[5a]__Autoreferat_Kacperczyk 2016

DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
5a.
AUTOREFERAT
1. Imię i Nazwisko — Anna Kacperczyk
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe
1995 — magister socjologii, Instytut Socjologii, Uniwersytet Łódzki, praca magisterska pod
kierunkiem dr W. A. Rostockiego pt. „Śmierć i umieranie w polskich warunkach kulturowych –
na przykładzie analizy konkretnego przypadku. Opieka paliatywna na terenie Łodzi”
2001 — doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologia, nadany uchwałą Rady
Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego dn. 24 września 2001,
rozprawa doktorska pt. „Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej”,
promotor dr hab. Bohdan Dudek, prof. UŁ.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych.
1999–2000
— asystent w Katedrze Socjologii Wsi i Miasta, Wydział EkonomicznoSocjologiczny, Uniwersytet Łódzki.
2000–2010
— wykładowca w Wyższej Szkole Kupieckiej w Łodzi; Katedra Socjologii i
Psychologii; w tym w latach 2006–2010 — Dziekan Wydziału Socjologii WSzK.
Od 2002 roku — adiunkt w Katedrze Metod i Technik Badań Społecznych, Instytut Socjologii,
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki.
4. Osiągnięcie naukowe zgodnie z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach
naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze
zm.):
a) tytuł osiągnięcia naukowego:
SPOŁECZNE ŚWIATY. TEORIA – EMPIRIA – METODY BADAŃ. NA PRZYKŁADZIE SPOŁECZNEGO
ŚWIATA WSPINACZKI
b) autor, tytuł publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzent wydawniczy:
Kacperczyk Anna, Społeczne światy – teoria – empiria – metody badań. Na przykładzie analizy
społecznego świata wspinaczki, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016, ss. 763,
ISBN 978-83-7969-714-4 (monografia); recenzent wydawniczy: prof. UW dr hab. Grażyna
Woroniecka.
1
c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich
ewentualnego wykorzystania.
Wstęp – kontekst i motywy podjęcia pracy
POCZĄTKI. ŁÓDZKA SZKOŁA METODOLOGICZNA
Od ponad 20 lat jestem związana z Katedrą Metod i Technik Badań Społecznych w
Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego – najpierw jako magistrantka, pisząca pracę o
śmierci i umieraniu w polskich warunkach kulturowych na podstawie etnografii oddziału
hospicyjnego mieszczącego się na terenie domu pomocy społecznej dla przewlekle chorych1;
potem jako doktorantka próbująca przyjrzeć się szerzej problematyce wsparcia społecznego
realizowanego przez instytucje opieki paliatywnej i hospicyjnej w Polsce2 . Wspominam o
tych wczesnych etapach mojej drogi naukowej, ponieważ właśnie one wyznaczyły moje
zainteresowania poznawcze oraz wyobrażenia na temat tego jak powinno przebiegać badanie
naukowe, i to one ostatecznie uformowały mnie jako badacza społecznego.
Moje podejście do procesu badawczego silnie formatowane było przez łódzką szkołę
metodologiczną3 – grupę badaczy skupionych wokół profesora Jana Lutyńskiego, którego ja
sama nie znałam osobiście, ale który oddziaływał na nas – młodych adeptów socjologii –
poprzez swoje teksty oraz żywy przekaz zapośredniczony przez jego uczniów i
współpracowników, a moich nauczycieli – Zygmunta Gostkowskiego, Ilonę Przybyłowską,
Annę Kubiak, Włodzimierza A. Rostockiego, Marię Szymczak, Pawła Daniłowicza, a także
żonę profesora – Krystynę Lutyńską.
Jakie poglądy łączyły metodologów z łódzkiego ośrodka? Przede wszystkim
koncentrowali się oni na badaniach empirycznych i studiach z zakresu metodologii nauk
społecznych, rozwijając nurt badań nastawionych na weryfikację wartości poznawczej
różnych technik i narzędzi badawczych. Wynikało to z przekonania, że o wartości badań
socjologicznych decyduje docieranie do rzetelnych i wiarygodnych informacji (Kubiak,
Krzewińska 2015: 140). Dla Jana Lutyńskiego metodologia miała wymiar empiryczny, a
próby doskonalenia procesu badawczego opierały się na wynikach konkretnych badań o
celach metodologicznych. Tym podstawowym celem metodologicznym dla Lutyńskiego było
1
Anna Kacperczyk (1995) Śmierć i umieranie w polskich warunkach kulturowych. Na przykładzie analizy konkretnego
przypadku – opieka paliatywna na terenie Łodzi, niepublikowania praca magisterska, Archiwum Instytutu Socjologii UŁ, Łódź,
ss. 132.
2
Anna Kacperczyk (2006) Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej, Łódź: Wydawnictwo UŁ, ss. 304.
3
Patrz: Anna Kubiak, Aneta Krzewińska (2015) Wkład łódzkiej socjologii do wiedzy o społeczeństwie i metodologii badań
społecznych. Instytut Socjologii oraz Katarzyna Grzeszkiewicz-Radulska, Aneta Krzewińska (2015) O tym, jak napisać biografię
naukową (łódzka szkoła metodologiczna) oraz Aneta Krzewińska (2015) Łódzka szkoła metodologiczna w narracji „świadków”.
2
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
doskonalenie warsztatu badawczego socjologii, „konstruowanie bardziej adekwatnych i
pewnych technik i procedur w badaniach” (Gostkowski 1966: 66). Interesowały go przy tym
różne typy badań i różne techniki zbierania danych: badania monograficzne, oparte
na dokumentach osobistych, badania ankietowe, wywiad kwestionariuszowy, autorejestracja
(Lutyński 1969; Kubiak, Krzewińska 2015). Bardzo wyraźny jest tu nacisk na podnoszenie
świadomości epistemologicznej oraz metodologicznej badacza, a także staranie, by badanie
empiryczne wiązało się zawsze z głębszymi przemyśleniami na temat tego jakie problemy i w
jaki sposób ma ono rozwiązywać. Równie ważne są sprawy metodyczne oraz rozstrzygnięcia
praktyczne związane z prowadzeniem badań terenowych, adekwatnością zastosowanego
instrumentarium badawczego oraz postawą etyczną badacza.
ROLA BADACZA W PROCESIE WYTWARZANIA WIEDZY – ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE
W tle wszystkich moich przedsięwzięć empirycznych zawsze obecna była refleksja
podejmowana przez łódzką szkołę metodologiczną na temat roli i miejsca badacza w procesie
badawczym oraz wpływu jego osoby na generowane dane i uzyskiwane wyniki badań.
Problematyka ta wyznaczyła również moje zainteresowania metodologiczne oraz wrażliwość
na punkcie usytuowania badacza względem badanych przez siebie osób i studiowanych
zjawisk. Temat ten podjęłam w kilku artykułach: 2007 – Badacz i jego poszukiwania w
świetle Analizy Sytuacyjnej Adele E. Clarke; 2012 – Badacz i jego ciało w procesie zbierania i
analizowania danych – na przykładzie badań nad społecznym światem wspinaczki; 2014 –
Autoetnografia – technika, metoda, nowy paradygmat. O metodologicznym statusie
autoetnografii oraz ostatecznie w przedstawionej do oceny rozprawie habilitacyjnej.
W prowadzonych przeze mnie badaniach opieram się na kilku założeniach
epistemologicznych dotyczących istoty procesu poznawczego oraz roli badacza w
wytwarzaniu wiedzy. Są to założenia: (1) o obecności podmiotu poznającego w procesie
wytwarzania wiedzy; (2) o zmysłowym (cielesnym) charakterze procesu poznawczego; (3) o
językowym (pojęciowym) charakterze badań społecznych, oraz (4) o konstruktywistycznym
charakterze studiów etnograficznych. Założenia te wyznaczają zasadniczo moje rozumienie
własnej aktywności badawczej i silnie oddziałują na jej efekty. Badanie naukowe traktuję jako
proces prowadzony przez posługujący się językiem podmiot poznający, który za pomocą
własnego ciała wchodzi w interakcje z przedmiotami swojego badania i usiłuje
(zre)konstruować obraz jakiegoś szczególnego obszaru lub fragmentu rzeczywistości
społecznej, odsłonić pojawiające się w nim prawidłowości, ujawnić rządzące nim prawa i
wypowiedzieć je w zrozumiałym dla innych języku.
3
SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM – TEORETYCZNA PODSTAWA PRACY
Rozważania podjęte w mojej pracy mieszczą się w paradygmacie socjologii
interpretatywnej, w nurcie interakcjonizmu symbolicznego. Oznacza to, że przyjmuję typowe
dla tego podejścia założenia dotyczące ontologii życia społecznego. Owe założenia
teoretyczne obejmują następujące przekonania: (1) że rzeczywistość społeczna jest
nieustannie wytwarzana w procesach symbolicznej interakcji pomiędzy uczestnikami życia
społecznego; (2) że ma ona charakter procesualny; (3) że jednostki działają w stosunku do
przedmiotów na podstawie przypisywanych im znaczeń; (4) że znaczenia przedmiotów są
konstruowane w interakcjach społecznych oraz nieustannie re-interpretowane w sytuacji
działania (Blumer 2007:41; por. też: Hałas 1987, 1994, 2006 oraz Hałas, Konecki 2005).
Bardzo bliska jest mi tradycja badawcza szkoły chicagowskiej, wraz z jej bardziej
współczesnymi kontynuacjami i rozwinięciami (na przykład w pracach Anselma L. Straussa,
Howarda S. Beckera, Adele E. Clarke czy Roberta Prusa). Zakłada ona szczególną wizję
uprawiania socjologii empirycznej, w ramach której badacz podejmuje bezpośrednią
obserwację rzeczywistości społecznej i z nastawieniem pragmatycznym podchodzi do
różnych przestrzeni, w których bytują ludzie. Logika działania naukowego oraz
teoretyzowanie zostają tutaj zaprzężone do rozwiązywania konkretnych problemów
społecznych oraz działań praktycznych w oparciu o doświadczenie empiryczne. Empiria
oznacza tu zawsze pracę w terenie, przebywanie wśród badanych, życie ich życiem
(przynajmniej przez jakiś czas), wyjście poza własną strefę komfortu w stronę doświadczania
światów Innego (Wyka 1993). Z takiego podejścia wyrastają moje własne wyobrażenia na
temat roli i powinności socjologa w terenie oraz wizja samego procesu badania.
Cele naukowe pracy
TEORIA ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH JAKO SPOSÓB OGLĄDU RZECZYWISTOŚCI
Prezentowane przedsięwzięcie badawcze oraz jego efekt w postaci książki Społeczne
światy. Teoria – empiria – metody badań. Na przykładzie świata wspinaczki wyrastają przede
wszystkim
z
pragnienia
lepszego
zrozumienia
teorii
światów
społecznych
oraz
zarekomendowania tego podejścia do oglądu i badania współczesnej rzeczywistości
społecznej 4 . Problematyka ta dotyka ważnej z punktu widzenia teorii socjologicznej oraz
4
Teoria ta została stworzona przez socjologów ze szkoły chicagowskiej: Paula G. Creseya (1932), Roberta E. Parka (1952),
Everetta C. Hughesa (1958, 1971); Herberta Blumera (1969) a rozwinięta przez ich kontynuatorów i intelektualnych
spadkobierców Tamotsu Shibutaniego (1955), Anselma L. Straussa (1987, 1993); Howarda S. Beckera (1960, 1974, 1976,
1982); Adele E. Clarke (1985, 1990, 1991, 2005); Susan Leigh Star (1989); Joan Fujumura (1988, 1996, 1997); Carolyn L.
Wiener (1981); Roba Klinga i Elihu M. Gersona (1977, 1978); Davida R. Unruh’a (1979); Krzysztofa T. Koneckiego (1998, 2005).
4
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
metodologii badań społecznych kwestii. Chodzi o to, jakie całości społeczne – jak wydzielane
i jak identyfikowane przez badaczy – powinniśmy studiować, jeśli chcemy dostarczać
adekwatnego opisu rzeczywistości społecznej i zrozumieć toczące się w niej procesy.
Sposoby konceptualizacji bazujące na tradycyjnych kategoriach socjologicznych,
takich jak: grupa społeczna, organizacja czy społeczność lokalna – okazują się zbyt
ograniczone i z trudem oddają dynamikę, płynność, zmienność oraz ogromne zróżnicowanie
współczesnych form życia społecznego. Kategoria świata społecznego przychodzi tu z
pomocą, ponieważ opisuje szczególny typ całości społecznej (entity), który nieustannie
ewoluuje, dynamicznie się zmienia, nie posiada wyraźnych granic, a jednocześnie dla
uczestników stanowi stabilne uniwersum komunikacyjne, w ramach którego mogą oni
podejmować określone działanie oraz podzielać wspólną wizję tego, jak je wykonywać. Świat
społeczny stanowi kulturowe uniwersum samoorganizujące się wokół działalności
podstawowej (primary activity), którą łatwo wskazać i zidentyfikować, a która staje się
kluczowa dla kształtowania tożsamości uczestników, podejmowanych przez nich aktywności
oraz praktyk dyskursywnych.
Próby uporządkowania teorii światów społecznych podejmowałam od 2004 roku 5 .
Opublikowałam kilka artykułów na ten temat – najważniejszy z nich to Zastosowanie
koncepcji społecznych światów w badaniach empirycznych (2005a), następnie Społeczne
światy i areny a problem zmiany organizacyjnej (2007), oraz Badanie dyskursu jako sposób
rekonstruowania granic tożsamości zawodowej (2007). Byłam także pomysłodawczynią oraz
redaktorem wydawniczym monografii
6
ukazujących się w „Przeglądzie Socjologii
Jakościowej”, które wiązały się z problematyką światów społecznych
7
oraz przejść
5
Otwierał ten proces wygłoszony przeze mnie referat: Zastosowanie koncepcji społecznych światów w badaniach
empirycznych – na XII Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym w Poznaniu (15-18.09.2004).
6
W latach 2007-2010 na łamach „Przeglądu Socjologii Jakościowej” ukazało się siedem monografii, w tym jedna w serii
„Światy społeczne” oraz sześć w serii „Becoming”.
7
Ostatecznie udało się wydać jedynie pierwszą z zaplanowanego cyklu monografii poświęconych światom społecznym. Była to
praca Karoliny Słowińskiej pt. Społeczny świat hodowców gołębi pocztowych, do której napisałam wstęp redaktorski:
(Kacperczyk 2010b). Z przyczyn formalnych podjęliśmy w Redakcji decyzję o niepublikowaniu dalszych pozycji
monograficznych i skoncentrowaliśmy się na spójnej wizji „PSJ” jako czasopisma publikującego artykuły.
5
statusowych i nabywania nowych tożsamości8. Napisałam także kilka haseł odwołujących się
do teorii światów społecznych do Słownika socjologii jakościowej (2012b-f)9.
