worth emphasising. Moreover, a considerable number of hours have been dedicated to develop knowledge concerning Command Support Systems and participating in contemporary Crisis Response Operations. Despite the fact that during the first edition of the course, foreign officers did not participate, students and tutors communicated in English, creating an opportunity to verify programme presumptions and introduce required changes in guidelines and documents of exercises. Process of HOTC preparations The preparatory work started in the middle of the 2010. The meeting concerning the HOTC structure took place in November and then the programme requirements and estimated numbers of hours for particular subjects were established. The programme preparation process, which involved representatives of the Institute of Command, the Institute of Defence, the Logistics Institute, the Air Force and Air Defence Institute, the War Games and Simulation Centre and the CBRN Defence Training Centre, finished in January 2011. Finally, after language consultation in the Foreign Languages Centre, the HOTC programme was endorsed by The President of National Defence University, in February 2011. 226 HIGHER OPERATIONAL-TACTICAL COURSE. THREE YEARS OF EXPERIENCE Initially, during the first HOTC edition, the teaching team consisted of twenty one people. More than half of them were master’s degree and certified officers (see table 4.). Ta b l e 4 HOTC first edition instructors qualifications Master degree Certified officer Ph.D. Associate professor 10 2 6 3 Self – reported data. The data presented above confirms that the core of the tutors’ team was young teachers, for whom teaching in English was a didactic new experience. Before the course, tutors had to prepare a bibliography, lectures, guidelines and exercise documents. Course instructors published many valuable issues in English that were thematically linked to the course schedule, for example: Dobija K., Army Organic Air Defense Organization and Operating Principles, AON, Warszawa 2012, Rubaj T., Fire support – integral part of contemporary operations, National Defence University Scientific Quarterly nr 4(89)/2012, Rubaj T., Task-organizing – general principles and practice aspects concerning the field artillery units, National Defence University Scientific Quarterly nr 1(90)/2013, Łydka W., Sources of leadership in organizations, Zeszyty naukowe AON nr 2 (91)/2013, Więcek W., On the employment of helicopter-borne combat assaults and air assault task forces in the operations carried out in wooded-lake areas, Zeszyty Naukowe AON nr 3 (92)/2013 and, currently being written, W. Łydka, K. Frącik, Decision Making Process in Polish Land Forces, AON, Warsaw 2014. Conclusions and suggestions Due to our three years experience, it is worth mentioning that the Higher Operational-Tactical Course is an interesting educational proposal for captains aspiring to the rank of major. The benefit of this course is the opportunity to develop language skills, especially those linked to military terminology. Participation in HOTC allows an insight to be gained into the complex circumstances of contemporary multinational and multicultural operations. Despite the advantages presented above, many issues need to be improved. Firstly, the duration of the course seems only to be long enough to improve students’ competence in the aspects of existing functioning in a multinational environment. Furthermore, it is worth emphasising that participants of the HOTC are not able to penetrate into the details of complicated operational-tactical problems as deeply as they would during a longer WKTO. This 227 WOJCIECH WIĘCEK provokes thoughts concerning the recruitment of Polish officers for participation in the Higher Operational-Tactical Course. Before future editions of the HOTC, the best, and most fluent in English, students of WKTO should be examined after three months of education and the best of them directed to continue training on HOTC. This means that the level of English skills should not be the main factor in deciding who participates in Higher Operational-Tactical Courses in the future. Because foreign students are usually not at the same levels of English, their participations should be verified before the beginning of the course. A crucial problem is also the lack of a suitable bibliography in English linked thematically to HOTC schedule. The previously mentioned facts enforce the need for preparing and publishing papers providing complex knowledge in the area of tactics, command and control, operational art or command support systems. The problem of a deficiency of publications generates limitations in the area of the evaluation process. Moreover, for preparing conditions for an individual approach, the number of students in the training group ought to oscillate between 12–15 officers. For the last two years, this concept was not confirmed. It is worth considering the possibility of creating a new character for the Higher Operational-Tactical Course, as a distinct part of the education dedicated to WKTO graduates aspiring to take positions in the international military structures. The main effort of the course would be directed to developing the skills of the existing multinational team and solving complicated operational-tactical problems. The certificate of HOTC completion will be an important factor positioning deciding how to fill positions in international structures. Summary To conclude, it ought to be highlighted that the Higher Operational-Tactical Course is a new proposal in the Polish military educational system. A number of graduates confirm its attractiveness, not only in Poland but also abroad. The course is intended for captains who wish to broaden their knowledge with information essential for higher posts in the army. Because the course schedule is adequate for the requirements of contemporary challenges and hazards, this tendency will probably not change in the next few years. The previously mentioned facts enforce the need for introducing beneficial changes in the tuition offered at military academies and staff colleges, in the form of additional modules, courses, and studies taught in English. The Higher Operational – Tactical Course offered in the Management and Command Faculty of the National Defence University constitutes an instance of the evolution of the educational system. However, some details of the HOTC nedd invariably to be altered – improving the ability to work in the complex environment of contemporary multinational operations. 