Język przedmiot językoznawstwa

Aleksy Awdiejew
Uniwersytet Jagielloński
SYTUACJA KOMUNIKACYJNA
W PROCESIE IDEACJI
Opublikowano w: Sytuacja komunikacyjna i jej parametry,
red. Grażyna Sawicka, Bydgoszcz 2010
Sześć podstawowych elementów modeli sytuacji
komunikacyjnej
K. Pala O komunikační situací (1973)
•
•
•
•
istnienie świata realnego,
myślących użytkowników języka,
ich komunikacyjnego zamiaru i celu,
związku między użytkownikami i światem
realnym,
• związku między światem realnym i światem
przedstawionym oraz
• systemu językowego, w którym przekaz jest
realizowany
Jurand Banach dzieli obszar SK na dwie
zasadnicze płaszczyzny:
kompetencję językową rozumianą w
terminach gramatyki generatywnej oraz
dość nieokreśloną „kompetencję drugiego
stopnia”, która „zawiera wszelkie
pozasystemowe elementy języka”
i która zbliża się do pojęcia określonego
później przez Della Hymes’a jako
kompetencja komunikacyjna
Krystyna Pisarkowa dzieli podstawowe
składniki tła komunikacyjnego na: fizyczne,
społeczne i merytoryczne, przedstawiając
szczegółowo wewnętrzną strukturę każdego
z nich
Teoria relewancji (1986) D.Sperber,
D.Willson:
przekaz = bodziec inferencji
wybór relewantnych asumpcji = interpretacja
Odkrycie niepełności informacyjnej samego
przekazu i potrzeba uzyskania przez
mówiących jego dopełnienia
znaczeniowego z wykorzystaniem tła
sytuacyjnego można uznać za epokowe
osiągnięcie myśli językoznawczej
Nadawca podczas przekazu dopasowuje swój
komunikat do odpowiedniego wybranego tła
Nadawca formułuje swój przekaz w taki sposób, by
nie występowały w nim elementy dublujące tło
komunikacyjne, lecz żeby jednocześnie odbiorca
mógł je bez trudu odtworzyć
Odpowiada to pojęciu efektu komunikacyjnego w
teorii relewancji, który polega na zasadzie
„najwięcej informacji najmniejszym wysiłkiem”
Komunikat nie przekazuje całego sensu
komunikacyjnego, a tylko wskazuje na kierunek
interpretacji przekazu, będąc „bodźcem inferencji”
Z perspektywy odbiorcy (interpretacja)
sytuacja komunikacyjna jest obszarem
sensu, który zostaje odtworzony w wyniku
interpretacji komunikatu. Dopiero pełne
odtworzenie SK gwarantuje właściwe
rozumienie przekazu
DEFINICJA SYTUACJI
KOMUNIKACYJNEJ
Ponieważ sam proces interpretacji jest
procesem mentalnym, sytuację
komunikacyjną można określić jako
konfigurację wyobrażeniową, która
powstaje w umyśle odbiorcy w wyniku
interpretacji komunikatu na podstawie
elementów realnej rzeczywistości oraz
rzeczywistości wirtualnej, zmagazynowanej
w jego pamięci operacyjnej
Powstawanie w umyśle odbiorcy SK można
przedstawić w postaci procesu
dynamicznego, w którym można
wyodrębnić następujące etapy:
• ostensja,
• standaryzacja formy przekazu,
• interpretacja formy bazowej
Ostensja
Ostensja jest manifestacją formy przekazu nazywaną
tekstem.
W gramatyce komunikacyjnej do tekstu przekazu włączamy
wszystkie sygnały odbierane przez zmysły odbiorcy,
mające właściwości znakowe.
Są to więc nie tylko sygnały akustyczne i graficzne ale
wszystkie formy zachowania się nadawcy – mimika, gesty,
sposoby komunikowania się itd.
W wyniku stałej predyspozycji komunikacyjnej człowieka
jest on nastawiony na postrzeganie ostensji, czyli na
wszystkie sposoby zachowania się interlokutorów, które
interpretuje jako przekazy komunikacyjne
Można więc mówić o pewnym syndromie
komunikatywności, który każe nam każdy
przejaw zachowania się otaczających nas ludzi
traktować jako znaczący, podlegający interpretacji
czyli tworzący SK.
Spostrzeganie przez zmysły odbiorcy formy
przekazu stanowi początek odtworzenia SK. Bez
ostensji takie odtworzenie nie jest możliwe.
Problem ostensji przybiera na wadze w kontekście
komunikacji społecznej, gdyż wielość przekazów
bombardujących obecnie odbiorcę jest traktowana
jako szum informacyjny, dopóki sam odbiorca nie
wyodrębni z niego określonego interesującego go
przekazu.
Standaryzacja formy przekazu
Standaryzacja formy przekazu jest
zdolnością gramatyczną przekształcenia
jakiejkolwiek formy przekazu do postaci
standardowej, czyli takiej postaci, która jest
izomorficzna do relacji komponentów
znaczeniowych.
Nieizomorficzność
gra → GRAĆ [KTOŚ, (Z) KIMŚ, (W) COŚ]
studenckie miasteczko → MIESZKAĆ
[STUDENCI, (W) MIASTECZKU]
żółknąć → STAWAĆ SIĘ [COŚ, ŻÓŁTYM]
chętnie śpiewać → ŚPIEWAĆ [KTOŚ, COŚ]
& LUBIĆ [KTOŚ, COŚ: ŚPIEWAĆ
[KTOŚ, COŚ] itd.