Od 2007 roku moje starania przybrały formę analizy konkretnego obszaru
substantywnego – świata wspinaczki. Rozumiałam to tak, że jeśli zamierzam się wypowiadać
na temat teorii światów społecznych – muszę to zrobić zwracając się ku konkretnym danym
empirycznym. Nie mogą być to dane szczątkowe lub zapośredniczone przez kogoś innego, ale
powinnam dotrzeć do nich sama i mieć kontrolę nad procesem ich zbierania. Powinnam więc
wejść w jakiś społeczny świat i go intensywnie badać. Jedynie z tej pozycji jestem w stanie
wiarygodnie odnosić się do tego, co podsuwa teoria oraz łączyć teorię, metodę i empirię.
Wychodziłam z założenia, że nie można zaprezentować teorii bez odnoszenia jej do
konkretnych danych – tak samo jak nie sposób pokazać obszaru substantywnego bez
odwołania do zastosowanej metodologii oraz stojącej za nią epistemologii. Zgodnie z
podejściem interakcjonistycznym teoria, empiria i metody badań stanowią jedną
nierozerwalną całość, jedno spójne postępowanie, którego elementy pozostają ze sobą
splecione i ustawicznie się ze sobą przenikają10.
Analiza prezentowana przeze mnie w książce Społeczne światy. Teoria – empiria –
metody badań. Na przykładzie społecznego świata wspinaczki stanowi rezultat siedmioletnich
badań terenowych prowadzonych od marca 2007 roku do grudnia 2014 roku w środowisku
wspinaczy i „ludzi gór”. Moim celem było badanie i opis tego konkretnego środowiska
społecznego, ale jednocześnie, na bazie studiowanego przypadku, miałam nadzieję
dowiedzieć się czegoś więcej na temat społecznych światów w ogóle, a także podjąć refleksję
nad efektywnymi metodami ich studiowania. Analiza realizuje więc kilka celów
poznawczych.
8
W ramach tej serii ukazały się pozycje (1) Krzysztofa T. Koneckiego (2007) Nowi pracownicy a kultura organizacyjna
przedsiębiorstwa. Studium folkloru fabrycznego; (2) Kamili Hernik (2007) Doświadczenie konwersji przez studentów Wydziału
Aktorskiego Akademii Teatralnej w Warszawie. Wpływ instytucji edukacyjnych; (3) Łukasza Marciniaka (2008) Stawanie się
nauczycielem akademickim. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna; Izabeli Ślęzak (2009) Stawanie się poetą. Analiza
interakcjonistyczno – symboliczna; Piotra Bielskiego (2009) Rolnictwo ekologiczne jako zawód i powołanie. Studium
tożsamości, organizacji i potencjału rozwojowego polskich rolników ekologicznych; oraz Piotra Millera (2010) Konstruowanie
tożsamości ratownika górskiego. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna.
9
Były to hasła: Arena, Legitymizacja, Obiekt graniczny, Świat społeczny oraz Teoria światów społecznych [w:] Słownik Socjologii
Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Wydawnictwo Diffin, Warszawa 2012, strony odpowiednio: 29-32; 162-163;
192; 276-278 oraz 295-297.
10
W omawianej książce Społeczne światy… te trzy wymiary – teorii, empirii oraz metodologii – zostały rozdzielone dla celów
analitycznych oraz dla bardziej uporządkowanej prezentacji wywodu: część empiryczna to rozdziały drugi, trzeci i czwarty,
część teoretyczna – to pierwszy i piąty, część metodologiczna to rozdziały szósty i siódmy.
6
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
1. CEL EKSPLORACYJNY – OPIS ŚWIATA WSPINACZY
Przede wszystkim moja analiza stanowić miała pogłębioną eksplorację wybranego
społecznego świata – świata wspinaczy. Interesowało mnie jakie procesy, działania i
interakcje pojawiają się w tym świecie i podtrzymują jego trwanie. Chciałam opisać jego
specyfikę i niepowtarzalność, osadzenie w ramach czasoprzestrzennych i historyczne
przemiany, pojawiające się w nim problemy i sposoby ich rozwiązywania.
2. CEL TEORETYCZNY – PRÓBA ROZBUDOWY TEORII ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH
Po drugie, badanie świata wspinaczy miało dać możliwość rozbudowania i
uszczegółowienia samej teorii światów społecznych jako szczególnego sposobu oglądu
rzeczywistości społecznej. Rozstrzygnięcia te miały w moim zamyśle poszerzać obszar
badawczy i analityczny obecnych teorii socjologicznych o rozbudowaną teorię społecznych
światów i aren, a jednocześnie zaświadczać o jej możliwościach aplikacyjnych.
3. CEL METODOLOGICZNY – NAMYSŁ NAD METODAMI BADANIA ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH
Podjęłam także refleksję o charakterze epistemologicznym oraz metodologicznym
usiłując odpowiedzieć na fundamentalne pytanie: jak badać światy społeczne. Idea
pogłębionego studiowania wybranego świata społecznego miała pozwolić na ocenę
przydatności różnych technik otrzymywania materiałów oraz strategii badawczych
pomocnych w tym zadaniu.
METODY OTRZYMYWANIA DANYCH I STRATEGIE ANALITYCZNO-BADAWCZE
Prezentowane badanie zostało zrealizowane według zasad i procedur metodologii
teorii ugruntowanej. Dane, zbierane były od marca 2007 roku do grudnia 2014 przy
wykorzystaniu wielu różnych strategii badawczych. Wiodącą metodą badawczą była
etnografia, na którą składały się obserwacje prowadzone w miejscach, w których
podejmowana jest aktywność wspinaczkowa (rejony skałkowe i górskie w Polsce, sztuczne
ścianki wspinaczkowe, kluby górskie na terenie Polski) oraz wywiady ze wspinaczami oraz
działaczami klubów górskich i organizacji alpinistycznych. Obserwacja uczestnicząca
obejmowała sytuacje: kursu wspinaczki skalnej, wykładów na temat wspinania, prezentacji
publicznych i pokazów slajdów relacjonujących wyprawy górskie, treningów na sztucznych
ściankach wspinaczkowych, kursu autoasekuracji i autoratownictwa oraz weekendowego
wspinania na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, w Rudawach Janowickich i w Tatrach.
Symultanicznie, a niekiedy wymiennie w sytuacjach tych prowadziłam obserwację
uczestniczącą oraz autoobserwację, realizując równolegle zapis etnograficzny i/lub
7
autoetnograficzny. Efektem podejmowanego procesu obserwacji były notatki terenowe lub
bardziej rozbudowane sprawozdania z obserwacji.
Podczas obserwacji występowałam zazwyczaj w roli adepta – kursantki, która uczy się
wspinania, a z czasem w roli partnerki do treningu (podczas samego wspinania), koleżanki
klubowej (podczas spotkań w klubie górskim), członka klubu górskiego (na walnym
zebraniu), osoby zainteresowanej tematyką górską i wspinaczkową (podczas prezentacji i
pokazów slajdów w różnych klubach górskich). W terenie spędziłam ponad 800 godzin,
uzyskując ponad 300 dokumentów (sprawozdań z obserwacji, notatek terenowych) będących
przedmiotem dalszej analizy. Ponadto realizowałam nagrania wideo sytuacji wspinania, oraz
analizę zastanych materiałów audio-wizualnych.
Ponadto zgromadziłam 30 pogłębionych wywiadów swobodnych ze wspinaczami
uprawiającymi różne odmiany wspinania (wspinaczkę skalną, taternictwo, alpinizm,
himalaizm, himalaizm zimowy, wspinaczkę wielkościanową; wspinanie w lodzie oraz
drytooling) reprezentującymi różny poziom zaawansowania wspinaczkowego: od (a)
wspinaczy-amatorów
zajmujących
się
wspinaniem
czysto
rekreacyjnie,
przez
(b)
profesjonalnych hobbystów, czyli osoby o dużej maestrii wspinaczkowej, posiadające
osiągnięcia sportowe i organizacyjne, będące instruktorami alpinizmu, którzy wspinaniu
poświęcili znaczną część swojego życia, ale którzy mimo to nie żyją ze wspinania i nie
zarabiają na nim, traktując je jako hobby – aż po (c) wspinaczy zawodowych, dla których
wspinaczka stanowi główne lub jedyne źródło utrzymania (zawodnicy kadry narodowej lub
współorganizatorzy mistrzostw świata we wspinaczce).
Ważnym rodzajem danych wywoływanych w trakcie procesu badawczego były także
realizowane przeze mnie nagrania audio oraz sprawozdania ze spotkań klubowych,
publicznych pokazów slajdów oraz wykładów prowadzonych klubach górskich w ramach ich
działalności szkoleniowej i popularyzatorskiej. Materiały te obejmowały 33 wykłady na temat
działalności wspinaczkowej organizowane przez kluby górskie oraz 23 pokazy slajdów
prezentowane przez wspinaczy.
Znakomitą większość materiałów poddanych analizie stanowiły dane zastane.
Obejmowały one wszelkiego rodzaju publikacje odnoszące się do wspinania: książki
poświęcone tematyce gór i wspinaczki, opowiadania, autobiografie i biografie znanych
wspinaczy, monografie dotyczące dziejów alpinizmu i taternictwa, encyklopedie górskie,
leksykony alpinizmu i słowniki wspinaczkowe, podręczniki wspinaczki i opracowania
poświęcone aktywności górskiej, teksty szkoleniowe i instruktażowe, przewodniki
wspinaczkowe, mapy i skałoplany, oficjalne sprawozdania z ekspedycji i wypraw górskich,
8
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
dokumenty statutowe klubów górskich i organizacji związanych z działalnością górską,
artykuły i wywiady zawarte w publikacjach periodycznych i magazynach wspinaczkowych
(„Taternik”, „Góry”, „Magazyn Górski”, „Gazeta Górska”, „Alpinist”, „Climbing”,
„Rock&Ice”, „Urban Climbing”). Wykorzystywałam także elementy netnografii – śledząc
portale wspinaczkowe oraz wspinaczkowe fora dyskusyjne oraz blogi prowadzone przez
wspinaczy. Aby uzyskać stały dostęp do wydarzeń bieżących śledziłam informacje
pojawiające się w sieciach społecznościowych dotyczące świata wspinania.
Całość zebranych materiałów poddawana była analizie zgodnie z procedurami
metodologii teorii ugruntowanej. Metodologia ta polegająca na generowaniu teorii dotyczącej
badanego zjawiska w oparciu o systematycznie gromadzone i analizowane dane empiryczne
(Glaser, Strauss 2009: 23; Glaser 1978: 2, Strauss 1987; Charmaz 2009) – stanowiła oś całego
procesu analizy i jego zasadniczą podstawę.
Osiągnięte wyniki
Osiągnięte wyniki zaprezentuję porządkując je według kryterium postawionego celu
analizy.
1. CEL EKSPLORACYJNY – CZEGO DOWIADUJEMY SIĘ O ŚWIECIE WSPINACZKI?
Temu celowi poświęcona jest część pierwsza przedstawionej do oceny pracy,
zatytułowana: „Ludzie gór”. Analiza społecznego świata wspinaczki. Dokonuję w niej
drobiazgowego opisu tego, z czego „utkany” jest społeczny świat wspinaczy, a więc:
działania podstawowego, jego ram normatywnych oraz sieci działań towarzyszących, bez
których wspinanie nie mogłoby się odbywać.
W rozdziale drugim pt. Działanie podstawowe omawiam zróżnicowanie działań
wspinaczkowych, które segmentuje świat wspinania na wiele autonomicznych całości.
Istnieje wiele opracowań i analiz na temat działalności wspinaczkowej, zależało mi jednak, by
nie sugerować się nimi i nie powielać zawartych w nich kategorii, ale wznieść obraz tej
społecznej całości niejako od podstaw, od prostych obserwacji – wynikających z bycia tam,
gdzie toczy się działanie wspinaczkowe, z analizy filmów dokumentalnych na temat tego jak
się ono odbywa, z rozmów z samymi uczestnikami oraz własnych doświadczeń wyniesionych
z podejmowania działania wspinaczkowego. W taki sposób wygenerowane zostały główne
kategorie analityczne, którymi posługiwałam się dalej w opracowaniu.
9
WSPINANIE JAKO AKT INDYWIDUALNY
Gdy patrzymy na wspinanie jako na akt indywidualny polegający na pokonywaniu
wertykalnej ścieżki przez konkretną osobę to można wyróżnić trzy główne aspekty tego
działania. Za każdym razem składa się na nie triada: (1) wspinanie – jako akt performansu
dokonywany przez wspinacza w kontakcie z formacją (zazwyczaj skalną lub lodową) po
której się przemieszcza; (2) asekuracja – jako wszelkie czynności zapewniające wspinaczowi
bezpieczeństwo podczas działania, mające na celu ochronę przed konsekwencjami
ewentualnego upadku oraz (3) odpadnięcia – jako nagłe i zazwyczaj niechciane zdarzenie
utraty kontaktu z formacją, po której wspinacz się przemieszczał. Ta triada: wspinanie –
asekuracja – oraz (potencjalne lub realne) spadanie w dół, dotyczy każdego, kto się wspina.
Elementy te są obecne w każdym działaniu wspinaczkowym bez względu na jego odmianę.
Omawiając te trzy aspekty wprowadzam jednocześnie porządek w danych na temat
rozmaitych form wspinania oraz ich uwarunkowań, co w dalszej części pomoże uchwycić
wewnętrzne zróżnicowanie samego działania, nakładane na nie oceny oraz wydzielające się w
ramach wspinaczkowego świata segmenty i subświaty jak: wspinanie skałkowe, wspinanie
lodowe, buldering; drytooling, wspinanie sportowe lub tradycyjne, wspinanie zespołowe lub
solowe; zabezpieczane liną lub podejmowane bez takich zabezpieczeń, jednowyciągowe –
wielowyciągowe i tak dalej.
WSPINANIE JAKO ZORGANIZOWANA PRAKTYKA SPOŁECZNA
Ale wspinanie to nie tylko indywidualne akty pokonywania wertykalnej drogi, ale
również pewien szerszy fenomen kulturowy, obejmujący zorganizowaną praktykę społeczną,
prowadzoną w górach i skałach przez ludzi, którzy poprzez swoje dokonania przyczyniają się
do kumulowania wiedzy praktycznej odnośnie rejonu, który eksplorują oraz wypracowywania
najbardziej efektywnych sposobów tej eksploracji, którzy rozpowszechniają swoją wizję i
sposób rozumienia działania górskiego, a przede wszystkim kultywują pewien specyficzny
stosunek do gór i skał jako przestrzeni ludzkiego działania. W tym sensie wspinaczka nie
funkcjonuje nigdy jako wyizolowane zjawisko, ale zanurzona jest w kontekście kulturowym,
który sama także zwrotnie współ-wytwarza i zagęszcza, stając się przyczyną powstawania
literatury górskiej i wspinaczkowej, wytwarzania kultury duchowej i materialnej oraz
technologii związanej ze zdobywaniem gór i pokonywaniem skalnych czy lodowych ścian.