228 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA Komunikat nr 1 z warsztatów zorganizowanych w ramach programu NATO dot. wspierania transformacji systemu szkolnictwa wojskowego Ukrainy (grudzień 2013 roku) kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek Akademia Obrony Narodowej Od 9 do 13 grudnia 2013 roku, w wojskowych instytucjach edukacyjnych Ukrainy, w ramach programu wspierania transformacji systemu szkolnictwa wojskowego tego kraju (Defence Education Enhancement Program Ukraine – DEEP Ukraine) przeprowadzona została seria warsztatów pod egidą NATO. Pierwsze przedsięwzięcie zostało przeprowadzone w siedzibie Akademii Marynarki Wojennej w Sewastopolu. Uczestniczyło w nim 55 osób reprezentujących tę uczelnię. Jako eksperci NATO, wykłady wygłosili kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek z Akademii Obrony Narodowej oraz kmdr dr Waldemar Mironiuk z Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni. Elementem pobytu było kurtuazyjne spotkanie z komendantem Akademii Marynarki Wojennej oraz zastępcą dowódcy Sił Morskich Ukrainy – kontradmirałem Denysem Berezowskim. Wydarzenie to miało szczególne znaczenie, gdyż po raz pierwszy przedsięwzięcie programu DEEP odbywało się w Akademii Marynarki Wojennej w Sewastopolu. Głównym celem warsztatów była wymiana doświadczeń w zakresie problematyki rozwoju zawodowego kadry dydaktyczno-naukowej wyższych uczelni wojskowych. Pierwszym punktem programu (10 grudnia 2013 r.) było oficjalne spotkanie z komendantem Akademii i jego zastępcami. Podczas sesji informacyjnej eksperci NATO wygłosili dwie prezentacje. Pierwsza dotyczyła wizji, misji i zadań Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni oraz zakresu współpracy i wymiany programowej, która odpowiadałaby potrzebom Ukraińskich Sił Morskich. Druga prezentacja dotyczyła kluczowych programów odnoszących sie do kształcenia i szkolenia Sił Morskich Ukrainy. Następnym punktem programu było zwiedzanie bazy dydaktycznej i szkoleniowej Akademii Marynarki Wojennej w Sewastopolu. Program drugiego dnia wizyty (11 grudnia 2013 r.) skoncentrowany był na prezentacjach przedstawionych przez kmdr. rez. dr. hab. Piotra Gawliczka: Tematy prezentacji to: (1) „Ogólna informacja nt. programów NATO dotyczących wspiera229 PIOTR GAWLICZEK nia transformacji systemów szkolnictwa wojskowego”, (2) „Prezentacja programu DEEP dla Ukrainy”, (3) „System edukacji wojskowej w Siłach Zbrojnych RP – oferta kształcenia i szkolenia”. Po każdej prezentacji następowała sesja pytań i odpowiedzi. Trzeciego dnia (12 grudnia 2013 r.) wygłoszone zostały cztery prezentacje. Dwie wygłosił kmdr dr Waldemar Mironiuk: (1) „Kształcenie i szkolenie w Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni”, (2) „Program kształcenia i szkolenia podchorążych Marynarki Wojennej RP”, i dwie prezentacje wygłosił kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek (1) „Jak kształcić przyszłych generałów/admirałów – w kierunku wspólnych programów” (2) Kształcenie na odległość jako narzędzie wspierające proces edukacji i szkolenia” Tak jak poprzedniego dnia, wszystkie prezentacje kończyły się sesją pytań i odpowiedzi. Czwartego dnia wizyty (13 grudnia 2013 r.) przedstawiono trzy prezentacje: kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek wygłosił prezentację na temat wybranych obszarów procesu edukacyjnego w Akademii Obrony Narodowej (Proces Boloński), podczas gdy kmdr dr Waldemar Mironiuk wygłosił dwie prezentacje (1) Program kształcenia podyplomowego dla oficerów marynarki wojennej i Akademii Marynarki Wojennej, (2) Programy badawcze dla bezpieczeństwa morskiego i Marynarki Wojennej RP. Tak jak to było w dniach poprzednich, prezentacje zakończyły się sesją pytań i odpowiedzi. Przedsięwzięciem kończącym warsztaty była sesja podsumowująca, podczas której określono kierunki rozwoju przyszłej współpracy w ramach programu DEEP dla Akademii Marynarki Wojennej Ukrainy. Jako priorytetowe uznano przedsięwzięcia służące podnoszeniu znajomości języka angielskiego oraz rozwojowi kadry dydaktycznej uczelni (widziane z praktycznego punktu widzenia), a także wykorzystanie w procesie dydaktycznym form i narzędzi kształcenia na odległość (ADL). Widoczna była otwartość strony ukraińskiej we wskazywaniu konkretnych potrzeb dotyczących kształcenia i szkolenia. Należy podkreślić, że eksperci NATO zostali pozytywnie i przyjaźnie przyjęci przez uczestników wszystkich sesji informacyjnych. Zadawano wiele szczegółowych pytań, odnoszących się głównie do różnych aspektów budowy programów nauczania, a także ich akredytacji przez odpowiednie instancje. Również kwestie Procesu Bolońskiego miały swój oddźwięk w wielu pytaniach ze strony uczestników warsztatów. Cele warsztatów w pełni osiągnięto, a zespół ekspertów był w stanie stworzyć podstawy dla przyszłych działań dotyczących Akademii Marynarki Wojennej w zakresie przedsięwzięć ujętych w zatwierdzonym planie programu DEEP dla Ukrainy. Drugim przedsięwzięciem realizowanym na Ukrainie były warsztaty NATO na temat „Wprowadzenie do istoty przywództwa NATO”, zorganizowane w Uniwersytecie Obrony Narodowej w Kijowie. W przedsięwzięciu tym uczestniczyło 16 przedstawicieli ukraińskich instytucji wojskowych oraz wydziałów Uniwersytetu Obrony Narodowej Ukrainy im. Iwana Czerniachowskiego i instytutów Kijowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Tarasa Szewczenki. Ekspertami NATO byli płk dr Tadeusz Zielinski oraz mjr dr Waldemar 230 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA Łydka z Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. W trakcie warsztatów odbyło się kurtuazyjne spotkania z przedstawicielami kierownictw uczelni oraz Departamentu Szkolnictwa Wojskowego i Nauki Ministerstwa Obrony Narodowej Ukrainy. Głównym celem warsztatów była wymiana doświadczeń na temat przywództwa w odniesieniu do rozwiązań polskich, NATO i ukraińskich sił zbrojnych. Pierwszy dzień (10 grudnia 2013) był poświęcony rozważaniom teoretycznym na temat przywództwa. Płk Zieliński przedstawił główne teorie związane z przywództwem i skoncentrował się na podstawowych zagadnieniach przywództwa: definicji, czynnikach i zasad przywództwa, cech przywódczych i stylach liderów. Po prezentacji były zadawane pytania i toczona dyskusja. Co ważne, w warsztatach brali udział zarówno pracownicy cywilni jak i wojskowi nauczyciele akademiccy, mający do czynienia z prezentowanym zagadnieniem, co sprzyjało otwartej debacie na temat prezentowanych rozwiązań. Uczestnicy zgodzili się, że teoria przywództwa, w tym przywództwa wojskowego, jest bardzo podobna we wszystkich siłach zbrojnych, ale istnieją różnice w rozwiązaniach na