Komendant Siły Zbrojnej Księstwa

„Z Dziejów Prawa”. T. 3 (11). Katowice 2010
Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2763, s. 39—57
JAROSŁAW DUDZIŃSKI
Komendant Siły Zbrojnej
Księstwa Mazowieckiego
za rządów Rady Zastępczej Tymczasowej
w okresie insurekcji kościuszkowskiej
1794 roku
Wprowadzenie
Po wybuchu powstania w Krakowie 24 marca 1794 r. ambasador rosyjski
Osip Igelström planował stłumienie ewentualnych wystąpień antyrosyjskich
w Warszawie i rozbrojenie polskich oddziałów. Uprzedzając działania rosyjskie,
o świcie 17 kwietnia wybuchło w Warszawie powstanie. Do ataku na pozycje
wojsk rosyjskich ruszył lud stolicy wsparty początkowo niewielkimi oddziałami
polskiego garnizonu. Na ulicach Warszawy rozgorzały krwawe walki, zwłaszcza
o gmach ambasady rosyjskiej przy ul. Miodowej. Położenie wojsk rosyjskich
pod koniec dnia stawało się rozpaczliwe. Zwycięstwo powstania było w zasadzie przesądzone już wieczorem pierwszego dnia. Znamienne jest, że działaniom insurgentów nikt nie przewodził. Żaden z wyższych wojskowych nie wyraził zainteresowania objęciem dowództwa powstania. Twórcy insurekcji okazali
słabość polityczną. Po wyniesieniu na stanowisko Prezydenta Warszawy Ignace
W. Tok a r z: Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku. Kraków 1911,
s. 241—243, 245—248.
W. Tok a r z: Insurekcja Warszawska 17 i 18 kwietnia 1794 r. Warszawa 1950, s. 194—200,
219.
40
Jarosław Dudziński
go Wyssogoty Zakrzewskiego do obsadzenia pozostało jeszcze stanowisko komendanta wojskowego. Objął je, praktycznie bez żadnych przeszkód, a nawet za
przyzwoleniem lewicy, stronnik Króla Stanisława Augusta gen. Stanisław Mokronowski, 18 kwietnia faktycznie dowodzący już działaniami powstańczymi.
Dlaczego ustanowiono urząd Komendanta Siły Zbrojnej? Czy chodziło jedynie o objęcie bieżącego dowództwa nad walczącymi jeszcze wojskami? Jaka
była pozycja prawna i faktyczna Komendanta w Warszawie, a także w systemie
władz powstania? Jak ukształtowały się wzajemne stosunki z Naczelnikiem
oraz Radą Zastępczą Tymczasową (RZT)? Celem niniejszego szkicu będzie
próba odpowiedzi na te pytania, jak również omówienie działalności Komendanta Siły Zbrojnej, którym za rządów Rady Zastępczej Tymczasowej był generał Stanisław Mokronowski.
Powołanie Komendanta
Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego
Po zwycięstwie insurekcji w Warszawie 17 i 18 kwietnia następnego dnia
mieszkańcy zgłosili akces do powstania, formując regionalną władzę dla stolicy
i okolicznych ziem tzw. Księstwa Mazowieckiego — Radę Zastępczą Tymczasową. Jeszcze 18 kwietnia ustanowiono, dla wojskowego zabezpieczenia stolicy,
urząd Komendanta Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego. „Nim zaś osobę pożądaną tegoż naczelnika lub dyspozycję jego na tym miejscu ujrzymy do naczelnictwa tymczasowego w Warszawie i pobliższych okolicach Radę Zastępczą
[…] nominujemy […], komendant siły zbrojnej tutejszej zasiadać w tejże Radzie i nakazom jej posłusznym być powinni”. Na stanowisko Komendanta chciano początkowo powołać generała A. Cichockiego, lecz wobec gwałtownego sprzeciwu lewicy, ostatecznie nominowany został gen. Stanisław Mokronowski. Mo
A. Sk a ł kow s k i: Stanisław August wobec powstania. W: Z dziejów insurekcji 1794 r. Warszawa 1926, s. 207, 208; A. Z a h o r s k i: Mokronowski Stanisław. W: Polski słownik biograficzny.
T. 20. Wrocław 1976, s. 596.
Akces, w tym Rada, prezydent Rady, komendant siły zbrojnej Księstwa Mazowieckiego
i osoby do Rady nominowane zostały, 19 kwietnia. W: Akty powstania Kościuszki [dalej: APK].
T. 1—2: Protokóły i dzienniki Rady Zastępczej Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej. Wyd.
S. A s ke n a z y, W. D z wo n kow s k i; T. 3: Korespondencja Najwyższego Naczelnika, Protokół patentów. Akces do powstania. Wyd. W. D z wo n kow s k i, E. K i p a, R. Mo r c i n e k. Kraków 1918—
1955, s. 4.
Jak daleko lewica była niechętna Cichockiemu mogą świadczyć jego Okoliczności insurekcji dnia 17 tyczące się, w których podaje, że nawet strzelano do niego, schronił się na Zamek, a życie i powierzoną funkcję w Komisariacie Wojskowym zawdzięcza Mokronowskiemu.
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
41
kronowski przyjął wybór w pewnym sensie wbrew sobie, „na skutek nacisku
pospólstwa” .
Nowo kreowany Komendant, „w obliczu Boga”, złożył przysięgę na wierność i posłuszeństwo Najwyższemu Naczelnikowi, mającej powstać Radzie
Najwyższej Narodowej oraz istniejącej realnie w Warszawie władzy, tj. RZT.
Tadeusz Kościuszko zatwierdził wybór na stanowisko Komendanta pismem
z 25 kwietnia, z obozu pod Igołomią, mianując jednocześnie Mokronowskiego generałem lejtnantem. Rada Zastępcza ogłosiła potwierdzenie jego wyboru
oraz nominację 1 maja. Urząd swój sprawował Mokronowski do 14 czerwca,
kiedy to Komendantem, decyzją Kościuszki, został mianowany gen. Józef Orłowski10.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Archiwum Królestwa Polskiego
[dalej: AKP], sygn. 178, k. 53—55. Stanisław Mokronowski był synem Andrzeja Mokronowskiego
i siostry Stanisława Augusta Izabeli Branickiej. Był bardziej popularny niż Cichocki, a ponadto
na pewno przewyższał go umiejętnościami. Niechęć do Komendanta okazywała lewica, lecz nie
miała konkretnych argumentów, by nie doszło do tego wyboru. B. De C a ch é: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła austriackiego w Warszawie. Listy… do ministra spraw zagranicznych J.A. Thuguta w Wiedniu (styczeń—wrzesień 1794 r.). Z rękopisu przełożył, wstępem
i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Warszawa 1985, depesza nr 1098, 23 kwietnia, s. 90—91; A. Z a h o r s k i: Warszawa w powstaniu kościuszkowskim. Warszawa 1967, s. 83; W. Tok a r z: Insurekcja
warszawska…, s. 230. Tam też charakterystyka Mokronowskiego. Nominacja Mokronowskiego
była na pewno sukcesem stronnictwa królewskiego. A. Z a m oy s k i: Ostatni król Polski. Warszawa 1994, s. 27, 38, 283, 423.
L. B u c h h olt z: Powstanie kościuszkowskie w świetle korespondencji posła pruskiego
w Warszawie. Listy Ludwiga Buchholtza do Fryderyka Wilhelma II (styczeń—czerwiec 1794 r.).
Z rękopisu przełożył, wstępem i przypisami opatrzył H. Ko c ój. Warszawa 1983, depesza nr 28,
30 kwietnia, s. 129.
Rota przysięgi dla komendanta, 19 kwietnia. APK, T. 1, s. 4. O przebiegu wydarzeń z 17
kwietnia i okolicznościach swego powołania na stanowisko powiadomił Mokronowski Kościuszkę
raportem z 20 kwietnia. AGAD, AKP, sygn. 270.
Kościuszko do Mokronowskiego, 25 kwietnia. W: Tadeusz Kościuszko. Jego odezwy i raporta. Uzupełnione celniejszymi aktami odnoszącemi się do powstania narodowego 1794 r. Wyd.
L. Na biel a k. Kraków 1918, s. 117, 118.
Odpowiedź Kościuszki Radzie i komendantowi przesłana, 1 maja. APK, T. 1, s. 92. Kurierem Kościuszki był płk Michał Sokolnicki, późniejszy znany generał z okresu napoleońskiego.