NORMATYWNE RAMY DZIAŁANIA
Jedne z najważniejszych rozstrzygnięć poczynionych w moim opracowaniu dotyczą
tego, w jaki sposób wspinacze limitują swoje własne działania. W rozdziale Normatywne
10
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
ramy działania omawiam praktyki symboliczne pozwalające ocenić każde przejście
wspinaczkowe w kategoriach jego trudności, stylu, wyczynu sportowego oraz etyki.
Systemy wycen trudności dróg zostały rozwinięte przez lokalne wspólnoty
wspinaczkowe dla konkretnych rejonów skalnych i górskich (np. skala saksońska, tatrzańska,
Kurtyki) lub dla konkretnych odmian wspinaczki (np. skala lodowa, bulderowa, mikstowa).
Ten historyczny kolektywny proces ma swoje uwarunkowania oraz konsekwencje. Wiąże się
z postępującą eksploracją danego rejonu skalnego oraz podnoszeniem poziomu umiejętności
kolejnych pokoleń wspinaczy. Dodatkowo każdy system wycen pełni podwójną rolę –
pozwala oszacować trudności oraz niebezpieczeństwo danej drogi wspinaczkowej, a
jednocześnie ocenić umiejętności wspinacza, który przechodzi drogi o określonej trudności.
Wycena odnosi się więc zarówno do fizycznych cech przestrzeni działania jak i do maestrii
wspinacza, który pokonuje daną drogę. Akt wspinania łączy więc wspinacza z drogą nie tylko
w wymiarze fizycznym poprzez namacalny kontakt ze skałą, ale także w sensie społecznie
konstruowanych oszacowań. Poziom trudności działania na danej drodze zostaje przypisany
działającemu i staje się jego charakterystyką. W efekcie wspinacz uzyskuje zawsze rangę
nadawaną mu przez trudność drogi, po której jest się w stanie poruszać.
Ocenie podlegają również konsekwencje sposobu działania wspinacza dla innych osób
oraz dla relacji międzyludzkich. Omawiam tu szczegółowo złożone aspekty zasad partnerstwa
oraz normy etyczne nakładane na wspinaczy w górach najwyższych. Przy ocenie działania
brany jest także pod uwagę wpływ działalności wspinaczy na środowisko naturalne gór i skał.
Tutaj działanie wspinaczkowe limitowane jest istniejącymi regułami jego uprawiania, na
które składają się historycznie ukształtowany etos wspinaczkowy, zwyczaje środowiskowe,
normy i regulacje klubowe, a także spisane kodeksy etyczne (np. Deklaracja Tyrolska).
Najważniejszym elementem tych normatywnych ram działania są jednak wskazania płynące z
bezpośrednich interakcji społecznych pomiędzy uczestnikami świata wspinaczki. Wszystko to
razem tworzy przestrzeń normatywną, w ramach której poruszają się wspinacze.
Mówiąc o przestrzeni normatywnej mam więc na myśli wszelkie limity, jakie na
działanie wspinaczkowe nakładają sami uczestnicy. Poprzez ocenianie działań własnych i
ocenianie innych, dokonywanie aktów kategoryzacji wspinaczy, przypisywanie etykiety
„prawdziwego wspinacza” lub odmawianie komuś autentyczności, przez wypowiadanie się na
temat tego, co powinno się robić i czego robić nie wolno – wspinacze podtrzymują
normatywne ramy działań z pozycji uczestników troszczących się o przetrwanie własnego
świata.
11
Koncepcja stylu wspinania oraz systemy wycen pozwalają dokonać skutecznej
ewaluacji uczestników i zhierarchizować wspinaczkową wspólnotę. Wytwarzanie hierarchii z
kolei wspierane jest przez dwa zasadnicze procesy: nagradzanie wyjątkowych osiągnięć (np.
nagrody Złotego Czekana, czy Złotego Haka) oraz piętnowanie zachowań odbiegających od
oczekiwań normatywnych.
Etyka działania wspinaczkowego dotyczy nie tylko samego aktu wspinania, ale
rozciąga się również na sposób prezentowania własnych działań w środowisku
wspinaczkowym i na forum publicznym. Podstawowa norma w świecie wspinaczy zawiera
żądanie zgodności pomiędzy tym, co robiło się w górach i skałach a tym jak się to
przedstawia innym. Opisuję szczegółowo praktyki podejmowane przez wspinaczy aby
wyśledzić mistyfikacje i oszustwa swoich kolegów oraz podejmowanie działań mających na
celu zdobywanie wiarygodności w oczach wspinaczkowej wspólnoty.
Etyka wspinaczkowego świata odsłania złożoność jego struktury normatywnej i może
być łatwo przedstawiona za pośrednictwem analizy aren wokół stylu działania, kontrowersji
wokół prestiżowych nagród wspinaczkowych, ujawniania mistyfikacji, tropienia oszustów
oraz dyskusji na temat zachowań niemoralnych w górach. Wszystkie te kwestie pozostają pod
silnym wpływem struktury wartości przyjmowanej przez wspinaczy. Omawiam ją w ostatnim
podrozdziale.
DZIAŁANIA TOWARZYSZĄCE
W rozdziale czwartym pt. Działania towarzyszące omawiam te czynności i działania,
które same wspinaniem nie są, ale w zasadniczej mierze umożliwiają jego praktykowanie.
Opisuję je tutaj w dwóch wymiarach: kolektywnym – podejmowanym przez wspinaczy
niejako w imieniu oraz w interesie całej wspinającej się wspólnoty (jak: szkolenie adeptów,
rozwijanie technologii wspinaczkowej, troska o przestrzeń działania, samoorganizowanie się
środowiska
wspinaczkowego,
podtrzymywanie
przestrzeni
dyskursywnej)
oraz
indywidualnym (jak: trening i praca nad ciałem, podróżowanie, finansowanie własnej
działalności,
zdobywanie
sprzętu,
dokumentowanie
i
prezentowanie
działań
wspinaczkowych).
Przeprowadzona analiza pokazuje jak ważne dla podtrzymywania świata wspinaczki
jako przestrzeni działania oraz przestrzeni żywej komunikacji są różnego rodzaju działania
nie-wspinaczkowe. Okazuje się, że działanie podstawowe, czyli wspinanie, zależne jest w
dużej mierze od różnego rodzaju działań towarzyszących mu, które modelują definicje
12
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
centralnej działalności społecznego świata (na przykład poprzez towarzyszące mu przemiany
technologiczne) a także „otwierają” świat wspinaczki na oddziaływania innych światów.
Przedstawiona analiza realizuje założony cel eksploracyjny – pozwala przyjrzeć się
działaniom uczestników pewnego szczególnego społecznego świata, dostarczając opisu
trudnodostępnych aspektów ich funkcjonowania, podejmując próbę wyjaśnienia dynamiki
zmian, jakim podlega ich świat oraz zrozumienia rządzących nim procesów.
2. CEL TEORETYCZNY – CZEGO DOWIADUJEMY SIĘ O ŚWIATACH SPOŁECZNYCH W
OGÓLE?
Teoretyczny cel mojego opracowania wiąże się z rekonstrukcją oraz propagowaniem
specyficznego sposobu ujmowania społecznych zjawisk, jakie oferuje teoria światów
społecznych. Jest to ujęcie, które umożliwia lepsze zrozumienie różnorodności, dynamizmu i
zmienności otaczającej nas rzeczywistości społecznej. Mój wkład do tej teorii mieści się w
kilku wnioskach teoretycznych dotyczących funkcjonowania społecznych światów, a
wyłaniających się z analizy świata wspinaczki.
(1) Po pierwsze, analiza ta pokazuje, że działanie podstawowe jest w bardzo dużej mierze
kształtowane i podtrzymywane poprzez działania towarzyszące – zarówno te
podejmowane na poziomie indywidualnym jak i w wymiarze kolektywnym – bez
których społeczna całość, jaką jest świat nie mogłaby istnieć i trwać.
(2) Po drugie, sugeruje, że dynamika oraz przemiany społecznego świata zakotwiczone są
w działaniach wyjątkowych jednostek – innowatorów, wizjonerów, którzy osiągają
maestrię w wykonywaniu działania podstawowego i dostarczają innym nowych
standardów działania, często także wpływając na rozwój technologii świata i znacząco
ją modyfikując.
(3) Po trzecie, generowanie nowych innowacyjnych sposobów działania wiąże się ze
spotkaniem i przecięciem się kilku społecznych światów. Koniecznym elementem
tego spotkania jest posiadanie tożsamości uczestnika tych kilku światów przez jedną
osobę – innowatora, który daje impuls do nowego sposobu działania.
(4) Po czwarte, aby nowa definicja i nowy sposób działania się przyjęły – muszą zostać
przyjęte przez masę innych uczestników jako wartościowe i uzasadnione moralnie.
Wówczas – poprzez masowe naśladowanie pioniera-innowatora następuje zmiana na
poziomie kolektywnym.
(5) Po piąte, to właśnie jednostki „przeciętne” – używam tego określenia w sposób
nieoceniający, a jedynie wyrażający przywiązanie danych osób do „tradycyjnego”,
dotychczasowego sposobu działania – które kooperują ze sobą w danym świecie i
13
swoimi działaniami, w ich masie, podtrzymują wizję działania podstawowego i jego
kulturową reprodukcję, zapewniają trwanie danego świata.
Bardzo interesujące wydaje się napięcie pomiędzy tym, co indywidualne a tym, co
kolektywne
oraz
proces
przetwarzania
pojedynczych
aktywności
w
zjawisko
ponadindywidualne, w proces zbiorowy. Kolejny interesujący fakt, dotyczy tego, że wewnątrz
społecznego świata podstawowa działalność podlega nieustannym wycenom, oszacowaniom i
klasyfikacjom. Wydaje się, że stanowi to nieodłączny element wielu, może nawet większości,
społecznych światów, których uczestnicy doskonaląc się w pewnym działaniu, zaczynają
rozróżniać poziomy jego wykonania. Dostrzegają, że są lepsze i gorsze, mniej albo bardziej
wymagające osiągnięcia. Rozpoznają kontinua stopni trudności lub stopni zbliżenia (się) do
doskonałości, dzięki czemu są w stanie zhierarchizować te wykonania ze względu na kryteria
wynikające z wyobrażeń o tym kim jest „prawdziwy uczestnik” i na czym polega
„autentyczne działanie”.
Wydaje się, że są to działania i procesy o charakterze uniwersalnym. Hierarchizowanie
danej społeczności ze względu na maestrię i poziom wykonania działania podstawowego,
wytwarzanie języka obrazującego ten poziom wykonania, a odnoszącego się bezpośrednio do
najważniejszych cech decydujących o jakości wykonań, nagradzanie wybitnych osiągnięć, a
jednocześnie ściganie i piętnowanie oszustw, mistyfikacji, czy chociażby komercjalizacja i
utowarowienie działań – wszystkie te procesy są stale obecne w wielu innych światach
społecznych.
Zaprezentowany przeze mnie opis funkcjonowania społecznego świata wspinaczki –
składający się w istocie z licznych pomniejszych teorii rzeczowych dotyczących
substantywnego obszaru działań i procesów zachodzących w środowisku wspinaczy – ma
cechy teorii formalnej, która może zostać odniesiona do wielu różnych światów społecznych.
W tym sensie przedstawiona rama analityczna, służąca do opisu świata wspinania, przekracza
(transcending) obrane pole badania i daje się odnieść do innych obszarów substantywnych
(Glaser, Strauss 2009: 189; Konecki 2000: 28).
Z punktu widzenia teorii społecznej prezentowana analiza wiąże się ściśle z szerszymi
obszarami badawczymi istotnymi dla zrozumienia życia współczesnych społeczeństw, takimi
jak: zjawiska samoorganizowania się ludzi podejmujących określony rodzaj działalności,
sposoby spędzania i organizowania czasu wolnego, relacje pomiędzy działaniami o
charakterze rekreacyjnym, sportowym, prozdrowotnym a pracą zawodową, kwestie
kreowania mody na określoną aktywność fizyczną czy problem jej komercjalizacji.
Koncepcja społecznych światów odsłania także dynamikę przemian współczesnego
14
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
społeczeństwa wyjaśniając najbardziej podstawowe procesy zmian społecznych, polegające
na przekształcaniu się indywidualnej pasji w wyspecjalizowane działanie, które z czasem
zamienia się w profesję i zawód. U podłoża tych zjawisk tkwią procesy opisywane przez
teorię światów społecznych.
3. CEL METODOLOGICZNY – CZEGO DOWIADUJEMY SIĘ O METODACH BADANIA ŚWIATÓW
SPOŁECZNYCH?
W metodologicznej części pracy – opisując metody i strategie badawcze adekwatne
przy studiowaniu światów społecznych rozważam dwie zasadnicze kwestie: (1) co należy
badać oraz (2) jak to robić? Podejmuję także refleksję na temat: (3) ontologicznego statusu
światów społecznych i wynikającej stąd (4) roli badacza w procesie generowania danych.
Wreszcie wyjaśniam także (5) w jaki sposób udało mi się pogodzić postulat braku
narzuconych kategorii badacza w projekcie realizowanym w metodologii teorii ugruntowanej
z posługiwaniem się kategorią analityczną świata społecznego, który sam w sobie tego
rodzaju prekonceptualizację wprowadza.
(1) CO BADAMY, GDY BADAMY ŚWIATY SPOŁECZNE?