temat kształtowania prawdziwego przywódcy. Prezentacje były tłumaczone symultanicznie co spowodowało pewne ograniczenia czasowe. Podczas drugiego dnia warsztatów (11 grudnia 2013) mjr Łydka zaprezentował obowiązujące rozwiązania dotyczące przywództwa w NATO (prezentacja: „Przywództwo w NATO. Główne zasady”). Punkty prezentacji obejmowały przywództwo w dowodzeniu, istotę dowodzenia i rolę dowódcy jako lidera. Treści prezentowane podczas wykładu znalazły kontynuację w dyskusji, w której widoczne było zainteresowanie kadry akademickiej zagadnieniami dotyczącymi tego obszaru. Tego samego dnia płk. Zieliński uczestniczył w dwóch spotkaniach. Pierwsze, z zastępcą komendanta Uniwersytetu Obrony Narodowej Ukrainy, związane z przyszłą współpracą Uniwersytetu według „mapy drogowej” w ramach programu DEEP. Był on bardzo zainteresowany wymianą doświadczeń związanych z organizacją studiów wojskowych w Akademii Obrony Narodowej w Warszawie oraz polskimi rozwiązaniami w obszarze wojskowego systemu kształcenia zawodowego. Drugie spotkanie odbyło się z przedstawicielami Departamentu Szkolnictwa Wojskowego i Nauki Ministerstwa Obrony Narodowej Ukrainy (departament jest odpowiedzialny za implementację programu DEEP przez stronę ukraińską). Dyskutowano na temat możliwości publikowania artykułów naukowych przez ukraińskich naukowców wojskowych w czasopismach krajów wspierających program DEEP. Strona ukraińska wykazywała także zainteresowanie wymaganiami redakcyjnymi obowiązującymi w czasopismach. Wstępnie ustalono, że wszystkie potrzebne informacje dotyczące tych kwestii będą przesyłane stronie ukraińskiej przez rady redakcyjne czasopism. Strona ukraińska zadeklarowała możliwość opublikowania pierwszych artykułów na początku 2014 roku. Trzeciego dnia warsztatów (12 grudnia 2013 r.) mjr Łydka, wygłosił wykład na ten temat przywództwa wojskowego. Zdefiniował istotę przywództwa, zasady i style dowodzenia i kierowania, kompetencje przywódcze, przywództwo na różnych poziomach. Przedstawił także ofertę kształcenia AON w kontekście zagadnień dotyczących przywództwa. W kolejnej wygłoszonej prezentacji wskazał na dwa231 PIOTR GAWLICZEK naście typowych błędów w procesach przywództwa. Kwestie te były przedmiotem dyskusji. Z kolei płk Zieliński uczestniczył w spotkaniu z zastępcami komendantów sześciu instytutów Uniwersytetu Obrony Narodowej w Kijowie. Celem spotkania było przedstawienie stronie ukraińskiej istoty procesu organizacyjnego przygotowania programów nauczania na studiach wojskowych w AON i udzielenie odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania dotyczące studiów wojskowych. Podczas ostatniego dnia warsztatów (13 grudnia 2013) przedstawiciel Uniwersytetu Obrony Narodowej Ukrainy wygłosił wykład na temat kształcenia liderów wojskowych w kontekście podstaw teoretycznych. Dyskusja, która nastąpiła po tym wykładzie była także podsumowaniem wykładów. Uczestnicy prezentowali wiele różnych punktów widzenia i zgodzili się co do konieczności kontynuowania szkoleń kadry dydaktycznej uczelni w wielu dziedzinach. Cele warsztatów w pełni osiągnięto, a zespół ekspertów NATO stworzył podstawy dla przyszłych działań w zakresie rozwoju kadry dydaktycznej uczelni i instytucji dydaktycznych odpowiedzialnych za kształcenie zawodowe kadr wojskowych Ukrainy. First communiqué from the academic events organised ���������������������������������� within the DEEP Ukraine (December 2013) Within the timeframe 9-13 December 2013, a series of f������������������� aculty development workshops within the framework of the DEEP Ukraine was organised. The first one took place at the Naval Academy of Ukraine, Sevastopol. 55 persons represented the Naval Academy of Ukraine during all the activities within the official programme developed by the hosts. From the faculty, 2 experts participated: Capt. (Navy) ret. Piotr Gawliczek, Assoc. Prof. (Team Lead - National Defence University, Warsaw. (2) Capt. (Navy) Waldemar Mironiuk, PhD, Naval Academy, Gdynia. During the event, there was an official office call with the Commandant of the Naval Academy and a courtesy talk with the Deputy Commander of the Ukrainian Navy – rear admiral Denys Berezovskyi. The undertaking was of special importance, as the first DEEP Ukraine event taking place at the Naval Academy of Sevastopol. The main goal of the workshop was to share experiences in the context of the faculty development issues. On the first day (Tuesday 10 December), the first activity of the programme was the office call with the commandant, who was accompanied by his deputies. During the briefing session, the NATO Team was delivered two presentations. The first one was on the Naval Academy, focused on the vision, mission, tasks, cooperation, and exchange programmes related to the needs of the Ukrainian Naval Forces. The second one was on the key programmes related to education and training for the Ukrainian Naval Forces. After that, a trip to the educational and training facilities/installations of the Naval Academy took place. 232 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA The agenda of the second day (Wednesday 11 December) was focused on the presentations delivered by Capt. (Navy) ret. Piotr Gawliczek: (1) General presentation on the DEEP Programmes, (2) Presentation on the DEEP Ukraine, (3) Military Education System of the Polish AF - education and training offer. After each presentation, a question and answer session took place. On the third day (Thursday 12 December) four presentations were delivered, two by Capt. (Navy) Waldemar Mironiuk: (1) Education and training, the Naval Academy, Gdynia, (2) Educational and training programme for midshipmen and two presentations by Capt. (Navy) ret. Piotr Gawliczek (1) How to educate future generals/ admirals - towards the joint programmes, (2) Advanced Distributed Learning as a tool to support the education and training. As on the previous day, each presentation was followed by a question and answer session. On the fourth day (Friday 13 December) the three following presentations were delivered. Capt. (Navy) ret. Piotr Gawliczek delivered one, on the chosen fields of the education process within the PL NDU – Bologna Process, while Capt. (Navy) Waldemar Mironiuk delivered two presentations: (1) Postgraduate education programme for naval officers and Naval Academy. (2) The research programmes for naval security and the Polish Navy. As on the previous days, each presentation was followed by a question and answer session. The final activity was a wrap-up session during which future possible developments for the Naval Academy within the