Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”

Transkrypt

GOSPODARKA
RYNEK
EDUKACJA
Edukacja
Wyższa Szkoła Zarządzania
VOLUMEN 13, NUMER 1
2012
W R O C Ł A W 2012
RADA NAUKOWA
SCIENTIFIC COMMITTEE
PRZEWODNICZĄCY RADY NAUKOWEJ
SCIENTIFIC COMMITTEE CHAIRMAN
prof. Janusz Sowiński
Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”, Wrocław
CZŁONKOWIE
MEMBERS
doc. Tomáš Dohnal PaedDr. CSc – Palacký University, Olomouc, Czech Republic
doc. Stefano Epifani – Sapienza University of Rome, Rome, Italy
prof. Jedrzej George Frynas – Middlesex University Business School, London, England
prof. Urszula Kalina-Prasznic – Uniwersytet Wrocławski
mgr Jan Kędzierski – TVP Wrocław, Przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Dziennikarzy RP Dolny Śląsk
prof. Janusz Martan – Politechnika Wrocławska
dr Piotr Oleśniewicz – Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław
prof. Eugeniusz Prystupa – Lviv State University of Physical Culture, Lviv, Ukraine
prof. Grażyna Rosa – Uniwersytet Szczeciński
prof. Narcyz Roztocki, Ph.D. – State University of New York at New Paltz, New Paltz, United States of America
prof. Antonin Slany – Masaryk University, Brno, Czech Republic
REDAKTOR NACZELNY
EDITOR-IN-CHIEF
dr Henryk Żeligowski
[email protected]
SEKRETARZ REDAKCJI
EDITORIAL SECRETARY
dr Paweł Urbaniak
[email protected]
REDAKTORZY TEMATYCZNI
ASSOCIATE EDITORS
prof. Janina Kundera
prof. Leon Jakubów
prof. Mirosława Wawrzak-Chodaczek
dr Adam Gurba
REDAKTOR STATYSTYCZNY
STATISTICAL EDITOR
dr Jolanta Kowal
REDAKCJA i KOREKTA
EDITING AND PROOFREADING
mgr Jolanta Kardela
REDAKCJA i KOREKTA TEKSTÓW ANGIELSKICH
CORRECTION AND PROOFREADING OF ENGLISH TEXTS
dr Marcin Walczyński
REDAKCJA
EDITORIAL OFFICES
„GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA”
ul. Krakowska 56-62/p. 3
50-425 Wrocław
[email protected]
Kwartalnik „GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA” ukazuje się w wersji poligraficznej (głównej)
i w wersji elektronicznej dostępnej na stronie: http://www.wszedukacja.pl
„GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA” comes out four times a year as a printed (primary) and online publication.
The articles are available from http://www.wszedukacja.pl.
ISSN 1509-5576
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
kwartalnik
Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja
SPIS TREŚCI
TABLE OF CONTENTS
Vol. 13, Nr 1, 2012
ARTYKUŁY
ARTICLES
Jana Hoffmannová
Jiří Skoumal
LIFESTYLE MANAGEMENT AND PERCEPTION OF SPORT CARRER AS LIFESPAN PROJECT
AMONG YOUNG GOLFERS........................................................................................................................................................................ 5
ZARZĄDZANIE STYLEM ŻYCIA ORAZ PERCEPCJA KARIERY SPORTOWEJ JAKO PROJEKT NA ŻYCIE
WŚRÓD MŁODYCH GOLFISTÓW
Anna Gorgól
Piotr Oleśniewicz
REKREACYJNE FORMY AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ SENIORÓW. PROFILAKTYKA ZDROWIA ................................................ 11
FORMS OF RECREATIONAL PHYSICAL ACTIVITY FOR THE EDERLY. HEALTH PREVENTION
Magdalena Parus
PIŁKA NOŻNA I IDENTYFIKACJA NARODOWA ..................................................................................................................................19
FOOTBALL AND NATIONAL IDENTITY
Krzysztof R. Mazurski
WIELOETNICZNOŚĆ POGRANICZA ŁUŻYCKO-ŚLĄSKIEGO WALOREM KRAJOZNAWCZYM REGIONU.............................. 25
MULTI-ETHNICITY OF THE LUSATIAN-SILESIAN BORDERLAND AS REGION SIGHTSEEING VALUE
Weronika Madryas
PUBLIC RELATIONS JAKO NARZĘDZIE TWORZENIA WIZERUNKU INSTYTUCJI KULTURY .................................................. 31
PUBLIC RELATIONS AS A MEANS OF CULTURE INSTITUTION IMAGE CREATION
Piotr Jarco
MEDIACJE JAKO ALTERNATYWNY SPOSÓB ROZWIĄZYWANIA SPORÓW ................................................................................ 39
MEDIATION AS AN ALTERNATIVE METHOD OF THE RESOLUTION OF CONTESTATIONS
Maria J. Zajączkowska
MEDIACJA OFIARA–SPRAWCA. SPOSÓB NA LĘK, AGRESJĘ, PRZEMOC...................................................................................... 45
VICTIM–OFFENDER MEDIATION. MANNER ON FEAR, AGGRESSION, FORCE
RECENZJE I SPRAWOZDANIA