Zob. S. He r b s t: Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku. Warszawa 1983,
s. 115.
10
Orłowski objął urząd Komendanta 14 czerwca. S. He r b s t podaje, że Orłowski przybył do
Warszawy 10 czerwca (Z dziejów wojskowych…, s. 221). Tę datę potwierdzają: pismo Kościuszki
do Rady Najwyższej Narodowej z 15 czerwca, w którym Mokronowski wymieniany jest jako
dowódca jednej z dywizji. APK, T. 3, s. 32; rozkaz Mokronowskiego z 14 czerwca przy zdanej
komendzie. Journal dywizji Księstwa Mazowieckiego. AGAD, Militaria Jabłonny [dalej: Milit.
Jabł.], sygn. 128. Journal… ogłoszony przez A. Zahorskiego jako Rozkazy dzienne komendantów
m. Warszawy i Księstwa Mazowieckiego. W: Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Z. 10: Polska sztuka wojenna w okresie powstania kościuszkowskiego. Opr. A. Z a h o r s k i.
Warszawa 1960, s. 143 [dalej: Journal dywizji]; raport gen. J. Orłowskiego z 18 czerwca, przy
objęciu dowództwa nad garnizonem Warszawy, a także M. B o r u ck i: Generał Józef Orłowski
42
Jarosław Dudziński
Obwołanie Mokronowskiego Komendantem Siły Zbrojnej miało kilka
aspektów. Nie ulega wątpliwości, że spośród wyższych oficerów przebywających wówczas w Warszawie był generałem o najwyższych kwalifikacjach, a zarazem zdolnościach. Niebagatelne znaczenie miał także autorytet, jakim cieszył
się wśród wojskowych. Sytuacja militarna, jaka miała miejsce w Warszawie
17 kwietnia wieczorem, wymagała natychmiastowego objęcia dowodzenia nad
wszystkimi oddziałami walczącymi z wojskami Katarzyny II. I wreszcie powód najważniejszy. Twórcy insurekcji z każdą upływającą godziną wykazywali
coraz większą indolencję w objęciu władzy w mieście. Nie mieli kandydatów
na poszczególne stanowiska. Od początku zyskiwała na znaczeniu grupa umiarkowanych, skupionych wokół Zamku. Wbrew zamierzeniom lewicy, rola króla
i jego stronników rosła w miarę upływu czasu. Stąd naturalną koleją rzeczy
było mianowanie dowódcą wojska osoby kompetentnej, a przede wszystkim budzącej zaufanie. Te wszystkie warunki doskonale spełniał właśnie Mokronowski. Podobnie jak obwołanie Prezydentem Warszawy Ignacego Zakrzewskiego,
nominacja Mokronowskiego, w założeniu stronników Stanisława Augusta, dawała gwarancję opanowania radykalizmu insurekcji, zapewniała ochronę osobom o poglądach umiarkowanych, zwłaszcza królowi.
Nie było żadnych podstaw prawnych do nominacji na stanowisko Komendanta, podobnie jak w przypadku samej Rady Zastępczej czy Prezydenta. Akt
powstania z 24 marca nie przewidywał ani Rady, ani Komendanta. Do powołania nowego stanowiska w strukturze władz powstania doprowadził splot
wydarzeń, jakie rozegrały się na ulicach i placach Warszawy 17 i 18 kwietnia
1794 r.
Stosunki Komendanta z Naczelnikiem
oraz Radą Zastępczą Tymczasową
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego podlegał w swej działalności Radzie Zastępczej Tymczasowej, będąc jednocześnie jej członkiem. Rada
Zastępcza w dziedzinie wojskowości zajmowała się sprawami związanymi z rekrutacją, szkoleniem, produkcją broni i amunicji oraz zaopatrzeniem oddziałów. Miała wpływ na działania wojsk powstańczych na terenie Księstwa, stan
1742—1807. Warszawa 1974, s. 76; L. B u c h h olt z: Powstanie kościuszkowskie…, depesza nr 41,
14 czerwca, s. 166; B. De C a c h é: Powstanie kościuszkowskie…, depesza nr 1113, 14 czerwca,
s. 141. Natomiast K. B a u e r (Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa 1981, s. 41)
i T. Ko r z o n (Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764—1794). T. 6. Kraków 1898,
s. 36) podają datę 15 czerwca.
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
43
garnizonu Warszawy, a także w kwestii zabezpieczenia stolicy przed atakiem
nieprzyjaciela11. W celu realizacji wymienionych zadań Rada kierowała do Komendanta stosowne rozkazy i zalecenia12. Mokronowski obowiązany był składać
RZT raporty dotyczące stanu organizacji i postępów wyszkolenia, aprowizacji,
budowy umocnień Warszawy, a także ruchów oddziałów nieprzyjacielskich na
terenie Księstwa13. Raporty i doniesienia do Rady sporządzali także dowódcy
oddziałów regularnych, pospolitego ruszenia czy milicji w Księstwie. Niejednokrotnie równocześnie składali oni meldunki bezpośrednio Komendantowi.
Już w chwili powołania Rady Zastępczej Tymczasowej strukturalnie wydzielono w niej cztery wydziały. Jednym z nich był Wydział Wojskowy, na
którego czele stanął nowo mianowany Komendant Siły Zbrojnej14. Oprócz Wydziału Wojskowego, 19 kwietnia powstała Rada Wojskowa, wybrana przez garnizon warszawski. Miała się ona zajmować sprawami obrony miasta, produkcji zbrojeniowej, rozbudowy i zaopatrzenia wojska. Kierował nią Komendant
Mokronowski. Organizacyjnie Rada podlegała RZT. Decyzje Rady Wojskowej
miały charakter zaleceń, które w życie miał wprowadzać Komendant15. Wskutek niezadowalającego stanu prac tej magistratury, zazębiania się kompetencji
oraz faktu, że obu wspomnianymi wydziałami zarządzał Mokronowski, Rada
Zastępcza 27 kwietnia poleciła połączyć Wydział Wojskowy z Radą Wojskową,
stawiając na czele zintegrowanych organów gen. Mokronowskiego16.
11
Przykładem wpływu RZT na operacje militarne wokół stolicy i współdziałania w tym zakresie z Komendantem była sprawa odejścia komendy Haumana pod Opatów 12 maja, na co po naradzie Zakrzewski i Mokronowski nie wyrazili zgody. Mokronowski rozkazał pozostać Haumanowi na dotychczasowych pozycjach, a Zakrzewski powiadomił o sytuacji Naczelnika. Zakrzewski
do Kościuszki, 12 maja. W: Biblioteka Czartoryskich [dalej: BCzart.], rkps 831; A. Sk a ł kow s k i:
J.H. Dąbrowski przed wyprawą do Wielkopolski 1794 roku. Poznań 1925, s. 26.
12
Pisma RZT i RNN do Komendanta m. Warszawy i Ks. Mazowieckiego. AGAD, Milit.
Jabł., sygn. 113, k. 1—138; Względem armat i amunicji dostawienia na Pragę, 21 kwietnia; Rekwizycja do komendanta względem wysłania wojska w pomoc Wołczyńskiemu do ziemi czerskiej, 23
kwietnia. APK, T. 1, s. 12, 36.
13
AGAD, AKP, rkps 158, k. 5; Ażeby komendant raporty Radzie pozdawał i osoby do
krygsrechtu nominował, 24 kwietnia. APK, T. 1, s. 42. Charakterystyczne jest, że jako praktycznie
jedyny wojskowy w RZT sam formułował wszystkie rozkazy, a następnie sam, bądź za pośrednictwem np. Wydziału Wojskowego, realizował.
14
Uporządkowanie czynności Rady i podział tejże na wydziały, 21 kwietnia. APK, T. 1, s. 12;
K. B a u e r: Wojsko koronne…, s. 40. W skład Wydziału weszli, oprócz Mokronowskiego, Jan
Horain, Franciszek Makarowicz, Franciszek Tykiel, Klemens Węgierski oraz Józef Wybicki. 22
kwietnia Rada dokooptowała do składu ks. Mikołaja Radziwiłła i Józefa Wasilewskiego.
15
Pisma Rady Wojennej. AGAD, Milit. Jabł., sygn. 220.
16
Połączenie Wydziału Rady Wojskowego z Radą Wojskową, 27 kwietnia. APK, T. 1, s. 57,
58; W. B a r t el: Ustrój władz cywilnych powstania kościuszkowskiego. Wyd. 1. Wrocław 1959,
s. 63; B. L e ś n o d o r s k i: Polscy jakobini. Karta z dziejów insurekcji 1794 roku. Warszawa 1960,
s. 164. Wydaje się, że decyzja RZT miała też, a może przede wszystkiem, charakter polityczny.
