A. Maślak, Wybrane zagadnienia z architektury olęderskiej

A. Maślak, Wybrane zagadnienia z architektury olęderskiej

Anna Maślak
Wybrane zagadnienia architektury chłopskiej Doliny Dolnej Wisły.
Niniejsza prezentacja dotyczy wybranych zagadnień związanych z architekturą chłopską
Doliny Dolnej Wisły, charakterystyczną dla osadnictwa olęderskiego, którego początki sięgają XVI
w. Główną uwagę chcę skupić na zagrodach zespolonych, występujących na omawianym terenie.
Dolina Dolnej Wisły to kraina geograficzna, rozciągająca się od Bydgoszczy po Gniew.
Jednak w aspekcie architektury wiejskiej, zakres terytorialny należy rozszerzyć o nadwiślańskie
treny Kujaw, Ziemi chełmińskiej i Ziemi dobrzyńskiej. Związane jest to z zasięgiem osadnictwa
olędeskiego i wspólnych cech formalnych architektury chłopskiej dla całego wspomnianego
obszaru.
Nowi osadnicy, zamieszkujący tereny doliny Dolnej Wisły stosowali charakterystyczny typ
zagrody, mieszczącej pod wspólnym dachem część mieszkalną, inwentarską i magazynową.
Taki typ zabudowy występuje jedynie na terenach objętych osadnictwem olęderskim. Genezę
jednobudynkowej zagrody olęderskeij utrudnia brak zachowanych przykładów na omawianym
terenie z początków tego osadnictwa, a więc z XVI i XVII w. Możemy tylko przypuszczać,
iż zachowane przykłady z XVIII i XIX w. stanowiły kontynuację wcześniejszych form, które
przetrwały do XIX w.
Pierwsi osadnicy, menonici, którzy przybyli w XVI w., pochodzili głównie z terenów
holenderskiej i niemieckiej Fryzji. Źródła wskazują, iż menonici w swojej ojczyźnie nie wytworzyli
własnego, odrębnego typu budynku mieszkalnego. Korzystali oni z wzorców typowych dla
zamieszkiwanego przez nich regionu. Jednak emigrując na tereny Pomorza nadwiślańskiego,
przynieśli ze sobą cechy budownictwa charakterystyczne dla ich rodzimej - fryzyjskiej tradycji.
Przede wszystkim, nowi osadnicy, przynieśli określone zasady gospodarowania na trudnych,
zalewowych terenach, określanych we Fryzji jako „marsch”. Zasady te miały bezpośredni wpływ
na kształt i formę zagród. Sezonowe zalewanie większości terenów marsch spowodowało,
iż gospodarstwa wznoszono na naturalnych wzniesieniach bądź sztucznie usypanych pagórkach
o kształcie owalu. Z uwagi na trudności związane z uprawą roli, gospodarka miała charakter
hodowlany. Wraz z budową wałów przeciwpowodziowych kształt osad zmienił się ze skupionych
na kolonijno-rozproszone. Niewielkie rozmiary wznoszonych pagórków, determinowały kształt
i wielkość zabudowań. Wykształcił się więc typ domu, który spełniał funkcje mieszkalnogospodarcze.
Ze względu na doświadczenie menonitów w gospodarowaniu na trudnych terenach
zalewowych, osadzano ich początkowo na Żuławach, następnie w Dolinie Dolnej Wisły. Stąd
najbardziej rozpowszechnionym układem wsi na nizinnych terenach Dolnej Wisły była rzędówka
bagienna, która mogła występować w układzie zwartym i rozproszonym. W rzędówkach
przywałowych/bagiennych, zabudowania znajdują się tylko po jednej stronie drogi. Związane to
jest z ulokowaniem jej przy wale przeciwpowodziowym, względnie przy rzece, czy innym
zbiorniku wodnym. Rzędówki bagienne mogły posiadać zagrody wzniesione na terpach – sztucznie
usypanych pagórkach o kształcie owalu, na wzór fryzyjski. Terpy wznoszono z gliny, mogły
przybierać różne rozmiary i wysokości, sięgające od 3 do 6 m nad poziomem pól uprawnych.
Wsie te charakteryzowały się również gęstą siecią rowów melioracyjnych, obsadzonych wierzbami.
Co w połączeniu z terpami, stanowiło ochronę przed wysokim poziomem wód. Największe
skupiska
rzędówek bagiennych odnotowano na obrzeże Niziny Sartowicko-Nowskiej i Małej
Niziny Świeckiej.
