Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei

Studia Teologiczne
IDŹCIE I GŁOŚCIE
34(2016)
Historia kościoła
Ks. Rafał Romańczuk
Polski barok
i franciszkańskie ubóstwo.
Przenikanie się idei artystycznych
i teologicznych w wystroju kościoła
Reformatów w Węgrowie
Treść: Wprowadzenie; 1. Ołtarz Główny; 2. Ołtarze boczne; 3. Nagrobek fundatora; 4. Epitafium Marianny
Krasińskiej; 5. Zakrystia; Zakonczenie.
Wprowadzenie
Jednym z najbardziej znaczących obiektów sakralnych pogranicza podlasko-mazowieckiego jest kościół Reformatów w Węgrowie pod wezwaniem św. Piotra z Alkantary. Został on wzniesiony według Tylmana z Gameren. Kamień węgielny pod jego budowę położono 29 czerwca 1693
roku. Budowa została ukończona w 1706 roku, ale świątynię konsekrowano
dopiero 26 maja 1711 roku. Z kolei zakończenie budowy i uroczyste wprowadzenie ojców reformatów do klasztoru i kościoła dokonało się 14 lipca
1715 roku. Kościół ten jest o tyle interesujący, z perspektywy artystycznej i
teologicznej, że łączy w swoim wystroju zarówno idee artystyczne polskiego baroku, jak też założenia teologiczne świątyń reformackich, w których
piękno, odpowiadające chwale Boga, musiało łączyć się ze ściślejszym zachowywaniem pierwotnych zasad franciszkańskiego ubóstwa i surowości,
które było postulatem franciszkanów reformatów.
Teologiczna wymowa wystroju świątyni miała duże znaczenie z uwagi
na charakter misji reformatów w Węgrowie. Ponieważ przez pewien czas
Ks. mgr Rafał Romańczuk – kapłan Diecezji Drohiczyńskiej. Obecne pracuje w Publicznym
Gimnazjum im. Jana Pawła II w Korytnicy. Ukończył studia na Papieskim wydziale Teologicznym w Warszawie Sekcja Św. Jana Chrzciciela oraz studia doktoranckie na wydziale
Nauk Historycznych i Społecznych UKSW.
Ks. Rafał Romańczuk
miasteczko było znaczącym ośrodkiem arianizmu i kalwinizmu na pograniczu mazowiecko-podlaskim, reformaci podjęli misję zachowania wiary
katolickiej w tym regionie, który został ukształtowany, w realiach wielowyznaniowości i wielokulturowości, przez dominujące kulturowe oddziaływanie Kościoła katolickiego1. Świadectwo wiernego Ewangelii życia reformatów uwiarygodniało podejmowaną przez nich działalność. W to świadectwo włączało się również oddziaływanie świątyń reformackich. Dlatego ich budowa i wystrój, mimo wpływu prądów artystycznych epoki oraz
wymagań fundatorów, miały być podporządkowane założeniom teologicznym towarzyszącym reformie w zakonie franciszkanów.
Artykuł podejmuje jedynie pewien wymiar refleksji nad związkiem idei
artystycznych baroku oraz zasad teologicznych franciszkanów reformatów,
koncentrując się na wystroju wnętrza kościoła węgrowskiego. Refleksja ta
pokazuje, że mimo dominujących w okresie powstawania świątyni tendencji artystycznych reformaci węgrowscy zdołali zachować swoje główne założenia, tak iż świątynia, której piękno miało głosić chwałę Boga, wyrażała również autentyzm i radykalizm odnowionego życia franciszkańskiego.
1. Ołtarz główny
W węgrowskim kościele reformatów widoczne są zarówno tradycyjne
elementy cechujące świątynie reformackie, jak też akcenty nowatorskie,
spośród których część wyznaczyła w XVIII wieku drogę dalszego rozwoju
reformackiego budownictwa sakralnego. Dotyczy to nie tylko architektury
świątyni, lecz również układu przestrzennego jej wyposażenia, odbiegającego od schematów XVII-wiecznych. W szczególności zjawisko to można dostrzec w zmniejszeniu roli ołtarzy bocznych w konstrukcji plastyki
wnętrza kościoła. Ołtarze te zostały przesunięte w głąb transeptu i kaplic.
Odsunięcie ołtarzy od nawy, zaznaczone przez ustawienie balustrad, wiąże
się także z połączeniem kaplic przejściami bocznymi. Dzięki przesunięciu
ołtarzy bocznych we wnętrzu świątyni niekwestionowanie dominującą rolę
zaczął odgrywać ołtarz główny wraz z przestrzenią przed prezbiterium, od
której uwagi nie odciąga nawa, w której zauważalne są jedynie podziały ar1
Zob. M. Składanowski, The Cultural, National and Religious Identity of the Inhabitants of
the Polish-Belarusian Borderland: Historical Experiences as a Factor in Shaping the Contemporary Podlasie Region, Ecumeny and Law 2 (2014), s. 75-88; tenże, The Influence of
the Union of Brest on the Formation of Cultural Identity of Podlasie, Studia Oecumenica 15
(2015), s. 219-226.
300
Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei artystycznych i teologicznych...
chitektoniczne z zastosowaniem pilastrów2.
Wspomniane zmiany zachodzą nie tylko w układzie ołtarzy, który w
Węgrowie podkreśla dominację ołtarza głównego, lecz również w samej ich
budowie. Nie są to zmiany rewolucyjne. Zdaniem A.J. Błachuta węgrowski
ołtarz główny jest w budownictwie reformackim ostatnią realizacją nawiązującą do dawnych wzorców3. Dopiero w kolejnych świątyniach reformackich rozwinął się nowy wzorzec ołtarza głównego4.