W składzie Rady Wojennej zasiadali zwłaszcza niżsi oficerowie garnizonu warszawskiego o na
ogół radykalnych poglądach. Mieli oni za zadanie nadzorować Komendanta.
44
Jarosław Dudziński
Wracając z obozu Kościuszki 1 maja, płk Sokolnicki przywiózł instrukcje Naczelnika z 25 kwietnia przeznaczone dla Mokronowskiego. Kolejne, jakie otrzymał Komendant, datowane były na 3, 14 i 18 maja. W późniejszych wytycznych
Kościuszko polecał: masowe uzbrojenie mieszkańców Warszawy, formowanie nowych regimentów, budowę umocnień miejskich, produkcję broni i amunicji, lanie
armat czy wreszcie gromadzenie zapasów niezbędnych do prowadzenia walki. Nakazał zorganizowanie komunikacji z Litwą17. Do czasu faktycznego wystąpienia
Prus przeciwko insurekcji, zakazywał prowokowania i walk z oddziałami pruskimi18. Jedną z pierwszych była dyrektywa wydalenia z armii oficerów, którzy
w dniach insurekcji „nie wyciągnęli szpady”. Oficerów, którzy się wyróżnili, Komendant miał awansować o jeden stopień19. Rada, odpowiadając na notę Mokronowskiego, rozkazała wszystkim oficerom przebywającym w Warszawie bez przydziału, a uchylającym się od służby powrót do swych jednostek. W kilku przypadkach Komendant miał takich oficerów wysyłać do konkretnych jednostek20.
Kompetencje Komendanta
Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego
Zakres kompetencji, obowiązków i uprawnień Komendanta był przez cały
czas trwania powstania bardzo szeroki. Przede wszystkim był dowódcą wszystkich jednostek stanowiących garnizon Warszawy, a także osłaniających Warszawę od zachodu i południa (Dąbrowski do 1 maja, a następnie Hauman), oraz
na tzw. froncie nadnarwiańskim21. Ich komendanci obowiązani byli składać mu
T. Ko r z o n: Wewnętrzne dzieje…, T. 6, s. 139, 140.
Mokronowski przez niemal cały czas musiał powściągać zapędy ofensywne płk. Walentego Kwaśniewskiego na froncie nadnarwiańskim. Zob. A. Sk a ł kow s k i: Obrona Narwi w r. 1794.
W: Z dziejów insurekcji 1794 r…, passim; J. Sz c z e p a ń s k i: Przebieg insurekcji kościuszkowskiej
na północnym Mazowszu. W: Powstanie 1794 roku. Dzieje i tradycja. Studia i szkice w dwustulecie. Red. H. Sz w a n kow s k a. Warszawa 1996, s. 54, 55.
19
J.J. Pa t z: Z okien ambasady saskiej…, depesza nr 35, 3 maja, s. 73.
20
Nakaz wojskowym stawienia się do ich korpusów, 21 kwietnia. APK, T. 1, s. 16.
21
Wojska skoncentrowane w Warszawie i w obrębie Księstwa traktowane były jako kolejna
dywizja armii powstańczej. W rzeczywistości nigdy nie wystąpiła ona na polu walki jako zwarta
jednostka. Komendant Siły Zbrojnej dowodził jej poszczególnymi jednostkami z Warszawy za
pomocą instrukcji i rozkazów, nie dowodząc nigdy dywizją w polu. Oddziały tworzone i konsystujące na terenie Księstwa Mazowieckiego traktowane były jako odwód armii głównej. Wysłanie
Haumana, pułkownika, z wojskiem, 27 kwietnia. APK, T. 1, s. 62; A. Sk a ł kow s k i: Obrona
Narwi w r. 1794…, s. 43, 50, 52; S. He r b s t: Z dziejów wojskowych…, s. 145—149; W. M i k u ł a:
Obrona Warszawy w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Warszawa 2003, s. 34—36; Id e m: Polska sztuka wojenna w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. T. 1. Warszawa 2004, s. 90, 146, 147.
17
18
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
45
raporty z prowadzonych przez siebie działań22. W praktyce raporty i doniesienia odnośnie do własnych działań i ruchów przeciwnika sporządzali także inni
dowódcy, operujący poza terenem Księstwa23. Raporty składały również bezpośrednio komisje porządkowe do Rady oraz komendanci pomniejszych jednostek, w tym pospolitego ruszenia czy oddziałów lokalnych. Doniesienia te Rada
przekazywała Komendantowi24.
Wspólnie z Radą, na podstawie przedstawionych przez inżynierów wojskowych planów obwarowań miasta, gen. Mokronowski wypracował założenia
ufortyfikowania Warszawy, nadzorując budowę umocnień 25. Będąc naczelnym
dowódcą wojsk w Warszawie i odpowiedzialnym za zabezpieczenie stolicy
przed napaścią nieprzyjaciela, już 20 kwietnia Mokronowski wydał rozkaz
Obrona Warszawy, dotyczący bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego
miasta. Zawierał on zasady rekrutacji, organizacji milicji, zaopatrzenia magazynów wojskowych, a także systemu alarmowego na wypadek niebezpieczeństwa. System alarmowy w praktyce się nie sprawdził, co ujawniły zwłaszcza
wydarzenia z 8 maja. Dlatego już następnego dnia Komendant wydał rozkaz modyfikujący dotychczasowy system, strofując w nim niektórych oficerów za ich zachowanie w chwili zagrożenia 26. Kolejne zalecenia alarmowe
ogłosił 16 maja27. W zakresie pracy organizacyjnej Komendant z ramienia
Rady nadzorował formowanie nowych jednostek, ich dyslokację, rozdzielanie broni i środków na potrzeby wojska. Z tego względu ogłaszał rozkazy
dzienne skierowane do oficerów i żołnierzy garnizonu warszawskiego28. Stan
poszczególnych oddziałów składających się nań był niezadowalający, głównie
Np. Gen. Stanisław Woyczyński do gen. Mokronowskiego, 5 maja; Raport powinny płk.
Haumana do gen. Mokronowskiego, Mogielnica, 5 maja; Raport powinny wicebryg. Dąbrowskiego do gen. Mokronowskiego, Grójec, 20 maja. AGAD, Milit. Jabł., sygn. 161, 162, k. 3; 186, k. 2, 4;
A. Sk a ł kow s k i: J.H. Dąbrowski przed wyprawą…, s. 33.
23
Np. listy gen. Józefa Zajączka do Mokronowskiego spod Chełma na początku czerwca,
gdzie przedstawia ruchy rosyjskiego korpusu Derfeldena przed bitwą pod Chełmem (6 czerwca).
AGAD, Milit. Jabł.
24
Raport Karola Wodzińskiego i Józefa Komierowskiego do Rady Zastępczej Tymczasowej,
po 1 maja; Gen. mjr ziemi bielskiej Andrzej Karwowski do Rady Zastępczej Tymczasowej, Bielsk,
17 maja. AGAD, AKP, sygn. 253, k. 59 i nast., 88, 89; Komisja Porządkowa Ziemi Liwskiej do Rady
Zastępczej Tymczasowej, Liw, 13 maja. AGAD, AKP, sygn. 241, k. 274.
25
Zabezpieczeniem Warszawy systemem umocnień Mokronowski zajął się nazajutrz po
zwycięstwie insurekcji. Już 20 kwietnia informował Radę, że zajmuje się tym problemem. Gen.
Mokronowski do RZT, Warszawa, 20 kwietnia. AGAD, AKP, sygn. 241, k. 3; T. Ko r z o n: Wewnętrzne dzieje…, T. 6, s. 137.
26
Journal dywizji…, s. 126, 127.
27
Ibidem, 16 maja, s. 129; T. Ko r z o n: Wewnętrzne dzieje Polski…, T. 6, s. 149; S. He r b s t:
Z dziejów wojskowych…, s. 297, 298.
28
Zob. Dziennik Wojskowy Komendanta Siły Zbrojnej Narodowej Warszawy i Księstwa
Mazowieckiego gen. ljtn. Stanisława Mokronowskiego. AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, k. 1—90;
Journal dywizji…, s. 115—143 (rozkazy Mokronowskiego).
22
46
Jarosław Dudziński
z uwagi na niedobory osobowe i braki w wyszkoleniu 29. „Na przełożenie JW.
