W kręgu walki o polską szkołę na ziemi pułtuskiej w latach 1905–1907

Tadeusz KOWALSKI
W kręgu walki o polską szkołę
na ziemi pułtuskiej w latach 1905–1907
Ż
ywiołowy protest młodzieży szkolnej przeciwko rusyfikacji, uciskowi policyjnemu
w oświacie i przeciwko szkole rosyjskiej w Królestwie Polskim w latach
1905–1907, określony skrótowo jako strajk szkolny, stanowił przejaw wzburzenia
społecznego i fragment głęboko zakorzenionego zrywu wyzwoleńczo-niepodległościowego. Wywarł też duży wpływ na późniejsze zmiany edukacyjne i charakter walki o odzyskanie niepodległości. W artykule spróbuję wydobyć niektóre wątki walki o polską szkołę
w Pułtusku i powiecie pułtuskim w kontekście zaangażowania różnych kręgów społecznych oraz jej następstw oświatowych i społeczno-kulturowych na ziemi pułtuskiej.
Zasięg i rozmiar strajku szkolnego
Jak wiadomo, strajk młodzieży gimnazjum rządowego w Pułtusku rozpoczął się 3 lutego 1905 roku, lecz już po trzech dniach ogarnął uczennice szkoły żeńskiej i chłopców
szkoły rzemieślniczej. Miał on inny przebieg i charakter w pierwszych tygodniach i miesiącach drugiego półrocza roku szkolnego, a inny po wakacjach letnich 1905 roku. Stał
się bezprecedensowym aktem niepodległościowym i edukacyjnym, obejmującym swymi
rozmiarami młodzież i różne warstwy społeczno-zawodowe.
W pułtuskim gimnazjum męskim w styczniu 1905 roku uczyło się 331 uczniów, pracowało 17 nauczycieli. Języka polskiego, jako przedmiotu nadobowiązkowego, uczyli
Lew Jędrzejewski i Stanisław Jacyna.
Z silnym rezonansem społecznym strajku młodzieży gimnazjalnej spotkały się także
szkoły początkowe, usytuowane w pobliżu Pułtuska. Otóż 4 marca 1905 roku, strajkujący gimnazjaliści przerwali zajęcia szkolne w pobliskich Kacicach, a 22 marca 1905 roku uczynili to samo w Kleszewie. Następnego dnia w Winnicy i okolicznych wsiach zrywali szyldy i napisy w języku rosyjskim1.
W marcu i kwietniu 1905 roku fala strajków szkolnych ogarnęła wiele gmin powiatu
pułtuskiego, na przykład Wyszków, Obryte, Zatory i Somiankę. Wszędzie na zebraniach
gminnych domagano się wprowadzenia języka polskiego do szkół początkowych i do
urzędów gminnych oraz usunięcia strażników ziemskich. Raport w tej sprawie, skierowany do warszawskiego generała-gubernatora K. K. Maksymowicza, złożył tymczasowo
pełniący obowiązki jego pomocnika W. A. Czerkasow2.
1 J. Szczepański, Pułtuska szkoła w dobie narodowego ucisku i rusyfikacji [w:] D. Ciok, A. Kociszewski
(red.), Dzieje Gimnazjum i Liceum im. Piotra Skargi w Pułtusku, Ciechanów – Pułtusk 1991, s. 123.
2 J. Szczepański, Dzieje Wyszkowa i okolic, Warszawa 1998, s. 141.
90
TADEUSZ KOWALSKI
W licznych rezolucjach, odezwach i pisemkach młodzieżowych, popularyzujących
ideę strajku szkolnego, domagano się unarodowienia szkół, zniesienia w nich systemu
policyjnego oraz powszechnego i bezpłatnego nauczania podstawowego dla wszystkich
dzieci, bez względu na narodowość, wyznanie i pochodzenie. Władze carskie, reprezentowane w Pułtusku głównie przez dyrektora gimnazjum Mikołaja Sławina i inspektora
Iwana Niedioszewa, despotę i namiętnego rusyfikatora, reagowały na walkę młodzieży
początkowo licznymi represjami, ale w miarę nasilenia się wrzenia rewolucyjnego, musiały pójść na pewne ustępstwa. Zezwoliły na wykładanie w szkołach państwowych języka polskiego i religii po polsku, uchylając rozporządzenie, ograniczające posługiwanie
się językiem polskim jako wykładowym w szkołach prywatnych3.
O rozmiarach strajku szkolnego i bojkotu szkoły carskiej świadczą liczby uczniów
uczęszczających do szkoły w styczniu i w czerwcu 1905 roku4.
W warszawskich gimnazjach męskich liczba uczącej się młodzieży spadła wówczas
gwałtownie: pięciokrotnie i dziesięciokrotnie. Analizując sytuację w gimnazjach prowincjonalnych, jedynie w Pułtusku sytuacja pod tym względem była analogiczna. W styczniu do pułtuskiego gimnazjum rządowego uczęszczało 331 uczniów, w czerwcu zaś – zaledwie 60, czyli spadek wynosił ponad 80%. W innych gimnazjach, na przykład w kaliskim, w styczniu uczęszczało do szkoły 359 uczniów, a w czerwcu 123. W gimnazjum
łomżyńskim odpowiednio: 519 i 151, płockim – 522 i 139, łowickim – 308 i 60.
W sytuacji, gdy jedynie nieznaczna część gimnazjalistów uczęszczała do szkoły, kurator Warszawskiego Okręgu Naukowego, Szwarc, proponował, aby kilka gimnazjów zamknąć, a niektóre, na przykład w Pułtusku, przekształcić w progimnazja. Propozycja ta
nie została jednak urzeczywistniona.