Na rozwiązanie ołtarzowe decydujący wpływ miał reformacki charakter
kościoła. Statuty reformackie, jeśli chodzi o konstrukcję ołtarzy, nie były
precyzyjne, ograniczając się jedynie do postawienia ograniczeń dotyczących materiału, z którego mogły być wykonywane, oraz kolorystyki. Skoro
reformaci nie dopuszczali złoceń (poza tabernakulum) i polichromii w ołtarzu, to projektant ołtarza musiał znaleźć inne środki wyrazu, aby przekazać zawartą w nim myśl teologiczną. Z tego powodu duże znaczenie w
ołtarzach reformackich, w tym w węgrowskim, ma sposób różnorodność i
bogactwo kształtów, dynamika bryły oraz ekspresja rzeźb5. Chociaż ołtarz
został zachowany w bardzo dobrym stanie, to jednak należy zwrócić uwagę, że w nowszych czasach zafałszowano jego wymowę teologiczną oraz
reformacką genezę przez wyzłocenie jego niektórych elementów, co stoi w
jawnej sprzeczności z zasadami obowiązującymi w kościołach reformackich6.
Projekt ołtarzy w kościele węgrowskim, podobnie jak inne elementy
wyposażenia kościoła, podchodzące z czasów budowy, były przypisywane
Tylmanowi z Gameren7, a co miała wskazywać zwłaszcza kompozycja ołtarza głównego, powtarzająca niektóre z jego wcześniejszych projektów8.
Tymczasem zdaniem M. Karpowicza przypisanie ołtarza głównego Tylmanowi jest błędne. Ołtarz ten jest bowiem wierną kopią ołtarza znajdującego
2
3
4
5
6
7
8
A. J. Błachut, Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło. Modelowy projekt nowego wystroju-wyposażenia kościołów reformackich prowincji wielkopolskiej w XVIII wieku, Warszawa
2003, s. 65, 68.
Tamże, s. 160.
M. Kałamajska-Saeed, Modelowy wystrój kościoła Reformatów w Boćkach, „Biuletyn
Historii Sztuki” 42 (1980), nr 2, s. 150.
Tamże, s. 146.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, Węgrów 2009, s. 110.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10: Województwo warszawskie, red. I. Galicka, H. Sygietyńska, z. 26: Powiat węgrowski, opr. I. Galicka, D. Kaczmarczyk, Warszawa 1964,
s. 33; C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, w: Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 14411944, red. A. Kołodziejczyk, T. Swat, Węgrów 1991, s. 407.
A. J. Błachut, Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło, dz. cyt., s. 63, 65.
301
Ks. Rafał Romańczuk
się w rzymskim kościele S. Nicola da Tolentino. Od pierwowzoru różni go
wymagany przez reformatów materiał oraz zmiany wynikające z jego adaptacji do wielkości świątyni9. Wykonawcą ołtarza w Węgrowie był najprawdopodobniej gdańszczanin, Andrzej Schlüter (1659-1714)10.
Ołtarz główny w kościele reformackim jest konstrukcją opierającą się
na dwóch parach dużych kolumn korynckich11, o wystających gzymsach.
Ma dominującą kondygnację zasadniczą i niewielkie zwieńczenie. Kapitele
kolumn oraz gzymsy zostały starannie wykonane. Środkowa para kolumn
została wysunięta ku nawie, a skrajne kolumny pozostają cofnięte i znajdują się w wyciętych w strukturze ołtarza wnękach. Opis ks. Jemielittego tak
przedstawia ołtarz główny: „Wielki Ołtarz w którym Pan Jezus na Krzyżu
prawie naturalnéj wielkości pięknéj rzeźbiarskiéj roboty. Mensa drzewiana. Ołtarz drzewiany, z dwoma filarami w czworobok i z dwoma okrągłemi, przy pierwszych umieszczone są dwie figury drzewiane rzeźbione, po
prawéj stronie Ołtarza, to jest: od Klasztoru figura Matki Najświętszéj, a
po drugiéj stronie Świętego Apostoła. Relikwiarzy w tym Ołtarzu mniéjszych w nienaruszonem utrzymaniu jest pięć, szósty pusty. Większych w
dobrem utrzymaniu dwanaście wszystkie wprawione w Ołtarzu. Kanony
są w zupełności. Lichtarzy drzewianych toczonych olejno malowanych ze
świecami jest dwadzieścia. Krzyż na Tabernakulum drzewiany kolorowémi
szkiełkami obłożony na nim figura Pana Jezusa ukrzyżowanego z cyny,
obok niego umieszczone są stojące dwie osobki drzewiane pozłacane – w
górze Wielkiego Ołtarza po bokach umieszczonych jest dwóch Aniołów
prawie naturalnej wielkości powyżej w środku w płaskorzeźbie Bóg Ojciec
mnóstwem Aniołków otoczony, a poniżej nad ukrzyżowanym Panem Jezusem Duch Św. w postaci Gołębia a obok niego kilka Aniołków, u samego
wierzchu Ołtarza jest nieduży Krzyż na którym przybita tablica, a na niéj
malowana twarz Pana Jezusa Nazareńskiego, przy tym Ołtarzu jest także
na filarach pozawieszanych cztery luster [tj. zawieszone świeczniki] w złoconych ramach”12. Zdaniem M. Karpowicza realizacja węgrowska podjęła
w tym przypadku zabieg rozpropagowany w Rzymie przez Michała Anioła
9
10
11
12
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 110.
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 407.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 33.