Po pierwsze, sugeruję, że badanie tego rodzaju powinno obejmować:
1. badanie działań
– badanie sytuacji działania
– badanie efektów działań
2. badanie działających (uczestników świata)
– badanie osobistych doświadczeń
– badanie biografii
3. badanie procesów kolektywnych
– badanie komunikacji
– badanie (auto)prezentacji
– rekonstrukcje historyczne – pozwalające uchwycić przemiany świata
– badanie wizualizacji
(2) JAK BADAMY? STRATEGIE ANALITYCZNO-BADAWCZE JAKIE MOŻNA ZASTOSOWAĆ
Po drugie, wskazuję na efektywne strategie badawcze, które mogą wspierać proces
badawczy w takim projekcie i które ja sama zastosowałam w moim badaniu. Są to:
1. Etnografia, czyli uczestnictwo w sytuacjach, w których toczy się działanie
podstawowe badanego świata, obserwacje, wywiady ze uczestnikami, analiza
15
zawartości materiałów zastanych, video-analiza – pomocna w badaniu działań i
interakcji oraz ich sytuacyjnych, organizacyjnych i kulturowych kontekstów;
2. Autoetnografia, polegająca na podejmowaniu działania podstawowego i
uczestnictwie w sytuacjach, w których ono się toczy – umożliwia docieranie do
istoty działania, jego sytuacyjnych, organizacyjnych i kulturowych uwarunkowań
oraz do sposobu jego doświadczania przez podmiot;
3. Analiza biografii i autobiografii uczestników, zbieranie materiałów o ich życiu,
tworzenie biogramów na podstawie danych zastanych oraz materiałów
archiwalnych – daje dostęp do porządku chronologicznego karier uczestników i
wyjaśnia wiele uwarunkowań podejmowanego działania;
4. Netnografia jako systematyczne przeszukiwanie internetowych portali i forów,
obserwowanie dyskusji toczących się w badanym świecie, analiza internetowych
blogów uczestników świata – dostarcza materiału do badania aren, pozwala na
śledzenie bieżących wydarzeń badanego świata, wychwycenie sposobów
prezentacji działania podstawowego szerszej publiczności oraz innych aspektów
komunikacyjnych i dyskursywnych warunkujących trwanie świata;
5. Analiza dyskursów jako analiza toczących się w danym świecie dyskusji
dotyczących sposobu działania oraz jego granic normatywnych – w czasopismach,
na forach internetowych oraz w komunikacji codziennej – umożliwia
dokumentowanie pojawiających się aren i obiektów granicznych;
6. Analiza wizualna w oparciu o dane archiwalne, analizę filmów, zdjęć, rysunków,
szkiców czy map – pozwala uchwycić kulturę obrazu wytwarzaną przez
uczestników podczas ich praktyk, sposoby obrazowania ich doświadczeń,
wizualnej prezentacji uczestników oraz wizualizacji samego działania.
Zaprezentowane przeze mnie metody badań nad światami społecznymi nie mogą być
uznane za metodologiczny niezbędnik obowiązujący w każdym badaniu, który można
mechanicznie przełożyć i zastosować do studiowania dowolnego świata. Każde badanie jest
inne, a badacz jest częścią niepowtarzalnej relacji, jaką ustanawia z przedmiotami swojego
badania. Moje propozycje należy więc traktować jako narzędzia heurystyczne, które mogą
okazać się przydatne w takim projekcie. Mają one „uwrażliwić” badacza na pewne obszary i
przedmioty badań, podejścia badawcze oraz procedury analityczne, które mogą być w tym
zadaniu pomocne. Moją ideą było pokazanie, że przy badaniu złożonych i dynamicznych
tworów życia społecznego niezbędna jest większa elastyczność i metodologiczna otwartość
badaczy.
16
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
(3) ROZWAŻANIA NA TEMAT ONTOLOGICZNEGO STATUSU ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH
Metodologia badań zakorzeniona jest w przyjętej epistemologii, ta zaś sięga do
ontologii życia społecznego – do pytań o naturę bytów, które badamy. Aby poczynić stosowne
ustalenia metodologiczne w odniesieniu do światów społecznych usiłowałam dokonać
rozstrzygnięć ontologicznych stawiając sobie pytanie, jaką naturę mają światy i jaki status
ontologiczny należy im przypisać.
Moje wnioski zbiegają się z myślą Charlesa Hortona Cooleya, że „całości społeczne
mają nie materialny, lecz umysłowy charakter” (Mucha 1992: 29). Światy społeczne – tak
samo, jak każda inna wytworzona społecznie całość – mają charakter konceptu, który ludzie
przyjmują jako fakt. Są rodzajem zbiorowej iluzji, podzielanym wspólnie z innymi sposobem
widzenia rzeczywistości. Stanowią one konceptualną „nadbudowę” wzniesioną przez badaczy
oraz uczestników życia społecznego.
W moim rozumieniu świat społeczny nie jest bytem w sensie ontologicznym i nie
posiada samodzielnego istnienia rozumianego jako „podmiotowość” czy „sprawczość”.
Obserwowane przez badacza „oddziaływanie” społecznego świata nie stanowi rodzaju
działania, jaki charakteryzuje podmiot 11 , ale raczej jest efektem nagromadzenia „masy
krytycznej” spójnych, podobnych, ukierunkowanych działań pojedynczych uczestników,
którzy wytwarzają konstrukty świata (światów), intersubiektywnie je sobie komunikują,
podtrzymują ich wyobrażenia i podejmują działania zgodne ze swoimi konstruktami.
Nawiązując do tezy Williama I. Thomasa, jeśli ludzie widzą swój społeczny świat jako realny,
to „staje się on realny w swoich konsekwencjach” (Thomas 1928: 572).
Jeżeli więc świat społeczny jako pewna wydzielona całość nie stanowi odrębnego bytu
ontologicznego, a jedynie podmioty poznające konstruują jego wyobrażenie, scalając z
dostępnych elementów obraz tej całości, to ma to określone konsekwencje epistemologiczne.
Oznacza bowiem, że owa „całość” nie jest nam jako badaczom dostępna empirycznie. Na
takiej samej zasadzie jak niedostępne są dla nas „społeczeństwo”, „naród” czy „klasa
społeczna”. Postrzegamy jedynie pojedyncze jednostki, ich działania, namacalne efekty tych
działań, zdarzenia komunikacyjne i powstające artefakty, które możemy empirycznie badać.
Reszta to pojęcia, schematy poznawcze i koncepcje pielęgnowane przez podmioty poznające,
pozwalające im rozumieć zjawiska i procesy toczące się w rzeczywistości. Do tych sfer
dostęp mamy wyłącznie pośredni – poprzez jednostki, które je tworzą, nadają im znaczenia,
posługują się nimi i – jeśli zechcą – mogą je innym osobom i nam badaczom zakomunikować.
11
Mam tu na myśli za Alfredem Schützem rodzaj postępowania „które jest uprzednio obmyślone, czyli oparte na wcześniej
stworzonym projekcie” (Schütz 2008: 20).
17
Gdy zastanowimy się z czym rzeczywiście mamy do czynienia przystępując do
badania światów społecznych – pozostaje nam realność samych uczestników oraz
podejmowanych przez nich czynności, które formatowane są ich wyobrażeniami na temat
tego jak je wykonywać oraz dyskursami różnicującymi sposoby wykonania. Realność
dyskursów zakotwiczona jest w aktach komunikacji oraz powstałych na tej podstawie
przekazów. Wszystkie te elementy: ludzie, ich działania, ich opowieści, ich zachowania i
interakcje są nam dostępne zmysłowo i możliwe do odzwierciedlenia w procesie badawczym.
Jednakże do „świata społecznego” jako takiego żaden obserwator nie ma dostępu.
(4) ŚWIAT SPOŁECZNY JAKO KONSTRUKT BADACZA I/LUB UCZESTNIKA
Kategoria „świata społecznego” jest wytworzonym przez obserwatora sposobem
ujmowania rzeczywistości, matrycą postrzeżeniową podmiotu poznającego, która porządkuje
ogromne ilości danych i pozwala je lepiej zrozumieć – niezależnie od tego czy rozumiemy go
jako świat doświadczeń pojedynczego uczestnika (świat w rozumieniu Schütza) czy jako
świat rekonstruowany przez badacza społecznego (świat w rozumieniu Straussa czy Beckera).
Punktem łączącym te dwa pojęcia – świata doświadczanego przez uczestnika oraz świata
opisywanego przez analityka – jest osoba badacza, który przekracza granice swojego
własnego świata próbując uchwycić cudze światy. Zawsze jednak robi to w sposób
zabarwiony własnym punktem widzenia i na swój własny sposób konstruuje obraz świata
innych. Opowieść o światach społecznych jest więc ugruntowaną w danych opowieścią
badacza.
(5) UŻYCIE KATEGORII ŚWIATA SPOŁECZNEGO W PROJEKCIE REALIZOWANYM W METODOLOGII
TEORII UGRUNTOWANEJ
Przedstawione do oceny opracowanie realizuje cel metodologiczny nie tylko poprzez
wskazanie i omówienie efektywnych metod badania światów społecznych, ale także przez
pokazanie, w jaki sposób w rozbudowanym projekcie badawczym można integrować bardzo
różnorodne źródła danych poprzez zastosowanie metodologii teorii ugruntowanej.
Badanie realizowane było w głównej mierze przy pomocy etnografii, wspomaganej
elementami analizy biografii, autoetnografii, rekonstrukcji historycznej, netnografii oraz
analizy wizualnej – traktowanych jako sposoby generowania danych oraz ustanawiania i
strukturalizowania relacji badacza z obiektami badania. Jednakże cała analiza i praca z
danymi prowadzone były zgodnie z założeniami metodologii teorii ugruntowanej i opierały
się na jej najważniejszych procedurach: metodzie ciągłego porównywania oraz teoretycznego
pobierania próbek.
Zaprezentowane przeze mnie wnioski są efektem pogłębionej i długotrwałej pracy z
18
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
danymi, a nie potwierdzeniem hipotez postawionych przed przystąpieniem do badania.
Stanowią one opis teoretyczny ugruntowany w zebranym materiale i do niego się odwołujący.
Warto więc w tym miejscu wyjaśnić, jaką rolę w projekcie postulującym użycie metodologii
teorii ugruntowanej – przyjmującej przecież zasadę wyłaniania kategorii analitycznych z
samych danych i nie narzucanie ich z góry przez badacza – pełniła wstępna kategoria świata
społecznego.
Otóż, po pierwsze, kategoria ta posłużyła mi jako podstawowe założenie ontologiczne,
na którym opierało się całe badanie. Żeby analizować interesujące mnie działania i procesy w
społecznym świecie wspinaczki, musiałam uprzednio założyć jego istnienie. Należało
przyjąć, że możliwe jest poznawcze wydzielenie z rzeczywistości takiej całości społecznej
oraz, że ludzie uprawiający wspinaczkę we własnym rozumieniu wytworzyli taką całość i
podtrzymują jej trwanie. Epistemologiczny status owego założenia i fakt, że zgodnie z logiką
metodologii badań naukowych przyjęte założenia nie podlegają sprawdzaniu ani weryfikacji –
pozwolił mi odsunąć z pola widzenia tą kategorię i nie koncentrować się na niej, ale na
zaobserwowanych konkretach niższego rzędu: zdarzeniach, działaniach, interakcjach,
wypowiedziach – na tym wszystkim, co stanowiło zbierane przeze mnie dane, z których
dopiero wznosiłam obraz tej całości.
Po drugie, w całym projekcie badawczym kategoria świata społecznego służyła mi
jako pojęcie „uwrażliwiające” (sensitizing concept) w rozumieniu Blumerowskim, a więc, tak
jak wiele innych pojęć w naszej dyscyplinie, była „z zasady instrumentem służącym
uwrażliwianiu” (Blumer 1998: 147). W przeciwieństwie do pojęć rozstrzygających (definitive
concepts), które za pomocą jasnej definicji odnoszą się precyzyjnie do tego, co jest wspólne
dla danej klasy obiektów i „dostarczają przepisu co zobaczyć” – „pojęcia uwrażliwiające
zaledwie sugerują kierunek, w którym należy patrzeć” (j.w.: 147-148), dostarczając jedynie
ogólnego znaczenia terminu i ukierunkowując poszukiwanie przypadków empirycznych.
To samo dotyczyło pojęć takich jak: arena, granica świata czy tożsamość uczestnika,
które nie zawierają w sobie żadnej wyczerpującej listy właściwości ani znaków
identyfikacyjnych, pozwalających badaczowi przejść bezpośrednio do danego przypadku i
związanej z nim treści empirycznej (j.w.), ale opierając się na ogólnym poczuciu tego, co
istotne i znaczące pozostawały „źródłem wstępnych idei, którymi należy się zająć”, oraz
pytań, jakie warto postawić (Charmaz 2009: 27).
W tym sensie kategoria świata społecznego stanowiła jeden z elementów
prekonceptualizacji wprowadzonych przeze mnie do projektu. Ale, jak podkreślają sami
twórcy metodologii teorii ugruntowanej, prekonceptualizacji takiej po prostu nie da się
19
uniknąć (Glaser, Strauss 1967). Badacz rozpoczynający badanie zawsze wnosi w pole swoich
poszukiwań posiadane pojęcia i koncepcje. Całkowity brak prekonceptualizacji byłby nie
tylko nieosiągalny z punktu widzenia poznawczego, ale również czyniłby niemożliwym sam
proces badania. O wiele ważniejsza wydaje się więc samoświadomość badacza dotycząca
tego, jakie kategorie wprowadza on do projektu badawczego i jak one wyznaczają proces
poszukiwań niż sztuczne amputowanie pojęć, które mogłyby nas doprowadzić do nowych
odkryć i wzbogacać proces badawczy.
Możliwe sposoby wykorzystania wyników
OPIS WYBRANEGO ŚWIATA SPOŁECZNEGO
Jak wykorzystać uzyskane wyniki? Przede wszystkim można je potraktować jako
pogłębiony opis wybranego obszaru substantywnego. Wówczas stanowią one relację na temat
istniejącego w rzeczywistości społecznej świata wspinaczki. Badanie zaświadcza o
podejmowanych w jego ramach działaniach, rozwijanych technologiach, toczonych sporach i
generalnie o sposobach podtrzymywania tej całości społecznej przez jej uczestników.
Przeprowadzone badania są cenne pod względem eksploracyjnym – dostarczają bowiem
gęstego opisu praktyk podejmowanych przez uczestników świata wspinania – również w
wymiarze historycznym. Materiał zaprezentowany w rozdziałach: drugim (Działanie
podstawowe), trzecim (Normatywne ramy działania) oraz czwartym (Działania towarzyszące)
ma wartość faktograficzną i stanowi pogłębiony opis zbadanego fragmentu rzeczywistości
społecznej.
TEORETYZOWANIE NA TEMAT ŚWIATA WSPINACZKI
W każdym świecie społecznym obecny jest pewien rodzaj praktyk dyskursywnych,
które można określić jako „teoretyzowanie”, a polegających na podejmowaniu namysłu nad
działaniem podstawowym, rozważaniem jego uwarunkowań, badaniem jego efektywności itd.
Tego rodzaju działania komunikacyjne podejmowane w świecie wspinaczki opisuję
szczegółowo w podrozdziałach 4.1.5. Podtrzymywanie przestrzeni dyskursywnej oraz 4.1.5.5.
Teoretyzowanie na temat wspinania – przyznając, że cała pierwsza część przedstawionej do
oceny pracy, stanowi również rodzaj teoretyzowania na temat podstawowego działania w tym
świecie i staje się jednym z jego przykładów.
TEORETYZOWANIE NA TEMAT TEORII SOCJOLOGICZNEJ
Ponadto sama praca – zwłaszcza w rozdziałach teoretycznych (1. Co to jest świat
społeczny?, 5. Teorie światów społecznych oraz 6.1. Ontologiczny status świata społecznego)
20
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
– otwiera pole do rozważań nad teorią światów społecznych jako jedną z możliwych form
teoretyzowania w socjologii. Walor teoretyczny można dostrzec zwłaszcza w tych punktach
pracy, w których zastosowanie teorii rozmija się z uzyskanymi danymi lub nie do końca jest
w stanie je objąć. Jak np. problem zakreślania granic badanego świata, w którym kategorie
badacza i uczestnika mogą odnosić się do rozbieżnych obszarów doświadczenia (por.