Strajk szkolny i protesty chłopskie
Strajk młodzieży szkolnej splótł się z wrzeniem rewolucyjnym w pułtuskim ruchu ludowym. W pierwszym okresie rewolucji 1905 roku, tj. od stycznia do września, w 12 gminach – na 18 – chłopi domagali się języka polskiego w szkole, urzędach, sądach oraz odsunięcia strażników i naczelników powiatów od samorządu gminnego5. Zebrania protestacyjne chłopów miały miejsce między innymi w gminach: Nasielsk (4 lutego), Obryte
(19 lutego), Winnica (20 lutego i 11 marca), Kleszewo (2 i 3 marca), Gzy i Zegrze (4 marca), Kozłowo-Przewodowo (12 marca), Gołębie (13 marca), Gzowo (16 marca), Zatory
(18 marca), Somianka (20 marca), Klukowo (25 marca), Wyszków (12 marca).
W drugim okresie wrzeń rewolucyjnych 1905 roku z burzliwymi wystąpieniami chłopów mieliśmy do czynienia w gminach Obryte (wieś Bielino), Kleszewo (4 grudnia), Nasielsku (23 grudnia) oraz majątkach rolnych w Pokrzywnicy, Niestępowie, Pobyłkowie,
Golądkowie, Obrytem, Łubienicy, Smogorzewie, Zbrożkach i innych.
W miesiącach powakacyjnych 1905 roku nastroje antycarskie i niepodległościowe
przejawiały się w wielu gminach powiatu pułtuskiego, na przykład:
3
J. Buszko, Historia Polski 1864–1948, PWN, Warszawa 1979, s. 145.
E. Staszyński, Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim (od powstania styczniowego do I wojny światowej), PZWS, Warszawa 1968, s. 168.
5 S. Kalabiński, Wydarzenia rewolucyjne na wsi powiatu pułtuskiego w latach 1905–1907 [w:] S. Pazyra
(red.), Szkice z dziejów Nasielska i dawnej ziemi zakroczymskiej, KiW, Warszawa 1970, s. 55.
4
W KRĘGU WALKI O POLSKĄ SZKOŁĘ NA ZIEMI PUŁTUSKIEJ W LATACH 1905–1907
91
– w Gnatach Lewiskach – przerwano naukę w szkole początkowej na skutek odmowy nauczania w języku polskim (październik 1905 r.);
– w Obrytem – chłopi żądali wprowadzenia języka polskiego jako urzędowego
w gminie oraz usunęli z zebrań strażników ziemskich; mieszkańcy wsi zorganizowali manifestację patriotyczną (5 listopada 1905 r.);
– w Pułtusku – odbyła się demonstracja antyrosyjska w związku z ogłoszeniem manifestu carskiego (5 listopada 1905 r.) oraz ogłoszono strajk pracowników poczty
(4 i 6 grudnia 1905 r.);
– w Zatorach – miał miejsce strajk robotników rolnych, zatrudnionych w miejscowym majątku (15 grudnia 1905 r.);
– w Nasielsku – odbyła się patriotyczna manifestacja ludności miasta (23 października 1905 r.) oraz demonstracja w związku z ogłoszeniem manifestu carskiego
(5 listopada 1905 r.);
– w Kleszewie – w czasie zebrania gminnego podjęto uchwałę, żądającą wprowadzenia języka polskiego do urzędu gminy, szkoły i sądu oraz autonomii dla Królestwa
Polskiego i amnestii dla więźniów politycznych (4 grudnia 1905 r.);
– w Kacicach – w szkole początkowej została przerwana nauka w związku z odmową nauczania w języku polskim (9 listopada 1905 r.)6.
19 października 1905 roku pułtuski naczelnik Łanskoj pisał: Stosunki rosyjsko-polskie
w powiecie pułtuskim są bardzo napięte. Wśród ludności miejscowej obserwuje się wyraźnie
wrogi stosunek do wszystkiego, co rosyjskie. A z drugiej strony, w niektórych wioskach powiatu, prowadzi się zbiór prowiantu dla wsparcia strajkujących robotników warszawskich7.
Strajki szkolne młodzieży wiejskiej, łączące się bezpośrednio z chłopskimi wystąpieniami antyrosyjskimi i niepodległościowymi, miały miejsce w wielu miejscowościach powiatu pułtuskiego. Inicjatorami ich byli przede wszystkim rodzice, a zwłaszcza kobiety
wiejskie. Zorganizowano je w takich wioskach, jak: Winnica, Klukowo, Zegrze, Serock,
Kacice, Gnaty, Popowo Borowe, Gnaty-Lewiszki, Gołaski.
Z niektórych informacji opublikowanych w „Przeglądzie Wszechpolskim” wynika, że
na 30 szkół w powiecie pułtuskim nie funkcjonowało 16 szkół elementarnych8.
Wpływ organizacji młodzieżowych
Na zbiorowy protest, burzliwą reakcję i bezkompromisową postawę ogółu uczniów pułtuskiego gimnazjum rządowego miała zapewne niemały wpływ najpotężniejsza tajna organizacja młodzieżowa – Związek Młodzieży Polskiej (Zet), powołana z inicjatywy Zygmunta
Miłkowskiego (T. T. Jeża) w listopadzie 1886 roku. Konspiracyjna Działalność Związku Młodzieży Polskiej (Pet – funkcjonująca wśród młodzieży gimnazjalnej), słabo udokumentowana w odniesieniu do ziemi pułtuskiej, w latach niewoli była swego rodzaju polską szkołą wewnątrz szkoły zaborczej i pełniła funkcję polskiej władzy edukacyjnej9. Ta konspiracyjna
6
Praca zbiorowa, Rewolucja 1905–1907 na Mazowszu i Podlasiu, KiW, Warszawa 1968.