DEEP Ukraine Programme was identified. As priorities, English language skills, faculty development activities (seen from a practical point of view) and ADL were identified. There was clear openness represented, as far as the educational related needs were concerned. The very positive and friendly behaviour in the auditorium during all the sessions needs to be stressed. Many detailed questions were asked, especially focusing on the various aspects of the development of the study programmes, and the accreditation of the programmes by the respective authorities. Also, the Bologna Process issues resonated in many questions. The objectives of the workshop were fully achieved and the team was able to lay the groundwork for future activities as far as the Naval Academy is concerned and within the approved DEEP Ukraine frames/matrix of the events. The second event was a faculty development workshop entitled “Introduction to leadership”, organized at the National Defence University, Kiev. This time 16 people representing two Ukrainian military institutions from the faculty member level from (1) the Defence University of Ukraine, named after Ivan Chernyakhovsky (Kiev), (2) Kiev National University, named after Taras Shevchenko (Kiev), participated. There were two faculty members/experts involved: (1) COL ����������������������� Tadeusz ZIELINSKI, PhD – National Defence University, Warsaw,����������������������������� (2) MAJ Waldemar ŁYDKA, PhD National Defence University, Warsaw. During the workshop,���������������������� a meeting took place with the Deputy Commandant of the Defence University of Ukraine, Deputy Commandants of NDU Kiev’s Institutes and representatives of the Department of Science and Higher Military Education of the MoD Ukraine. 233 PIOTR GAWLICZEK The main goal of the workshop was to share experiences in the context of military leadership solutions existing in Poland, NATO doctrines and Ukrainian armed forces. This was another event under the road map of DEEP Ukraine. The workshop started on 10 December 2013 with an official opening. The first day was devoted to theoretical considerations of leadership. Col ZIELINSKI presented the main theories related to leadership and focused on leadership basics: definition of leadership, factors of leadership, principles of leadership, attributes of leader and leadership styles. There was a question-answer part and an open discussion after the presentation. Significantly, the audience participating in the workshop was composed of civilian and military employees (teachers) from the university who dealt with the issues presnted, so there was a lot of warm discussion about the suggested solutions. All participants agreed that theory on leadership, including military leadership, is very similar amongst all armed forces, but that there are differences in accepted ways of preparing a good military leader. Due to the fact that the presentations were translated, it took quite long time. During the second day (11 December) MAJ ŁYDKA presented existing solutions regarding leadership according to NATO doctrines (Leadership in NATO: Main principles). The main topics of his presentation encompassed: leadership in command, the nature of command and the role of commander as a leader. The content presented during the lessons provoked a lively discussion and a lot of additional questions. There was visible interest from the Ukrainian faculty in this kind of issue. COL ZIELINSKI participated in two meetings on this particular day. The first one, with the Deputy Commandant of the Defence University of Ukraine, was connected with further cooperation of NDU Kiev under the road map of DEEP Ukraine. They were strongly interested in sharing experiences associated with the organisation of military studies in NDU Warsaw and existing solutions in the area of the professional military education system in Poland. The next meeting was with representatives of the Department of Science and Higher Military Education of the MoD Ukraine, which is responsible for implementation of DEEP Ukraine from the UKR side. The main discussion was connected with the possibility of publishing science articles by Ukrainian military scientists in the journals of countries supporting DEEP Ukraine. They were interested in the technical and formal requirements existing in individual journals. As a conclusion it was agreed that all necessary information related to this issue should be sent to the UKR side from the editorial boards of scientific journals. The Ukrainian side also pointed out the possibility of posting the first articles in January of the following year. The third day (12 December) of the workshop featured a presentation by MAJ ŁYDKA, who is an expert in this area, on solutions in the field of military leadership existing in the Polish armed forces. He gave a lecture on topics in the area of: military leadership – definition and essence, the styles of command and leadership, leadership competencies, and leadership on different levels. He also presented a curriculum offer in the context of leadership from the NDU Warsaw side. Another presentation, delivered by MAJ ŁYDKA, showed the twelve common mistakes in leadership processes. It also provoked warm discussion between all participants at the workshop. In turn, COL ZIELINSKI participated in the meeting with the Deputy 234 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA Commandants of six Institutes of NDU Kiev. The aim of the meeting was to explain to the UKR side the organisational process of preparing curricula on military studies at NDU Warsaw and answered the most common questions related to military studies. During the last day of workshop (13 December) representatives of NDU Kiev provided a lecture on the education of leaders in a military context, showing the theoretical basics. There was discussion following the lecture summarising the four days of lectures. The workshop particpants presented lots of different and interesting points of views and they agreed about the need to continue the development of faculty members in many areas. The objectives of the workshop were fully achieved and the team was able to lay the groundwork for future activities regarding faculty development for Ukraine PME institutions. 