Kacperczyk 2016a: 594 i nast.). Refleksje te wskazują na potrzebę dalszej pracy nad teoriami
życia społecznego, tak aby mogły one pracować (work) i być dopasowane (fit) do obserwacji,
które może poczynić badacz.
PRZEGLĄD I ANALIZA TEORII ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH – FUNKCJA EDUKACYJNA
Zaletą przeprowadzonych rozważań jest również zaprezentowanie polskiemu
czytelnikowi historycznego przeglądu teorii światów społecznych pogłębionego o refleksję
krytyczną. W istocie bowiem nie ma jednej ogólnej teorii światów społecznych, ale wiele
podejść i aplikacji tego sposobu ujmowania rzeczywistości. W rozdziale piątym pt. Teorie
światów
społecznych
przedstawiam
kolejne
odsłony tej
koncepcji
oraz
sposoby
problematyzowania fenomenu światów społecznych – omawiając badania i analizy Paula G.
Cressey’a, Tamotsu Shibutaniego, Anselma L. Straussa, Howarda S. Beckera, Adele E. Clarke
oraz Alfreda Schütza. Ten przegląd, mający stanowić wprowadzenie do następujących po nim
refleksji metodologicznych, może z powodzeniem pełnić funkcje poznawcze i edukacyjne –
prezentuje bowiem i przybliża to, co wielcy socjologowie i badacze społeczni, głównie ci
związani z tradycją szkoły chicagowskiej, wnieśli – w sensie teoretycznym i empirycznym –
w obszar studiów nad światami społecznymi.
PRZEGLĄD I ANALIZA MOŻLIWYCH METOD BADANIA ŚWIATÓW SPOŁECZNYCH
Treści zaprezentowane w rozdziałach szóstym (Jak badać światy społeczne?) oraz
siódmym (Nota metodologiczna) mogą posłużyć innym badaczom w ich poszukiwaniach
empirycznych, podpowiadając jak można pracować w terenie i jak poradzić sobie z
uzyskanym materiałem. Młodym adeptom badań etnograficznych mogą wskazywać możliwe
kierunki poszukiwań oraz zestaw metod i technik otrzymywania materiałów przydatnych w
tego rodzaju przedsięwzięciach badawczych. W tym sensie część pracy może mieć także
walor dydaktyczny oraz metodyczny.
WSKAZANIE OBSZARÓW DO DALSZYCH BADAŃ
Praca wskazuje także możliwości i obszary do dalszych badań. Przede wszystkim
nasuwa się potrzeba prowadzenia analiz porównawczych dotyczących różnych światów
społecznych, w których poszukiwano by podobnych procesów społecznych i zjawisk.
21
Stwarzałoby to szansę na generowanie i rozwijanie teorii formalnej dotyczącej wybranych
procesów społecznego świata – na przykład: wytwarzania kryteriów oceny podstawowego
działania, specjalizacji i komercjalizacji działań, nagradzania osiągnięć, hierarchizowania
struktury uczestników, wprowadzania innowacji technologicznych itd.
PROMOWANIE UJMOWANIA RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ JAKO MOZAIKI ŚWIATÓW
Pokazanie świata społecznego wspinaczy to nie tylko opis konkretnej zbiorowości
ludzi pochłoniętych podobnym działaniem społecznym, ale także próba nowego, bardziej
elastycznego spojrzenia na rzeczywistość społeczną oraz sugestia jej wielowymiarowej
eksploracji. Promowanie takiego sposobu ujmowania rzeczywistości społecznej – jako
mozaiki niezliczonych światów społecznych – może okazać się bardzo użyteczne we
współczesnej myśli socjologicznej oraz praktyce badawczej.
DO KOGO ADRESOWANA JEST PRACA?
Omawiając sposoby wykorzystania wyników prezentowanych w pracy warto wskazać
jej potencjalnych adresatów. Analiza ta zainteresować może socjologów, antropologów,
etnologów, pedagogów i badaczy społecznych, którzy kierują swoją uwagę na złożone i
dynamiczne całości społeczne oraz sposoby ich poznawania. Interesujące treści mogą też w
niej odnaleźć studenci tych dyscyplin, chcący zapoznać się z typem badań usiłującym opisać
światy społeczne. Pierwsza część pracy może zainteresować samych wspinaczy, pozwalając
im przyjrzeć się własnemu społecznemu światu oczami socjologa.
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo - badawczych.
Poza omówioną monografią, na mój dorobek naukowy po uzyskaniu stopnia doktora
składają się:
— [1] jedna monografia w języku polskim (Kacperczyk 2006);
— [1] współredakcja monografii w języku polskim (Konecki, Kacperczyk 2010);
— [1] redakcja tematycznego numeru czasopisma w języku polskim (Kacperczyk 2014);
— [1] współredakcja tematycznego numeru czasopisma w języku polskim (Kacperczyk,
Byczkowska 2012);
— [1] współautorstwo artykułu w języku angielskim (mój udział: ⅓ – Konecki, Kacperczyk,
Marciniak 2005);
— [1] współautorstwo książki w języku angielskim i hiszpańskim (mój udział: ¼ – Konecki,
Kacperczyk, Chomczyński, Albarracín 2013);
22
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
— [8] osiem artykułów autorskich w polskojęzycznych publikacjach zbiorowych
(Kacperczyk 2005a, 2005b, 2007b, 2007c, 2007d, 2008, 2010, 2016b);
— [5] pięć artykułów autorskich w czasopismach ogólnopolskich (Kacperczyk 2002, 2007a,
2012a, 2013, 2014);
— [6] sześć wstępów redakcyjnych w języku polskim w „Przeglądzie Socjologii
Jakościowej” (Kacperczyk 2007f, 2007g, 2009, 2010b, 2010c, 2014c);
— [4] cztery opublikowane recenzje książek w języku polskim (Kacperczyk 2004, 2007e,
2012h, 2014);
— [6] oraz sześć opracowanych haseł w Słowniku Socjologii Jakościowej (Konecki,
Chomczyński, red. 2012b-g).
Spośród pozostałych moich osiągnięć pragnę omówić pięć, które wydają mi się
istotne. Pierwszy wiąże się z problematyką (1) roli badacza procesie generowania danych,
drugi, będący jego kontynuacją kieruje uwagę na (2) rolę cielesności w socjologicznych
badaniach terenowych, trzeci dotyczy (3) wytwarzania wiedzy przy użyciu autoetnografii,
czwarty – to mój udział w wyjątkowym projekcie badawczym dotyczącym (4) rozwoju
zrównoważonego małej miejscowości położonej w amazońskim lesie deszczowym; ostatni
odwołuje się do moich (5) badań nad opieką paliatywną w Polsce.
(1) PROBLEM ROLI BADACZA W PROCESIE GENEROWANIA DANYCH
Problem roli badacza w procesie generowania i analizowania danych poruszam w
dwóch artykułach Badacz i jego poszukiwania w świetle “Analizy Sytuacyjnej” Adeli E.
Clarke (2007) oraz Badacz i jego ciało w procesie zbierania i analizowania danych – na
przykładzie badań nad społecznym światem wspinaczki (2012). W pierwszym z nich
omawiając projekt analizy sytuacyjnej (situational analysis) autorstwa Adele E. Clarke,
pokazuję, że proces badawczy rozgrywa się w umyśle i działaniach badacza jako podmiotu
poznającego, który nie tylko musi być świadomy swoich własnych ograniczeń i wnoszonych
przez siebie prekonceptualizacji, ale także musi wspierać własny proces analityczny i umieć
za nim podążać. Dotyczy to zarówno umiejętności rozwijania nowych ścieżek analizy,
wprowadzania nowych hipotez, jak i wycofywania się z podjętych już kierunków analizy,
rezygnowania z pomysłów, które nie dostarczają adekwatnego opisu.
W rozważaniach Adele E. Clarke pojawia się problem tożsamości badacza i jego
odpowiedzialności za własne działania. Badacz powinien starać się refleksyjnie odnieść do
swojego osobistego doświadczenia, bardzo starannie rekonstruując własne zaplecze
intelektualne, posiadane wykształcenie, swoje zainteresowania i źródła inspiracji, sytuujące
23
go w określonej „pozycji”, z której się wypowiada. Ponieważ swojej uprzedniej wiedzy
badacz nie może wymazać, ani usunąć ze świadomości, musi ją zacząć traktować jako
wartościowy obszar merytoryczny (substantive field). Zamiast zasłaniać się i „chować za
metodą”, powinien, zdaniem Clarke, “stać się bardziej widoczny” i odpowiedzialny za
prowadzone badanie (Clarke 2005: 13). Etyczna odpowiedzialność badacza wymaga od niego
także wysiłków zmierzających do wyartykułowania, jasnego sformułowania tego, co
postrzega jako „przemilczenia” (sites of silence) w swoich danych.
Nawiązując do często stosowanej w badaniach jakościowych metafory badacza jako
„instrumentu badawczego” Clarke podkreśla, że instrument ten powinien być użyty w
możliwie najpełniejszy sposób. W tym celu analityk powinien rozwijać własną wrażliwość
poznawczą, która umożliwiałaby mu ujrzeć badaną sytuację bardzo szeroko, w całym jej
wewnętrznym uwikłaniu. Celem analizy sytuacyjnej – jako formy ćwiczenia analitycznego
(analytic exercise) – jest właśnie prowokowanie badacza do bardziej pogłębionej analizy,
świadomego wykorzystywania zasobu swoich własnych doświadczeń oraz podejmowania
trudu nieustannego samodoskonalenia siebie jako narzędzia poznania.
W artykule polemizuję z Clarke i podejmuję refleksję krytyczną wobec jej koncepcji,
jednakże podzielam w pełni jej podejście nakazujące uznać ucieleśnienie oraz sytuacyjność
nas, jako twórców wiedzy (knowledge producers) – zarówno badaczy jak i badanych (Clarke
2005: 20).
(2) ROLA CIELESNOŚCI W SOCJOLOGICZNYCH BADANIACH TERENOWYCH
Artykuł Badacz i jego ciało w procesie zbierania i analizowania danych… (2012) jest
w kontynuacją rozważań na temat roli badacza w procesie wytwarzania wiedzy, przy czym
koncentruję się tutaj na kwestii cielesności w badaniach socjologicznych, omawiając tę
problematykę na przykładzie prowadzonych przez siebie badań nad światem wspinaczki.
Pokazuję, że w procesie wytwarzania wiedzy badacz jest aktywnym ucieleśnionym
podmiotem, którego obecność w terenie badania ma realny fizyczny i cielesny wymiar,
przekładający się na efektywność pracy badawczej, jakość zebranych danych oraz wnioski z
analizy.
W
etnograficznych
badaniach
terenowych
ciało
pozostaje
podstawowym
instrumentem i zasobem, z którego korzysta badacz i przy pomocy którego wykonuje on
(ona) swoje zadania poznawcze. Projekt badawczy jest realizowany przez żyjący i
ucieleśniony podmiot ludzki, co jest szczególnie widoczne przy w projektach etnograficznych
24
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
oraz dotyczących aktywności fizycznej i ruchowej ludzi, związanej z pracą z ciałem i poprzez
ciało. Badania tego rodzaju generują szereg sytuacji, w które zaangażowane jest ciało.
W trakcie badania etnograficznego cielesność badanych ujawniać się może co
najmniej na trzy sposoby: (1) ciało występuje jako podmiot działający – badacza interesuje
wówczas ucieleśniona aktywność aktora, a więc: Co robi badany? Jak używa własnego ciała?;
(2) ciało stanowi źródło odczuć i doznań cielesnych podmiotu – interesuje nas wówczas: Co
czuje badany i jak odczuwa własne ciało? oraz (3) ciało – może nas interesować jako temat
autorefleksji podmiotu i obiekt teoretyzowania, chcemy wówczas wiedzieć: Co myśli badany
o swoim ciele? Jakie strategie interakcyjne podejmuje wobec własnego ciała?
Ale przecież te same reguły dotyczą także obecnego w terenie badacza: (4) jego
ucieleśniona aktywność także jest elementem sytuacji badania – to co robi ze swoim ciałem i
jak go używa wpływa ostatecznie na efekty jego pracy; (5) cielesne odczucia badacza także
nie pozostają bez wpływu, i wreszcie (6) jego własne teorie na temat ciała i pielęgnowane
koncepcje cielesności wpływać będą nie tylko na to co myśli badacz o swoim ciele i jak je
traktuje, ale także w jaki sposób będzie go używał w terenie oraz jak będzie skłonny
konceptualizować temat ciała we własnym badaniu. Są to najczęściej przemilczane i
traktowane marginalnie aspekty obecności badacza w polu wytwarzania wiedzy. A jednak z
uwagi na liczne problemy metodyczne i metodologiczne, jakie mogą ze sobą nieść – sugeruję
uwzględnianie w projekcie badawczym świadomego namysłu nad nimi.
Analizując relacje pomiędzy ucieleśnieniem konkretnych działań i aktywności
badanych (tutaj: wspinaczy) a ucieleśnieniem samego procesu gromadzenia danych,
podejmuję problem przejścia pomiędzy tożsamościami badacza i uczestnika badanego
społecznego świata. Możliwość taką stwarza autoetnografia. Gdy badacz stanie się
uczestnikiem badanego świata i podejmie aktywności typowe dla swoich badanych (np.
wspinaczy) – może włączyć do badania materiał autoetnograficzny dla lepszego zrozumienia
oraz poprawnej interpretacji prowadzonych przez siebie obserwacji terenowych. Ciało
badacza staje się wówczas łącznikiem pomiędzy dwoma światami: światem badacza i
światem wspinacza, generatorem nowych warstw danych oraz zasobów interpretacyjnych.
Warto nadmienić, że cały numer tematyczny „Przeglądu Socjologii Jakościowej” pt.
Ciało w przestrzeni społecznej poświęcony był socjologicznej problematyce ciała i cielesności
(Kacperczyk, Byczkowska 2012b).
25
(3) ROZWAŻANIA NAD METODOLOGICZNYM STATUSEM AUTOETNOGRAFII
Autoetnografia zainteresowała mnie jako strategia badawcza, która daje badaczowi
niepowtarzalną możliwość docierania do przestrzeni osobistych i cielesnych doświadczeń
uczestników badanego świata, oraz do przeżyć i emocji towarzyszących studiowanemu
działaniu. Prowadzenie narracji autoetnograficznej ożywiło jednak szereg pytań o charakterze
metodologicznym i zmusiło mnie do podjęcia pogłębionej refleksji na temat statusu tej
metody. Swoje poszukiwania w tym obszarze podsumowałam w tekście pt. pt. Autoetnografia
– technika, metoda, nowy paradygmat? O metodologicznym statusie autoetnografii (2014a).