M. Owsiewski, Pułtuski dozór szkolny, „Tygodnik Pułtuski” 2005, nr 30 (401).
8 S. Kalabiński, Wydarzenia rewolucyjne ..., op. cit. s. 60.
9 T. W. Nowacki (red.), ZET w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, PWN, Warszawa 1996.
10 A. Stawarz, Mazowsze w latach 1905–1914. Rozwój aktywności społeczno-kulturalnej a idea niepodległości
7
92
TADEUSZ KOWALSKI
organizacja niepodległościowa istniejąca w Pułtusku, występowała do uczącej się młodzieży
szkolnej i łamistrajków z płomiennymi apelami10. Przytaczamy tekst znamiennych odezw.
Do uczniów Gimnazjum rosyjskiego w Pułtusku!
Naród Polski boleje nad tym, że nie wszystkie dzieci są posłuszne względem swojej Ojczyzny.
Naród Polski poniósł wiele ofiar, aby unarodowić szkołę, tymczasem w Pułtusku, chociaż mamy szkołę polską, wielu uczniów uczęszcza do znienawidzonego gimnazjum rządowego, które
rusyfikując i znieprawiając synów Polski, wielką krzywdę czyni Narodowi naszemu. Zwracamy się do was – młodzieży Polski, z serc których może jeszcze nie zdążył wyrwać Moskal do reszty ducha narodowego, w duszy których może jeszcze tleje iskra miłości do tego, co polskie, by
jak najwcześniej opuściła gmach tylu niecnymi występkami splugawiony. Możeście nie wszystko zapomnieli, czego was matki Polki nauczyły. Kolegów macie tylko Żydów i Moskali, czy
może być większe nieszczęście dla ucznia ponadto, jak nie mieć kolegów? Wasi towarzysze zabaw dziecięcych muszą się was wyrzec. Póki więc czas zwracają się do Was Wasi bracia: porzućcie szkołę rosyjską i porzućcie ją zaraz, bo jutro może być za późno. Niech Konstytucja 3 Maja,
ta droga pamiątka naszej wolności, będzie gwiazdą przewodnią, abyście sami dobrowolnie nie
pogrążali się w ciemności i w niewolę moskiewską, a poszli za głosem całego Narodu, który
oczekuje po was mieć dobrych i kochających, a nie wyrodnych synów Ojczyzny.
Niech więc 3-go Maja nie będzie ani jednego Polaka w szkole moskiewskiej.
Niech żyje szkoła Polska! Niech żyje Naród Polski!11
Związek Młodzieży Polskiej w Pułtusku, solidaryzując się ze strajkującymi gimnazjalistami, wydał odezwę rozplakatowaną 9 sierpnia 1905 roku na domach, wzywającą do
bojkotu szkoły rządowej:12
Precz ze szkołą rządową.
Niech żyje szkoła wolna!
Okrzyk ten wyrwał się z piersi uciśnionej młodzieży, z piersi uciśnionego narodu. Wyraża
on najżywotniejsze potrzeby, najpierwotniejsze prawa człowieka.
Obecnie z powodu zbliżających się egzaminów jeszcze raz nawołujemy społeczeństwo do solidarności; raz jeszcze przypominamy, że zbrodnią jest obecnie posłać syna do egzaminów. Że idących
do szkoły spotka bojkot, że odpowiadać będą oni przed opinia społeczną, która na ich sąd wyda.
Jeszcze raz nawołujemy każdego, kto się poczuwa do człowieczeństwa, do bojkotu szkoły
obecnej pod hasłem:
Precz ze szkołą rządową.
Niech żyje szkoła wolna!
O zdecydowanej postawie strajkującej młodzieży i potępieniu przez nią kolegów niesolidaryzujących się z ideą walki o polską szkołę świadczy fakt, że w odezwie nr 2 „Zetu” w Pułtusku podano do publicznej wiadomości nazwiska uczniów gimnazjum pułtuskiego, zamierzających przystąpić do egzaminu. Zaakcentowano, że należy ich ukarać najwyższą pogardą i infamią.
Zresztą tego rodzaju zachowanie strajkującej młodzieży było zgodne z bojkotem wyrażonym
[w:] A. Koseski, A Stawarz (red.), Warszawa i Mazowsze w walce o niepodległość kraju w latach 1794–1920,
Warszawa 2001, s. 246.
11 APP, Zarząd Żandarmerii Powiatów Pułtuskiego i Płońskiego, zespół 27, sygn. 106, s. 12.
12 J. Szczepański (przyg.), Mazowsze Północne w XIX-XX wieku. Materiały źródłowe 1795–1956, Warszawa
– Pułtusk 1997; s. 215.
13 J. Niklewska, Warszawskie środowiska inteligencji o kulturę narodową w latach 1904–1908 [w:] A. Koseski,
A. Stawarz, Warszawa i Mazowsze w walce o niepodległość kraju w latach 1794–1920, Warszawa 2001, s. 223.
W KRĘGU WALKI O POLSKĄ SZKOŁĘ NA ZIEMI PUŁTUSKIEJ W LATACH 1905–1907
93
przez warszawski Związek Unarodowienia Szkół w specjalnej odezwie: Pod zarzutem zdrady
narodowej stanie każdy, kto w chwili obecnej ośmieli się posyłać dzieci do szkoły rządowej13.
Do bojkotu carskiej szkoły przyłączył się także Związek Młodzieży Żydowskiej i wciągnął do niego większość uczniów wyznania mojżeszowego.
W zrywie patriotycznym o polską szkołę w gimnazjum pułtuskim uczestniczyły, jak
podają materiały źródłowe, setki uczniów. Przybliżamy sylwetki dwóch z nich.
