Mapa Kultury

Pobrano z portalu Mapa Kultury
14.01.2011
Kościoły w Chełmie
____________________________
autor: UMCHELM Chełmskie świątynie fascynują i zaskakują. Dawniej na tutejszych ulicach można było spotkać
wyznawców różnych religii – katolików, żydów, protestantów, prawosławnych. Dziś to głównie kościoły
przypominają, że Chełm był kiedyś tyglem kultur.
Bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny Zajmuje centralne miejsce na tzw. Górce
Chełmskiej. Majestatyczna, górująca nad Chełmem, jest widoczna ze wszystkich dróg wjazdowych.
Powstała w latach 1735–1756, w miejscu ufundowanej w XIII wieku przez księcia Daniela
Romanowicza cerkwi Bogurodzicy. Po rozwiązaniu unii przez władze carskie w 1875 roku kościół
gruntownie przekształcono, zamieniając go na sobór prawosławny. W okresie międzywojennym
świątynia została przekazana katolikom i w 1931 roku powołano tu parafię Mariacką. Bazylika jest
również sanktuarium maryjnym, miejscem kultu obrazu Matki Bożej Chełmskiej. Oryginał ikony,
pochodzący prawdopodobnie z Bizancjum, został wywieziony przez Rosjan w 1915 roku i obecnie jest
przechowywany w muzeum w Łucku na Ukrainie. Bazylikę otaczają liczne budowle, wśród których
warto wymienić Bramę Uściługską, pochodzącą z około 1616 roku, pałac biskupów unickich z około
1711 roku, klasztor bazylianów z XVII wieku, budynek Chełmskiego Prawosławnego Bractwa
Bogurodzicy z 1904 roku oraz dzwonnicę wzniesioną przed 1878 rokiem. Górka Chełmska jest
również doskonałym punktem widokowym, z którego rozciąga się malownicza panorama miasta i
okolic. Punkt widokowy znajduje się na dzwonnicy, obok bazyliki. Jest dostępny dla turystów
indywidualnych i grup zorganizowanych. Latem, w sezonie turystycznym jest otwarty w stałych
godzinach wejść, zaś po sezonie czas wizyty należy wcześniej uzgodnić z parafią. Wysoka Górka
Wzniesienie to stanowi najstarszą częścią miasta. Kryje śladyśredniowiecznego grodu, na którego
ruinach powstał w XIII wieku potężny zamek księcia Daniela Romanowicza. Również w tym miejscu
archeolodzy odkryli ślady wieży obronnej z czasów Kazimierza Wielkiego. W XIX wieku na szczycie
Wysokiej Górki wybudowano cerkiew pw. świętych Cyryla i Metodego, którą zburzono w okresie
międzywojennym. Obecnie znajduje się tutaj kopiec zwieńczony drewnianym krzyżem. Cerkiew
Unicka pw. Św. Mikołaja Została wzniesiona w latach 20. XVIII wieku z inicjatywy biskupa Józefa
Lewickiego na miejscu starej drewnianej cerkwi. Budowla jest w stylu barokowym, jednonawowa z
prezbiterium i babińcem. Od 1759 roku świątynia była cerkwią parafii unickiej. Po rozwiązaniu unii
przez władze carskie funkcjonowała jako cerkiew prawosławna. W latach II Rzeczypospolitej była
kaplicą przy żeńskim seminarium nauczycielskim. Dziś ma tu swoją siedzibę Muzeum Ziemi
Chełmskiej – Dział Sztuki Ziemi Chełmskiej. Ze względu na dobrą akustykę powstała też sala
koncertowa. Obok cerkwi znajduje się dawne seminarium unickie wzniesione w połowie XVIII wieku,
pierwotnie drewniane, odbudowane po pożarze w 1779 roku. Obecnie w budynku mieści się IV Liceum
Ogólnokształcące im. dr Jadwigi Młodkowskiej. Dawna mała synagoga (bet-hamidrasz) Obiekt
powstał w latach 1912–1914 przy ówczesnej ulicy Wesołej, obok starej synagogi z XVI wieku,
zniszczonej w czasie II wojny światowej. Budowla posiada bogato zdobioną elewację z elementami
secesyjnymi. Do II wojny światowej była użytkowana przez chełmską gminę żydowską. Po wojnie
budynek przeznaczono na hurtownię. Został wyremontowany przez Naczelną Organizację Techniczną.