W artykule tym usiłuję wprowadzić pojęciowy ład w obszarze terminologii oraz opisu
praktyk autoetnograficznych, uściślając zakresy znaczeniowe pojęcia „autoetnografia” i
nawiązując do historii zastosowań tego pojęcia. Na podstawie przeglądu kilkudziesięciu
badań posługujących się tą praktyką badawczą rekonstruuję wymiary, w jakich występuje
autoetnografia we współczesnych badaniach społecznych, wyróżniając trzy poziomy, na
których jest ona wykorzystywana. (1) Pierwszy, to poziom wytwarzania danych, na którym
autoetnografia pozostaje wyłącznie techniką otrzymywania informacji – zazwyczaj
niesamodzielną i wspieraną przez inne techniki badawcze. (2) Drugi – to poziom
rozwiązywania problemów badawczych, na którym autoetnografia funkcjonuje jako
samodzielna metoda lub strategia badawcza. (3) Poziom trzeci – to poziom sięgający do
rozstrzygnięć epistemologicznych, dotyczący samej filozofii uprawiania nauki, na którym
autoetnografia jawi się jako nowy paradygmat prowadzenia badań społecznych.
Rozważając metodologiczny status autoetnografii wskazuję na zasadnicze pęknięcie
paradygmatyczne pomiędzy analitycznym a ewokatywnym ujmowaniem autoetnografii, które
rozdziela światy praktyk badawczych na scjentystyczny i przeintelektualizowany program
opisu rzeczywistości społecznej wyrażający tendencje analityczne oraz na ewokatywny
program pielęgnowania żywego doświadczenia, wyrażający tendencję do współodczuwania z
Innymi i doświadczania współobecności Innych.
Za swoje szczególne osiągnięcie uważam nie tylko decyzję o zastosowaniu
autoetnografii do konkretnego projektu badawczego poświęconego badaniu świata
wspinaczki – co przybliżam w artykule pt. „Nie muszę się tak bać!”. Rola autoetnografii w
analizie emocjonalnych aspektów działania wspinaczkowego (2016b) – ale również podjęcie
namysłu nad metodologicznym statusem autoetnografii, czego wyrazem stał się mój artykuł
na ten temat (2014a) oraz całość zredagowanego przeze mnie numeru tematycznego
„Przeglądu Socjologii Jakościowej” poświęconego tej problematyce (2014d).
Publikacja ta była efektem podejmowanych przeze mnie działań zmierzających do
26
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
stworzenia przestrzeni spotkania i dyskusji pomiędzy badaczami zainteresowanymi
autoetnografią. Z taką motywacją przystępowałam do organizacji grup tematycznych
poświęconych autoetnografii w ramach ogólnopolskich konferencji socjologicznych. W 2013
była to grupa: Autoetnografia – technika, metoda, nowy paradygmat?, a w 2016 grupa:
Autoetnografia – podejścia, problemy, rozwiązania praktyczne. Omawiam szczegóły tych
wydarzeń w sekcji poświęconej moim osiągnięciom organizacyjnym.
Warto nadmienić, że w polskiej literaturze socjologicznej wyraźnie brakowało
rozważań oraz publikacji metodologicznych na ten temat, ponieważ autoetnografia stanowi
nadal obszar nowy i dość słabo poznany, a jednocześnie coraz bardziej intrygujący badaczy,
bo wpisujący się w przemiany paradygmatyczne współczesnej humanistyki (por. Kafar 2011,
2016, Kacperczyk 2014c).
(4) PROJEKT EKWADORSKI
W latach 2011-2012 byłam zaangażowana w interdyscyplinarny projekt badawczy
realizowany w amazońskim lesie deszczowym w Ekwadorze we współpracy z badaczami z
Universidad Internacional SEK w Quito 12 . Biologiczna część projektu dotyczyła zasobów
naturalnych jeziora Limoncocha
13
oraz stabilności jego ekosystemu, której głównym
wskaźnikiem jest stan populacji kajmana czarnego – drapieżnika stojącego na szczycie
łańcucha pokarmowego. The Caiman Project obejmował próbę oszacowania wielkości
populacji kajmana w Lagunie Limoncocha oraz badania dodatkowe dotyczące zmiany w
bioróżnorodności ekosystemu jeziora. Nasza, socjologiczna część projektu (Community
Project) obejmowała problematykę społecznych, ekonomicznych oraz kulturowych
uwarunkowań rozwoju zrównoważonego
14
i ochrony przyrody przez członków małej
społeczności lokalnej zamieszkującej w wiosce Limoncocha położonej na granicy Rezerwatu
Biologicznego Limoncocha (Reserva biológica Limoncocha). Interesowało nas kulturowe tło
praktyk ochrony środowiska naturalnego w badanej wiosce. Obserwując życie mieszkańców
próbowaliśmy oszacować szansę zachowania przez nich bioróżnorodności tego terenu.
Problematyka badania była szeroka i obejmowała zagadnienia: (1) rozwoju
12
Projekt, który trwał od 1 października 2011 do 30 września 2012r. został sfinansowany przez Universidad Internacional SEK
w Quito (Ekwador) oraz uzyskał dofinansowanie ze strony Dziekana Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego UŁ. Kierownikiem
projektu był biolog Marco Albarracín, zaś koordynatorem odpowiedzialnym za socjologiczną część projektu – profesor
Krzysztof T. Konecki; pozostałymi uczestnikami projektu byli Roberto Madera, Anna Kacperczyk oraz Piotr Chomczyński. W
terenie wspierali nas studenci uniwersytetu SEK – przeszkoleni przez nas do realizacji poszczególnych zadań badawczych.
13
Dalej nazywać je będę Laguna de Limoncocha lub Laguna Limoncocha – dla odróżnienia od homonimicznej nazwy wioski, w
której prowadzone były badania, a która położona jest właśnie nad tym jeziorem.
14
Rozwój zrównoważony definiowaliśmy jako „taki rozwój, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez
umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie” (WCED, 1987: 24). Kluczem jest „takie kształtowanie relacji między
gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem, które nie naruszy zdolności środowiska do dostarczania jego usług w
przyszłości” (Kronenberg, Bergier 2010: 13).
27
zrównoważonego i ochrony środowiska w wiosce Limoncocha; (2) stanu oraz sposobów
podtrzymywania różnorodności kulturowej; (3) rozwoju ekonomicznego wioski i jej
bezpośredniego otoczenia; (4) działań przedsiębiorczych mieszkańców; (5) świadomości
ekologicznej przedsiębiorców z Limoncocha oraz ich wyobrażeń na temat sprawiedliwości
społecznej; (5) rozwoju turystyki oraz (6) edukacji w Limoncocha.
Badania terenowe społeczności lokalnej Limoncocha łączyły w sobie podejścia
jakościowe oraz ilościowe. Rozpoczęliśmy w grudniu 2011 roku od badania etnograficznego.
Zebraliśmy 40 nieustrukturyzowanych wywiadów z mieszkańcami oraz 20 pogłębionych
wywiadów z ekspertami, prowadziliśmy obserwację uczestniczącą oraz badania wizualne,
analizowaliśmy dokumenty oraz zrealizowaliśmy ankietę audytoryjną na temat postaw
proekologicznych wśród uczniów liceum pedagogicznego w Limoncocha. Na tej podstawie
przygotowaliśmy projekt badania surveyowego, które zrealizowane zostało w kwietniu 2012
roku i obejmowało próbę reprezentatywną mieszkańców gminy Limoncocha.
Tereny te poddane zostały w ostatnim dwudziestoleciu potężnemu impaktowi
cywilizacyjnemu poprzez wybudowanie w pobliżu wioski platformy wiertniczej (1985), 15
przeprowadzenie elektryfikacji (2005), budowę systemu kanalizacyjnego (2008) fundowania
w wiosce budynków użytku publicznego przez koncerny paliwowe, czy otwarcie nowej
asfaltowej drogi łączącej Limoncochę z resztą regionu (2009) – co stworzyło zupełnie nowy
kontekst dla tradycyjnych form życia i podtrzymywania rdzennej kultury.
Wyniki naszego badania nie napawają optymizmem. Mimo, że wyjątkowa historia
wioski Limoncocha zawiera w sobie ogromny potencjał narracyjny i symboliczny –
mieszkańcy nie potrafią go wykorzystać by ożywić turystykę. Liczą na pomoc z zewnątrz.
Większość badanych (89,3%) była przekonana, że Limoncocha nie może się rozwinąć ze
względu na brak źródeł ekonomicznych oraz wyrażała opinię, że środki umożliwiające jej
rozwój powinny być efektem pomocy zewnętrznej.
Mieszkańcy gminy utrzymują się głównie z rolnictwa i często cierpią na niedostatek
bądź całkowity brak źródeł dochodów. Ludzie ci muszą wyżywić się „z lasu”. Spożywanie
dzikich zwierząt jest silnie zakorzenione w kulturze Indian Kichwa, a ich naturalna niechęć
do hodowli nie pozwala im na skorzystanie z tej formy zapewniania sobie pożywienia i
generowania przychodów. Dawne przyzwyczajenia skutkują tym, że ludzie wciąż łowią ryby
w Lagunie – mimo, że jest to zakazane przez Ministerstwo Środowiska (Ministerio del
15
W 1985 roku korporacja OXY (Occidental Oil and Gas Corporation) jedna z największych amerykańskich firm
wydobywających ropę uzyskała dostęp do Bloku 15 w Amazonii i rozpoczęła wydobycie ropy w Limoncocha. W roku 2005 OXY
zostało zastąpione przez ekwadorską korporację Petro Amazonas.
28
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
Ambiente), a niektórzy polują na żółwie i małe kajmany (caiman blanco). Mieszkańcy
badanej gminy czują się pełnoprawnymi właścicielami zasobów naturalnych ziemi, po której
chodzą, jeziora, po którym pływają – „To jest moja Laguna!” – i odrzucają wszelkie formalne
zakazy ograniczające im możliwość połowów oraz polowania. W efekcie gatunki znajdujące
się pod ochroną wciąż stanowią menu lokalnej ludności.
Wyniki naszego badania zawarliśmy w niewielkiej książeczce wydanej w języku
angielskim i hiszpańskim pt. The Spirit of Communitarianism and the Cultural Background of
Limoncocha Community in the Context of Sustainable Development and Environment
Protection (2013) z nadzieją, że nasze opracowanie jednak przysłuży się zrównoważonemu
rozwojowi Limoncochańskiej społeczności.
Dla nas samych – mówię tu o polskojęzycznej części ekipy – udział w tym projekcie
stanowił bardzo duże przeżycie oraz wyzwanie – zarówno intelektualne, fizyczne jak i
organizacyjne. Musieliśmy zmierzyć się z obcą kulturą oraz realiami zbierania danych w
niecodziennych warunkach, zapanować nad zadaniami organizacyjnymi oraz znaleźć wspólny
język z badaczami z innych dyscyplin jak biologia czy hydrologia, a także rozwinąć
umiejętność współpracy międzykulturowej. Czuliśmy jednak, że uczestnictwo w tym
projekcie stanowi wyjątkową i niepowtarzalną okazję, której nie wyrzekłby się żaden badacz
terenowy.
(5) STUDIUM NAD OPIEKĄ PALIATYWNO-HOSPICYJNĄ W POLSCE
Na koniec pragnę przywołać moje wcześniejsze prace z zakresu opieki paliatywnej i
hospicyjnej w Polsce. W 2006 roku ukazała się monografia mojego autorstwa pt. Wsparcie
społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej16, w której dokonuję analizy form
udzielania pomocy osobom terminalnie chorym i ich rodzinom przez te instytucje. Wychodzę
od wyjaśnienia fenomenu wsparcia społecznego, na którym opiera się cała idea opieki
paliatywnej, następnie pokazuję jak rozwijała się tego rodzaju opieka w Polsce w ostatnim
trzydziestoleciu XX wieku oraz jakie przyjmowała formy organizacyjne. Wreszcie opisuję
sam proces opieki, jego poszczególne fazy i uwarunkowania oraz strategie jakie przyjmują
zespoły opiekuńcze, aby podołać własnym zobowiązaniom wobec chorego i jego bliskich by
jak najlepiej zrealizować swoją misję. Dwie podstawowe strategie pozwalające na realizację
tych zadań, które udało mi się opisać to: strategia oszczędzania własnych zasobów oraz
strategia wzmacniania autonomii podopiecznych.
16
Książka ta w 2007 roku zdobyła nagrodę Nagrodę Rektora Uniwersytetu Łódzkiego III stopnia, a rok później Nagrodę im.
Stanisława Ossowskiego. Była także rekomendowana przez „Polish Sociological Review” (Nr 1 (161), 2008, s. 120), a w
„Kulturze i Społeczeństwie” ukazała się jej pozytywna recenzja autorstwa prof. Elżbiety Tarkowskiej (2007).
29
Kontynuacją tych rozważań były moje wystąpienia na konferencjach krajowych 17 i
międzynarodowych 18 , a następnie trzy opublikowane artykuły (Kacperczyk 2002, 2005b,
2008) 19 . Wiedza zgromadzona podczas tego projektu pozwoliła mi także przygotować i
realizować program zajęć monograficznych dla studentów socjologii pt. Opieka paliatywna i
hospicyjna w Polsce oraz przeprowadzić wykład dla wolontariuszy Zespołu Domowej Opieki
Hospicyjnej Caritas pt. Wsparcie społeczne w opiece paliatywno-hospicyjnej – potrzeby,
źródła i formy wspierania (Łódź, 20.10.2011).
6. Działalność organizacyjna i dydaktyczna
DZIAŁALNOŚĆ DYDAKTYCZNA
Prowadzone przeze mnie zajęcia dydaktyczne oscylują głównie wokół problemów
metod i technik badań społecznych: Metody badań socjologicznych, Metody badań
społecznych, Przygotowanie i realizacja projektu badawczego,
Metodologia nauk
społecznych, Analiza danych zastanych, Metodologia i metodyka socjologicznych badań
ilościowych i jakościowych (wykład specjalizacyjny). Także na Podyplomowych Studiach
Socjologii Stosowanej w Zarządzaniu Zasobami Ludzkimi na Uniwersytecie Łódzkim
prowadziłam zajęcia z przedmiotu Metody i techniki badani przebiegu procesów zarządzania
w przedsiębiorstwie, a na Podyplomowych Studiach Public Relations – przedmiot Metody i
techniki badania procesów komunikowania i PR.