Mokronowskiego” zarządzono pobór rekruta z Warszawy i ziem Księstwa.
Do pełnego stanu garnizonu przewidzianego etatem brakowało 4840 kantonistów30. Przeznaczeni oni byli głównie do uzupełnienia funkcjonujących
już jednostek liniowych. Rekruci z okolicznych ziem mieli tworzyć nowo
powoływane oddziały. Kanoniści byli szkoleni już w czasie przemarszu do
pułku, a następnie w poszczególnych jednostkach. Dowódcy tychże, zgodnie
z rozkazem Mokronowskiego z 22 kwietnia, obowiązani byli składać raporty
dotyczące wyszkolenia żołnierzy31. Komendant niejednokrotnie wyrażał swój
sprzeciw i napominał oficerów winnych tolerowania bądź wręcz przyzwalania na werbunek niezgodny z prawem, z użyciem przemocy wobec rekrutów,
albo też w stosunku do osób, których pobór nie obejmował32. Ogólny nadzór nad wyćwiczeniem, wyposażeniem oraz organizacją służby wojskowej
miał Komendant33. W samej Warszawie osobiście regulował pełnienie służby
przez oficerów i żołnierzy, dyslokację jednostek w obrębie miasta, system
wart, a także szkolenie rekrutów34. Wielokrotnie napominał i dyscyplinował
oficerów i żołnierzy, u których zauważył braki lub uchybienia w pełnionych
obowiązkach35. Już 18 kwietnia wydał pierwszy rozkaz dotyczący rozłożenia poszczególnych oddziałów. Zarządził, by armaty pozostawiono na swym
miejscu. Odwołanie każdej z nich mogło nastąpić jedynie na wyraźny rozkaz
Komendanta 36. Aby uporządkować przydział i funkcjonowanie inżynierów
Dowództwo powstańcze postanowiło rozbudować „korpusy i regimenta konsystujące
w Warszawie” według etatu z 1789 r. A. Z a h o r s k i: Warszawa w powstaniu…, s. 94. Był to etat
uchwalony na Sejmie Wielkim, 22 października 1788 r. Volumina Legum. T. 9. Kraków 1889, s. 55,
113—132; Journal dywizji…, 18 maja, s. 131. Kościuszko zakładał utworzenie 10-tysięcznej armii
jeszcze przed powstaniem.
30
Rekrut z Warszawy uchwalony, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 33.
31
Gen. Stanisław Woyczyński do gen. Mokronowskiego, 5 maja. AGAD, Milit. Jabł., sygn.
186, k. 2, 4; Journal dywizji…, 20 maja, s. 132.
32
Journal dywizji…, 2, 3, 14, 17 maja, s. 123, 129, 130. Zwracał już na to uwagę Kościuszko
w ordynansie do Rady Zastępczej z 8 maja. APK, T. 3, s. 25; T. Ko r z o n: Wewnętrzne dzieje…,
T. 6, s. 147, 148; W. M i k u ł a: Obrona Warszawy…, s. 44, 45.
33
A. Z a h o r s k i: Warszawa w powstaniu…, s. 99. Komendant dużą wagę przywiązywał do
solidnego szkolenia rekrutów, a także dyscypliny oficerów, czego wyrazem może być rozkaz Mokronowskiego do dowódców nowo powstałych oddziałów, aby przykładali się do szkolenia rekrutów, a nie używali ich do prywatnych posług. W jednym z rozkazów przekazał oficerom przepisy
musztry opracowane dla kosynierów. Journal dywizji…, 9 maja, 14 maja, 6 czerwca, 7 czerwca,
s. 126, 129, 139, 140.
34
Dziennik Wojskowy Komendanta…, AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, passim.
35
Journal dywizji…, 29 kwietnia, 19 maja, 21 maja, s. 120, 131, 132.
36
Dziennik Wojskowy Komendanta… AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, k. 8. Względem nieruszania miejscowych armat, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 35. Oczywiście, dyslokacja oddziałów
zmieniała się stosownie do okoliczności i potrzeb, choćby z racji niestałości składu garnizonu
Warszawy. Journal dywizji…, 2 maja, s. 123; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy
w powstaniu kościuszkowskim. Warszawa 1957, s. 188.
29
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
47
wojskowych, pod koniec kwietnia przepisał nowy etat korpusu inżynierów
koronnych37. Przez cały czas insurekcji garnizon stolicy nie był jednolity.
Oddziały lepiej wyszkolone i wyposażone wysyłane były na kilka odcinków
frontu wokół Warszawy, do podległych Komendantowi dywizji osłaniających
rejon Księstwa 38.
Uzupełnieniem armii regularnej miały być, w zamyśle autorów planów
powstańczych, wzorem innych państw, różnorodne formy wojsk improwizowanych. Jedną z nich było pospolite ruszenie. Udział w pospolitym ruszeniu
miał mieć cały naród, bez względu na stan społeczny i pochodzenie. Z uwagi
na brak broni podstawą uzbrojenia miały się stać kosa i pika39. Pierwsze akty
dotyczące powołania, organizacji i szkolenia oddziałów pospolitego ruszenia ogłosiła Komisja Porządkowa Krakowska 25 i 28 marca, zmodyfikowane
i ujednolicone zarządzeniem z 14 kwietnia40. Jednostką organizacyjną pospolitego ruszenia, wedle Zalecenia Kościuszki z 25 marca oraz zarządzenia Komisji Porządkowej Krakowskiej z 28 marca, miała być parafia.
W stolicy Rada Zastępcza Tymczasowa początkowo przyjęła nieco odmienne rozwiązania, starając się przede wszystkim „bezpieczeństwo obywatelów
i mieszkańców miasta Warszawy zapewnić”41. Na polecenie Naczelnika z 25
kwietnia, po obradach z 3 maja, w dniu następnym wydała uchwałę odnośnie
do pospolitego ruszenia w Księstwie Mazowieckim. Rozporządzenie Rady mia AGAD, AKP, sygn. 252, k. 101.
Były to dwie dywizje wchodzące w skład tzw. Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego.
Jedną z ramienia Komendanta dowodził gen. Cichocki (25 VI—11 VIII), po nim gen. Jakub Jasiński — podporządkowany bezpośrednio Kościuszce (do 13 IX), potem (13 IX—3 X) gen. Stanisław
Woyczyński i wreszcie gen. Grabowski. Dywizja liczyła 6 373 ludzi i 30 dział. Operowała na
tzw. froncie nadnarwiańskim. Druga dywizja nigdy nie wystąpiła razem. Jej oddziały były porozrzucane po komendach generałów Siemińskiego, Kralewskiego, Piotrowskiego i Dąbrowskiego.
Liczyła ok. 4 400 żołnierzy, bez oddziałów odesłanych na stałe do dywizji gen. Mokronowskiego
i Sierakowskiego. Była dywizją rezerwową. K. B a u e r: Wojsko koronne…, s. 33, 34; A. Sk a ł kow s k i: Obrona Narwi w r. 1794…, passim. W początkowej fazie powstania Komendant wysyłał
różne drobne komendy na zagrożone, a niebronione odcinki frontu, np. oddział płk. Filipa Haumana wysłał na południe od Warszawy.
39
Pierwszy praktyczny egzamin kosa i pika zdały w bitwie pod Racławicami, 4 kwietnia.
Odtąd miały już towarzyszyć wszystkim zrywom powstańczym aż do 1863 r. A. K r a u s h a r:
Barss — palestrant warszawski, jego misja polityczna we Francji 1793—1800. Lwów 1903, s. 66;
J. Kowe c k i: Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r. Warszawa 1963, s. 71, 72.
40
Komisja Porządkowa Województwa Krakowskiego, list okólny do obywatelów województwa krakowskiego o uzbrojeniu się, dostawieniu rekruta, furażu i opłacenie poboru tymczasowego
wydany, 25 marca; Komisja Porządkowa Województwa Krakowskiego, Nakaz uzbrojenia wszystkich mieszkańców, dostawienia rekruta konnego, odbywania musztry i ścigania nieprzyjaciół, 14
kwietnia; T. Kościuszko. Jego odezwy i raporta…, s. 51—55, 97—100; J. Kowe ck i: Pospolite
ruszenie…, s. 79—81.