Kolejną odmianą rozplanowania wsi były rzędówki nie związane ze zbiornikiem wodnym,
które mogły posiadać długość od 1,5 do nawet 10 km. Siedliska wraz z zabudową sytuowano dość
regularnie w układzie naprzemianległym po obu stronach prostej wytyczonej ulicy. Zagrody,
oddalone były od siebie od 100 do 300 m. W kierunku prostopadłym, w stosunku do drogi cały
obszar podzielony był na pasy pól ciągnące się nawet do 2 km w głąb o szerokości sięgającej
od 100 do 150 m.
Wsie o układzie rozproszonym, charakteryzują się pojedynczymi zagrodami samotniczymi,
które często wznoszono na terpach. Tu również występuje duża liczba rowów melioracyjnych.
Na omawianym terenie zdecydowanie przeważały wsie o charakterze rolno-hodowlanym.
Obie, omówione odmiany wsi, posiadały przewagę zagród jednobudynkowych, które były
najstarszym i najbardziej rozpowszechnionym typem. Jak już wspomniałam mieściły one pod
wspólnym dachem część mieszkalną, inwentarską i magazynową. Układ ten funkcjonował
w zasadzie do połowy XX w. i związany był z osadnictwem olęderskim. Z uwagi na zasiedlanie
terenów zalewowych, zagrody lokowano według specyficznych dla tego osadnictwa zasad
stosowanych na terenie Fryzji. Po pierwsze zagrody wznoszono na naturalnych wzniesieniach bądź
na sztucznie usypanych pagórkach. Po drugie nadrzędną zasadą było ustawianie budynków częścią
mieszkalną w górę nurtu rzeki lub prostopadle do jej biegu. Jeśli zagrody ustawiano prostopadle,
lokowano je pod skosem, co zmniejszało napór wody, podczas powodzi. Dzięki lokowaniu części
mieszkalnej w górę nurtu rzeki w momencie powodzi woda w pierwszej kolejności zalewała
mieszkanie a następnie oborę. Typologię zagród jednobudynkowych dla obszaru Żuław opracował
Otto Kloeppel, który wyróżnił trzy podstawowe typy:
Typ I stanowi zagroda zespolona liniowa (Langhof), której budynki ustawione są w prostej
linii, kolejno dom mieszkalny, obora i stodoła. Na obszarze doliny dolnej Wisły, poszczególne
części zagrody posiadały jednolite szerokości i wysokości. Ten rodzaj zagrody w stosunku do drogi
mógł być ustawiony szczytem bądź ścianą wzdłużną. Najstarszy zachowany przykład zagrody
zespolonej liniowej znajduje się w Słońsku Górnym. Obiekt ten pochodzi z 1753 r. Kolejnym
prztkładm jest zagroda z Niedźwiedzia, pochodząca z lat 90. XVIII w. Nie istniejący już przykład
zagrody zespolonej liniowej, pochodzący z 1. poł. XIX w. znajdował się w Dolnej Grupie.
Typ II stanowiła zagroda zespolona kątowa (Winkelhof), gdzie stodoła przylega pod kątem
prostym do budynku inwentarskiego tworząc kształt litery „L”. Zagrody o takim układzie
występowały w bogatszych gospodarstwach. Taki układ pozwalał na zwiększenie części
inwentarskiej. Układ kątowy posiadały: zagroda z Krusz, z poł. XIX w., zagroda z Mątowskich
Pastwisk, z 1779 r., zagroda z Zwanzigerweide z 1844 r., zagroda z Wielkiego Zajączkowa, z 2. ćw.
XIX w., zagroda z Wielkiego Konopatu, z poł. XIX w., zagroda ze Starej Wsi, z końca XVIII w.,
kolejnych 14 zagród kątowych znajdowało się na Ziemi chełmińskiej.
Typ III, stanowi zagroda zespolona krzyżowa (Kreuzhof), gdzie do budynku inwentarskiego
przylegają, po obu stronach dwie stodoły, tworząc tym samym kształt litery „T”.
W układzie krzyżowym wzniesiona była zagroda z Mątaw, która dodatkowo posiadała podcień
w szczycie części stodolnej.
Na przestrzeni wieków często dochodziło do zmian, które polegały na stopniowym
rozproszeniu budynków w zagrodzie. Cechą charakterystyczną dla XIX w. było oddzielenie
od
zagrody
budynku
stodoły.
Spowodowane
to
było
w
dużej
mierze
przepisami
przeciwpożarowymi. Natomiast cześć mieszkalna i inwentarska nadal pozostawały w układzie
liniowym. Przykładami zagród, w których doszło do wtórnego rozproszenia budynków są zagroda
z Chrystkowa i zagroda z Niedźwiedzia. Zagrody
z XIX i XX w., posiadają już układy
wielobudynkowe z wolno stojącym budynkiem mieszkalnym. Od tego momentu na obszarze nizin
występowały drewniane i murowane zagrody zespolone i zagrody rozproszone z wolno stojącym
budynkiem mieszkalnym.