235 Zeszyty Naukowe AON nr 1(94) 2014 ISSN 0867–2245 Komunikat nr 2 z przedsięwzięć akademickich organizowanych w ramach programu wspierania transformacji systemu szkolnictwa wojskowego Ukrainy (maj 2014) kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek Akademia Obrony Narodowej Od 5 do 9 maja 2014 roku, w Akademii Obrony Narodowej (AON) zostały zorganizowane dwa przedsięwzięcia w ramach programu NATO wspierania transformacji systemu szkolnictwa wojskowego Ukrainy (Defence Education Enhancement Program – DDEP Ukraine). Były oznaczone jako ID16 – kurs oraz warsztaty dla zastępców komendantów i kadry kierowniczej uczelni wojskowych Ukrainy oraz ID132: kurs “Wstęp do operacji powietrznych”. W pierwszym przedsięwzięciu uczestniczyło 14 osób reprezentujących: (1) Uniwersytet Obrony Narodowej Ukrainy im. Iwana Czerniachowskiego w Kijowie, (2) Instytut Wojskowy Kijowskiego Uniwersytetu Narodowego im Tarasa Szewczenki, (3) Uniwersytet Sił Powietrznych w Charkowie, (4) Akademię Wojsk Lądowych im. hetmana Piotra Sahajdacznego we Lwowie, (5) Akademię Wojskową w Odessie, (6) Instytut Wojskowy im. S. Korolewa Państwowego Uniwersytetu Telekomunikacji w Żytomierzu. Ponadto, uczestniczyli dwaj przedstawiciele Departamentu Szkolnictwa Wojskowego i Nauki Ministerstwa Obrony Narodowej Ukrainy. W przedsięwzięciu ID132 uczestniczyli trzej oficerowie z Uniwersytetu Sił Powietrznych w Charkowie, reprezentujący Wydział Taktyki Lotnictwa i Walki Powietrznej, Centrum Naukowe Sił Powietrznych oraz Centrum Szkolenia Językowego i Badań Naukowych. Ekspertami/wykładowcami w ramach ID16 byli: kmdr rez. dr hab. Piotr Gawliczek oraz mjr dr. Waldemar Łydka z AON, p. Marcin Szaładziński – Dyrektor Biura ds. Procedur Antykorupcyjnych Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Zespół Kształcenia na Odległość AON (4 specjalistów) pod kierownictwem szefa, ppłk. Dariusza Poczekalewicza. W odniesieniu do przedsięwzięcia ID132, program akademicki został zrealizowany przez 4 ekspertów z Instytutu Lotnictwa i Obrony Powietrznej Wydziału Zarządzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej (Aviation and Air Defence Institute of Management and Command Faculty National Defence University): gen. bryg. w st. spocz. pil. dr. Zenona Smutniaka, płk. dr. Tadeusza Zielińskiego, płk. dr. Bogdana Grendę oraz mjr. mgr. Macieja Sławińskiego. Przygotowano także wspólną wstępną sesję informacyjną dla obydwu grup ukraińskich, podczas której 236 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA wygłoszono 4 prezentacje. Ponadto, w ramach rekonesansu po Akademii Obrony Narodowej delegacje zapoznano z infrastrukturą i bazą szkoleniową uczelni. W tym punkcie programu wizyty zaangażowanych było 10 osób z AON. Ważnym podkreślenia jest fakt, że oficjalnej inauguracji przedsięwzięć dokonał Rektor-Komendant Akademii Obrony Narodowej gen. dyw. dr hab. Bogusław Pacek. Ponadto, trzeciego dnia warsztatów zaplanowano i zrealizowano w ramach programu kulturalnego dla delegacji ukraińskich podróż studyjną do centrum Warszawy, w tym zwiedzanie miasta z przewodnikiem. Głównym celem obu przedsięwzięć była wymiana doświadczeń w kontekście rozwoju zawodowego kadry dydaktycznej uczelni. 6 maja, podczas sesji porannej nastąpiło oficjalne otwarcie warsztatów. Dla uczestników była to pierwsza okazja do spotkania się z rektorem-komendantem AON, także w charakterze lidera programu NATO DEEP dla Ukrainy. Podczas części informacyjnej przedstawiono cztery prezentacje. Pierwsza dotyczyła Akademii Obrony Narodowej, jej wizji, misji i zadań oraz zakresu wymiany programowej i współpracy, zarówno ze środowiskiem wojskowym, jak i cywilnym. Druga prezentacja dotyczyła Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego AON, trzecia – Wydziału Zarządzania I Dowodzenia AON, czwarta natomiast - Pionu Doskonalenia Kadr Wojskowych AON. Podczas sesji popołudniowej delegacja przemieszczała się po terenie uczelni odwiedzając jednostki organizacyjne i zapoznając się z bazą dydaktyczno-szkoleniową AON. 7 maja, grupa kadry kierowniczej uczelni ukraińskich, w ramach przedsięwzięcia ID 16, uczestniczyła w warsztatach kształcenia na odległość (ADL). Głównym celem było zapoznanie uczestników z różnymi właściwościami platformy LMS ILIAS, wykorzystywanej jako podstawowe narzędzie do kształcenia i szkolenia na odległość, zarówno studentów cywilnych w AON, jak i na potrzeby Sił Zbrojnych RP. Oprócz aspektów technicznych, uczestnicy warsztatów poznali metodykę e-nauczania, sposoby działania podczas projektowania i realizacji kursów ADL. Zostali także zapoznani z różnymi możliwościami LMS ILIAS, zwłaszcza w zakresie zarządzania i aktualizacji treści. Jak podano w końcowych ankietach ewaluacyjnych, uczestnicy wysoko ocenili możliwość udziału w tego rodzaju zajęciach. Ostatnim punktem warsztatów ADL było wręczenie uczestnikom świadectw ukończenia warsztatów z podpisami akademickiego lidera (gen. dyw. dr hab. Bogusława Packa) oraz lidera politycznego ze strony NATO (Mariusza Solisa). 8 maja, przedstawione zostały dwie prezentacje. Mjr dr Waldemar Łydka wygłosił prezentację na temat istoty przywództwa w NATO, a dyr. Marcin Szaładziński – mówił o doświadczeniach polskich Sił Zbrojnych w kwestii Building Integrity, czyli zwalczania korupcji i budowania państwa prawa. Po każdym wystąpieniu odbywała się sesja pytań i odpowiedzi. Głównym, celem przedsięwzięcia ID 132, czyli kursu Introduction to air operations. NATO doctrinal aspects, było przedstawienie podstaw doktryny NATO w kontekście prowadzenia operacji powietrznych przez lotnictwo NATO. Kurs rozpoczął się 7 maja 2014 r. wykładem gen. bryg. w st. spocz. dr. Zenona Smutniaka, który przedstawił kluczowe problemy polskich Sił Powietrznych w pierwszych latach funkcjonowania w ramach NATO. Kolejnym punktem był wykład na temat 237 PIOTR GAWLICZEK doktryny NATO AJP 3.3. (Allied Joint Doctrine For Air And Space Operations, tzw. doktryny powietrzno-kosmicznej). Płk dr Bogdan Grenda przedstawił informacje dotyczące systemu dowodzenia i kontroli powietrznej oraz procesu planowania działań powietrznych. Po południu mjr mgr Maciej Sławiński wprowadził zebranych w tematykę powietrznych operacji połączonych oraz powietrznych operacji przeciwdziałania. Następnego dnia płk dr Tadeusz Zieliński zapoznał przedstawicieli Uniwersytetu Sił Powietrznych z innym tematem dotyczącym doktryny NATO AJP 3.3., czyli zaangażowaniem sił powietrznych w operacje lądowe oraz wsparciem operacji powietrznych. Warte podkreślenia jest duże zainteresowanie przedstawicieli Uniwersytetu tematyką prezentowanych wykładów. W nawiązaniu do przedsięwzięcia ID132 strona ukraińska wyraziła zainteresowanie uczestnictwem w dorocznym, międzynarodowym ćwiczeniu „Powietrzna Tarcza”, organizowanym przez Instytut Lotnictwa i Obrony Powietrznej WZiD AON. Podkreślano znaczenie weryfikacji wiedzy teoretycznej z praktyką. Przedstawiciele Uniwersytetu Sił Powietrznych byli również zainteresowani