Opis kościoła reformatów w Węgrowie dokonany po kasacie klasztoru przez ks. Ignacego
Jemielittego, proboszcza węgrowskiego, 3 (15) stycznia 1866 roku, Archiwum Diecezji Siedleckiej, sygn. 433, k. 49v-50.
302
Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei artystycznych i teologicznych...
i stosowany od lat 50. XVII wieku13.
Mimo imponujących rozmiarów kolumn wydaje się, że ołtarz jest zbyt
mały w stosunku do rozmiarów kościoła. Dysproporcja między wielkością
ołtarza a wnętrzem świątyni została częściowo złagodzona przez dodanie
trzeciego cokołu, który podniósł ołtarz o pół metra. W podobnym celu
po bokach dodano ścianki z figurami Matki Bożej i św. Jana. Kolejnym
krokiem zmierzającym do zminimalizowania kontrastu między ołtarzem
a świątynią było dodanie wysokiego krzyża na jego zwieńczeniu. To zresztą
mocno świadczy o tym, że ołtarz został do obecnego kościoła przeniesiony
z innej, mniejszej budowli. Wysoki krzyż nie współgra z myślą teologiczną
ołtarza, w którego głównym polu już znajduje się duży krucyfiks. M. Karpowicz stawia tezę, że ołtarz mógł wcześniej znajdować się w pierwotnym,
drewnianym kościele reformatów, a potem został do nowego kościoła przeniesiony i uzupełniony. Jeśli tak było, to mógł on powstać ok. 1690 roku.
Ponadto dodano chronologii ołtarz zapewne postał około roku 169014.
Głównym elementem ołtarza jest krucyfiks. Chrystus został na nim
przedstawiony jako martwy. Zarazem jednak zwraca uwagę doskonała, wyidealizowana postać Chrystusa, z którą kontrastują jedynie naturalistycznie
ukazane rany. Zestawienie wyidealizowanej postaci Zbawiciela z realnością
śladów Jego męki miało wstrząsnąć tymi, którzy patrzyli na ołtarz15. M.
Karpowicz zauważa, że chociaż takie zestawienie ma pewne oparcie w mazowieckiej tradycji gotyckiej, w której istnieją naturalistyczne wyobrażenia
ran Chrystusa, to jednak realizacja węgrowska ma prawdopodobnie swój
pierwowzór w projektach krucyfiksów Alessandra Algardiego czy Berniniego16.
Dodane do ołtarza figury Matki Bożej i św. Jana należą do tzw. nurtu pomorskiego rzeźby warszawskiej z końca XVII wieku. Najbogatszą realizację dzieł tego nurtu widać w warszawskim kościele Świętego Krzyża.
Nurt ten charakteryzuje się wydłużonymi proporcjami ciała oraz nieproporcjonalnie małymi głowami postaci. Figury w ołtarzu węgrowskim są
mało ekspresywne, mają raczej charakter statyczny17.
W ołtarzu głównym zwraca także uwagę barokowe tabernakulum, po-
13
14
15
16
17
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 107.
Tamże.
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 407.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 113-114.
Tamże, s. 115, 117.
303
Ks. Rafał Romańczuk
chodzące z początku XVIII wieku i odnowione w roku 179718. Zgodnie ze
wspomnianymi zasadami reformackimi, zezwalającymi na jego częściowe
złocenie zewnętrzne – ma charakter niezwykle bogaty. Wyróżnia się ono
na tle surowo zaprojektowanego ołtarza19. Jest drewniane, polichromowane na niebiesko z dodatkiem złoceń, dekorowane macicą perłową, hebanem, kością słoniową i szylkretem. Ma ono formę ośmiobocznej świątyni
nakrytej kopułą z latarnią i zwieńczonej attyką balustradową. Boczne części były przeznaczone dla relikwii. W środkowej części, na tronie, w niszy
przeznaczonej do wystawiania Najświętszego Sakramentu w monstrancji,
znajduje się XIX-wieczny krucyfiks. W tabernakulum znajdują się także
cztery figurki: Matki Bożej, św. Jana, św. Marii Magdaleny i Józefa z Arymatei. Według M. Karpowicza zostały one użyte wtórnie, ponieważ mają
one charakter „bozett”, miniaturowych projektów, według których powstawały ostateczne, duże figury. Karpowicz stawia także przypuszczenie, że z
uwagi na niezwykle bogaty charakter tabernakulum, kontrastujący z ubóstwem reformackiego wnętrza, mogło ono powstać z pałacowego mebla
ofiarowanego na ten cel przez Krasińskich20.
Ołtarz główny wieńczy płaskorzeźba złożona z różnych połączonych ze
sobą elementów. Główną postacią jest w niej Bóg Ojciec. Pierwotnie rozwiązanie to miało charakter ażurowy. To sprawiało, że płaskorzeźba była
podświetlana od tyłu przez okno w szczycie tej części prezbiterium, które było przeznaczone na chór zakonny. Światło wpadające przez odkryte
przestrzenie dawało wrażenie, że postać Boga Ojca jest jego źródłem. Rozwiązanie to zostało jednak zniszczone przez likwidację ażurowego charakteru płaskorzeźby. Zastosowano deski, które uniemożliwiają dostęp światła
i jego przenikanie przez płaskorzeźbę21.
2. Ołtarze boczne
Poza ołtarzem głównym w kościele reformackim znajdują się również
ołtarze boczne, przy czym – z wyjątkiem ołtarzy dodanych w XIX wieku,
które zaburzają koncepcję teologiczną kościoła – wzmiankowane cofnięcie
ołtarzy bocznych w głąb kaplic i transeptu sprawiło, że nie odgrywają one
18
19
20
21
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 33.
