Pobierz dokument

Niewidoczna historia
Dziś w Narzymiu można zwiedzić średniowieczny kościół oraz budynki mieszkalne z
końca XIX wieku. Rzadko kto już pamięta, że na końcu wsi na terenie byłego Państwowego
Gospodarstwa Rolnego znajdowały się ruiny byłej osady krzyżackiej.
Już od najdawniejszych czasów pojawiały się tu grupy ludzkie - łowców i zbieraczy.
Przybywały tu w poszukiwaniu lepszych terenów bytowania. Dowodem na to są znaleziska w
okolicy Brodowa, Kurek i Księżego Dworu. Pierwsze badania archeologiczne zostały
przeprowadzone na terenie Narzymia w latach 1903 i 1913 przez archeologów niemieckich,
jednak zostały one przerwane wybuchem wojny. Przez lata polscy badacze sugerowaliby w
pierwszej kolejności zbadać całość tzw. „wzgórza zamkowego”. Jest to teren, na którym są
zabudowania po byłym Państwowym Gospodarstwie Rolnym, park podworski oraz
przylegający do niego od strony południowo-wschodniej cypel z ruinami budowli kamiennoziemnej – (nazywane później stanowiskiem badawczym). Cypel położony jest w dolinie
rzeczki Dwukółki, na południe od dawnych zabudowań dworskich w Narzymiu nad stawem
(obecnie zabagnioną łąką). Jest to kolista wyspa-kępa, o średnicy około 45 m, wyniesiona
średnio o niecałe 2 m ponad otaczające mokradła. Od strony północnej, na której ulokowano
dwór, oddziela ją fosa o szerokości około 8 –10 m. Od strony południowo-wschodniej, już w
czasach współczesnych usypano groblę. Kilka lat temu częściowo zlikwidowano pozostałości
stawu po stronie wschodniej wyspy (powstało tam dzikie wysypisko śmieci).
Od niepamiętnych czasów kamienie z tego gruzowiska były źródłem materiału
budowlanego. W 1927 r. dzierżawca domeny – Feliks Janowski - podczas budowy grobli
stawów rybnych wywoził z opisanego wyżej miejsca kamienie i ziemię. Podczas tych prac
odnalezione zostały przedmioty, które Janowski przekazał Muzeum Mazurskiemu w
Działdowie. Dalsze dzieje tych okazów nie są znane, ponieważ zasoby Muzeum zostały
utracone podczas II Wojny Światowej.
W latach 1927-1929 Emilia Sukertowa -Biedrawina z uczniami Seminarium
Nauczycielskiego wykonała kilka zdjęć tego obiektu1. W 1965 roku częściowe badania
przeprowadzili archeolodzy z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (W.
Matuszewska-Kola i A. Kola). Wykonali oni wykop o wymiarach 1 x 2 m, w którym
stwierdzili obecność „mocno zniszczonych i przemieszanych warstw średniowiecznych i
nowożytnych, zawierających gruz ceglany, kamienie, materiał ceramiczny oraz szczątki
organiczne. Z powodu dużej miąższości warstw nie osiągnięto calca”2. Jeszcze w końcu lat
siedemdziesiątych prof. E. Kowalczyk z Uniwersytetu Warszawskiego widziała tu
pozostałości ceglanych stropów podpiwniczenia (wiadomość ustna). 3
Stanowisko było i jest niszczone przez okolicznych mieszkańców, którzy wykorzystują
tutejszy kamień jako materiał budowlany oraz okresowe wylewy Dwukółki. Na zlecenie
władz gminnych w 2002 roku, wybierano ziemię i gruz ( ze stanowiska) w celu umocnienia
przerwanej przez wodę grobli.
Geneza wsi, a także jej nazwa nie została dotychczas dostatecznie wyjaśniona.
Najprawdopodobniej wieś założono na surowym korzeniu około polowy XIV wieku. Wtedy
to właśnie stała się ona własnością Menczela (Menczelinusa), rycerza niewiadomego
1
Zbiory Specjalne Ośrodka badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, sygn. R-113.
W. Matuszewska-Kola i A. Kola, Narzym, gromada loco, pow. Działdowo, notatka w archiwum Instytutu
Archeologii UMK.
3
A. Marciniak – Kajzer, Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w lipcu 2003 roku na
stanowisku nr 1 w miejscowości Narzym gm. Iłowo-Osada, w woj. warmińsko-mazurskim. Sprawozdanie
badawcze Instytutu Archeologii UŁ.