szkoleniem językowym dla pilotów oraz wdrażaniem doktryn oraz porozumień NATO z obszaru lotnictwa. Ostatnim wspólnym przedsięwzięciem była sesja podsumowująca, prowadzona przez rektora-komendanta AON, w trakcie której zidentyfikowano obszary wspólnych przedsięwzięć w ramach programu DEEP Ukraine. Za priorytetowe uznano przedsięwzięcia podnoszące znajomość języka angielskiego oraz mające na celu rozwój zawodowy kadry dydaktycznej uczelni, a także możliwości kształcenia na odległość. Cele obu wydarzeń zostały osiągnięte, a eksperci AON byli w stanie stworzyć podstawy do kontynuacji działań z zakresu rozwoju zawodowego kadry dydaktycznej wojskowych instytucji edukacyjnych. Przedsięwzięcie ID 16 (w którym uczestniczyli zastępcy komendantów wszystkich ukraińskich instytucji edukacyjnych) posłużyło jako spotkanie przygotowawcze do rocznej wizyty oceniającej programu DEEP Ukraine (Kijów, 13–15 maja 2014). Widoczna była otwartość uczestników i wyraźne artykułowanie potrzeb edukacyjnych. Należy też podkreślić bardzo pozytywne nastawienie uczestników do zajęć. Zadawane były liczne pytania, koncentrujące się na rożnych aspektach przyszłego rozwoju programu, ale w pełni zgodne z dokumentem (przewodnim) – „Ocena stanu i perspektyw programu NATO wspierania transformacji systemu szkolnictwa wojskowego Ukrainy, DEEP Ukraine, oraz główne kierunki rozwoju szkolnictwa wojskowego Ukrainy” wysłanym oficjalnie przez stronę ukraińską do Kwatery Głównej NATO. 238 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA Second communiqué from the academic events organized �������������������������� within the DEEP Ukraine (May 2014) Within the time frame 05-09 May 2014, two academic events were organised at the NDU Warsaw as part of the DEEP Ukraine programme: e������������������� vent ID16, faculty development Short High Level Course for the Deputy Commandants and Event ID132: Course on Introduction to Air Operations, within the framework of the DEEP Ukraine. ������������������������������������������������������������������� Event ID16 gathered together �������������������������������������� 14 persons representing the following Ukrainian military institutions:(1) Defence University of Ukraine, named after Ivan Chernyakhovsky (Kiev), (2) Kyiv National University, named after Taras Shevchenko (Kiev), (3) Air Force University (Kharkiv), (4) Land Forces Academy, named after hetman Petro Sahaydachnyi (Lviv), (5) Military Academy (Odessa) (6) Zhitomir Military Institute, known as the S. Korolev of State University of Telecommunications. Additionally, two representatives from the Directorate of Military Science and Education, from the Ministry of Defence of Ukraine participated. Event ID132 gathered together 3 officers from Air Force University (AFU) Kharkiv, representing the Aviation Tactics and Air Warfare Department, the Air Force Scientific Centre and the Language Training and Research Centre From the faculty, within event ID16, were the following academic programme/ experts: Capt. (N) ret. Piotr Gawliczek, Assoc. Prof., Mr. Marcin Szaładziński – Director of the Anti-corruption Bureau of the Ministry of National Defence, NDU ���� Warsaw ADL Team (4 specialists headed by LTC Dariusz Poczekalewicz),����� MAJ Waldemar Łydka, PHD. With regard to e��������������������������������������� vent ID132, the academic programme was carried out by 4 experts from the Aviation and Air Defence Institute of Management and the Command Faculty of the National Defence University – BG (ret.) Zenon Smutniak, PhD, C������������������������������������������������������� OL Tadeusz Zielinski, PhD, COL ���������������������������� Bogdan GRENDA, PhD, MAJ Maciej Sławiński, Msc. There was also a joint briefing session during which four presentations were delivered (4 persons were involved). During familiarisation with the NDU Warsaw educational and training infrastructure - 10 persons were involved. It is important to stress that there was an official ��������������������������������������� inauguration of the events by the Rector-Commandant of the NDU Warsaw – Major General Bogusław Pacek, Assoc. Prof., on the first day and a cultural programme organised on the third day (guided tour of Warsaw). The main goal of the joint programme of events was to share experiences in the context of faculty development issues. On the first day (Tuesday, 6 May ) a morning session was organised, as well as the official inauguration of the events. This was the first opportunity for the Ukrainian participants to meet with the rector-commandant of the NDU Warsaw, also in his capacity as the Academic CoLead of the DEEP Ukraine. During the briefing session, the UKR participants were delivered four presentations. The first one was on the NDU Warsaw and focused on the vision, mission, tasks, cooperation, and exchange programmes related to the needs of the civilian and military environment. The second one was on the National 239 PIOTR GAWLICZEK Security Faculty, the third on the Management and Command Faculty, and the fourth on the Military Personnel Training Department. During the afternoon session, there was a trip to visit the educational and training facilities/installations of the National Defence University. On the second day (Wednesday.7 May) the ADL Workshop within the event ID 16 was conducted. The main aim of the workshop was to familiarise the participants with the various advantages of the LMS ILIAS platform, being used as the basic tool for the education and training of the NDU Warsaw (civilian students) and the Polish Armed Forces needs. In addition to the technological aspects, the participants were made aware of the methodology of eteaching, ways of cooperation related to the design and implementation of the ADL courses. The participants were also familiarised with the various possibilities of the LMS ILIAS, especially the management and updating. As stated in the final evaluation questionnaires, the participants highly appreciated the possibilities of being involved in these kinds of activities. The certificates of completion of the ADL workshop were handed out to the participants as the last stage of the event (facsimile signatures of the Academic Co-Lead and Political Co-Lead). On the third working day (Thursday 8 May), the two following presentations were delivered. MAJ Waldemar Łydka - on the essence of leadership in NATO, Mr. Marcin Szaładziński - on the experiences of the Polish Armed Forces as far as the Building Integrity issues are concerned. Each presentation was followed by a question and answer session. The main goal of the event ID 