Od kilku lat jest własnością prywatną, mieści się tutaj restauracja. Obok synagogi znajduje się dawny
dom rabina, wybudowany około 1914 roku. Dziś funkcjonuje jako budynek mieszkalny. Osadnictwo
żydowskie rozwijało się również w innych miejscowościach ziemi chełmskiej, szczególnie w lokalnych
strona 1 / 3
Pobrano z portalu Mapa Kultury
ośrodkach miejskich, takich jak: Sawin, Dorohusk, Wojsławice, Świerże, Dubienka, Rejowiec i
Siedliszcze. Największym skupiskiem ludności żydowskiej był jednak Chełm. Osoby pochodzenia
żydowskiego w różnych okresach stanowiły od 50 do 75 procent mieszkańców miasta. W chwili
wybuchu II wojny światowej w mieście mieszkało 17 tysięcy Żydów. Wojna przyniosła prawie całkowitą
zagładę ludności żydowskiej na terenie Chełma i ziemi chełmskiej. Żydzi w większości zostali
wymordowani w hitlerowskim obozie zagłady w Sobiborze. Obecnie pozostały po nich tylko nieliczne
pamiątki. Są to przede wszystkim fragmenty cmentarzy oraz budowle. Sławni Żydzi chełmscy Ida
Haendel – wybitna skrzypaczka, urodzona w rodzinie chełmskich Żydów w 1924 roku. Laureatka I
Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego w Warszawie w 1935 roku.
Od 1937 roku koncertowała na licznych scenach świata. Współpracowała z najsłynniejszymi
orkiestrami i dyrygentami. Autorka licznych nagrań płytowych. W 1982 roku otrzymała nagrodę za
mistrzowskie wykonanie koncertu Jeana Sibeliusa. Uhonorowana tytułem Commander of the British
Empire (1991) i Honorary Doctorate of the Royal College (2000). 20 maja 2006 roku w Chełmie odbył
się koncert Idy Haendel, zorganizowany z inicjatywy Stowarzyszenia „Miasteczko”. Zygielbojm Szmul
(Artur) Mordechaj – urodzony w 1895 roku w Borowicy nad Wieprzem. Wybitny działacz Bundu –
żydowskiej partii socjalistycznej. Członek Rady Miejskiej Chełma w 1919 roku. W następnych latach
działał na terenie Warszawy i Łodzi. Po wybuchu II wojny światowej przedostał się do Wielkiej Brytanii,
gdzie został przedstawicielem Bundu w Polskiej Radzie Narodowej. 12 maja 1943 roku popełnił
samobójstwo, chcąc zaprotestować przeciw obojętności świata na Zagładę Żydów. Cerkiew
prawosławna św. Jana Teologa Usytuowana na obrzeżach Starego Miasta, w rejonie dawnego
przedmieścia Brzeskiego, przy ulicy Kopernika jest jedyną funkcjonującą obecnie cerkwią
prawosławną. Została wzniesiona w latach 1846–1852 przez rząd carski na potrzeby rosyjskiego
garnizonu w Chełmie. Wykonaniem ikonostasu zajmował się warszawski fabrykant Fryderyk Blikle.