41
Urządzenie względem wart przez obywateli odprawiać się mających, 21 kwietnia. APK,
T. 1, s. 14, 15.
37
38
48
Jarosław Dudziński
no wszędzie „z ambon publikować”42. Obowiązkowi uczestniczenia w partiach
pospolitego ruszenia podlegać mieli wszyscy mieszkańcy miast i wsi Księstwa
Mazowieckiego, „bez żadnej ekscerpcji”, w wieku od 15 do 50 lat. Całe pospolite ruszenie Księstwa Mazowieckiego podporządkowano Komendantowi
Siły Zbrojnej. Jemu pozostawiano decyzję o powoływaniu ludności na tzw. wyprawy. Zasięg terytorialny pospolitego ruszenia ograniczał się do jednej wsi,
w wyjątkowych przypadkach obejmował powiat. Powoływać je miano tylko
w przypadku zagrożenia. Urzędy i osoby odpowiedzialne za powołanie i uzbrojenie pospolitego ruszenia miały składać raporty do Komisji Księstwa, ta zaś
winna przekazywać je Radzie Zastępczej i Komendantowi. Winni zaniedbań
mieli być sądzeni jak zdrajcy ojczyzny. Zarządzenia Komendanta mogły doraźnie kontrolować komendy wojskowe na jego indywidualny rozkaz43.
Dowódcami partii pospolitego ruszenia na szczeblu powiatów, ziem i województw mieli być tzw. generałowie majorzy ziemiańscy44. Nominacje generalskie należały, zgodnie z Aktem powstania, do Naczelnika. W praktyce rzecz
miała się jednak nieco inaczej. Na terenie Księstwa Mazowieckiego, z uwagi
na nieobecność Kościuszki, Rada Zastępcza powierzyła nominacje na stopień
generałów ziemiańskich Komendantowi Siły Zbrojnej. Mianowanie na komendantów pomniejszych oddziałów powierzono nawet deputacjom komisyjnym
porządkowym45. Po utworzeniu Rady Najwyższej powrócono do założeń Aktu
powstania, przedkładając Naczelnikowi do zaakceptowania dotychczasowe nominacje z terenu Księstwa i Litwy, przedstawione jako tymczasowe46.
Zakres obowiązków Komendanta przewidywał także jego nadzór nad organizacją i funkcjonowaniem milicji municypalnej. Niemal od pierwszego dnia
powstania Mokronowski domagał się od Rady przyspieszenia działań na rzecz
sformowania milicji municypalnej, która wzmogłaby siły obronne stolicy, ale
42
Kościuszko do Komisji Porządkowej Księstwa Mazowieckiego, 25 kwietnia. APK, T. 3,
s. 17—19; APK, T. 2, s. 300, 302; Ogłoszenie pospolitego ruszenia, 4 maja. APK, T. 1, s. 106—109;
J. Kowe c k i: Pospolite ruszenie…, s. 79, 80, 90—92.
43
Ogłoszenie pospolitego ruszenia, 4 maja. APK, T. 1, s. 107, 109.
44
A. K r a u s h a r: Barss — palestrant warszawski…, s. 66, 67; Memoriał Kołłątaja o przygotowaniach do powstania r. 1794 napisany dla Tomasza Wawrzeckiego. W: W. Tok a r z: Ostatnie
lata Hugona Kołłątaja. T. 2. Kraków 1905, s. 249, 250. Pierwsze znane patenty generałów ziemiańskich pochodzą z 24 marca. Protokół patentów dla milicji wojewódzkich i powiatowych. APK,
T. 3, s. 153 i nast.; APK, Wstęp, s. LXXI—LXXII. Ogółem w trakcie powstania wystawiono 74
nominacje, choć nie wszyscy podjęli obowiązki. W. Dzwonkowski wymienia 66 generałów ziemiańskich. J. Kowe c k i: Pospolite ruszenie…, s. 135, 136; W. M i k u ł a: Polska sztuka wojenna…,
T. 1, s. 61, 62.
45
Ogłoszenie pospolitego ruszenia, 4 maja. APK, T. 1, s. 108; J. Kowe ck i: Pospolite ruszenie…, s. 136. Dnia 8 maja RZT uchwaliła ordynację dla generałów ziemiańskich. APK, T. 2, s. 305.
Razem z patentem Komendant przesyłał nowo mianowanemu generałowi zadania i zalecenia, jakie ten miał wykonać.
46
J. Kowe ck i: Pospolite ruszenie…, s. 137. Od tej pory patenty generalskie wydawał wyłącznie Naczelnik.
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
49
także odciążyła wojska regularne od obowiązków wartowniczych i pilnowania
porządku w mieście47. Milicja miejska została utworzona na mocy uchwały Rady
Zastępczej z dnia 9 maja48. Obowiązkowi poborowemu do tej mieszczańskiej formacji podlegali wszyscy mężczyźni w wieku od 15 do 50 lat. Szefem milicji był
Prezydent Warszawy Ignacy Wyssogota Zakrzewski. Komendant Siły Zbrojnej
zatwierdzał osoby mianowane tysiącznikami, a także delegował do milicji oficerów mających służyć im radą i pomocą. Do uprawnień Komendanta należało
rozmieszczenie poszczególnych oddziałów milicji na wałach miejskich w przypadku alarmu. Czwarta część formacji miała wówczas być w pogotowiu i czekać na rozkazy Komendanta. Po każdym alarmie naczelnicy tzw. hauptwachów
mieli obowiązek udać się do Komendanta. Tysiącznicy byli obowiązani składać raporty Komendantowi. Sygnałem alarmowym miały być strzały armatnie.
Pierwszy oddawano spod kolumny Zygmunta, na wyraźny rozkaz Komendanta.
Część milicji odchodzącej na wały podlegała Komendantowi, co było powodem
nieporozumień i zadrażnień między nim a Prezydentem Zakrzewskim49.
Z chwilą wyzwolenia Warszawa stała się główną bazą powstania. W niej
skupiała się produkcja broni i amunicji na potrzeby insurekcji. Po klęsce szczekocińskiej Warszawa ze swymi zasobami materiałowymi i ludnościowymi stała
się centralnym punktem w planach obu wojujących stron. Aby sprostać potrzebom armii operującej wokół stolicy, należało zintensyfikować produkcję broni, amunicji i oporządzenia żołnierskiego. Priorytetową stawała się produkcja
dział. Osobą odpowiedzialną za wszystkie wymienione zadania był Komendant
Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego.
Gen. Mokronowski do RZT, Warszawa, 20 kwietnia. AGAD, AKP, sygn. 241, k. 3; Dziennik
Wojskowy Komendanta…, AGAD, Milit. Jabł., sygn. 108, k. 15.
48
Konskrypcya ludności, 28 kwietnia; Urządzenie Obrony miasta, 9 maja. APK, T. 1, s. 65,
132—135.
49
Sprawę dowodzenia milicją poruszył m.in. Tomasz Maruszewski w swym memoriale do
Rady Najwyższej Narodowej z 22 czerwca. Uważał, poza ogólną krytyką przygotowań do obrony miasta, że milicja powinna podlegać Komendantowi. AGAD, AKP, sygn. 156a, k. 110, 111.
A. Z a h o r s k i (Warszawa w powstaniu…, s. 132) twierdzi, że nie był to pomysł fortunny z uwagi
na zasługi Zakrzewskiego przy organizacji milicji, jego popularność. Pogląd taki nie wydaje się
słuszny. Oprócz funkcji porządkowych i zabezpieczających, nie należy bowiem zapominać, że
milicja miejska miała uczestniczyć w obronie miasta i już sam ten fakt wystarczy, by podlegała
Komendantowi. Przemawia także za tym jednolitość dowództwa podczas obrony miasta; w przypadku większego zakresu uprawnień w stosunku do milicji Komendant mógłby dołożyć więcej
starań, by zaznajomić cywilów przynajmniej z elementarnymi zasadami służby wojskowej, co pod
zwierzchnictwem prezydenta było możliwe, ale z wielu względów utrudnione. Więcej na temat
milicji A. Z a h o r s k i: Prezydent Ignacy Wyssogota Zakrzewski jako organizator i komendant
milicji miasta Warszawy w powstaniu 1794 roku. W: Rocznik Warszawski. T. 2. Warszawa 1961,
s. 35—63; W. Tok a r z: Żołnierze kościuszkowscy. W: Rozprawy i szkice. Przejrzał i wstępem opatrzył S. He r b s t. T. 2. Warszawa 1959, s. 201 i nast. Niezbyt ścisła informacja de Cachégo o tym,
że Orłowski był dowódcą całej uzbrojonej milicji. B. De C a ch é: Powstanie kościuszkowskie…,
nr 1113, 14 czerwca, s. 141.