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 407.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 132; C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz.
cyt., s. 407.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 111, 113.
304
Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei artystycznych i teologicznych...
znaczącej roli w artystycznym przekazie świątyni. Trzeba zauważyć, że ani
ołtarz główny, ani żaden z bocznych nie miały charakteru ołtarza uprzywilejowanego22.
Według pierwotnego założenia w kościele reformackim w Węgrowie
miało znajdować się sześć ołtarzy bocznych, płaskich, analogicznych parami23 – w kaplicach bocznych oraz w transepcie, w którym znalazły się dwa
– Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej i św. Franciszka24, które być może
zostały przerobione w XIX wieku25. Ostatecznie, po zmianach dokonanych
w XIX wieku, w kościele znajduje się dziewięć ołtarzy bocznych.
Po lewej stronie, patrząc od wejścia do kościoła, w transepcie26 znajduje
się ołtarz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny27 z obrazem
„Niepokalane Poczęcie i św. Michał”, sygnowanym przez Jana Niezabitowskiego w roku 179728. W następnej kaplicy bocznej umieszczono ołtarz św.
Józefa z obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus29, a w kolejnej – ołtarz św.
Marii Magdaleny z obrazem świętej30. Zgodnie z ówczesną konwencją, wyrastającą z błędnego utożsamienia św. Marii Magdaleny z pokutującą bezimienną grzesznicą, o której mówi Ewangelia, pochodzący z przełomu XVII
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Inventarium Sacrorum Vasorum, pretiosorum apparamentorum Ecclesiae Vęgroviensis PP.
Reformatorum sub Titulo Sancti Petri de Alcantara in Civitate Vęgroviensi (1797). Responsa ad reliqua quaesita, w: Stan personalny i sprawy gospodarcze reformatów węgrowskich,
Archiwum Prowincji Franciszkanów Reformatów w Krakowie. Zbiór archiwaliów klasztoru
oo. reformatów w Węgrowie, nr 10, s. 29.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 33.
A. J. Błachut, Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło, dz. cyt., s. 65.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 125.
Ks. I. Jemielity pisze, że ołtarz znajduje się „w pierwszéj Kaplicy po prawéj stonie nawy
idąc od Wielkiego Ołtarza”, bez wątpienia jednak uznaje końcowy odcinek transeptu za „kaplicę” i w ten sposób wymienia trzy kaplice boczne po każdej stronie kościoła (Opis kościoła
reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 50).
Spis z roku 1866 wyszczególniał także elementy tego ołtarza: „Krzyż drzewiany, kolorowemi
szkiełkami obkładany. Lichtarzy ośm tokarską robotą ze świecami. Luster [tj. zawieszonych
świeczników] trzy, to jest: dwa po bokach Ołtarza, a jedno w górze nad Obrazem, wszystkie
w ramach drzewianych politurowanych” (tamże).
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34; M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 125, 129.
W spisie z 1866 roku zaznaczono, że na środku ołtarza znajduje się „Reliquiarz […] zdéjmowany, Krzyż drzewiany kolorowémi szkiełkami obkładany. Lichtarzy ośm ze świecami.
Luster trzy, to jest: dwa po bokach Ołtarza, a jedno w górze nad obrazem w drzewianych
politurowanych ramkach” (Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 50).
„Obraz olejno malowany, mensa jak inne, na środku Ołtarza Reliquiarz zdejmowany, na
którym Krzyż drzewiany prosty z wizerunkiem Zbawiciela ukrzyżowanego, lichtarzy cztery
ze świecami, luster małych dwa po bokach” (tamże).
305
Ks. Rafał Romańczuk
i XVIII wieku obraz świętej ukazuje ją w postaci skruchy i pokutnej modlitwy przed ukrzyżowanym Chrystusem31. W dobudowanej do kościoła
kaplicy grobowej fundatora znajduje się ołtarz św. Bonawentury z obrazem
świętego „rozmiaru pół naturalnéj wielkości, olejno malowany na płótnie
jak i wszystkie, ten odznaczającego się pędzla”32. Obraz został namalowany
przez Szymona Czechowicza i zachował się w stanie oryginalnym, nie był
przemalowywany. Jedyną zmianą jest to, że płótno zostało obcięte z boków
i z góry, co świadczy albo o tym, że pierwotnie znajdowało się ono gdzie
indziej, albo też o tym, że w kaplicy zmieniono ołtarz i rozmiar obrazu dopasowano do nowego ołtarza33.
Po prawej stronie kościoła, w transepcie, znajduje się ołtarz św. Franciszka z Asyżu z obrazem stygmatyzacji świętego założyciela zakonu franciszkańskiego oraz z rzeźbą świętego „prawie naturalnéj wielkości”34. Obraz ten został namalowany przez Jana Niezabitowskiego w ostatnich latach
XVIII wieku35. W kolejnej kaplicy bocznej znajduje się ołtarz św. Piotra z
Alkantary z obrazem świętego36. W ostatniej bocznej umieszczono natomiast ołtarz św. Antoniego Padewskiego z obrazem przedstawiającym wizję św. Antoniego37. Obrazy w ołtarzach św. Piotra i św. Antoniego prawdopodobnie zostały również namalowane przez Jana Niezabitowskiego38.
31
32
33
34
35
36
37
38
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 416.
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 50. Opis wyszczególnia ponadto: „Mensa
drzewiana, na środku któréj umieszczona jest szafka oszklona mieszcząca w sobie P. Jezusa
na Krzyżu i wszystkie godła męki pańskiej rzeźbiarską robotą. Na szafce umieszczony jest
Krzyż prosty drzewiany i rzeźbiona figura Matki Boskiéj w postawie siedzącéj trzymającéj
na kolanach Chrystusa Pana z Krzyża zdjętego. Lichtarzy drzewianych toczonych cztery ze
świecami” (tamże, k. 50r-v).