Włodzimierz Teofil Zakrzewski (1885–?). Pochodził z rodziny nauczycielskiej o tradycjach walki niepodległościowej i wysokich aspiracjach intelektualnych. Ojciec, Teofil
Zakrzewski, był dobrym pedagogiem w szkołach na terenie Łodzi. Włodzimierz uczęszczał do gimnazjum carskiego w Łodzi, gdzie podobnie, jak w całym Królestwie Polskim, stosowano wobec młodzieży ostre środki rusyfikacji. Uczestniczył w tajnych kółkach samokształceniowych, ucząc się głównie języka polskiego i literatury polskiej oraz
historii ojczystej i geografii. Wykrycie tego faktu pociągnęło za sobą wręczenie mu „wilczego biletu”, usunięcie ze szkoły i przeniesienie do gimnazjum klasycznego w Pułtusku. W tym czasie funkcję dyrektora pułtuskiego gimnazjum carskiego sprawował Mikołaj Sławin, a inspektora – Iwan Niedioszew – gorliwi rusyfikatorzy.
W. Zakrzewski w Pułtusku włączył się w wir tajnej organizacji uczniowskiej, której
przewodniczył Tadeusz Grotowski, wiceprezesem był Antoni Załęski, a skarbnikiem –
Witold Giełżyński. Członkowie prowadzili intensywną pracę samokształceniową w zakresie poznawania i pogłębiania wiedzy o przeszłości i współczesności Polski.
3 lutego 1905 roku W. Zakrzewski, uczeń klasy VII, wraz z innymi polskimi kolegami przystąpił do strajku szkolnego, a już 8 lutego został wydalony z gimnazjum i pod
nadzorem policyjnym powrócił do Łodzi. W czerwcu 1906 roku, jako ekstern, zdał egzamin dojrzałości i mógł podjąć studia. Studiował prawo na uniwersytecie w Odessie
i Dorpacie (Tartu). Po ukończeniu studiów, jako magister prawa, został nauczycielem
matematyki w Gimnazjum św. Stanisława Kostki; w roku szkolnym 1916/1917 pracował
w renomowanym prywatnym Gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie. Pisał także wiersze liryczne o dużych walorach poetyckich i patriotycznych.
1 października 1917 roku, decyzją Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego,
W. Zakrzewski został powołany na stanowisko inspektora szkolnego okręgu kutnowskiego, z zadaniem przejęcia z rąk okupanta polskiego szkolnictwa publicznego i zorganizowanie go od podstaw na terenie całego okręgu. Pracę tę kontynuował w Polsce niepodległej całym sercem oddany szkolnictwu.
Podobnie jak inni nauczyciele, jako ochotnik uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku.
Aleksander Napiórkowski (1890–1920), syn szlachcica zaściankowego z powiatu
makowskiego. W 1900 roku rozpoczął naukę w gimnazjum rządowym w Pułtusku, lecz
za aktywny udział w strajku szkolnym 1905 roku został wydalony ze szkoły. Kontynuując naukę w Szkole Handlowej w Łomży, a potem studia w Leodium (Belgia), włączył
się w działalność konspiracyjną Związku Walki Czynnej, a następnie Związku Strzeleckiego. W czasie pierwszej wojny światowej przeszedł cały szlak bojowy I Kompanii Kadrowej Legionów. Niezwykle aktywnie działał w łódzkim środowisku Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), co w Polsce niepodległej umożliwiło mu zostanie posłem do Sejmu
14
T. Kowalski, J. Młodyński, J. Szczepański, Wpisani w historię Pułtuska, Pułtusk 2001, s. 196.
94
TADEUSZ KOWALSKI
Ustawodawczego RP. Zmarł w 1920 roku na skutek ran odniesionych w wojnie polskobolszewickiej14.
Pułtuska inteligencja wobec strajku szkolnego
Antyrosyjskie wystąpienia młodzieży gimnazjalnej spotkały się z aprobatą inteligencji
pułtuskiej, która wspierała uczniów finansowo i moralnie, oficjalnie także domagała się
wprowadzenia języka ojczystego do szkół i urzędów. Zewnętrznym przejawem tej postawy był sprzeciw urzędników magistratu pułtuskiego w listopadzie 1905 roku oraz strajk pracowników urzędu pocztowego15.
W komitecie rodziców, wspierającym działalność strajkową gimnazjalistów, znaleźli
się ogólnie szanowani mieszkańcy miasta, między innymi: dr Piotr Michał Lenartowicz
– lekarz, Aleksander Śniegocki – farmaceuta, organizator Ochotniczej Straży Ogniowej,
Józef Warchałowski – architekt powiatowy, Leonard I. Gałczyński – naczelnik Ochotniczej Straży Ogniowej.
Wystosowali oni 9 lutego 1905 roku telegram do carskich władz oświatowych w Warszawie z żądaniem wprowadzenia do szkół języka polskiego jako obowiązkowego
przedmiotu nauczania.
Atmosferę przychylności i zdecydowanego poparcia dla strajkującej młodzieży gimnazjalnej stwarzało bardzo aktywne Pułtuskie Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne,
którego działalność została zalegalizowana przez ministra spraw wewnętrznych 17 listopada 1904 roku. To stowarzyszenie społeczno-kulturalne miało na celu przede wszystkim upowszechnianie sztuki muzycznej i dramaturgicznej poprzez przedstawienia teatralne, recitale i koncerty oraz akcje odczytowe, spotkania i pracę biblioteki muzycznodramatycznej.