REPORTS AND REVIEWS
Józef Szocki
PRASA I KSIĄŻKI OBECNE NA EUROPEJSKIM KONGRESIE KULTURY WE WROCŁAWIU (08-11.09.2011) ............................ 51
Vol. 13, Nr 1, 2012
5
Jana Hoffmannová
Jiří Skoumal
University of Palacky
Olomouc
LIFESTYLE MANAGEMENT AND PERCEPTION OF SPORT CAREER
AS LIFESPAN PROJECT AMONG YOUNG GOLFERS
ABSTRACT
In our study, we stem from a holistic paradigm that regards the golfer’s own life is the realization of personal freedom belonging to the highest values of a young individual. In the life span of young golfer at the Youth Training Center appear situations defining future direction of the player’s sport development. The objective of our study is to
grasp and describe those markers in the lifespan of young golfers in chosen Youth Training Centers, which may affect their sport carrier. The paper outlines questions of the methods of focus groups and life line method and perspectives of those uses in support of the development of young sportsmen’s professional sport carrier in CGF clubs,
particularly through the CHG Youth Training Centers. The interventions based on implementations of the outcomes
of the recent study are intended to provide the more sustainable career for both, golf players and coaches as well as
the golf sport managers.
KEYWORDS: lifestyle management, golf, focus groups, life – line, lifespan approach
In the last five years, the Czech Republic thanks to dynamic growth has reached the level of a golf advanced
country. This statement of fact is based on analyses of
prestigious companies like KPMG, GRG, R&A, EGA.
Currently, the Czech Golf Federation (below ČGF) registers 132 golf clubs and 80 outside golf districts and easily ten is under construction. At the same time the growth
of membership is highest in Europe with regard to number of the population. ČGF registers a total of 41 150
players. Annual growth of membership amounts 20%1.
One of the major tasks of ČGF in the next term is
youth membership support. ČGF in co – operation with
Association of Golf Professional and Trainers (below
PGAC) is especially focusing on talented youth and for
their future golf development forms the golf training
methods and sport education philosophy. ČGF exactly
encloses responsibility for the training of young golf
players and in the first place motivates members of
PGAC, who devote time to these young golf players.
____________
1
Official pages of ČGF – Concept of golf development in Czech
Republic in years 2009-2013.
ČGF grants a status of Youth Training Centers (below
TCM) since 2006 and supports partnership TCM with
PGAC through contract terms definition. ČGF enforcements the introduction of golf to schools and systematically inform public about their possibilities, especially
young people. In this aspect cooperates with government and other organizations of Czech Republic. For
the development of junior golf sport ČGF raises funds
from state budget and obtains support of parliament.
With such an investigation to the young golf players
rise up the opportunity to take a new look at the phenomenon of drop-out in youth sports from a life-span
perspective and thus formulate concrete interventions
for talented young athletes considering quitting of sport2.
Research findings in sport psychology show the strong
concurrent, interactive and reciprocal nature of transitions occurring in the athletic career (athletic transitions) and those transitions occurring in other domains
of athletes’ lives (e.g. academic, psychosocial, profes____________
2
D. Lavallee, M. B. Andersen, Leaving sport: easing career transitions, [in:] M. B. Andersen (ed.), Doing sport psychology, Champaign 2000, p. 249-260.
6
sional)3. While the career termination among elite athletes
has been studied closely4, it has never explicitly been
linked to the occurrence of ‘dropout’ in youth sports. Understanding age-related changes in perceptions, physical
competencies, emotions, social influences, and achievement behaviors is critical in terms of developing theory,
enhancing the research knowledge base, and devising applied programs to promote positive physical activity experiences for youth through older adults5.