Bryły zagród zespolonych przybierały formę prostopadłościanu o długości dochodzącej
nawet do 60 m. Całość kryta była dachem dwuspadowym, o stosunkowo wysokim kącie nachylenia
połaci. Najstarsze, drewniane zagrody posiadały układ horyzontalny, który wyznaczały bierwiona
oraz jednakowe wysokości i szerokości poszczególnych części.
Wnętrza zagród zespolonych składały się z dwóch zasadniczych części – mieszkalnej
i gospodarczej. Między tymi częściami istniała wewnętrzna bezpośrednia komunikacja, która
ułatwiała funkcjonowanie gospodarstwa w czasie powodzi. Cześć mieszkalna budynków posiada
duże zróżnicowanie w podziale pomieszczeń, które wynikało z wielkości i zamożności
gospodarstwa. Zawsze jednak czytelny jest podstawowy układ. Składał się on z wielkiej
przelotowej sieni w kształcie litery „L”, do której prowadziły wejścia w obu ścianach wzdłużnych.
Zdarzało się jednak że sień tą dzielono za pomocą ściany na sień reprezentacyjną i sień gospodarczą
lub inaczej zwaną kuchenną. W centralnej części w najstarszych zagrodach zawsze znajdowała się
tzw. czarna kuchnia, czyli podstawa komina butelkowego, zwężającego się jak szyja butelki ku
górze. W kominie, względnie czarnej kuchni znajdował się trzon kuchenny, czasem piec chlebowy,
wędzarnia oraz systemy ogrzewające izby znajdujące się wokół komina. W zależności od wielkości
gospodarstwa można spotkać układ z dwoma lub trzema pomieszczeniami. Z sieni prowadzi
przejście do głównej izby skomunikowanej z mniejszą izbą i komorą. Po drugiej stronie sieni,
w centralnej części znajdowało się wejście do części inwentarskiej. W większych gospodarstwach
znajdowały się tu również komory, w których kwaterowano pomoc kuchenną bądź parobka.
Obora posiadała wewnętrzny podział, za pomocą dwóch rzędów słupów na trzy części.
Środkiem, przez całą długość biegł korytarz, zaś po bokach znajdowały się boksy dla zwierząt.
W ścianie szczytowej obory znajdowało się przejście do stodoły. Mniejsze gospodarstwa posiadały
stodoły z jednym klepiskiem i dwoma sąsiekami. Nad całą powierzchnią zagrody znajdował się
strych, który niegdyś pełnił bardzo ważną funkcję. Po pierwsze magazynowano w nim płody rolne
a po drugie w czasie dużych powodzi stanowił miejsce przechowywania inwentarza żywego.
Zwierzęta wprowadzano na górę po specjalnej rampie skonstruowanej z belek. Niestety nie
zachował się żadne przykłady takich ramp.
Charakterystycznym elementem dla zagród zespolonych doliny dolnej Wisły były wystawki
podcieniowe. Podcień frontowy był typowym elementem dla żuławskiego domu podcieniowego,
który powstawał we wsiach zakładanych na prawie chełmińskim i nie należy wiązać go
z osadnictwem olęderskim. Na Żuławach występują III podstawowe typy domów podcieniowych:
I - dom z podcieniem szczytowym, II - dom z podcieniem szczytowym i dodatkowym skrzydłem
bocznym oraz III - dom z podcieniem zlokalizowanym w ścianie wzdłużnej. W 2 poł. XVIII w.
następuje połączenie domów podcieniowych z zagrodami zespolonymi. Typ III stanowi dom
o układzie pomieszczeń powtarzającym schemat części mieszkalnej zagrody zespolonej z
podcieniem zlokalizowanym w ścianie wzdłużnej. Wówczas wystawka podcieniowa zaczyna
pojawiać się również w zagrodach zespolonych.
Wystawki podcieniowe na terenie dolnej Wisły wsparte były na pięciu bądź czterech
słupach, które poprzedzały wejście główne do części mieszkalnej. Wystawki wysunięte były przed
główną bryłę budynku od 3 do 5 m i przykrywał je dach dwuspadowy, którego wysokość równała
się z główną kalenicą. Przykładami mogą tu być: zagroda z Chrystkowa i zagroda z Kaniczek oraz
nieistniejące zagrody z Olszanicy, Mątaw, Zajączkowa, Wielkiego Lubienia, Wielkiej Nieszawki
czy Sosnówki.
W okolicy Torunia, na terenach nadwiślańskich od końca XVIII w. spotykane były zagrody,
które w przyziemiu posiadały zabudowaną wystawkę, dzięki której powiększano powierzchnie izby
mniejszej. Obiekty te mogły posiadać przelotową sień (jak na przykład zagroda z Gutowa z poł.