Obrazy i malowidła ścienne zostały wykonane przez znanego malarza z Warszawy Bonawenturę
Dąbrowskiego. Świątynia, wybudowana w stylu klasycystycznym (typ bizantyjsko-ruski) została
konsekrowana 13 czerwca 1852 roku. Do 1864 roku funkcjonowała jako obiekt garnizonowy, a
następnie została przekształcona w świątynię parafialną. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę
jako jedyna pozostała we władaniu chełmskiej społeczności prawosławnej, która obecnie liczy około
100 rodzin. Cerkiew św. Jana Teologa do dzisiaj pełni funkcję centrum prawosławia na ziemi
chełmskiej. W otoczeniu cerkwi warto również zwrócić uwagę na dzwonnicę z 1867 roku oraz na,
znajdujący się po drugiej stronie, przy ulicy Sienkiewicza, klasycystyczny budynek plebani wzniesiony
w drugiej połowie XIX wieku. Kościół parafialny pw. Rozesłania Świętych Apostołów Kościół
późnobarokowy wybudowany w latach 1753–1758 jest zaliczany do zabytków najwyższej klasy. To nie
tylko najcenniejszy obiekt zabytkowy Chełma, lecz także jedna z najpiękniejszych tego typu budowli na
Lubelszczyźnie. Fundatorami kościoła byli: hetman polny koronny Wacław Rzewuski oraz Andrzej i
Marianna z Radzymińskich Wolscy. Projekt stworzył Paweł Fontana. Chełmski kościół należy do
jednych z najwybitniejszych jego dzieł. Wnętrze świątyni posiada jednolite stylowo, bogate
wyposażenie rokokowe. Polichromie wykonał lwowski malarz Józef Mayer około 1758 roku mieszaną
techniką al fresco i al secco, zaś rokokowy ołtarz główny, rzeźby Doktorów Kościoła, ambona i
chrzcielnica są dziełem rzeźbiarza lwowskiego Michała Filewicza. Do kościoła przylegają, pochodzące
z pierwszej połowy XVIII wieku, budynki dawnego kolegium Pijarów, w których mieszczą się obecnie
parafia oraz Muzeum Ziemi Chełmskiej. Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła i klasztor Reformatów
Powstał w połowie XVIII wieku. To świątynia barokowa, jednonawowa, wzniesiona według projektu
architekta Pawła Fontany. Po kasacie zakonu reformatów w 1864 roku i ograbieniu przez wojska
carskie została ona zamieniona na cerkiew prawosławną św. Barbary. W okresie I wojny światowej
kościół przez krótki czas był użytkowany jako zbór ewangelicki. Rekoncyliowano go w 1920 roku na
kościół rzymskokatolicki. Na krótko, w 1936 roku, powrócił w ręce reformatów, by w okresie II wojny
światowej ponownie pełnić funkcję zboru ewangelickiego wykorzystywanego przez Niemców
przebywających w mieście. W posiadanie zakonników świątynia powróciła po II wojnie światowej.
Kościół jest obecnie sanktuarium św. Antoniego z Padwy. Przy kościele znajduje się klasztor
strona 2 / 3
Pobrano z portalu Mapa Kultury
Reformatów, wzniesiony w latach 1739–1752 również według projektu Pawła Fontany. Po likwidacji
klasztoru w 1864 roku i wywiezieniu zakonników na Sybir całe założenie klasztorne zostało przekazane
władzom szkolnym i w 1866 roku zbudowano w nim dodatkowe skrzydło z przeznaczeniem na Instytut
Maryjski. W okresie I wojny światowej umieszczono tutaj Seminarium Nauczycielskie Męskie, a po II
wojnie światowej znajdowały się kolejne placówki szkolne. Na dziedzińcu dawnego Instytutu
Maryjskiego w narożniku rośnie egzotyczny gość – miłorząb dwuklapowy, zwany również chińskim, o
obwodzie 325 cm i około 15 m wysokości. Jest najokazalszym przedstawicielem tego gatunku na
Lubelszczyźnie. Pochodzi z Chin, jest bardzo dekoracyjnym drzewem, z liśćmi przebarwiającymi się
jesienią na kolor żółty. Pień drzewa sprawia wrażenie, jakby składał się z kilku cieńszych i zrośniętych
ze sobą pni.
strona 3 / 3