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 125.
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 50v. Ponadto: „Mensa jak u innych, na
środku znajduje się Reliquiarz zdejmowany w kształcie trumienki. Lichtarzy ośm ze świecami, luster trzy, to jest: z boków dwa większe, a w górze Ołtarza nad obrazem jedno mniéjsze.
Krzyż drzewiany mały na Ołtarzu z P. Jezusem ukrzyżowanym” (tamże).
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34; M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 125, 129.
„Obraz w nim umieszczony téj wielkości jak poprzedni w ramach na płótnie olejno malowany, mensa drzewiana, na środku Reliquiarz zdejmowany w kształcie obrazka. Krzyż na
Ołtarzu drzewiany z ukrzyżowanym P. Jezusem, lichtarzy cztery ze świecami, luster trzy w
ramkach politurowanych” (Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 50v).
„Obraz w ramach na płótnie olejno malowany rozmiaru prawie takiego jak inne, mensa
drzewiana, Reliquiarz na środku Ołtarza zdejmowany, lichtarzy cztery ze świecami, wotów
dwa małe srebrne na obrazie, luster małych po bokach dwa, Krzyż drzewiany przymocowany” (tamże).
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34; M. Karpowicz, Cuda Węgro-
306
Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei artystycznych i teologicznych...
Poza wskazanymi ołtarzami, które znalazły się (wraz z dodaną kaplicą
grobową) w pierwotnym założeniu architektonicznym kościoła reformatów, w pierwszej połowie XIX wieku dodano dwa skośne ołtarze przy filarach tęczy39. Lewy, patrząc od wejścia, zawiera dwa obrazy. Według opisu
z 1866 roku „głównym obrazem jest obraz Pana Jezusa miłosiernego, a na
zasłonie obraz św. Rocha”40. Obraz św. Rocha jest sygnowany przez J. Łukaszewicza w 1838 roku, natomiast obraz Chrystusa pochodzi z wieku XVIII.
Z kolei w prawym znajduje się obraz św. Walentego41, również sygnowany
przez J. Łukaszewicza i pochodzący prawdopodobnie także z 1838 roku.
Ołtarze zasłaniają wcześniejszą polichromię42.
3. Nagrobek fundatora
Kościół reformatów w Węgrowie wyróżnia niezwykłej wielkości nagrobek jego fundatora, Jana Bonawentury Dobrogosta Krasińskiego43. Nagrobek ten stanowi nie tylko charakterystyczny element świątyni, lecz również
jest znaczącym etapem rozwoju polskiej tradycji artystycznej, jeśli chodzi o
tego typu konstrukcje w kościołach44. M. Karpowicz zauważa, że w drugiej
połowie XVII wieku, po okresie panowania Wazów, polska tradycja związana z budową nagrobków znalazła się w kryzysie, zwłaszcza jeśli chodzi
o nagrobki osób świeckich. Jego zdaniem wynika to ze specyficznego rozumienia fundowanej świątyni w kulturze magnackiej. Mianowicie fundatorzy kościołów mieli uważać całą wybudowaną własnym sumptem świątynię za własny pomnik czy też nagrobek. Powrót do konstrukcji dużych
nagrobków w kościołach, zauważalny w świątyni węgrowskiej, jest zatem
etapem ważnym w dziejach polskiej sztuki sakralnej45.
Nagrobek fundatora w kościele węgrowskim wyróżnia się zastosowa-
39
40
41
42
43
44
45
wa, dz. cyt., s. 125, 129.
A. J. Błachut, Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło, dz. cyt., s. 68.
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 51. Ponadto opis dodaje: „Mensa drzewiana, lichtarzy cztery ze świecami, Krzyż na środku Ołtarza prosty drzewiany, luster po
bokach dwa” (tamże).
Tamże.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34.
Z. Czumaj, Podziemia kościoła poreformackiego w Węgrowie jako historyczna nekropolia
pogranicza Mazowsza i Podlasia, „Rocznik Liwski” 4 (2008/2009), s. 107; Katalog zabytków
sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34-35.
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 410.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 117.