132 (the short course on Introduction to air operations, NATO doctrinal aspects) was to present the basics of NATO doctrine in the context of conducting air operations by NATO air forces. The course started on 7 May 2014 with a lecture by BG Zenon Smutniak, who presented the crucial problems connected with the functioning of the PAF in NATO during the early years. The next points of the agenda were lectures strongly related with NATO AJP 3.3 doctrine. COL Bogdan Grenda provided information describing air command and the control system and air planning process. In the afternoon, MAJ Maciej Sławiński introduced joint air and space operations and counter air operations as well. During the foloowing day (8 May) COL Tadeusz Zieliński familiarised representatives of AFU with another topic under NATO AJP 3.3: The contribution of air power to land operations, as well as supporting air operations. The strong interest shown by AFU representatives in the issues presented during the lectures should be emphasised. On the follow up to ID132 - the Ukrainian side expressed an i nterest in participating at the annual, international exercise Air Shield organised by the Aviation and Air Defence Institute of the Management and Command faculty, NDU Warsaw. It was underlined that it would be of importance to verify the theoretical knowledge with practice. Representatives of AFU were also interested in language training for pilots and implementation of doctrines and STANAGs from the aviation area. The final joint activity was a joint wrap-up session chaired by the RectorCommandant of the NDU Warsaw, during which the future possible developments within the DEEP Ukraine Programme were identified. As general priorities, English 240 KOMUNIKATY, KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA language skills, faculty development activities (seen from a practical point of view) and ADL capabilities were identified. The objectives of both events were fully achieved and the NDU Warsaw team was able to lay the groundwork for the continuation of the activities regarding faculty development for Ukraine’s PME institutions. Event #16 (featuring deputy commandants from all UKR institutions) served as a preparatory meeting for the Annual Assessment visit in Kyiv within DEEP Ukraine. Clear openness was represented, as far as the educational related needs were concerned. The very positive behaviour of the participants needs to be stressed. Questions have been asked, focusing on the various aspects of future development, but fully in line with the document – Assessment of the status and prospects of the NATO DEEP Programme in Ukraine and the key directions of the development of military education in Ukraine, sent officially by the Ukrainian side to the NATO HQ. 241 Odbiorcy „Zeszytów Naukowych AON” Krajowi: Książnica Pomorska w Szczecinie Ministerstwo Obrony Narodowej Biblioteka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Sztab Generalny WP Biblioteka Jagiellońska Biuro Bezpieczeństwa Narodowego Biblioteka Główna Szkoły Głównej Służby Pożarniczej Dowództwo Wojsk Lądowych Dowództwo 2. Korpusu Zmechanizowanego Dowództwo Wielonarodowego Korpusu PółnocWschód Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego Redakcja „Wojska i Wychowania” Redakcja Wojskowa Komenda Garnizonu Warszawa Redakcja czasopisma „Myśl Wojskowa” Dowództwo Sił Powietrznych Redakcja „Przeglądu Wojskowo-Historycznego” Dowództwo Marynarki Wojennej Ordynariat Polowy WP Zagraniczni: Służba Wywiadu Wojskowego Akademia NATO w Rzymie Centralne Archiwum Wojskowe Akademia Sztabu Sił Połączonych w Rzymie Centralna Biblioteka Wojskowa Akademia Dowodzenia Bundeswehry w Hamburgu Biblioteka Główna Wojskowej Akademii Technicznej Akademia Obrony Narodowej Danii Biblioteka Narodowa Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Biblioteka Uniwersytetu Opolskiego Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Biblioteka Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodow-skiej w Lublinie Wyższy Królewski Instytut Obrony w Brukseli Akademia Obrony Narodowej Austrii w Wiedniu Akademia Sił Zbrojnych Królestwa Niderlandów w Bredzie Akademia Obrony Narodowej Szwecji w Sztokholmie Akademia Wojskowa w Brnie Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi Akademia Wojskowa w Liptowskim Mikulaszu Biblioteka Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu Akademia Obrony Narodowej Węgier im. Miklosa Zrinyiego w Budapeszcie Biblioteka Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Akademia Sztabu Generalnego Ukrainy w Kijowie Biblioteka Śląska w Katowicach Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego we Wrocławiu Biblioteka Uniwersytetu Gdańskiego Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Ł. Górnickiego 242 Genewskie Centrum Polityki Bezpieczeństwa Połączone Kolegium Obrony w Paryżu Akademia Wojskowa Litwy w Wilnie Akademia Obrony Narodowej Łotwy Bałtycka Akademia Obrony w Tartu Akademia Obrony Narodowej SZ Bułgarii 429 Akademia Obrony Narodowej Grecji Uniwersytet Obrony Narodowej USA Akademia Sił Połączonych SZ USA Akademia Sił Lądowych USA West Point Uniwersytet Zachodniego Michigan Centrum Europejskie w Stuttgarcie Unia Federalistów Europejskich Jübek – Niemcy Dom Europejski w Marienbergu – Niemcy Federalna Akademia Polityki Bezpieczeństwa w Berlinie Centrum Wyższych Studiów Obrony Narodowej w Madrycie Uniwersytet Obrony Narodowej Rumunii Akademia Obrony Narodowej Pakistanu Akademia Obrony Narodowej Chin 430 243 Warunki publikowania w „Zeszytach Naukowych AON” Do redakcji „Zeszytów Naukowych AON” należy przekazać wersję elektroniczną pracy zapisaną w programie MS Word lub Adobe InDesign oraz jej wydruk. Artykuł powinien być napisany po polsku i angielsku. Objętość artykułu nie może przekraczać 1 arkusza autorskiego (co stanowi ok. 22 stron lub 40 000 znaków ze spacjami lub 3000 cm2 powierzchni ilustracji (wzorów matematycznych, fizycznych, chemicznych, zależności logicznych, diagramów, schematów itp.). Wersją pierwotną czasopisma jest wersja on-line. Autor zobowiązany jest do złożenia w redakcji oświadczenia na temat praw autorskich (wzór oświadczenia znajduje się na stronie internetowej: www.aon.edu.pl). Struktura artykułu 1. Tytuł niezawierający skrótów (chyba że są to skróty powszechnie znane). 2. Tytuł w języku angielskim. 3. Autor, współautorzy – tytuł, stopień naukowy, wojskowy, zawodowy, imię i nazwisko autora (autorów), nazwę reprezentowanej przez niego instytucji; e-mail kontaktowy do autorów, nr telefonu. 