Ze studentami Uniwersytetu Łódzkiego w ramach zajęć Metody badań społecznych
przez wiele lat realizowałam badania terenowe począwszy od momentu pierwszych intuicji i
inspiracji badawczych aż po rzetelny raport oraz prezentację i komunikowanie uzyskanych
wyników. Były to duże projekty, trwające przez dwa semestry, które uczyły studentów
myślenia konceptualnego, budowania narzędzi, łączenia różnych technik otrzymywania
informacji, angażowania się w proces badawczy, realizacji zadań terenowych oraz
analitycznych, wreszcie syntetyzowania licznych zebranych materiałów w jeden spójny
raport. Tematyka tych badań była dość szeroka, przykładowe tytuły raportów obejmują: Czas
wolny łodzian (2003-2004); MPK w oczach łodzian (2003-2004); Społeczny Świat Słuchaczy
Radia Maryja (2006-2007); Młodzież Wszechpolska (2006-2007); Ścieżki karier socjologów
17
Referat pt. Zjawiska społeczne w zwierciadle metod ilościowych i jakościowych – przykład badań nad społecznym światem
opieki paliatywno-hospicyjnej w Polsce – wygłoszony na konferencji "W kręgu socjologii interpretatywnej – zastosowanie
metod jakościowych" (Świnoujście, 12-14.12.2004).
18
Referat pt. Awareness Context Work in Palliative Care – wygłoszony na konferencji "Symbolic Interaction and Ethnographic
Research Conference" (Niagara Falls, Ontario, Canada 16-18.05.2006).
19
Były to artykuły: Kultura organizacyjna zespołów opieki paliatywno-hospicyjnej (2002); Zjawiska społeczne w zwierciadle
metod ilościowych i jakościowych – przykład badań nad społecznym światem opieki paliatywno-hospicyjnej w Polsce (2005b);
oraz Warunki dostarczania wsparcia w opiece paliatywno-hospicyjnej (2008).
30
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
(2007-2008); Jak postrzegamy czas? (2008-2009); Autoprezentacja w sieci (2008-2009);
Socjalizacja dzieci w miejscach publicznych. Raport z obserwacji (2009-2010); Kim jest
współczesny gimnazjalista? (2009-2010); Świadomość ekologiczna łodzian (2011-2012);
Poziom usportowienia studentów Uniwersytetu Łódzkiego (2011-2012); Czas wolny osób
niepełnosprawnych (2011-2012); Aktywność fizyczna łodzian (2011-2012).
Na Uniwersytecie Łódzkim prowadziłam również wykłady oraz konwersatoria z
psychologii, psychologii społecznej, psychologii zarządzania, psychologii dla pracowników
socjalnych, socjologii organizacji, socjologii, wstępu do socjologii, negocjacji oraz zajęcia
negocjacje w biznesie – trening asertywności i komunikacji.
W ramach swojej pracy dydaktycznej realizowałam także autorskie zajęcia
monograficzne. W latach 2005-2008 prowadziłam wykład monograficzny Opieka paliatywna
i hospicyjna w Polsce, w latach 2009-2012 wykład Badanie zjawisk i procesów zbiorowych, a
w latach 2012-2013 wykład Badania nad światami społecznymi. W roku akademickim 20152016 prowadziłam zajęcia wprowadzające do modułu metodologicznego dla studentów
programu Erasmus pt. Introduction to the Methods of Quantitative Research.
W latach 2007-2013 wypromowałam 17 prac magisterskich na Uniwersytecie
Łódzkim. W latach 2005-2010 byłam promotorem 28 prac licencjackich (z tego 18 w Wyższej
Szkole Kupieckiej i 10 w Wyższej Szkole Humanistyczno-Ekonomicznej). Dodatkowo w
latach 2001-2015 przygotowałam 102 recenzje prac magisterskich oraz 161 recenzji prac
licencjackich20.
DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACYJNA
Od 2004 roku uczestniczę aktywnie w pracach redakcyjnych dwóch czasopism
wydawanych na Uniwersytecie Łódzkim – polskojęzycznego „Przeglądu Socjologii
Jakościowej” (część B wykazu czasopism naukowych punktowanych przez Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyższego, nota 13 punktów) oraz angielskojęzycznego pisma o
międzynarodowym zasięgu „Qualitative Sociology Review” (12 punktów). Od samego
początku istnienia obu pism jako ich współtwórczyni (wraz z Krzysztofem T. Koneckim i
Łukaszem Marciniakiem) oraz jako członek zespołu redakcyjnego mam wpływ na bieżącą
politykę i kierunki rozwoju tych czasopism. Moja praca to również recenzowanie
nadchodzących artykułów oraz projektowanie okładek i oprawy graficznej obydwu pism
20
W sumie w latach 2001-2015 na Uniwersytecie Łódzkim, w Wyższej Szkole Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (obecnie
Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna) oraz w Wyższej Szkole Kupieckiej w Łodzi przygotowałam 263 recenzje. Na UŁ
zrecenzowałam: 125 prac (69 magisterskich, 56 licencjackich); w WSHE 55 prac licencjackich; w WSK: 83 prac (33
magisterskich i 50 licencjatów).
31
(patrz:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/archive_pl.php
oraz
http://www.qualitativesociologyreview.org/ENG/archive_eng.php).
Służę również pomocą w recenzowaniu artykułów do czasopism „Forum Qualitative
Sozialforschung/ Forum: Qualitative Social Research” oraz „Władza Sądzenia”. Kilkakrotnie
występowałam w roli eksperta Narodowego Centrum Nauki – byłam proszona o
przygotowanie recenzji projektów badawczych.
W roku 2010 wraz z Dominiką Byczkowską zorganizowałyśmy w ramach XIV
Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego w Krakowie (8-11.09.2010) grupę tematyczną pt.
„Ciało w przestrzeni społecznej”, która spotkała się ze sporym zainteresowaniem.
Wygłoszonych zostało 12 referatów, a 7 miało status referatów wyłożonych. Efektem obrad
tej grupy był numer tematyczny „Przeglądu Socjologii Jakościowej” poświęcony tej tematyce
(Kacperczyk, Byczkowska red. 2012).
W 2013 roku w ramach XV Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego w Szczecinie
(11-14.09.2013) zorganizowałam i poprowadziłam grupę tematyczną pt. „Autoetnografia –
technika, metoda, nowy paradygmat?”. W ramach obrad grupy wygłoszonych zostało 9
referatów. Efektem tych obrad był numer tematyczny „Przeglądu Socjologii Jakościowej”
poświęcony autoetnografii (Kacperczyk 2014d).
W
2012
pełniłam
funkcję
Członka
Rady
Programowej
Pierwszego
Transdyscyplinarnego Seminarium Badań Jakościowych, które odbyło się w Kazimierzu
Dolnym (4-6.06.2012). W kolejnym roku również jako Członek Rady Programowej oraz
współorganizator byłam zaangażowana w prace nad przygotowaniem i realizacją
Transdyscyplinarnego Sympozjum Badań Jakościowych w Łodzi (10-12.06.2013). Byłam
także Członkiem Rady Programowej jubileuszowego V Transdyscyplinarnego Sympozjum
Badań Jakościowych w Ustce (18-21.05.2016). W ramach tego sympozjum stworzyłam i
poprowadziłam grupę tematyczną pt. „Autoetnografia – podejścia, problemy, rozwiązania
praktyczne”. Dodatkowo podjęłam się także przeprowadzenia podczas TSBJ 2016
warsztatów metodologicznych, których przedmiotem była autoetnografia.
Pełniłam także funkcję Członka Rady Programowej i współorganizatora konferencji
„Socjologia ciała w Polsce. Stan subdyscypliny, jej perspektywy i wyzwania”, która odbyła
się w Łodzi w dniach 16-17 czerwca 2016.
Od 1996 roku należę do Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (PTS), od 2006 roku
działam w Zarządzie Oddziału Łódzkiego PTS. Przez 6 lat pełniłam funkcję Sekretarza
powołanej w 2005 roku Sekcji Socjologii Jakościowej i Symbolicznego Interakcjonizmu
32
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
PTS, a podczas XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego w Gdańsku (14-17.09.2016)
zostałam wybrana na przewodniczącą tej sekcji.
Ponadto od 2005 roku należę do European Sociological Association (ESA)
przypisując swoje zainteresowania do networku 20 (Qualitative Methods Research Network).
A od roku 2011 jestem członkiem Society for the Study of Symbolic Interaction (SSSI). W
2016 roku weszłam do Zarządu Europejskiego Oddziału tej organizacji (EU SSSI) jako osoba
współodpowiedzialna za organizację przyszłorocznej międzynarodowej konferencji EU SSSI,
zatytułowanej Studying Everyday Life: Generic Dimensions of Interactionist Inquiry, która
odbędzie się w Łodzi w dniach 4-8 lipca 2017.
Podsumowując wszystkie omówione wyżej działania oraz ich efekty, mam poczucie,
że przez ostatnie lata uczestniczyłam aktywnie w procesie wspierania rozwoju metod badań
jakościowych w Polsce, a także gruntowania pozycji symbolicznego interakcjonizmu w
rodzimej socjologii – nie tylko poprzez prowadzone przeze mnie badania i wydawane
publikacje wyraźnie ciążące w stronę tej orientacji teoretyczno-metodologicznej, ale także
poprzez swój udział w wydarzeniach naukowych (konferencjach, sympozjach), przez
współtworzenie dwóch czasopism dedykowanych tej perspektywie poznawczej, a także
poprzez działania na rzecz Sekcji Socjologii Jakościowej i Symbolicznego Interakcjonizmu
PTS.
BIBLIOGRAFIA
Becker, Howard S. (1960) Notes on the Concept of Commitment, “American Journal of Sociology”, nr 66 , s. 32-40.
Becker, Howard S. (1974) Art as Collective Action, “American Sociological Review”, nr 39 (6), s. 767-776.
Becker, Howard S. (1976) Art Worlds and Social Types, “American Behavioral Scientist”, vol. 19, nr 6, s. 703-718.
Becker, Howard S. (1982) Art Worlds, Berkeley: University of California Press.
Bielski, Piotr (2009) Rolnictwo ekologiczne jako zawód i powołanie. Studium tożsamości, organizacji i potencjału rozwojowego polskich
rolników ekologicznych – „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. V, nr 3. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume11_pl.php.
Blumer, Herbert ([1969] 1998) Symbolic Interactionism. Perspective and Method, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. (Reprint, 1998, Berkeley,
Los Angeles, London: University of California Press).
Blumer, Herbert (2007) Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, tłum. Grażyna Woroniecka, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Charmaz, Kathy (2009) Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej. tłum. Barbara Komorowska. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Clarke, Adele E. (1985) Emergence of the Reproductive Research Enterprise c. 1919-1940: A Sociology of Biological, Medical and Agricultural
Science in the United States, Dissertation in Sociology, University of California, San Francisco.
Clarke, Adele E. (1990) A Social Worlds Research Adventure: The Case of Reproductive Science [w:] Susan Cozzens, Thomas Gieryn (eds),
Theories of Science in Society, Bloomington - Indianapolis: Indiana University Press, s. 15-42.
Clarke, Adele E. (1991) Social Worlds/ Arenas Theory as Organizational Theory [w:] David R. Maines (ed.), Social Organization and Social
Process. Essays in Honor of Anselm Strauss, Aldine de Gruyter, New York, s. 119-158.
Clarke, Adele E. (2005) Situational Analysis. Grounded Theory After the Postmodern Turn. Thousand Oaks: Sage.
Cressey, Paul G. ([1932] 2008) The Taxi-Dance Hall. A Sociological Study in Commercialized Recreation and City Life, Chicago: University of
Chicago Press.
33
Fujimura, Joan H. (1988) The Molecular Biological Bandwagon in Cancer Research: Where Social Worlds Meet, “Social Problems”, nr 35, s.
261-283.
Fujimura, Joan H. (1996) Crafting science: a sociohistory of the quest for the genetics of cancer, Harvard University Press, Cambridge.
Fujimura, Joan H. (1997) Cancer research: where social worlds meet [w:] A. Strauss, J. Corbin (red.), Grounded Theory in Practice, Thousand
Oaks: Sage Publications, s. 95-130.
Glaser, Barney G. (1978) Theoretical sensitivity: Advances in the Methodology of Grounded Theory. Mill Valley, CA: Sociology Press.
Glaser, Barney G.; Strauss, Anselm L. ([1967] 2009) Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, tłum. Marek Gorzko,
Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Gostkowski, Zygmunt (1966) O założeniach i potrzebie empirycznych badań nad technikami i procedurami badawczymi w socjologii [w:]
Analizy i próby technik badawczych w socjologii. T. 1, Z. Gostkowski (red.), Wrocław - Warszawa – Kraków: Ossolineum, s. 11-66.
Grzeszkiewicz-Radulska, Katarzyna; Krzewińska, Aneta (2015) O tym, jak napisać biografię naukową (łódzka szkoła metodologiczna), „Przegląd
Socjologiczny”, t. LXIV, nr 4, s. 27-49.
Hałas, Elżbieta (1987) Społeczny kontekst znaczeń w teorii symbolicznego interakcjonizmu, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego.
Hałas, Elżbieta (1994) Obywatelska socjologia szkoły chicagowskiej. Charles H. Cooley, George H. Mead, Herbert Blumer, Lublin: Redakcja
Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Hałas, Elżbieta (2006) Interakcjonizm symboliczny. Społeczny kontekst znaczeń. Wydanie nowe, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hałas, Elżbieta; Konecki, Krzysztof T., red., (2005) Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Hernik, Kamila (2007) Doświadczenie konwersji przez studentów Wydziału Aktorskiego Akademii Teatralnej w Warszawie. Wpływ instytucji
edukacyjnych – „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. III, nr 3. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume5_pl.php.
Hughes, Everett C. (1958) Men and Their Work, The Free Press of Glencoe: London
Hughes, Everett C. (1971) The Sociological Eye. Selected papers, Chicago: Aldine.
Kacperczyk, Anna (1995) Śmierć i umieranie w polskich warunkach kulturowych. Na przykładzie analizy konkretnego przypadku – opieka
paliatywna na terenie Łodzi. Niepublikowania praca magisterska, Archiwum Instytutu Socjologii UŁ, Łódź, ss. 132.
Kacperczyk, Anna (2002) Kultura organizacyjna zespołów opieki paliatywno-hospicyjnej. „Przegląd Socjologiczny”, nr 2, s. 145-185.
Kacperczyk, Anna (2004) Recenzja książki Moniki Kostery, pt. Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa 2003, Wyd.
Naukowe PWN [w:] „Przegląd Socjologiczny”, t. LIII, nr 1, s. 203-206.
Kacperczyk, Anna (2005a) Zastosowanie koncepcji społecznych światów w badaniach empirycznych [w:] E. Hałas, K. Konecki (red.),
Konstruowanie jaźni i społeczeństwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa, ss. 169-191.