47
4 Z Dziejów Prawa
50
Jarosław Dudziński
Największym, a zarazem najpilniejszym zadaniem stała się produkcja i naprawa broni palnej. Broni złożonej przed insurekcją w Arsenale i koszarach
regimentów, którą rozebrał lud w dniach powstania, nie zdołano w pełni odzyskać, mimo apeli i napomnień Rady Zastępczej do obywateli. Nalegał o to także Komendant, zwracając się do Rady o odebranie broni ludowi Warszawy50.
Z uwagi na niewielki obszar, jaki obejmowało powstanie, a także ułomności
warszawskiego przemysłu rusznikarskiego rząd zmuszony został do uruchomienia wielu warsztatów mających produkować ręczną broń palną oraz zakładów naprawiających broń uszkodzoną51. Obawiając się sabotażu, a także, by
dopilnować tempa prac, Rada zmuszona była oddelegować do najważniejszych
manufaktur zbrojeniowych oficerów nadzorujących produkcję i naprawę broni.
Oficerowie ci za powierzone im zadania odpowiadali przed Komendantem.
Nieco mniejsze trudności nastręczała produkcja broni drzewcowej, tj. pik
i kos, które miały stać się podstawowym uzbrojeniem rozbudowywanej armii
powstańczej52. Pierwszy transport nowo wyprodukowanej w Warszawie broni
Rada wysłała do oddziału gen. S. Woyczyńskiego już 27 kwietnia53. Potrzeby
armii przez cały czas były niemal nieograniczone. Z braku środków finansowych, a po części także materiałowych, produkcja pik i kos nigdy w pełni nie
zaspokoiła potrzeb54.
Jeszcze większe trudności występowały w dziedzinie produkcji armat. Po
drugim rozbiorze fabrykacja dział ustała niemal zupełnie. Jedną z pierwszych
decyzji Rady Wojennej z 21 kwietnia, uruchomiono ludwisarnię. Zadanie podjęcia produkcji powierzono ppłk. K. Szubalskiemu, doświadczonemu artylerzyście, byłemu profesorowi Szkoły Głównej Artylerycznej. Szubalski obowiązany
był skompletować pracowników ludwisarni oraz pokierować nimi w procesie
produkcji. Już 23 kwietnia, na wniosek Mokronowskiego, Rada przekazała na
rzecz ludwisarni kwotę 5 tys. zł55. Występowały jednak bardzo poważne braki
surowcowe. Do tego stopnia, że do 1 czerwca nie odlano ani jednej armaty. Koś50
AGAD, AKP, sygn. 252, k. 200; Względem zwrócenia broni z arsenału wydanej, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 30, 31; Urządzenie względem broni u obywatelów być mogącej i w czasie alarmu
skąd im dostarczoną będzie, 24 kwietnia. APK, T. 1, s. 41; T. Ko r z o n: Wewnętrzne dzieje…, T. 6,
s. 141, 142; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…, s. 146.
51
Przystawienie broni Kownackiemu nakazane, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 35. W Warszawie
funkcjonowały wtedy tylko dwie manufaktury produkujące broń palną jeszcze przed powstaniem,
ale w bardzo niewielkich ilościach. Rozbudowano je podczas insurekcji.
52
Journal dywizji…, 7 czerwca, s. 140; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…, s. 108—114,
116, 118. Odrzucając warstwę ideologiczną pracy tego wybitnego historyka, przyznać trzeba, że
jeśli chodzi o dzieje militarne insurekcji, to jest to jedna z najlepszych monografii.
53
Sesja Rady Zastępczej Tymczasowej, 27 kwietnia. APK, T. 2, s. 297.
54
A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…, s. 136, 137.
55
Asygnacya na zł 5000 na potrzeby ludwisarni, 23 kwietnia. APK, T. 1, s. 29. Jeszcze kilkakrotnie, na wniosek Mokronowskiego, Rada przekazywała środki finansowe niezbędne do zabezpieczenia produkcji armat.
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
51
ciuszko, rozkazem z 14 maja, polecił Komendantowi Księstwa Mazowieckiego
gen. S. Mokronowskiemu, aby do produkcji dział używał zbędnych dzwonów
kościelnych. Mokronowski zwrócił się w tej sprawie do prymasa. Ten w liście
pasterskim ogłoszonym 28 maja zwrócił się do proboszczów, by nie utrudniali
spisu dzwonów przez przedstawicieli Komendanta56. Dyrektor ludwisarni bezpośrednio podlegał Komendantowi i tylko przed nim odpowiadał57. Problemem
produkcji armat bardzo interesował się sam Naczelnik, liczna artyleria bowiem
miała wspomóc powstańczą piechotę, ubogo uzbrojoną w broń palną. Komendant Siły Zbrojnej obowiązany był składać Naczelnikowi okresowe raporty
w tej sprawie.
Oprócz odlewania dział oraz produkcji i napraw broni, ważnym ogniwem
dozbrojenia powstania była produkcja amunicji. Na początku powstania Mokronowski nałożył na dowódców poszczególnych regimentów obowiązek zaopatrzenia pułku w materiały potrzebne do wyrobu ładunków i podjęcia produkcji we własnym zakresie, w ilości 180 sztuk na żołnierza pieszego i 60 sztuk
na kawalerzystę. Nadwyżki miały być przekazywane do Arsenału58. Wkrótce
okazało się, że produkcja ta jest niewystarczająca. Z tego też względu Rada
zadecydowała o rozwinięciu produkcji w pomieszczeniach kilku kościołów
i klasztorów Warszawy. Wyrób broni rozpoczęto w maju. Amunicję karabinową
wyrabiano w pomieszczeniach przy kościele św. Krzyża, w szpitalu Dzieciątka
Jezus oraz w klasztorach Dominikanów, Obserwantów, Karmelitów, Trynitarzy
i Kapucynów. W produkcji uczestniczyli sami zakonnicy. Nadzór nad klasztorami produkującymi amunicję sprawował kpt. Franciszek Plewiński za pośrednictwem wyznaczonych przez Komendanta oficerów. Oficerowie ci odpowiadali
przed Komendantem za jakość i zabezpieczenie wyprodukowanych ładunków59.
Surowce i narzędzia potrzebne do wyrobu broni przydzielały władze wojskowe.
Pewne kłopoty nastręczała produkcja prochu, głównie z powodu braku siarki
i saletry. Już 3 maja Mokronowski polecił płk. K. Deyblowi utworzenie ko56
Michał Jerzy Książę Poniatowski. Obwieszczenie względem zlustrowania i użycia na potrzeby gwałtowne kraju Sreber i Dzwonów Kościelnych. Dan w Warszawie 28 maja 1794 r. W:
Kościół katolicki a powstanie kościuszkowskie. Zapomniana karta z dziejów insurekcji 1794 r. Wybór źródeł. Opracował A. Wolt a n ow s k i. Warszawa 1995, s. 97, 98; Journal dywizji…, 18 maja,
s. 131; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…, s. 200; K. B a u e r: Wojsko koronne…, s. 254.
57
T. Ko r z o n: Wewnętrzne dzieje…, T. 6, s. 31; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…,
s. 189; Id e m: Warszawa w powstaniu…, s. 110—112; K. B a u e r: Wojsko koronne…, s. 253—
255.
58
Journal dywizji…, 23 kwietnia, s. 117; A. Z a h o r s k i: Warszawa w powstaniu…, s. 100,
113.
59
Journal dywizji…, 10 maja, s. 127; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…, s. 248, 249,
252; Id e m: Warszawa w powstaniu…, s. 113; K. B a u e r: Wojsko koronne…, s. 257; P.P. G a ch:
Zakony w powstaniu kościuszkowskim. W: Sukmana i krzyż. Studia z dziejów insurekcji kościuszkowskiej. Red. J. Z ió ł e k. Lublin 1990, s. 164, 165. Ze względów bezpieczeństwa nie wolno było
wpuszczać nikogo z zewnątrz do pomieszczeń, w których odbywała się produkcja.
4*
52
Jarosław Dudziński
misji, mającej założyć „fabrykę prochową”. Oficerowie artylerii mieli 11 maja
zbadać przydatność na ten cel młyna na Pradze60. Nadzór nad największym
młynem prochowym na Golędzinowie z ramienia Komendanta sprawował ppłk
J.K. Lehman61. Wyprodukowany proch składowano w prochowni położonej między rogatkami powązkowskimi a wolskimi, ale także w paru innych magazynach. Część prochu musiała być składowana w pomieszczeniach zawilgoconych,
skoro Wydział Wojskowy 23 kwietnia zwracał na to uwagę Komendantowi, sugerując przeniesienie zapasów do „grobowców po klasztorach i kościołach”62.