307
Ks. Rafał Romańczuk
nym do jego konstrukcji materiałem. Jest to początek zastosowania stiuku,
z których nagrobki zaczęto budować w Rzeczypospolitej od końca XVII
wieku46. Podobne nagrobki stiukowe budowano zwłaszcza na Mazowszu
i w Wielkopolsce, niemniej jednak były to realizacje o wiele skromniejsze, mające przeważnie postać stiukowej obudowy tablicy z napisem, uzupełnionej owalnym portretem zmarłego malowanym na blasze47. Rozmach
nagrobka węgrowskiego jest nieporównanie większy. W tym przypadku
stiuk towarzyszy innym materiałom – drewnu i blasze. Takie połączenie
materiałów wymuszało na twórcy zastosowanie odmiennych technik wykonania, co również stanowi o wyjątkowości nagrobka węgrowskiego. Z
drewna, pomalowanego na czarno i mającego przypominać marmur, wykonana jest owalna tablica, w której zawarto wykonany z blachy i pozłocony nagrobek. Składają się nań dwie tablice inskrypcyjne oraz przedmioty
symboliczne, które w większości oznaczają marność i przemijalność dóbr
ziemskich48. Tablicę, łączącą drewno i metal, wykonano w gdańskiej pracowni złotniczej Andrzeja Mackensena Młodszego w 1703 roku49. W kościele została ona obudowana białym stiukiem i zainstalowana na obecnym
miejscu. Taka kolejność wykonania nagrobka sprawiła jednak, że elementy
z obu części – pierwszej, drewniano-metalowej, i drugiej, stiukowej – nie
mają tych samych wymiarów. Elementy stiukowe są większe, zdecydowanie dominując nad przedstawieniami wykonanymi z metalu. Wskazuje to
na fakt, że stiukową obudowę tablicy musiał wykonać ktoś inny niż Mackensen. M. Karpowicz odrzuca przypuszczenia, jakoby to Carlo Ceroni był
autorem stiukowej obudowy, ponieważ – jego zdaniem – był on twórcą
powściągliwym, podczas gdy stiukowe elementy nagrobka są mają w Rzeczypospolitej początku XVIII wieku charakter nowatorski, nawiązujący
zdecydowanie do rzymskiego baroku50. Chociaż wykonawca stiukowych
dekoracji pozostaje nieznany, to z pewnością jego twórczość charakteryzuje się wysokim poziomem przedstawienia postaci ludzkich, przy mniejszej
uwadze poświęcanej ornamentacji roślinnej. Temu samemu twórcy przypisuje się wykonanie figur alegorycznych w kaplicy Kotowskich przy kościele dominikanów w Warszawie oraz płaskorzeźby przedstawiającej scenę
46
47
48
49
50
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 32; M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 118.
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, w dz. cyt., s. 410.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 121, 123.
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 410.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 123.
308
Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei artystycznych i teologicznych...
wskrzeszenia Piotrowina w podziemiach kościoła bernardynów na Czerniakowie51. M. Karpowicz wysuwa przypuszczenie, że twórcą tym był Ambroży Gutti52.
Nagrobek Jana Bonawentury ma charakter portalowy53. W jego strukturę wkomponowano rzeczywiście istniejący w kościele portal, będący
przejściem pomiędzy prawym ramieniem transeptu a dobudowaną boczną kaplicą, znajdującą się najbliżej prezbiterium. Kaplica ta jest poświęcona patronowi fundatora, św. Bonawenturze. W warunkach polskich to
rozwiązanie zapoczątkowuje liczne nagrobki portalowe budowane w XVIII
wieku. Trzeba zwrócić uwagę na to, że wkomponowane nagrobka w istniejący portal może mieć, poza kwestiami praktycznymi, również znaczenie
symboliczne, obrazując przejście ze świata doczesnego do życia wiecznego
lub też przypominając samego Chrystusa, który określił się jako bramę (J
10,7-9)54.
Nad portalem umieszczono stiukowe popiersie fundatora i płaczące
putta55. Z kolei pod nim, na podłodze, znajduje się tablica fundacyjna, na
której zawarto także prośbę o modlitwę za fundatora. Tablica została odlana w Gdańsku, w warsztacie Michała Wittwercka56.
4. Epitafium Marianny Krasińskiej
Poza nagrobkiem fundatora w kościele reformatów uwagę zwraca także
rokokowe epitafium serca Marianny z Czarnkowskich Krasińskiej57, ufundowane przez jej męża, Błażeja, w latach 1745-1751. Czas powstania tego
epitafium zbiega się w rosnącą wśród magnatów popularnością odrębnego
pochowku serca, z czym wiąże się także powstanie odrębnych dekoracji i
epitafiów. Epitafium Krasińskiej powstało z pozłacanej blachy mosiężnej.
W środku znajdują się wyobrażające serce drzwiczki, za którymi znajduje
się puszka z sercem zmarłej. Na dole epitafium znajduje się opis cnót Krasińskiej, natomiast nad sercem – kartusz z herbami Krasińskich i Czarn-
51
52
53
54
55
56
57
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 410.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 118, 123.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 32.
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 118.
C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz. cyt., s. 410.
Tamże.
Z. Czumaj, Podziemia kościoła poreformackiego, dz. cyt., s. 107.
309
Ks. Rafał Romańczuk
kowskich, Ślepowron i Nałęcz58.
5. Zakrystia
W kościele węgrowskim zakrystia znajduje się za ołtarzem głównym.
Jej urządzenie pochodzi zasadniczo z pierwszej połowy XVIII wieku59. Według inwentarza z 1802 roku miała podłogę drewnianą, a sklepienie murowane. W zakrystii znajdowały się dwa konfesjonały i dwa klęczniki60.
Do zakrystii wchodziło się przez drewniane zamykane na zamek drzwi.
Bezpośrednio za zakrystią w północno-wschodniej części kościoła znajdował się natomiast skarbiec, do którego prowadziły pojedyncze drewniane
drzwi, zabezpieczone tak samo, jak drzwi zakrystii61. Zarówno zakrystia,
jak i skarbiec otrzymały sklepienie kolebkowo-krzyżowe62. Opis pokasacyjny z 1866 roku powtarza ten opis63, dając zarazem szczegółowy wykaz
przedmiotów w zakrystii.
Ten inwentarz zakrystii, zawierający także niektóre mniejsze elementy należące do wyposażenia samego kościoła, jest niezwykle interesujący z uwagi na soją szczegółowość. Został sporządzony wkrótce po kasacie klasztoru przez ks. Ignacego Jemielittego, proboszcza węgrowskiego, w
styczniu 1866 r. Według tego spisu w zakrystii znajdowały się następujące
szaty liturgiczne: 8 ornatów64 codziennych świątecznych, 17 ornatów czerwonych codziennych (spis wspomina, że tylko 10 z nich ma stuły), 11 or58
59
60
61
62
63
64
M. Karpowicz, Cuda Węgrowa, dz. cyt., s. 129; C. Ostas, Zabytki Węgrowa i okolic, dz.
cyt., s. 410
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34.