Długoletnim prezesem Pułtuskiego Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego był rejent Stanisław Sulej, a najbardziej aktywnymi członkami: Bolesław Mazurowski, Fortunat Napierkowski, Włodzimierz Dąbrowski, Romuald Gogolewski, Józef Gniewosz, Jan
Lewandowski, Zygmunt Pietrusieński, Emil Rau i Józef Sandecki16.
Uzasadnione wydaje się wyeksponowanie kilku nazwisk reprezentantów pułtuskiego
środowiska inteligencji bezpośrednio powiązanych z akcjami protestacyjnymi gimnazjalistów i wywierającymi wpływ na przebieg strajku szkolnego.
Bogdan Dzięciołowski, lekarz weterynarii, współorganizator życia kulturalnego na
przełomie XIX i XX wieku. W czasie strajku szkolnego 1905 roku był współautorem petycji do Kuratorium Okręgu Naukowego Warszawskiego w sprawie spolszczenia gimnazjum rządowego w Pułtusku. W jego mieszkaniu mieściła się biblioteka konspiracyjnego koła samokształceniowego uczniów gimnazjum. Okazał też strajkującym gimnazjalistom wsparcie finansowe i moralne.
Włodzimierz Dąbrowski (1881–1959), zastępca notariusza powiatowego w Pułtusku. Początkowo utrzymywał kontakty z grupą „Krety”, o ideologii zbliżonej do Narodowej Demokracji. Od 1904 roku należał do PPS, działał na terenie Pułtuska i Wyszkowa. Organizował kolportaż nielegalnej literatury socjalistycznej. Był współorganizato-
14
T. Kowalski, J. Młodński, J. Szczepański, Wpisani w historię Pułtuska, Pułtusk 2001, s. 196.
J. Szczepański, M. Owsiewski, Pułtuskie inicjatywy i działalność społeczno-kulturalna w latach 1880–1985,
PTSK, Pułtusk 1988, s. 18.
16 Jan Szczepański, M. Owsiewski, Pułtuskie inicjatywy…, op. cit. s. 16.
15
W KRĘGU WALKI O POLSKĄ SZKOŁĘ NA ZIEMI PUŁTUSKIEJ W LATACH 1905–1907
95
rem strajku szkolnego w gimnazjum pułtuskim oraz organizatorem demonstracji robotniczych w Pułtusku i wieców chłopskich w okolicach miasta. W styczniu 1906 roku, aresztowany przez władze carskie, był przetrzymywany w więzieniu pułtuskim, związał się
z PPS-Lewicą, a w latach następnych z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy
(SDKPiL). Był współtwórcą Oddziału Towarzystwa Kultury Polskiej, a w 1912 roku redagował dwutygodnik społeczno-polityczny „Zarzewie” (po 20 numerach zawieszony
przez władze carskie). Po roku przeniósł się do Warszawy.
Romuald Gogolewski (1867–1942), prawnik, sędzia pokoju w pułtuskim sądzie
grodzkim, społecznik i współtwórca życia kulturalnego i spółdzielczego w Pułtusku.
Jan Lewandowski, urzędnik pułtuskiego magistratu i sądu grodzkiego, organizator
strajku szkolnego i współtwórca Polskiej Partii Socjalistycznej w Pułtusku, a w 1906 roku – prezes Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich, założonego z inicjatywy ks.
prefekta Franciszka Flaczyńskiego.
Piotr Michał Lenartowicz (1866–1925), lekarz społecznik, lekarz gimnazjalny, udostępnił swoje mieszkanie młodzieży robotniczej i rzemieślniczej na zorganizowanie
przez nią czytelni i wypożyczalni książek.
Zygmunt Korneli Pietrusieński, ceniony w środowisku pułtuskim prawnik adwokat, niezwykle aktywny działacz społeczno-kulturalny, członek Pułtuskiego Towarzystwa
Muzyczno-Dramatycznego i reżyser udanych spektakli teatralnych. Podczas strajku
młodzieży gimnazjalnej o polską szkołę w 1905 roku niósł wydatną pomoc materialną.
Potem był współzałożycielem i nieprzeciętnym animatorem życia kulturalnego w Oddziale Towarzystwa Kultury Polskiej.
Maria Reper (ok. 1868–po 1939), współwłaścicielka księgarni, będącej miejscem konspiracyjnych spotkań organizatorów akcji strajkowej – warszawskich delegatów z uczniami
pułtuskiego gimnazjum – oraz miejscem tajnej pracy samokształceniowej gimnazjalistów.
Bolesław Leon Schmidt (1877–?), właściciel znanego i cenionego zakładu fotograficznego w Pułtusku, a potem w Warszawie. Nie ukrywał swojej orientacji narodowo-demokratycznej, sprzyjał organizowaniu konspiracyjnego samokształcenia uczniów gimnazjum. Swój patriotyzm udowodnił także w czasie pierwszej wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej i podczas okupacji niemieckiej w latach 1939–1944.
Stanisław Sulej (1846–?), powstaniec 1863 roku, rejent, wielki społecznik, naczelnik Ochotniczej Straży Ogniowej w Pułtusku, prezes Pułtuskiego Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego. Popierał starania społeczności pułtuskiej o przekształcenie czteroklasowego progimnazjum męskiego w Pułtusku na sześcioklasowe gimnazjum, a potem
wspierał strajk szkolny w 1905 roku i bojkot szkoły carskiej.
Aleksander Śniegocki (1838–1915), właściciel apteki i składu aptecznego, współorganizator Ochotniczej Straży Ogniowej w Pułtusku i przez kilka kadencji jej naczelnik.
Według raportów żandarmerii carskiej w jego mieszkaniu odbywały się konspiracyjne
zebrania pułtuskich gimnazjalistów.