Produkcja broni i amunicji miała dla sprawy powstania znaczenie podstawowe. Przez cały czas trwania insurekcji występowały w tym zakresie poważne
trudności zarówno organizacyjne, jak i materiałowe. Trzeba jednak przyznać,
że Komendant Siły Zbrojnej wywiązywał się ze swych obowiązków należycie,
zapewniając armii powstańczej środki do prowadzenia walki w stopniu co najmniej zadowalającym.
Wszystkie wyprodukowane rekwizyty wojenne Komendant był obowiązany przesyłać na żądanie Naczelnika bądź dowódców poszczególnych dywizji.
Najczęściej domagano się broni i amunicji, ale zdarzały się też zamówienia na
kociołki, koła do armat, kuźnie polowe itp.63 Nie brak było także wniosków
o uzupełnienia osobowe, np. o konkretnych oficerów czy wręcz całych oddziałów.
Pod nadzór Komendanta oddano również bezpieczeństwo mostu łączącego
Warszawę z Pragą. Po wyremontowaniu go i odnowieniu Rada Zastępcza poleciła Komendantowi wyznaczenie straży wojskowej potrzebnej do pilnowania
tego obiektu64.
Zakres obowiązków Komendanta przewidywał także jego nadzór nad organizacją i funkcjonowaniem lazaretów. Bezpośrednią kontrolę nad lazaretami
sprawowała Deputacja Lazaretowa65 podległa Komendantowi. Nakładało to na
niego dodatkowy obowiązek wyszukania odpowiednich budynków na cele szpitalne. Pod koniec powstania zorganizowano 9 lazaretów, w których przebywało
ogółem 2791 rannych. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w funkcjonowaniu lazaretu bądź nienależytej opieki nad chorymi Komendant pociągał do
A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…, s. 238.
K. B a u e r: Wojsko koronne…, s. 256.
62
Protokół pism Wydziału Wojskowego w Radzie Zastępczej do komendanta Ks. Mazowieckiego, 23 kwietnia. AGAD, Milit. Jabł., sygn. 117, k. 3; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…,
s. 248.
63
Np. Gen. lejt. J. Zajączek do Rady Najwyższej Narodowej, pod Chełmem, 31 maja. AGAD,
AKP, sygn. 252, k. 195, 196, pisze o prośbie Haumana do Mokronowskiego o trzy armaty. Gen.
lejt. J. Zajączek do gen. lejt. S. Mokronowskiego, Chełm, 1 czerwca. AGAD, Milit. Jabł.; J. Na d z ie ja: Generał Józef Zajączek 1752—1826. Warszawa 1975, s. 162 i nast.
64
Nakazany rachunek Kijeńskiemu z reperacji mostu, 7 maja. APK, T. 1, s. 118.
65
Journal dywizji…, 10 maja, s. 127; Uformowanie lazaretu generalnego, 27 kwietnia. APK,
T. 1, s. 60.
60
61
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
53
odpowiedzialności osoby winne zaniedbań. Zważywszy na trudności aprowizacyjne, lokalowe, małą liczbę lekarzy, a także ówczesny stan medycyny, należy
pozytywnie ocenić wysiłki Komendanta w tym względzie66.
Po zwycięskiej insurekcji z 17 i 18 kwietnia poważnym problemem stolicy
stali się różnego rodzaju szpiedzy. Osoby zatrzymane pod zarzutem szpiegostwa osadzano w więzieniu do czasu wyjaśnienia sprawy. Liczba podejrzanych
nieustannie rosła aż stała się problemem niemałej wagi. Z tego też względu
Rada Zastępcza, podczas sesji w dniu 12 maja, poleciła Komendantowi przesłuchiwanie domniemanych szpiegów. Utworzono Deputację do Indagowania
Szpiegów Cywilnych i Wojskowych67. Komendant miał wyznaczyć oficerów,
którzy zajęliby się tym problemem. Po przeprowadzeniu indagacji i stwierdzeniu, że szpiegostwo dotyczyło spraw cywilnych podejrzany miał być przekazany do Deputacji Indagacyjnej. Szpiegów wojskowych Komendant miał
odstawiać do sądów wojskowych68. Problem musiał być poważny, skoro dwa
dni później, na wniosek Komendanta, Rada delegowała do Mokronowskiego
Tomasza Kuśmirskiego i Tomasza Przytulskiego w celu indagacji osób podejrzanych o szpiegostwo. Miano też wyznaczyć osobne więzienie dla szpiegów69.
Podobnie rzecz się miała z dezerterami, których po przesłuchaniu należało odstawić do Warszawy, gdzie Komendant podejmował decyzję co do ich dalszych losów.
Organy pomocnicze Komendanta
Organem Komendanta mającym usprawnić proces dowodzenia, nadzorowania i kontroli była tzw. kwatera główna. W jej skład wchodzili adiutanci Komendanta. Szefem kwatery gen. Mokronowski mianował swego adiutanta mjr.
Pawła Hadziewicza. Najważniejszymi zadaniami szefa było współredagowanie rozkazów Komendanta, przyjmowanie korespondencji, raportów itp. Pisma
przychodzące Hadziewicz opracowywał, a następnie przedstawiał Mokronowskiemu. Nadzorował także dziennik rozkazów Komendanta. W jego imieniu
opracowywał zalecenia i dyspozycje, które były ekspediowane do jednostek.
Journal dywizji…, 25 maja, s. 133, 134.
AGAD, AKP, sygn. 247, k. 61—65v.; Egzamin szpiegów komendantowi polecany, 12 maja.
APK, T. 1, s. 141, 142; W. B a r t el: Ustrój władz…, s. 51.
68
Więcej na ten temat A. Lit y ń s k i: Proces karny insurekcji 1794. Katowice 1983, s. 33.
69
Dodanie osób cywilnych do egzaminowania szpiegów, 14 maja; Dodanie osób do Deputacji indagacyjnej szpiegów, 16 maja. APK, T. 1, s. 149, 158, 159. Kuśmirskiego zastąpił wkrótce
Kazimierz Przemkowski. Dnia 16 maja do indagacji szpiegów Rada dokooptowała jeszcze Józefa
Domańskiego.
66
67
54
Jarosław Dudziński
Pozostali adiutanci rozwozili wydane rozkazy, ale też pomagali przy redagowaniu pojedynczych ordynansów. Ponadto zawsze stanowili świtę Komendanta
w czasie inspekcji jednostek, obwarowań itp.
Organem pomocniczym kwatery głównej była kancelaria, na czele, której
stał mjr Krasowski. W skład kancelarii wchodzili pisarze i kopiści, których
miał wydelegować między innymi Regiment Gwardii Pieszej Koronnej spośród „furierów lub unteroficerów umiejących dobrze pisać”70. To tu sporządzano wszelkie dokumenty (wraz z kopiami) pochodzące od Komendanta i stąd
one wychodziły. Kancelaria prowadziła dziennik korespondencji, jednocześnie
archiwizując korespondencję przychodzącą. Ilość korespondencji, jaka przechodziła przez kancelarię, była ogromna. Trzeba podkreślić, że kancelaria prowadzona była wzorowo, a Komendant w każdej chwili miał dostęp do wszystkich
potrzebnych dokumentów.
Kwatera główna dysponowała kasą generalną, którą kierował płk Jan Krystian Gracz, będąc równocześnie generalnym audytorem. Do pomocy miał
trzech kwatermistrzów.
Kwatera główna początkowo miała swą siedzibę w pałacu „Pani Krakowskiej” — Izabeli Branickiej, potem zaś w Arsenale71. Garnizon warszawski obowiązany był codziennie przeznaczyć 32 żołnierzy do pełnienia wart i obsługi
kwatery72.
Instytucją mającą ułatwić i usprawnić Komendantowi bezpośrednie dowodzenie garnizonem była służba dyżurna. W kwaterze głównej służbę pełniło
trzech oficerów dyżurnych. Do ich obowiązków należał bieżący nadzór nad codzienną służbą w garnizonie, w tym warty, odwachy itp. Kontrolę zewnętrznych posterunków sprawował major dujours, powołany rozkazem Komendanta 5
maja. Oficerowie dyżurni odgrywali także ważne role w przypadku alarmu73.