„Sacristia habetur in ipsa Ecclesia post majus altare, cujus pavinetum totum est ligneum.
Suffitum vero muratum, extat in ea fenestra una cardinibus retinaculis ac orate ferrea bene
munita […] Item duo confessionalia, duo genuflexoria […]. Ad hanc dantur fores ligneae ex
ambitu conventus cardinibus vinculi et retinaculi ferreis” (Descriptio Ecclesiae Patrum Reformatorum Sancti Francisci Seraphici in Oppido Węgrów et rerum ad eam pertinentium,
w: Stan personalny i sprawy gospodarcze reformatów węgrowskich, Archiwum Prowincji
Franciszkanów Reformatów w Krakowie. Zbiór archiwaliów klasztoru oo. reformatów w
Węgrowie, nr 10, s. 36).
„Post eandem immediate dantur ad partem Ecclesiae versus orientem Camera seu conservatorium ad deponendas et conservandas res Ecclesiasticas cum una fenestra […]. Ad hoc
Conservatorium dantur fores ligneae unae ex Sacristia pariter ac fores ad ipsam Sacristiam
fortificatae” (tamże, s. 36).
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 32.
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 51.
W przypadku ornatów podawano liczbę kompletów, tzn. ornat wraz ze stułą, manipularzem,
ubraniem kielichowym (welonem), uwagi w spisach wskazują na ewentualne braki.
310
Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei artystycznych i teologicznych...
natów białych primae classis (przeznaczonych na święta mające tę rangę),
10 ornatów białych secundae classis (w tym do trzech brakowało ubrań kielichowych), 15 ornatów białych ferialnych (przeznaczonych do sprawowania niektórych mszy wotywnych w dni powszednie), 13 ornatów czarnych,
13 ornatów fioletowych (w tym cztery bez ubrań kielichowych, a jeden bez
jakichkolwiek dodatków), 5 ornatów zielonych (w tym dwa bez ubrań kielichowych), 5 par dalmatyk czerwonych, 5 par dalmatyk białych, 5 par dalmatyk fioletowych, 3 pary dalmatyk czarnych, 3 kapy czerwone, 4 kapy
białe, 5 kap fioletowych, 4 kapy czarne, 29 alb primae et secundae classis,
40 alb codziennych, 10 komeż księżowskich, 8 komeż kleryckich, 8 komeż
studenckich, 101 obrusów ołtarzowych, 18 tuwalni (welonów naramiennych), 26 humerałów. Ponadto w zakrystii znajdowały się inne przedmioty
służące do Mszy świętej lub nabożeństw eucharystycznych: 11 ręczników,
29 ręczników mniejszych, 250 puryfikaterzy, 50 korporałów, 2 firanki, 6 zasłon do monstrancji, 1 duży baldachim, 1 mały baldachim, 1 dywan czarny
podarty, 6 dywanów kolorowych (zaznaczono, że w tej liczbie 2 są nowe), 8
antepediów, 1 monstrancja65 (pochodząca z 1707 roku, z fundacji gwardiana Felicjana, z postacią Matki Boskiej Niepokalanej podtrzymującej glorię
i figurkami aniołków na ramionach; gloria w monstrancji jest wysadzana
emalią i kamieniami66), 1 mosiężny trybularz wraz z łódką i łyżką do kadzidła oraz 1 kociołek do wody święconej. Jeżeli chodzi o księgi liturgiczne,
to kościół posiadał: 6 mszałów, 10 mszałów żałobnych, 1 rytuał i 1 agendę.
Gdy chodzi o naczynia liturgiczne, w kościele znajdowały się: 1 cyborium
z pateną, 4 kielichy z patenami, 1 kielich bez pateny67 (jeden z kielichów
pochodzi z 1700 roku, wyróżnia się umieszczonymi na czaszy medalionami, na których widnieją wizerunki świętych franciszkańskich: Antoniego,
Franciszka i Piotra z Alkantary68), 1 cynowa puszka do przechowywania
hostii. Inwentarz wspomina również o przedmiotach potrzebnych do sprawowania sakramentów chorych: w zakrystii znajdowały się 2 bursy z puszkami do chorych. Ponieważ zakonnicy sami wypiekali opłatki i przygotowywali z nich hostie i komunikanty, inwentarz wspomina, że w zakrystii
znajdują się: 1 wanienka do ciasta na opłatki, 2 formy żelazne do pieczenia
opłatków, 1 forma do wycinania hostii oraz 1 forma do wycinania komunikantów. Zgodnie z dawną tradycją, przygotowując komunikanty do kon65
66
67
68
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 51.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 35.
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 51.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 35.