Janek przypomniał sobie wczorajszą rozmowę
t-2 (WCZORAJ) ROZMAWIAĆ [JANEK,
(Z) KIMŚ, (O) CZYMŚ]; t-1 (DZIŚ)
PRZYPOMNIEĆ [JANEK, COŚ:
(WCZORAJ) ROZMAWIAĆ [JANEK,
(Z) KIMŚ, (O) CZYMŚ]
Janek poszedł na piwo
Janek poszedł po piwo
Marysia ledwo zdążyła na pociąg
a. Marysia zdążyła na pociąg
b. Marysia spóźniała się i musiała
przyspieszyć swoje przybycie na dworzec
Samoloty amerykańskie bombardowały
Bagdad
Nie same samoloty, lecz wojskowi lotnicy
amerykańscy, znajdujący się w tych
samolotach, zrzucili bomby na określoną
dzielnicę Bagdadu
Ania kwitnie jak róża
sprowadzamy do dwóch zestawionych ze sobą
standardów:
STAWAĆ SIĘ [ANIA, PIĘKNA] &
KWITNĄĆ [RÓŻA]
Interpretacja formy bazowej
Interpretacja formy bazowej jest
podstawowym procesem, którego wynikiem
jest rozumienie przekazu, czyli w naszej
terminologii – odtworzenie SK
Gramatyka komunikacyjna uwzględnia trzy poziomy
przekazu informacyjnego, które funkcjonują
jednocześnie, lecz z powodu przejrzystości
metodologicznej są rozpatrywane z osobna:
poziom ideacyjny (przedstawieniowy), który
zapewnia obrazowanie świata za pomocą języka,
poziom interakcyjny, który organizuje układ
interakcyjny nadawca – odbiorca oraz poziom
organizacji dyskursu, który umożliwia wybór
środków parafrazowania i gatunkowych
wyznaczników sensu
Przekaz na poziomie ideacyjnym należy uznać za
podstawową strefę SK, bez której inne jej części
nie mogą zaistnieć. Innymi słowy, o czym i co
mówi nadawca stanowi bazę dla pozostałych
części SK do kogo, w jakim celu i w jaki sposób
dany przekaz został skierowany.
Należy zaznaczyć, że pojęcia bazowości nie można
w tym przypadku mylić z pojęciem ważności
składników SK. W różnych typach komunikacji
różne strefy SK mogą dominować, osłabiając
merytoryczny sens ideacyjny
Część ideacyjna SK tworzy spójny obszar
tematyczny oraz wybrane z niego
powiadomienie o zaistniałym stanie rzeczy w
postaci akcji, pozycji, procesu lub stanu.
Odtworzenie części przedstawieniowej SK jest w
istocie procesem obrazowania świata.
Możliwość uświadomienia przedstawionego obrazu
jest ostatecznym celem komunikacyjnym na
poziomie ideacyjnym i może być utożsamiana z
faktem rozumienia przekazu
Formalna postać powiadomienia w tej strefie
dostosowuje się do różnych komponentów
ideacyjnej części SK, które mogą występować w
niej fizycznie (część indeksalna
przedstawieniowej SK) lub mentalnie (część
kognitywna przedstawieniowej SK).
W przypadku komunikacji indeksalnej
komponentami SK są realnie obserwowane
obiekty rzeczywistości oraz nadawca, który
występuje jako obserwator.
Kategoria obserwatora jest w tym przypadku
decydująca, ponieważ występuje on jako
decydująca kategoria gramatyczna w procesie
obrazowania.
Analizując wypowiedzenia typu:
Las się skończył
Przed domem rośnie brzoza
Autobus podjeżdża itd.
zauważamy, że
pierwsze obrazuje ruch obserwatora,
drugie – jego pozycję obserwacji na linii obserwator
– brzoza – dom,
a trzecie – wytycza ostateczny cel ruchu autobusu w
punkcie, w którym znajduje się obserwator
Najbardziej złożoną część kognitywną
przedstawieniowej SK można podzielić na dwa
zasadnicze obszary informacyjne – obszar
systemowy, w którym znajduje się dostępna dla
wszystkich użytkowników języka standardowa
wiedza o świecie
oraz obszar informacji partykularnej, w którym
znajdujemy dostępne tylko dla interpretatora,
niesystemowe informacje o zdarzeniach i stanach
rzeczy w jego własnym otoczeniu i jego własnych
doświadczeniach.
Można w tym przypadku mówić o
interpretacji systemowej, jeśli odbiorca
korzysta tylko z systemowego obszaru
informacyjnego
oraz o interpretacji partykularnej, jeśli
korzysta on z informacji dodatkowych,
znajdujących się w obszarze informacji
niesystemowej.
Marysia często zaprasza Janka na herbatę
Informacja partykularna występuje również
jako wiedza dyskursywna, czyli
informacja, która zostaje przekazana we
wczesnych fragmentach dyskursu, jest ona
później uwzględniana przy interpretacji
jego dalszych fragmentów.
Kontekst – odtworzony w procesie
interpretacji obszar przedstawieniowej SK.
Konsytuacja – niesystemowa informacja,
która jest traktowana przez interpretatora
jako niezbędna dla właściwego zrozumienia
przekazu.