Stanisław Śniegocki (1870–1924), syn Aleksandra, farmaceuta, właściciel apteki
i składów aptecznych, naczelnik Ochotniczej Straży Ogniowej w Pułtusku. Współtwórca
Pułtuskiego Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego. Po 1919 roku burmistrz Pułtuska.
Józef Warchałowski, inżynier, architekt powiatowy, udostępnił młodzieży swoje mieszkanie na konspiracyjną pracę samokształceniową i na przechowywanie w nim dokumentów, pism i niektórych książek, przywożonych z Warszawy. Dzięki temu dom Warchałowkiego stał się ostoją konspiracji. J. Warchałowski był współorganizatorem w Puł-
96
TADEUSZ KOWALSKI
tusku PPS; wchodził w skład Powiatowego Komitetu Robotniczego, okazał także wielką pomoc pieniężną i moralną strajkującym gimnazjalistom.
Udział pułtuskich nauczycieli w działalności strajkowej
W działalności patriotyczno-niepodległościowej w latach 1905–1907, skierowanej
przeciw znienawidzonemu caratowi i carskiej polityce oświatowej, uczestniczyło wielu
nauczycieli ziemi pułtuskiej. Byli nimi między innymi:
– Leon Butrymowicz (1883–1948), dyrektor Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Pułtusku, a uprzednio organizator strajku szkolnego w 1905 roku w czasie studiów na Politechnice Warszawskiej;
– Ignacy Gutowski (1863–1940), kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej nr 1
w Pułtusku, a w okresie wrzeń rewolucyjnych współorganizator strajków szkolnych
w Osadzie Dulsk n. Drwęcą k. Golubia-Dobrzynia, w Przasnyszu i Pułtusku oraz aktywny działacz niepodległościowy;
– Stanisław Karaskiewicz (1885–1940), długoletni dyrektor Gimnazjum i Liceum
Męskiego im. P. Skargi w Pułtusku, a w latach nauki gimnazjalnej w Płocku czynny działacz młodzieżowy w konspiracyjnym ruchu niepodległościowym i jeden z przywódców
strajku szkolnego 1905 roku na terenie Płocka;
– Dominik Miłancz (1857–1927), nauczyciel Męskiej Publicznej Szkoły Powszechnej nr 1 w Pułtusku, a w latach wcześniejszych publicysta i działacz w konspiracyjnym
ruchu narodowowyzwoleńczym na terenie guberni łomżyńskiej; w 1905 roku został skazany na dwuletni pobyt w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej;
– Aleksander Syski (1876–1945), sekretarz ordynariusza diecezji płockiej bpa Jerzego
J. Szembeka, prefekt w Seminarium Nauczycielskim w Wymyślinie, absolwent progimnazjum rządowego w Pułtusku, w 1905 roku inspirator wystąpień młodzieży szkolnej
i bojkotu szkoły carskiej;
– Natalia W. Wieczorkowska (1878–1939), całe swoje życie w okresie panowania
caratu w guberni łomżyńskiej związała z walką o niepodległość kraju i polską szkołę,
a w latach 1922–1938 kierowała Żeńską Publiczną Szkołą Powszechną im. Królowej Jadwigi w Pułtusku;
– Zofia Janina Bigoszewska (1888–1986), wychowywana w domu o tradycjach patriotyczno-niepodległościowych, brała udział w organizowaniu tajnych kółek samokształceniowych i jako uczennica w strajku szkolnym, za co była represjonowana przez
władze carskie. Całe swoje długie życie nauczycielskie powiązała z walką o niepodległość kraju na ziemiach wschodnich, w Warszawie i ziemi pułtuskiej;
– Stanisław Roman (1883–1940), syn nauczycieli, wydalony ze szkoły – Seminarium Nauczycielskiego w Wymyślinie – za udział w strajku. Nauczyciel Szkoły Powszechnej w Kacicach, a w Polsce niepodległej – nauczyciel Publicznej Szkoły Powszechnej nr 1 w Pułtusku.
Odrębną pozycję w środowisku pułtuskim i w walce o polską szkołę zajął Wacław
Baranowski (1880–1929), nauczyciel gimnazjum rządowego.
Po ukończeniu studiów uniwersyteckich podjął pracę nauczyciela historii i geografii
w pułtuskim gimnazjum rządowym. Jego rosyjska przynależność narodowa i wyznanie
augsbursko-ewangelickie nie przeszkodziły w utrzymywaniu bliskich więzi z Polakami
i pozyskaniu ich zaufania. Otwarcie głosił postępowe idee społeczne, przyznawał narodowi polskiemu prawo do polskiej szkoły, do uznania języka polskiego za język wykładowy i urzędowy. Poglądy te, wypowiadane publicznie, mogły w ówczesnych warunkach
W KRĘGU WALKI O POLSKĄ SZKOŁĘ NA ZIEMI PUŁTUSKIEJ W LATACH 1905–1907
97
być uznane za rewolucyjne. Swą postawę społeczną zademonstrował w strajku szkolnym
1905 roku, zresztą po cichu przyznawał się do polskości. Poinformowany przez reprezentantów konspiracyjnej organizacji uczniowskiej o jej celach i najbliższych zamierzeniach,
wspierał ją moralnie i finansowo. Ujawnił też postanowienia rady pedagogicznej, podjęte wobec przywódców strajku. Solidaryzując się ze strajkującą młodzieżą, opuścił gimnazjum rządowe i został pozbawiony posady nauczycielskiej w szkolnictwie carskim.