311
Ks. Rafał Romańczuk
sekracji, przesiewano je, aby oddzielić drobniejsze cząstki. Stąd w zakrystii
znajdowało się również sitko do przesiewania komunikantów. Ponieważ
zakonnicy wyrabiali także samodzielnie świece, spis wskazuje również na
znajdujący się w zakrystii „kapelusz do robienia świec”. Wśród innych, pomniejszych elementów wyposażenia kościoła i zakrystii spis wymienia: 1
dzbanek miedziany, 1 dzbanek cynowy, 2 lichtarze porcelanowe, 1 lawaterz
cynowy, 6 małych dzwonków, 11 zastaw ołtarzowych, 10 tacek przy ołtarzach, 5 pasków, 3 krzesła do celebry, 6 dywaników do ołtarzy, 10 poduszek
na ołtarzach, 4 duże dywany (co do których zaznaczono, że były już podarte). Ponadto na wyposażeniu kościoła były przedmioty związane z nabożeństwami żałobnymi: 1 katafalk, 3 trumien do nabożeństw żałobnych,
16 lichtarzy drewnianych ustawianych przy katafalku. Spis zaznacza, że na
wszystkich dziesięciu ołtarzach znajdowały się kompletne kanony (tablice)
ołtarzowe. Ponadto odnotowuje się, że we framudze na korytarzu prowadzącym do zakrystii umieszczono duży stalowy zegar69 (inne źródło precyzuje, że ten zegar powstał w pierwszej połowie XIX wieku, a mechanizm
do niego jest nowszy – został wykonany przez W. Babczyńskiego z Warszawy w drugiej połowie XIX wieku70). Przed tabernakulum znajdowała
się lampa, a sama zakrystia była oświetlona przez dwa „lustra” (zawieszone
świeczniki)71. Kościół, poza znajdującymi się przy bocznych ołtarzach lichtarzami oraz „lustrami” był oświetlany przed dwa żyrandole (zwane także
„pająkami”). Inwentarz wskazuje jednak, że żyrandole te były małe (jeden
z sześcioma lichtarzami, a drugi – z czterema) i w złym stanie72. Inwentarz wymienia ponadto relikwiarz w kształcie krzyża z relikwiami Drzewa
Krzyża Świętego (Lignum Vitae), relikwiarz świętego Piotra z Alkantary i
św. Franciszka oraz dwa srebrne wota przy obrazie świętego Antoniego Padewskiego73.
Spis inwentarzowy związany z kasatą klasztoru mówi nie tylko o wyposażeniu kościoła74, lecz wskazuje również na pewne elementy duszpaster69
70
71
72
73
74
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 51.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34.
Opis kościoła reformatów w Węgrowie, dz. cyt., k. 51v-52v.
Tamże, k. 51.
Tamże, k. 51v-52v.
Wśród pozostałych elementów wyposażenia kościoła należy zwrócić uwagę na barokowe
meble: ambonę z początku XVIII wieku, konfesjonały (pięć pochodzących z XVIII wieku i
dwa nawiązujące do stylu barokowego, wykonane w 1824 roku), stalle w oratorium, ławki,
balaski przed ołtarzami (datowane na 1771 rok) czy szafkę na oleje święte w prezbiterium,
pochodzącą z pierwszej połowy XVIII wieku i uzupełnianą ok. 1760 roku (Katalog zabyt-
312
Polski barok i franciszkańskie ubóstwo. Przenikanie się idei artystycznych i teologicznych...
stwa katolickiego, nie tylko prowadzonego przez węgrowskich reformatów,
właściwe epoce, w której inwentarz powstał. Z wyszczególnienia zgromadzonych szat liturgicznych można wywnioskować, że w tygodniu liturgia
kościoła opierała się na znacznej liczby Mszy wotywnych (na co wskazuje
przewaga szat białych nad zielonymi) oraz Mszy i nabożeństw żałobnych,
sprawowanych dawnym zwyczajem z wystawioną pustą trumną symbolizującą zmarłego. O randze nadawanej nabożeństwom żałobnym świadczy
również przewaga liczebna mszałów przeznaczonych to tych celebracji. Z
drugiej stron spis wskazuje na dbałość zakonników o liturgię i wyposażenie kościoła. Brak w zasadzie wśród tego wyposażenia rzeczy wyjątkowej
wartości, a zarazem nie ma ubytków w nakryciach ołtarzowych czy w innych przedmiotach służących do sprawowania liturgii, poza zaznaczonymi
ubytkami, jeśli chodzi o zestawy ornatów. Wreszcie skoro reformatom wystarczało tylko jedno cyborium, można wyciągnąć wniosek, że – zgodnie
ze zwyczajem katolickim, który przetrwał do pontyfikatu Piusa X – stosunkowo rzadko w kościele reformatów udzielano komunii osobom uczestniczącym w nabożeństwach.
Zakończenie
Opisane elementy wyposażenia kościoła Reformatów w Węgrowie
wskazują, że z jednej strony wyraźnie zaznaczyły się w nim tendencje artystyczne polskiego baroku, a z drugiej – zostały one zorientowane zgodnie
z duchem misji franciszkanów reformatów, którzy pragnęli powrócić do
pierwotnych założeń zakonu franciszkańskiego. Widać tutaj zresztą także
charakterystyczną cechę katolickiego podejścia do piękna artystycznego.
To, co czynione jest na chwałę Boga, nie kłóci się z zasadami ubóstwa, a
wszelkie piękno artystyczne ma za zadanie mówić o Bogu. Stąd w węgrowskim kościele Reformatów nie brak autentycznego piękna, które zgodnie z
celem misji zakonu miało prowadzić człowieka do Boga.
Słowa kluczowe: franciszkanie reformaci, Węgrów, architektura barokowa, polski
barok, franciszkańska sztuka sakralna.
ków sztuki w Polsce, t. 10, z. 26, dz. cyt., s. 34).
313
Ks. Rafał Romańczuk
Polish Baroque and Franciscan Poverty. Interpenetration
of Artistic and Theological Ideas in the Interior
of the Reformats’ Church in Węgrów
Summary
The Church of the Reformed Franciscans in Węgrów is an important
part of the cultural heritage of the Węgrów and its region. The article presents the question of the relation between the theological and artistic ideas
that determined the decor of the church. The church is a good example of
an interpenetration of the baroque splendor and Franciscan humility.
Key words: Reformed Franciscans, Węgrów, Baroque architecture, Polish Baroque,
Franciscan sacred art.
314