4. Streszczenie – krótka charakterystyka artykułu (temat, cel, podjęty problem), główne wnioski i osiągnięcia naukowe. Około 700-1500 znaków (w tym spacje) w języku polskim i angielskim. Streszczenie nie może zastąpić wprowadzenia do artykułu. 5. Słowa kluczowe – po polsku i angielsku (max. 5), przy czym pierwsze jest związane z nazwą dyscypliny naukowej, w obrębie której mieści się praca. 6. Artykuł (w tym wprowadzenie oraz wnioski) - wprowadzenie zawiera cel(e), problem(y), hipotezę(y), metody i, jeśli to możliwe, ocenia źródła, we wnioskach podsumowuje się opisane w artykule osiągnięcia naukowe. 7. Przypisy: 1. Wydawnictwo – Autor/Autorzy zwarte (książka) – Tytuł – Oznaczenie wydania – Numer tomu i jego tytuł (w opisie pojedynczego tomu) – Miejsce wydania i wydawca – Rok wydania – Liczba tomów (w opisie wydawnictwa wielotomowego) – ISBN – Strona 2. Artykuł – Autor/ Autorzy artykułu (rozdział) – Tytuł artykułu w wydawnictwie – Autor/ Autorzy dokumentu macierzystego zwartym (książce) – Tytuł dokumentu macierzystego – Oznaczenie wydania – Miejsce wydania i wydawca – Rok wydania – Lokalizacja w obrębie dok. macierzystego, oznaczenie woluminu, strony 3. Artykuł – Autor/Autorzy artykułu w wydawnictwie – Tytuł artykułu ciągłym – Tytuł wydawnictwa ciągłego (np. w czasopi– Wydanie śmie) – Lokalizacja w obrębie dokumentu macierzystego (rok, ozn. zeszytu, strony) 8. Bibliografia – podana w porządku alfabetycznym lista źródeł i literatury. Zalecamy, by autorzy zachowali dyscyplinę pisarską, trzymając się głównego zagadnienia. Teksty zbyt szczegółowe lub zbyt techniczne mogą nie zostać opublikowane. W razie potrzeby proszę skonsultować tekst z redaktorem naczelnym. Wymagana objętość tekstów odnosi się do tekstu wraz z przypisami. Bibliografia, streszczenie i inne towarzyszące informacje nie są brane pod uwagę podczas liczenia znaków. Nie należy numerować rozdziałów, tekst powinien mieć, co najwyżej 3 poziomy. Należy unikać wytłuszczeń i kolorowych liter. Kursywa lub cudzysłów powinny być używane wyłącznie do cytatów. Wykresy, tabele, i inne obrazy (w programie Corel, Microsoft PowerPoint, Adobe Ilustrator) powinny być dołączone jako oddzielne, łatwe do zidentyfikowania, pliki. Autorzy powinni umieścić je także w tekście lub podać jednoznaczne wskazówki co do pozycji, w której powinny się znaleźć. Wszystkie grafiki powinny być stworzone tak, by ich zmniejszenie lub wydrukowanie w czarnobiałej wersji nie ograniczyło ich czytelności. Jeśli obraz został zaczerpnięty z innego źródła, należy przytoczyć to źródło. Wydruk komputerowy (maszynopis wydawniczy) powinien być: – sporządzony na papierze formatu A4, druk jednostronny; – złożony czcionką 12-punktową; – z interlinią 1,5 wiersza; – z marginesami: lewy – 3,5 cm, prawy – 1 cm. Przyjmowanie artykułów – anonimowy proces oceny Artykuły zamieszczane w kwartalniku są recenzowane, dzięki czemu utrzymywany jest stały, wysoki poziom naukowy publikacji. Proces oceny jest anonimowy. Do oceny każdej publikacji powołuje się co najmniej dwóch niezależnych recenzentów spoza instytucji afiliacji autora. W przypadku tekstów powstałych w języku obcym, co najmniej jeden z recenzentów jest afiliowany w instytucji zagranicznej, innej niż narodowość autora pracy. Między recenzentem a autorem nie mogą występować: a) bezpośrednie relacje osobiste (pokrewieństwo, związki prawne, konflikt), b) relacje podległości zawodowej, c) bezpośrednia współpraca naukowa w ciągu ostatnich dwóch lat poprzedzających przygotowanie recenzji. Recenzja ma formę pisemną i kończy się wnioskiem o dopuszczenie artykułu do publikacji lub jego odrzucenie. Przez przedłożenie artykułów autorzy dają wydawcy prawo do opublikowania i dystrybucji artykułu w języku polskim lub innym, w Polsce lub za granicą, w formie drukowanej lub elektronicznej. Artykuł opublikowany w „Zeszytach Naukowych” nie może zostać opublikowany w innych czasopismach bez zgody przewodniczącego Rady Naukowej i redaktora naczelnego, bez odnośnika do tekstu źródłowego, oraz tylko w niezmienionej formie drukowanej lub elektronicznej. Autorzy oświadczają, że ich prace nie były dotychczas publikowane i mają do nich pełne prawa autorskie. Części zaczerpnięte z innych publikacji powinny mieć odpowiednie odnośniki. Autorzy ponoszą pełną odpowiedzialność za treść ich prac i za niewyjawianie informacji tajnych – według odpowiednich przepisów prawa. Autorzy wyrażają zgodę na przyszłe możliwe zmiany ich artykułów, powstałe w procesie recenzji, poprawki językowe i inne czynności związane z publikacją pracy. Autor wyraża także zgodę na ewentualne skrócenie artykułu, jeśli przekracza on dozwoloną objętość. WYBRANE RODZAJE ARTYKUŁÓW NAUKOWYCH Artykuł naukowy jest przede wszystkim opisem rezultatów badań naukowych własnych lub zespołu. Powinien się charakteryzować precyzyjnym i logicznym wywodem naukowym, zwięzłym i komunikatywnym językiem. W artykule naukowym wyróżnia się najczęściej kilka zasadniczych części, do których należą: – tytuł – zwięzły, zawierający „słowa kluczowe” dla prezentowanej w artykule treści; – wprowadzenie – zawierające syntetyczny opis stanu wiedzy na dany temat oraz określenie celu i problemu pracy, a także przyjętą hipotezę badawczą (postawienie hipotezy w niektórych sytuacjach problemowych nie jest konieczne); charakterystykę przedmiotu badań oraz zastosowanych metod i technik badawczych; – część główna – opisująca i wyjaśniająca rezultaty przeprowadzonych badań. Wyniki powinny być przedstawione zwięźle i wyczerpująco. – wnioski – zawierające podsumowanie wyników badań oraz refleksję dotyczącą weryfikacji hipotezy badawczej, poziomu osiągnięcia celu (celów) i rozwiązania problemu(ów) podjętego(tych) w artykule; – literatura (przypisy, odnośniki) – sporządzona zgodnie z określonymi w danej dyscyplinie naukowej wymaganiami i zawierająca pełne piśmiennictwo związane z przedmiotem rozważań. Zalecane jest odwoływanie się głównie do publikacji recenzowanych; – streszczenie – powinno mieć charakter informacyjny i zawierać w skondensowanej formie opis: charakteru badań, główne rezultaty i zasadnicze wnioski. Artykuł przeglądowy – jest krytyczną analizą już opublikowanych materiałów (innych autorów) z określonej dziedziny wiedzy, które wykorzystuje się do sformułowania własnych tez i wniosków. Powinien on przedstawiać nowe idee wynikające z analizowanej literatury. Artykuł zawiera takie części, jak: tytuł, wprowadzenie, opisanie i wyjaśnienie wyników analizy, ich podsumowanie i wnioski oraz literaturę i streszczenie. Uwagi: Materiałów niezamówionych redakcja nie zwraca i nie informuje o powodach niezakwalifikowania do druku. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów, zmiany tytułów, podtytułów i poprawek stylistycznych.