W 1906 roku został dyrektorem gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej w Pułtusku, a po
roku przeniósł się do Warszawy, gdzie uczył w prywatnych gimnazjach. W czasie pierwszej wojny światowej został ranny. W 1921 roku przybył do Pułtuska i objął stanowisko
dyrektora Państwowego Gimnazjum Żeńskiego im. K. Potockiej i na tym stanowisku pozostał do końca życia, efektywnie kierując szkołą i zyskując duże uznanie społeczne.
Następstwa wydarzeń rewolucyjnych
Niekwestionowanym osiągnięciem zrywu niepodległościowego i protestu młodzieży
szkolnej w okresie 1905–1907 była możliwość zakładania polskich szkół prywatnych
i nowych szkół elementarnych oraz organizowania jawnej działalności stowarzyszeń kulturalno-oświatowych. Z tych nowych formalnych i legalnych szans chętnie skorzystali ludzie pułtuskiej kultury i oświaty. Na ziemi pułtuskiej powstały oddziały Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS), Towarzystwo Kultury Polskiej (TKP) oraz kółka rolnicze im. Stanisława Staszica, a ponadto organizacje filantropijne i sportowe.
Polska Macierz Szkolna (Macierz Szkolna Królestwa Polskiego), powstała w maju
1905 roku. Miała w swych założeniach programowo-organizacyjnych bogatą treść, koncentrującą się przede wszystkim na walce o polską szkołę, upowszechnianie oświaty
i podstawowych form kultury. Zgodnie z ustawą uruchamiała nowe szkoły początkowe
i średnie, organizowała ochronki, uniwersytety ludowe, kursy dla analfabetów i inne formy oświaty dla dorosłych17.
Na prowincji funkcjonowało 77 kół Polskiej Macierzy Szkolnej, w tym w: Pułtusku,
Ciechanowie, Łomży, Mławie, Płońsku, Ostrołęce, Opinogórze. W roku szkolnym
1906/1907 Pułtusk uzyskał pozwolenie na utworzenie szkoły średniej pod patronem
PMS. Jej dyrektorem został W. Baranowski.
Towarzystwo Kultury Polskiej rozpoczęło swoją statutową działalność w październiku 1906 roku. Jego trzon stanowili luminarze polskiej humanistyki z Aleksandrem
Świętochowskim, świetnym publicystą i ideologiem pozytywizmu na czele. Głównym
celem Towarzystwa było …podniesienie poziomu i rozwoju kultury narodu polskiego na
gruncie bezpartyjnym, wyłączającym wszelkie dążności polityczne. Działalność swoją rozwijało w czterech zasadniczych kierunkach (sekcjach): społecznym, oświatowym, ekonomicznym i etycznym. Tworzyło szkoły i przedszkola polskie, biblioteki i czytelnie publiczne, domy ludowe, kasy oszczędności, organizowało cykle wykładów i odczytów popularnonaukowych.
Oddziały TKP poza Warszawą funkcjonowały w ponad 50 miejscowościach prowincjonalnych, Królestwa, między innymi w Pułtusku, Ciechanowie, Płocku, Łomży. Pod
17 J. Stemler, Polska Macierz Szkolna [w:] B. Nawroczyński (red.), Nasza walka o szkołę polską 1901–-1917,
t. II, Warszawa 1932.
98
TADEUSZ KOWALSKI
koniec 1907 roku oddział pułtuski liczył blisko 90 członków i skupiał chyba wszystkie
osoby miejscowej inteligencji i okolicznych ziemian.
Zarząd Oddziału Towarzystwa Kultury Polskiej w Pułtusku, ukonstytuowany 2 marca
1908 roku, stanowili18: Korneli Zygmunt Pietrusieński (prawnik, adwokat) – prezes, Antoni
Zakrzewski – sekretarz, Łukasz Deptuła, Leon Komorowski, Bronisław Pardo (nauczyciel), Stefan Szczęsny – kasjer.
W 1912 roku do Zarządu Oddziału TKP weszli: Helena Pietrasieńska – prezes, Mateusz Izdebski – skarbnik i Włodzimierz Dąbrowski – sekretarz.
Duże możliwości wzbogacania form działalności społeczno-kulturalnej TKP stworzył
nowo wybudowany i otwarty w maju 1910 roku Dom Ludowy (Nowy Teatr). Jego wielostronną działalnością kierował wyodrębniony z TKP komitet, w którego skład wchodzili: Antonina Dąbrowska, Antoni Krukowski, Nikodem Ślepowroński, Fortunat Napierkowski i Stefan Szczęsny19.
Towarzystwo Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica (tzw. kółka staszicowskie)
odegrało wybitną rolę w utrwalaniu polskości na wsi w latach rosyjskiej niewoli, a przede
wszystkim w upowszechnianiu oświaty i propagowaniu kultury rolnej w środowisku
wiejskim. Zyskało ono wsparcie Towarzystwa Kultury Polskiej i mogło z powodzeniem
prowadzić swoją działalność w powiecie pułtuskim.
Pierwsze kółka staszicowskie na ziemi pułtuskiej powstały pod koniec 1906 roku.
Utworzyli je chłopi wsi Kacice (prezes – Łukasz Deptuła), Ochudno (prezes – Antoni
Abramczyk) i Gnojno (prezes – Wincenty Warda).
Po roku, to znaczy w roku 1907, w powiecie pułtuskim kółka rolnicze funkcjonowały już
w dziesięciu, a w 1914 – osiemnastu miejscowościach: w Kacicach, Gnojnie, Górkach,
Ochudnie, Jeżewie, Rząśniku, Lipie, Przemiarowie, Chmielewie, Gąsiorowie, Grabówcu,
Winnicy, Strzegocinie, Zambskach, Grominie, Lipnikach Starych, Koźniewie i Nasielsku20.