Necessity for researchers is to provide ways in which
practitioners can apply research findings in their work
with young golf players. In this way, professionals
working with athletes could assist them in structuring
optimal transition experiences throughout their sport
career. While the existing transition models6 provide
sport psychologists with a theoretical framework to situate the developmental, interactive and interdependent
Jana Hoffmannová, Jiří Skoumal
nature of transitions and stages the athletes face. Stambulova’s athletic career transition model7 in figure 1 follows the tradition to treat the career transition as a process
and not as a single event. If the athlete should continue
with a successful athletic career he or she has to cope
with a set of specific demands /challenges. This stimulates the athletes to mobilize recourses and find ways
to cope. How effective the athlete will cope with the
transition depends on the balance between coping resources and barriers in the transition.
TRANSITIONS IN AN ATHLETIC CAREER
AND IN OTHER DOMAINS
OF ATHLETES`LIFES
It remains important that the demands of particular
stages and transitions are linked to the resources avail-
Transition demands
Crisis- prevention
interventions
Dynamic balance between CT
resources & barriers
Coping
Effective (= succesfull
transition)
Ineffective
(= crisis transition)
Psychological
crisis – coping
interventions
Need in intervention
Effective
Ineffective or no intervention
egative consequences coping
interventions
“Costs” for failure
to cope with CT
Figure 1. Athletic career transition model (Stambulova, 2003).
____________
3
P. Wylleman, P. De Knop, M. Ewing S. Cumming, Transitions
in youth sport: a developmental perspective on parental involvement, [in:] D. Lavallee, P. Wylleman (ed.), Career transitions in
sport: International perspectives, Morgantown 2000, p. 143-160.
4
D. Alfermann, Causes and consequences of sport career termination, [in:] D. Lavallee, P. Wylleman (ed.), Career transitions in
sport: International perspective, Morgantown 2000, p. 45-58).
5
M.R. Weiss, Developmental sport and exercise psychology:
a lifespan perspective, Morgantown, 2004.
6
P. Wylleman, D. Alfermann, D. Lavallee, Career transitions in
sport: European perspectives, “Psychology of sport and exercise”
2004, nr 5, p. 7-20, N.B. Stambulova, Athlete’s crises: a developmental perspective, “International Journal of Sport Psychology”
2000, nr 31, p. 584-601, N.B. Stambulova, Developmental sports
career investigations in Russia: a post-perestroika analysis, “The
Sport Psychologist” 1994, nr 8, p. 221-237.
able to athletes and their surroundings to make each
transition successfully8. The strong links between the
transitions in an athletic career and the transitions occurring in other domains of the athletes’ lives, such as
individual, psychosocial and academic/vocational levels, are reflected in the developmental model of Wylleman and Lavallee9. This lifespan model represents fig-
____________
7
D. Alferman, N. Stambulova, Career transitions and career terminativ, [in:] G.Tenenbaum, R. Eklund, (ed.), Handbook of sport
psychology, New Jersey 2007, p. 712-733.
8
P. Wylleman, D. Alfermann, D. Lavallee, Career transitions in
sport: European perspectives, op. cit.
9
P. Wylleman, D. Lavallee, A developmental perspective on transitions faced by athletes, [in:] M. Weiss (ed.), Developmental sport
psychology, Morgantown 2004.
Vol. 13, Nr 1, 2012
ure 2 and it is exemplifying a “whole career/whole person” conceptualization of career transitions in the elite
athletic career. The top level of this model reflects the
athletes’ development in elite sport, but these stages can
also be considered for athletes at a non elite level. The
second level of the model reflects the athletes’ individual development of normative stages and transitions occurring at the psychological level. The third level illustrates the athletes’ psychosocial development. The layer
concentrates on the development of relations to different groups and interpersonal relationships that are important to the athlete.
Important persons and relations for the athletes can
for example be parents, coaches, peers and spouts. The
final layer contains the specific stages and transitions
at the academic/vocational level. At the age of 6 or 7
years of age the transition into primary education/elementary school takes place. The transition to secondary education/high school takes part from the ages 12 to
13. At the age of 18 to 19 the transition into higher educating occurs. The last stage in this layer is the transition into vocational training/a professional occupation.
This may occur at an earlier age but is here included
after the higher education since this reflects the “normal” sports career in North-America, where college/
university links to high school university and professional sport. The current development in Europe also
implies that many athletes continue their education up
to the level of higher education. Finally, while the focus
on transitional research has been put in athletes’ develAGE
Athletic
level
Individual
level
Psychological
level
Academic
Vacational
level
10
Initiation
Childhood
15
opment, it becomes important to acknowledge the development of the athletic career with the role significant others, including coaches and managers. The research today is therefore directed towards the identification of not only the career development of coaches
and managers, but also of the relationship with the development of the athlete’s athletic career.