Kacperczyk, Anna (2005b) Zjawiska społeczne w zwierciadle metod ilościowych i jakościowych – przykład badań nad społecznym światem
opieki paliatywno-hospicyjnej w Polsce [w:] Jacek Leoński, Agnieszka Kołodziej-Durnaś (red.) W kręgu socjologii interpretatywnej –
zastosowanie metod jakościowych, Economicus, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, ss. 122-144.
Kacperczyk, Anna (2006) Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej, Łódź: Wydawnictwo UŁ, ss. 304.
Kacperczyk, Anna (2007a) Badacz i jego poszukiwania w świetle Analizy Sytuacyjnej Adele E. Clarke, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. III, nr
2. Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume4/PSJ_3_2_Kacperczyk.pdf , s. 5-32.
Kacperczyk, Anna (2007b) Społeczne światy i areny a problem zmiany organizacyjnej [w:] K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Zarządzanie
organizacjami. Organizacja jako proces, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007, ss. 43-53.
Kacperczyk, Anna (2007c) Badanie dyskursu jako sposób rekonstruowania granic tożsamości zawodowej. [w:] Jacek Leoński, Urszula
Kozłowska (red.) W kręgu socjologii Interpretatywnej. Badania jakościowe nad tożsamością. Uniwersytet Szczeciński, Economicus,
Szczecin, s. 155-175.
Kacperczyk, Anna (2007d) Świat słuchaczy „Radia Maryja” – wizje polskiej rzeczywistości i własnego w nim miejsca w wypowiedziach
„słuchaczy” i „nie-słuchaczy” [w:] Sławomir Partycki (red.) Nowoczesność – ponowoczesność. Społeczeństwo obywatelskie w
Europie Środkowej i Wschodniej, t. 2, Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 301-308.
Kacperczyk, Anna (2007e) Recenzja książki Adele E. Clarke, Situational Analysis. Grounded Theory After Postmodern Turn, Thousand Oaks, CA:
Sage 2005 [w:] „Przegląd Socjologiczny”, s. 269-273.
Kacperczyk, Anna (2007f) Od redakcji (wstęp do serii monografii „Stawanie się”- …Becoming…), „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. III, nr 1, s.
i-iv. Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume3/PSJ_monografie_1.pdf.
Kacperczyk, Anna (2007g) Od redakcji. Seria monografii „Stawanie się”- …Becoming…, „Przegląd Socjologii Jakościowej, t. III, nr 3, s. i-iv.
Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume3/PSJ_monografie_3.pdf
Kacperczyk, Anna (2008) Warunki dostarczania wsparcia w opiece paliatywno-hospicyjnej [w:] Jolanta Grotowska-Leder (red.) Sieci wsparcia
jako przejawy integracji i dezintegracji społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 183-196.
Kacperczyk, Anna (2009) Od redakcji. Stawanie się rolnikiem ekologicznym, Seria monografii „Stawanie się”- …Becoming…, „Przegląd Socjologii
Jakościowej”, t. V, nr 3, s. i-ii. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume11/PSJ_monografie_5.pdf
34
DR ANNA KACPERCZYK
AUTOREFERAT
Kacperczyk, Anna (2010a) „Ludzie gór”. Procesy tożsamościowe uczestników społecznego świata w konfrontacji z przyrodą nieożywioną [w:] K.
T. Konecki, A. Kacperczyk (red.) Procesy tożsamościowe. Symboliczno-interakcyjny wymiar konstruowania ładu i nieładu
społecznego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s.165-178.
Kacperczyk, Anna (2010b) Od redakcji. Stawanie się ratownikiem górskim, Seria monografii „Stawanie się”- …Becoming…, „Przegląd Socjologii
Jakościowej”, t. VI, nr 1, s. i-ii. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume12/PSJ_monografie_6.pdf
Kacperczyk, Anna (2010c) Od redakcji. Społeczny świat hodowców gołębi pocztowych, Seria „Światy społeczne”, „Przegląd Socjologii
Jakościowej”, t. VI, nr 3, s. i-vi. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume14/PSJ_monografie_7.pdf
Kacperczyk, Anna (2012a) Badacz i jego ciało w procesie zbierania i analizowania danych – na przykładzie badań nad społecznym światem
wspinaczki [w:] Anna Kacperczyk, Dominika Byczkowska (red.) Ciało w przestrzeni społecznej – numer tematyczny „Przeglądu
Socjologii Jakościowej”, t. VIII, nr 2, s. 32-63. http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume19/PSJ_8_2_Kacperczyk.pdf.
Kacperczyk, Anna (2012b) Arena – hasło [w:] Słownik Socjologii Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Wydawnictwo Diffin,
Warszawa, s. 29-32.
Kacperczyk, Anna (2012c) Legitymizacja – hasło [w:] Słownik Socjologii Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Wydawnictwo Diffin,
Warszawa, s. 162-163.
Kacperczyk, Anna (2012d) Obiekt graniczny – hasło [w:] Słownik Socjologii Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Warszawa:
Wydawnictwo Diffin, s. 192.
Kacperczyk, Anna (2012e) Świat społeczny – hasło [w:] Słownik Socjologii Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Warszawa:
Wydawnictwo Diffin, s. 276-278.
Kacperczyk, Anna (2012f) Teoria światów społecznych – hasło [w:] Słownik Socjologii Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.)
Warszawa: Wydawnictwo Diffin, s. 295-297.
Kacperczyk, Anna (2012g) Trajektoria – hasło [w:] Słownik Socjologii Jakościowej, K. T. Konecki, P. Chomczyński (red.) Warszawa: Wydawnictwo
Diffin, s. 302-304.
Kacperczyk, Anna (2012h) Recenzja książki: Tomasz Gackowski, Marcin Łączyński (red.) Metody badania wizerunku w mediach, CeDeWu,
Warszawa 2009. „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2012, t. VIII, nr 1, s. 188–203. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume18/PSJ_8_1_Kacperczyk.pdf.
Kacperczyk, Anna (2013) Praca nad emocjami jako element aktywności górskiej i wspinaczkowej [w:] Krzysztof T. Konecki, Beata Pawłowska
(red.) Emocje w życiu codziennym –socjologiczne problemy badań nad emocjami – numer tematyczny „Przeglądu Socjologii
Jakościowej”, t. IX, nr 2, s. 70-103. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume22/PSJ_9_2_Kacperczyk.pdf
Kacperczyk, Anna (2014a) Autoetnografia – technika, metoda, nowy paradygmat? O metodologicznym statusie autoetnografii. „Przegląd
Socjologii Jakościowej”, t. 10, nr 3, s. 32–74. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume27/PSJ_10_3_Kacperczyk.pdf
Kacperczyk, Anna (2014b) Recenzja książki: Marcin Kafar, red., (2011) „Biografie naukowe. Perspektywa transdyscyplinarna”. Łódź:
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 10, nr 3, s. 222–239. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume27/PSJ_10_3_Kacperczyk_rec.pdf
Kacperczyk, Anna (2014c) Od redaktora: Autoetnografia – w stronę humanizacji nauki. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 10, nr 3, s. 6-13.
Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume27/PSJ_10_3_Kacperczyk_red.pdf
Kacperczyk, Anna, red. (2014d) Autoetnografia – technika, metoda, nowy paradygmat? – numer tematyczny „Przeglądu Socjologii
Jakościowej”, t. 10, nr 3. Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume27_pl.php
Kacperczyk, Anna (2016a) Społeczne światy – teoria – empiria – metody badań. Na przykładzie analizy społecznego świata wspinaczki,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016, ss. 763.
Kacperczyk, Anna (2016b) „Nie muszę się tak bać!”. Rola autoetnografii w analizie emocjonalnych aspektów działania wspinaczkowego, [w] M.
Kafar (red.), Auto/biograficzne aspekty praktyk poznawczych, seria: "Perspektywy Biograficzne", t. 3, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s. 215-253.
Kacperczyk, Anna; Byczkowska, Dominika, red. (2012a) Ciało w przestrzeni społecznej – numer tematyczny „Przeglądu Socjologii Jakościowej”
t. VIII, nr 2. Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume19_pl.php
Kacperczyk Anna, Byczkowska Dominika (2012b) W stronę socjologii ciała [w:] Kacperczyk Anna, Byczkowska Dominika (red.) Ciało w
przestrzeni społecznej, Numer Tematyczny „Przeglądu Socjologii Jakościowej”, t. VIII, nr 2, s. 6-11. Dostępny w Internecie:
http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume19/PSJ_8_2_Kacperczyk_Byczkowska.pdf
Kafar, Marcin, red. (2011) Biografie naukowe. Perspektywa transdyscyplinarna, seria: "Perspektywy Biograficzne", t. 1, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Kafar, Marcin, red. (2016) Auto/biograficzne aspekty praktyk poznawczych, seria: "Perspektywy Biograficzne", t. 3, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Kling, Rob, Gerson, Elihu M. (1977) The Social Dynamics of Technical Innovation in the Computing World. „Symbolic Interaction”, vol. 1, nr 1, s.
132-146.
Kling, Rob, Gerson, Elihu M. (1978) Patterns of Segmentation and Intersection in The Computing World, “Symbolic Interaction”, nr 2, s. 25-43.
35
Konecki, Krzysztof T. (1998) Łowcy Głów. Headhunting, Wydawnictwa Normalizacyjne Alfa-Wero, Warszawa.
Konecki, Krzysztof T. (2000) Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Konecki, Krzysztof T. (2005) Ludzie i ich zwierzęta. Interakcyjno-symboliczna analiza społecznego świata właścicieli zwierząt domowych,
Kraków: Wydawnictwo Scholar.
Konecki, Krzysztof T. (2007) Nowi pracownicy a kultura organizacyjna przedsiębiorstwa. Studium folkloru fabrycznego – „Przegląd Socjologii
Jakościowej”, t. III, nr 1. Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume3_pl.php.
Konecki, Krzysztof T.; Kacperczyk, Anna M. & Marciniak, Lukasz T. (2005). Polish Qualitative Sociology: The General Features and Development
[43 paragraphs]. „Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research” [On-line Journal], 6(3), Art. 27.
Dostępny w Internecie: http://www.qualitative-research.net/fqs-texte/3-05/05-3-27-e.htm.
Konecki, Krzysztof T.; Kacperczyk, Anna, red., (2010) Procesy tożsamościowe. Symboliczno-interakcyjny wymiar konstruowania ładu i nieładu
społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Konecki, Krzysztof T.; Kacperczyk, Anna; Chomczyński, Piotr; Marco Albarracín (2013) The spirit of communitarianism and the cultural
background of Limoncocha community in the context of sustainable development and environment protection, Quito: Universidad
International SEK.
Kubiak, Anna; Krzewińska, Aneta (2015) Wkład łódzkiej socjologii do wiedzy o społeczeństwie i metodologii badań społecznych. Instytut
Socjologii, [w:] Szkoły naukowe i kierunki badań na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Tradycja i
współczesność, red. Jolanta Grotowska-Leder, Eugeniusz Kwiatkowski, Wydawnictwo UŁ, s. 135-206.
Kronenberg, Jakub; Bergier, Tomasz, red. (2010) Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, Fundacja Sendzimira, Kraków.
Krzewińska, Aneta (2015) Łódzka szkoła metodologiczna w narracji „świadków” [w:] Przestrzenie i ludzie. Konteksty antropologiczne, red. G. E.
Karpińska, A. Krupa-Ławrynowicz, Wydawnictwo Księży Młyn, Łódź, s. 9-22.
Lutyński, Jan (1969) Analysis and Classification of Data Collecting Techniques, „The Polish Sociological Bulletin”, no 2, p. 70-94.
Marciniak, Łukasz (2008) Stawanie się nauczycielem akademickim. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna, „Przegląd Socjologii Jakościowej”,
t. IV, nr 2. Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume7_pl.php.
Miller, Piotr (2010) Konstruowanie tożsamości ratownika górskiego. Analiza symboliczno-interakcjonistyczna, „Przegląd Socjologii
Jakościowej”, t. VI, nr 1. Dostępny w Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume12_pl.php.
Mucha, Janusz (1992) Cooley, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Park, Robert E. (1952) Human Communities. Glencoe, IL: Free Press.
Schütz, Alfred (2008) O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, Kraków: Nomos.
Star, Susan Leigh (1989) Regions of the Mind: Brain Research and the Quest for Scientific Certainty, Stanford, CA: Stanford University Press.
Strauss, Anselm L. ([1958]1969) Mirrors and Masks. The Search for Identity, Mill Valley, CA: The Sociology Press. Polskie tłumaczenie
Agnieszka Hałas: (2013) Zwierciadła i Maski. W poszukiwaniu tożsamości, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Strauss, Anselm L. (1963) The Hospital and Its Negotiated Order. [w:] The Hospital in Modern Society, E. Freidson (red.), The Free Press, NY.
Strauss, Anselm L. (1978) A Social Worlds Perspective [w:] Norman Denzin (red.), Studies in Symbolic Interaction, Greenwich: JAI Press, ss. 119128.
Strauss, Anselm L. (1982a) Social Worlds and Legitimation Process [w:] Norman Denzin (red.), Studies in Symbolic Interaction 4, Greenwich,
CT: JAI Press, s. 171-190.
Strauss, Anselm L. (1984) Social Worlds and Their Segmentation Processes, “Studies in Symbolic Interaction”, vol. 5, red. N. Denzin,
Greenwich, CT: JAI Press, s. 123-139.
Strauss, Anselm L. ([1978]1990) A Social World Perspective, [w:] Creating Sociological Awareness. Collective Images and Symbolic
Representations, A. L. Strauss (red.) New Brunswick, NJ: Transaction Press, ss. 233-244.
Strauss, Anselm L. (1987) Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge: Cambridge University Press.
Strauss, Anselm L. (1993) Continual Permutations of Action. NY, Aldine De Gruyter.
Ślęzak, Izabela (2009) Stawanie się poetą. Analiza interakcjonistyczno – symboliczna, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. V, nr 1. Dostępny w
Internecie: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/volume9_pl.php.
Tarkowska, Elżbieta (2007) Noty Bibliograficzne: Anna Kasperczyk, Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006, s. 304. „Kultura i Społeczeństwo”, t. LI, nr 3, s. 239-240.
Thomas, William I. (1928) The Methodology of Behavior Study [in:] William I. Thomas, Dorothy S. Thomas, The Child in America: Behavior
Problems and Programs, New York: Alfred A. Knopf, s. 553-576.
Unruh, David R. (1979) Characteristics and Types of Participation in Social Worlds, “Symbolic Interaction”, Nr 2 (2) , ss. 115-130.
Warren, Carol A. (1974) Identity and Community in the Gay World, New York: Wiley.
WCED (World Commission on Environment and Development) (1987) Our Common Future, Oxford: Oxford University Press.
Wiener, Carolyn L. (1981) The Politics of Alcoholism. Building an Arena Around a Social Problem, New Brunswick, NJ: Transaction Press.
Wyka, Anna (1993) Badacz społeczny wobec doświadczenia, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
36