Zakończenie
Powstanie kościuszkowskie trwało nieco ponad siedem miesięcy. Warszawa
od samego początku stanowiła główny ośrodek insurekcji. To tu koncentrował
się główny wysiłek organizacyjny i materiałowy. Zakres nałożonych obowiąz Journal dywizji…, 22 kwietnia, s. 116.
A. Z a m oy s k i: Ostatni król…, s. 283. Siostra króla Stanisława Augusta, żona hetmana,
kasztelana krakowskiego Jana Klemensa Branickiego (zm. 1771), przyjęła tytuł Madame de Cracovie z racji urzędu, jaki piastował mąż.
72
Journal dywizji…, 25 kwietnia, s. 117, 118; W. M i k u ł a: Obrona Warszawy…, s. 40—42.
73
Journal dywizji…, 30 kwietnia, 2 maja, 5 maja, s. 121, 123, 124; W. M i k u ł a: Obrona
Warszawy…, s. 42, 43.
70
71
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
55
ków, zagrożenie militarne stolicy, trudności materiałowo-aprowizacyjne, a także ciągła walka polityczna, jaka miała miejsce w powstańczej Warszawie, sprawiały, że stanowisko Komendanta Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego było
bardzo trudne, odpowiedzialne, wymagające silnego charakteru i odporności.
Komendant musiał być przede wszystkiem energicznym człowiekiem, wymagającym od siebie i innych, umiejącym egzekwować wydawane polecenia, doświadczonym i sprawnym organizatorem, znającym dogłębnie specyfikę i potrzeby armii. Musiał też wykazywać określone zdolności militarne. Czy generał
Mokronowski sprostał postawionym mu zadaniom? Czy dobrze przysłużył się
insurekcji? Czy wykorzystał wszystkie posiadane możliwości? Na tak postawione pytania należy odpowiedzieć pozytywnie.
Generał lejtnant Stanisław Mokronowski na stanowisku Komendanta urzędował od 18 kwietnia do 14 czerwca. W czasie piastowania powierzonego mu
urzędu zorganizował zręby powstańczej armii na terenie Warszawy i Księstwa
Mazowieckiego. Powstawały nowe jednostki, które pod nadzorem Komendanta
były szkolone, ale także ekwipowane, zarówno w broń, jak i inne potrzebne
rekwizyty. Przez cały czas sprawowania funkcji przez Mokronowskiego trwały
intensywne prace przy umocnieniu Warszawy. Postępowała naprawa i produkcja
broni. Czyniono starania mające na celu podjęcie produkcji armat. Niemałą rolę
odegrał Komendant w militarnym zabezpieczeniu Warszawy, desygnując stosowne siły na najbardziej zagrożone odcinki frontu. Trudno w pełni zgodzić się
z J. Koweckim czy A. Zahorskim74, że z racji swych poglądów Rada i Mokronowski nie angażowali się w organizację pospolitego ruszenia, a wręcz blokowali zapał obywateli, wszelkimi sposobami osłabiając siły insurekcji, mając za
jedyny cel obronę króla i szlachty. Wydaje się, że wspomniani autorzy nie brali
pod uwagę specyfiki powstańczej w Warszawie, kłopotów politycznych Rady
w toczonej walce politycznej, z czym wiązało się niewątpliwie przesunięcie
priorytetów organizacyjnych. Należy pamiętać, że zarówno RZT, jak i Mokronowski organizowali powstanie niemal od nowa. To prawda, że Mokronowski
nie realizował swych obowiązków z zapałem rewolucyjnym, jak tego oczekiwali jakobini. Pewnych zamierzeń nie mógł osiągnąć, a na inne nie pozwalały mu
poglądy i wyznawany przez niego system wartości. Jednakże nie można z tego
powodu deprecjonować jego zaangażowania w sprawę powstania i zasług, jakie
dlań położył. Chociaż nie był tak dobrym organizatorem, jak Orłowski — choć
był o wiele lepszym od niego dowódcą liniowym — nie sposób nie zauważyć
tego, co zrobił. Prawdą jest, że nie dokonał wszystkiego, że Orłowskiego czekała jeszcze ogromna praca, ale przecież i następcy Mokronowskiego nie wszystkie przedsięwzięcia się udały, czy to z uwagi na braki materiałowe, czy też
z powodu nieudolności bądź złej woli człowieka. Dlatego też, mając to wszyst74
Por. J. Kowe ck i: Pospolite ruszenie…, s. 195; A. Z a h o r s k i: Uzbrojenie i przemysł…,
s. 146 i nast.
56
Jarosław Dudziński
ko na względzie, należy stwierdzić raz jeszcze, że Mokronowski na stanowisku
Komendanta Siły Zbrojnej m. Warszawy i Księstwa Mazowieckiego na miarę
swych możliwości sprostał postawionym mu zadaniom i dobrze przysłużył się
insurekcji 1794 r.
Jarosław Dudziński
Der Kommandant der Streitkräfte des Masowischen Fürstentums
unter der Macht des Interimsersatzrates zur Zeit
der Kościuszko-Insurrektion 1794
Zu s a m m e n f a s s u n g
Im Jahre 1794 ist in Polen ein nationaler Aufstand gegen die Einmischung der Nachbarstaaten, und besonders Russlands, in polnische Angelegenheiten ausgebrochen. Nach der Befreiung Warschaus wurde am 19. April der Interimsersatzrat (RZT) gegründet. Zu wichtigsten Aufgaben der neuen Macht gehörten die Organisation der Armee, deren Ausbildung und Versorgung
und auch die Verteidigung der Hauptstadt, die schon von allem Anfang an das Hauptzentrum
der Insurektion war. Für die Erfüllung von diesen Aufgaben war der neu ernannte Kommandant
der Streitkräfte des Masowischen Fürstentums, General Stanisław Mokronowski, verantwortlich.
Zahlreiche Pflichten, militärische Gefahr für die Hauptstadt und Verpflegungsschwierigkeiten
verursachten, dass der Posten des Kommandanten sehr schwierig und verantwortungsvoll war
und einen starken Charakter und Widerstandsfähigkeit beanspruchte.
Der Generalleutnant Stanisław Mokronowski bekleidete seinen Posten vom 18. April bis
zum 14. Juni 1794. In der Zeit organisierte er die aufständische Armee auf dem Gebiet von Warschau und von dem Masowischen Fürstentum. Man arbeitete damals intensiv bei Befestigungen
der Hauptstadt, man produzierte und reparierte die Waffe und versuchte die Kanonenproduktion einzuführen. Der Kommandant spielte auch erhebliche Rolle bei militärischen Absicherung
Warschaus.
Man muss feststellen, dass Mokronowski seiner Pflichten an der Stelle des Kommandanten
der Streitkräfte der Stadt Warschau und des Masowischen Fürstentums gerecht wurde und der
Insurektion 1794 einen guten Dienst erwies.
Jarosław Dudziński
A commanding officer of the armed forces of Mazowieckie Duchy
under the ruling of Rada Zastępcza Tymczasowa in the period
of Kościuszko insurrection in 1794
Su m m a r y
In 1794 the national raising against the interference into Polish affairs by neighbouring countries, mainly Russia, broke out in Poland. After freeing Warsaw on April 19, Rada Zastępcza
Komendant Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego...
57
Tymczasowa (RZT) was created. One of the most important tasks of new authorities was the
organization of the army, its training and equipment, as well as the defense of the capital which,
from the very beginning constituted the main centre of insurrection. In order to provide a proper
performance of all these tasks, the commanding officer of the armed forces of Mazowieckie
Duchy was appointed, nominating general Stanisław Mokronowski to this position. The scope
of imposed duties, military threat of the capital, and material-approvising difficulties made the
position of the commanding officer of the armed forces of Mazowieckie Duchy very difficult,
responsible, requiring a strong character and resistance.
General leutenant Stanisław Mokronowski was the commanding officer from April 18 to
June 14 1794. Within this period he organized the foundations of insurrectionary army in the
territory of Warsaw and Mazowieckie Duchy. Intensive works aimed at strengthening Warsaw
took place when he fulfilled the function of the commanding officer. The repair and production
of weapons progressed. The attempts aiming at gun production started. He played a significant
role also in a military Warsaw prevention.
Taking all this into account, one should confirm that Mokronowski as a commanding officer
of armed forces of Warsaw and Mazowieckie Duchy, dealt with all tasks successfully and well
served the insurrection in 1794.