XIX w.) lub podzieloną na część kuchenną i reprezentacyjną (jak zagroda ze Złejwsi Małej z poł.
XIX w.). Przeprowadzone badania architektoniczne zagrody z Gutowa wykazały, że wspomniana
wystawka była elementem wtórnie dobudowanym, co również należy wziąć pod uwagę i traktować
ten element jako chronologiczny rozwój planu.
Po za wystawkami, często dodatkowe bryły pojawiają się w szczytach części mieszkalnej
zagród zespolonych. Były to tzw. izby starków, które zamieszkiwane były przez starszych
w gospodarstwie. Były to najczęściej elementy dobudowywane wtórnie. Zachowanym przykładem
zagrody zespolonej z izbą starków jest, zagroda z Dolnych Wymiar, z 1. ćw. XIX w. Zagrodą
posiadającą, zarówno wystawkę podcieniowa jak i izbę starków była nieistniejąca już zagroda
z Sosnówki.
Od lat 30. XIX w. poszczególne części zagród zespolonych odgradzała murowana ściana
przeciwogniowa, która odznaczała się w bryle budynku. Był to jeden z wymogów wprowadzanych
przepisów przeciwpożarowych.
Istotne zmiany w bryłach budynków, zarówno zespolonych jak i wolnostojących,
spowodowało wprowadzenie ścianki kolankowej, tworzącej nadbudowane piętro. W zależności od
wysokości ścianki kolankowej, zmieniał się kąt nachylenia dachu. Przykładami mogą tu być
zagrody z Sosnówki, Górnych Wymiar i Bruki Kokocka, pochodzące z końca XIX w. Pojawienie
się ścianki kolankowej, doprowadziło do przeobrażenia wystawki podcieniowej w ozdobny ganek.
Była to rozpowszechniona forma w 3 ćw. XIX w.. Ganki dobudowywano również do istniejących
już obiektów.
Budynki zagród zespolonych, pochodzące z XVIII w., posiadają drewnianą konstrukcję
ścian, wzniesioną na stosunkowo wysokich, kamiennych podmurówkach. Ściany części
mieszkalnych i inwentarskich stanowi zazwyczaj konstrukcja wieńcowa o różnych sposobach
łączeń bierwion w narożniku: na obłap z ostatkami lub na jaskółczy ogon z ostatkami. W częściach
magazynowych, dominuje system szkieletowy, odeskowany od strony zewnętrznej. Od XIX w.,
cześć mieszkalną i cześć inwentarską zaczęto wznosić w konstrukcji murowanej. W konstrukcji
więźb dachowych dominuje konstrukcja krokwiowa, która w najstarszych obiektach posiada typ
jętkowy i stolcowy. Pokrycia dachowe początkowo stanowiła strzecha, z czasem w wymieniano ją
jednak na dachówkę holenderkę.
Do elementów dekoracyjnych należy zaliczyć stolarkę okienną i drzwiową, listwy kryjące
naroża ścian węgłowych, zakończenia belek stropowych i gzymsy, szczyty części mieszkalnych
oraz słupy wystawek podcieniowych.
Stolarka okienna posiada często dekoracyjnie opracowane listwy nadokienne i podokienne
tworzące różne formy ornamentów. Pod względem dekoracyjności integralną całość z oknem
stanowiły okiennice o ramowo płycinowej konstrukcji. Bardzo często stolarkę okienną pokrywano
farbą. W zastosowanej kolorystyce dominowała biel, zieleń i brąz.
Dekoracyjne
formy
przybierała
stolarka
drzwiowa.
Bardzo
charakterystycznym
rozwiązaniem były drzwi łamane w poziomie, o konstrukcji ramowo-płycinowej, czasem
o dekoracyjnych układach. Stolarka drzwiowa zewnętrzna czasem mogła posiadać snycerskie
opracowanie.
Naroża ścian węgłowych, w szczycie części mieszkalnej bardzo często przykrywały
ozdobne deski imitujące swą dekoracją kształt kolumn, z zaznaczoną bazą, trzonem i głowicą.
Czasem narożne listwy imitowały boniowanie.
Szczyty części mieszkalnych wraz z listwami narożnymi i stolarka okienna przyziemia
stanowiły kompozycyjną całość. W samym szczycie często umieszczano małe półokrągłe okna
o dekoracyjnych układach, które były charakterystyczne dla tego budownictwa. Szczyty mogły
wieńczyć ozdoby nadszczytowe.
Zagrody zespolone są podstawowym czynnikiem wyróżniającym chłopską architekturę olęderską.
Budynki te posiadają dużą wartość historyczną i są świadectwem tradycji i gospodarki olęderskiej
na terenie doliny dolnej Wisły. Tworzą symboliczny znak pamięci funkcjonującej tu niegdyś
kultury.