Wyjątkowo aktywnym ośrodkiem rozwoju kultury rolnej i pielęgnowania świadomości
społeczno-narodowej stała się wieś Kacice. Stąd wywodzili się wybitni radykalni działacze ruchu ludowego, między innymi: Piotr Koczara, Józef Nodzykowski, Łukasz Deptuła. Utrzymywali oni bliskie kontakty z Jadwigą Dziubińską i M. Malinowskim, redaktorem „Zarania”.
W 1911 roku powstało prywatne pięcioklasowe Gimnazjum Żeńskie N. A. Wierchoustinskiej, ulokowane przy ul. Kościuszki. Miało ono uprawnienia szkoły państwowej21.
Uczęszczały do niego dziewczęta różnych narodowości i wyznań, z wyraźną przewagą
wyznania katolickiego (71%). Gimnazjum tym kierował Andrzej Michalski, dyrektor
rządowego gimnazjum męskiego. Uczyli w nim między innymi: Stanisław Jacyna (język
polski), Walentyna Nowicka (język niemiecki), Jadwiga Porżycka (arytmetyka), Maria
Brodzka (kaligrafia), ks. Jan Kania (religia rzymskokatolicka), ks. Franciszek Flaczyński
(religia rzymskokatolicka), Ludmiła Podolska (prace ręczne).
W planie nauczania dominowały takie przedmioty szkolne, jak: język rosyjski (25
godz. w pięcioletnim cyklu kształcenia), matematyka (15 godz.), j. francuski (19 godz.),
21
APP, zespół akt nr 21
Mazowsze Północne w XIX-XX wieku ..., op. cit. s. 222–223.
19 J. Szczepański, M. Owsiewski, Pułtuskie inicjatywy i działalność społeczno-kulturalna w latach 1880–1985,
Pułtusk 1988, s. 20.
20 J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, J. Szczepański, Dzieje miasta Pułtuska, Warszawa 1992, s. 88–89.
21 APP, zespół akt nr 21
18
W KRĘGU WALKI O POLSKĄ SZKOŁĘ NA ZIEMI PUŁTUSKIEJ W LATACH 1905–1907
99
j. niemiecki (19 godz.), j. polski (10 godz.), geografia (10 godz.), religia (10 godz.) i rysunek (10 godz.).
W marcu 1914 roku (rozpoczęły się już zapisy na nowy rok szkolny) funkcjonowało
siedmioklasowe gimnazjum żeńskie, obejmujące pięć klas z ogólną liczbą 140 uczennic
(w tym wyznania katolickiego – 101, prawosławnego – 23, ewangelickiego – 6 i mojżeszowego – 10)22.
Wkrótce została otwarta prywatna pensja żeńska Lidii Elandt i Karoliny Brodzkiej
z klasami: wstępną i I–III. Mieściła się ona w budynku przy ul. Warszawskiej nr 8. Nie
dysponujemy jednak żadnymi materiałami źródłowymi, na których podstawie można by
obecnie analizować funkcjonowanie tej placówki edukacyjnej23.
Dla rozwoju szkolnictwa powszechnego ważny był pierwszy zjazd nauczycieli ludowych, zorganizowany 30 maja 1914 roku w Pułtusku. Zgromadził on około 60 nauczycieli powiatu pułtuskiego. Zasadniczy referat o tematyce pedagogicznej, bardzo przychylnie przyjęty przez uczestników zjazdu, zaprezentował inspektor szkolny Dworecki.
O tym doniosłym wydarzeniu donosił w miejscowej prasie Antoni Tałandziewicz, długoletni kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej im św. Stanisława Kostki24.
B. Nawroczyński, syntetyzując dociekania historyczno-edukacyjne i społeczno-niepodległościowe wokół następstw strajku szkolnego lat 1905–1907, zaakcentował: Walka o szkołę polską przygotowywała młodzież do udziału w bojach legionów i w pracach nad
odbudowaniem Państwa Polskiego. Już bowiem jej hasłem było: nie czekać na Niepodległość,
nie paktować o nią, ale ją zdobywać25.
Sprawy strajku szkolnego 1905 roku były przedmiotem zainteresowania nauczycieli
historii i języka polskiego w przedwojennych gimnazjach humanistycznych. Stanowiły też
odniesienie do procesu wychowania patriotycznego. Rezultatem uroczystości dwudziestopięciolecia strajku, odbywających się w kraju pod honorowym patronatem Prezydenta RP prof. J. Mościckiego, były tablice pamiątkowe, umieszczone na murach szkół. Na
frontonie Państwowego Gimnazjum Męskiego im. P. Skargi w Pułtusku również umieszczono pamiątkową mosiężną tablicę z napisem: 1905–1930 – Ku uczczeniu 25 rocznicy
świadomego czynu młodzieży szkolnej b. zaboru rosyjskiego w walce o szkołę polską.
Inside the Fight
for Polish School in Pułtusk Region in the Years 1905-1907
The article presents the size and range of 1905 school strike and the expectations and
demands of Pułtusk community concerning the nationalization of Polish schools. The
school strike was accompanied by the protests of peasants who requested Polish language in schools, public institutions and courts. The author provides the analysis of the
activities of the contemporary youth organizations and most remarkable pupils’ delegates. He discusses furthermore the attitude of Pułtusk intelligentsia toward the school
strike, the involvement of teachers in the strike and the outcome of revolutionary events.
22
„Gazeta Pułtuska” z 14 marca 1914 r.
Zawiadomienie o rozpoczęciu roku szkolnego, tekst w zbiorach prywatnych autora T.K.
24 „Gazeta Pułtuska” 1914.r.
25 B. Nawroczyński (red.), Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, opracowania, wspomnienia, dokumenty
t. I, Warszawa 1932, s. 20.
23