2
pochodzenia, do którego imienia wkrótce dodano określenie de Wildenau. Dokument tego
nadania nie zachował się. Natomiast w 1371 roku, od wielkiego mistrza Winryka von
Kniprode Menczel otrzymał potwierdzenie tegoż nadania, wraz z jego poszerzeniem o
dalszych 40 łanów chełmińskich. W posiadaniu rodziny Wildenau Narzym pozostawał do
1470 roku, kiedy to został sprzedany Wojciechowi Bartnickiemu z Bartnik na Mazowszu.
Przez ten okres potomkowie Menczela pisali się z Narzymia, z czego można wnosić, że tutaj
znajdowała się ich rodowa siedziba.
Przedstawiciele rodzinny Bartnickich dziedziczący w Narzymiu, zaczęli się pisać
Narzymskimi. Prawdopodobnie aż do połowy XVI wieku mieli tutaj swoją siedzibę. W 1585
roku Jan Narzymski sprzedał wieś wojewodzie mazowieckiemu Stanisławowi Kryskiemu, a
ten wkrótce, bo już w 1591 roku odsprzedał ją margrabiemu Georgowi Friedrichowi. W XVI i
XVII wieku majątek pozostawał w rękach kolejnych dzierżawców, najczęściej Polaków.
Poza „grodziskiem” na wyspie we wsi znajdują się jeszcze dwa interesujące obiekty
zabytkowe. Ceglano-kamienny kościół datowany na II połowę XIV wieku, oraz niewidoczne
dziś na powierzchni pozostałości murowanego pieca cegielnianego. Piec ten był badany przez
archeologów niemieckich w 1913 roku. Datowano go wówczas na XIV wieku i
zasugerowano, że powstał w celu wybudowania kościoła i grodziska na wyspie.
W lipcu 2003 roku na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie
ekipa badawcza złożona ze studentów archeologii Uniwersytetu Łódzkiego kierowana przez
dr Annę Marciniak - Kajzer przeprowadziła badania archeologiczne w Narzymiu w miejscu
byłych ruin osady średniowiecznej tzw. grodziska.
Podczas pierwszych badań dokonano łącznie 7 wykopów badawczych i 2 odkrywki
architektoniczne. Znaleziono ok. 2812 fragmentów naczyń. Wstępnie naczynia te datować
można na XIII, XIV i XV wiek. W czasie tych badań odnaleziono łącznie 143 przedmioty
żelazne (min. 25 fragmentów będących prawdopodobnie pozostałościami dwóch naczyń (6 +
15), 15 gwoździ, 2 haki, fragmenty 2 ogniw, dwa nożyki, 1 nit, fragment siekiery i 2 groty
bełtów z tulejami). Wykopane zostały również fragmenty kafli piecowych.
Kolejne wykopaliska odbyły się w lipcu 2005 r. Przebadano ogółem 11 jednostek
badawczych (10 wykopów i 7 odkrywek). Znaleziono ok. 8358 fragmentów ceramiki
naczyniowej oraz 123 przedmioty metalowe. Zbiór kafli piecowych liczy 1399 sztuk.
Wykopano również 40 fragmentów wyrobów ze skóry (prawdopodobnie fragmenty obuwia)
oraz kawałki szkła (fragmenty kielichów i butelek).
Po raz trzeci dr Kajzer ze swoimi studentami odwiedziła Narzym w lipcu 2006 r.
Tegoroczne badania miały pozwolić opisać rejon domu wielkiego oraz ściany południowozachodniej tego budynku. Kolejne wykopy wytyczono w fosie oddzielającej wyspę od
wysoczyzny, w miejscu, gdzie na podstawie ukształtowania powierzchni należało się
spodziewać śladów urządzeń umożliwiających przedostanie się z wysoczyzny na wyspę – np.
mostu. Analizując wykop wschodniej części stanowiska wytyczono mur obwodowy zamku.
Następnie rozpoczęto badania przy reliktach wieży z pierwszej fazy zasiedlenia stanowiska.
Znaleziono tu ślady jakiegoś pożaru. Podczas tych wykopalisk znaleziono ok. 4314
fragmentów glinianych naczyń, 52 przedmioty metalowe (min. trzy gwoździe, 2 żelazne
okucia, jeden nóż, jeden skobel i jedną sprzączkę do pasa). Zbiór kafli piecowych liczy 1313
sztuk.