VARIABLES (MARKERS)
IN THE LIFESPAN OF YOUNG GOLFERS
20
The aim of our study is pictures and describes variables
(markers) in the lifespan of young golfers from a chosen Youth Training Centres, which may affect their
sport career. The interventions based on implementations of the outcomes of the recent study are intended to
provide the more sustainable career for both, golf players and coaches as well as the golf sport managers. Research sample is composed of male and female young
golf players ranging in age between 16 and 25 who
practice and compete in Youth Training Centre (TCM)
and coachers from PGAC in age of 26 to 60. The participants are of middle to high socioeconomic status and
sampled by performance.
The pillars of the study forming the qualitative research of grounded theory combine several methods. The
focus groups represent a fundamental method of data collection in our study. The problematic of focus group
method and the possibilities of its implementation in kinathropology research were discussed in a study by Še-
Parents
Siblings
Peers
Peers
Coach
Parents
Primary
education
Secondary
education
10
15
25
Adolescence
Discontinuation
(Young) Adulthood
Partner
Coach
Higher education
20
35
30
Perfection
Mastery
Development
Puberty
7
Family
(Coach)
Professional career
25
30
35
Figure 2. A developmental perspectives on transitions faced by athletes at athletic, individual, psychosocial, and academic/vocational levels
(Wylleman & Lavallee, 2004).
8
bek and Hoffmannová10. The focus group is a type of
group interview. In a focus group session, conversation
among participants results in data that are “talk.” In this
way, focus groups elicit information that paints a portrait
of combined local perspectives11. Morgan12 states that it
is worth pointing out, that a typical aspect of focus
groups is explicate use of group interactions in order to
collect facts and insights which would have been difficult
to obtain without these interactions. The ground point in
the account of focus groups is therefore the discovering
of such aspects of experiences and perspectives which
wouldn`t be accessible outside the interactive group conversation. The aspects of group interactions can provide
insight into opinions and attitudes of the participants,
who mutually inspire each other`s thoughts and are confronted with opinions and attitudes of other members,
which provokes the need to express their own view of
the topic. Focus groups produce conversations that border on intimacy. Therefore they can be used to investigate
private topics or subjects that people feel deeply about.
The second method in our research is a life-line which is
built on the basic principle of graphic projection of certain significant events and experiences. The method of
life – line we build upon in our study has been developed
by psychotherapist Jiří Tyl13. We incorporated a modification of the Life – line Interview Method (LIM)14.
Within the focus groups the participants are presented
with a blank piece of paper, A4 landscape format, on
which a grid is printed. The grid consists of a bottom and
top line (296 mm), connected by two solid and one dotted vertical line of equal length (180 mm) at 0, 180 and
296 mm from the origin, respectively. In agreement with
Schroots and Assink we introduce the general plan of the
session saying that we are interested in their life course
with its ups and downs, rises and declines, etc., which
are all completely different from one person to another.
We continue in asking the participants to draw their lifeline in the blank LIM grid from birth dot (middle of solid
line, 0 mm) to the point marking their expected death
(296 mm). As soon as the life-line has been drawn, the
participants mark their calendar age in a perceived posi-
____________
10
L. Šebek, J. Hoffmannová, Metoda focus group a možnosti jejího využití v kinantropologickém výzkumu, “Tělesná kultura“ 2010,
nr 33, p. 30-49.
11
M. Miovský, Kvalitativní přístup a metody v psychologickém
výzkumu, Praha 2006.
12
D.L. Morgan, Ohniskové skupiny jako metoda kvalitativního
výzkumu, Boskovice 2001.
13
J. Tyl, Časové horizonty. Příspěvek k problematice pojmu životního času a metodám jeho zkoumání, Dizertační práce, Praha 1985.
14
J.J.F. Schroots, M.H.J. Assink, Portraits of Life: Patterns of
Events Over the Lifespan, “Journal of Adult Development” 2005,
nr 12, p. 180-198.
tion on lifeline. Afterwards, they are asked to have to label each peak (positive affect) and each dip (negative affect) by chronological age and to tell briefly what happened at a certain moment or during an indicated period.
After the past life-line has been labeled and described
briefly, the future is explored in the same manner. The
final result is a unique series of positive and negative lifeevents, labeled by chronological age and a brief description, for past, present and future of the individual. Semi
structured interview is used as a supplementary method
of qualitative data collection. The data is visualized and
contextualized on the platform of the 6th generation version of Atlas.ti software.
LIFESPAN PSYCHOLOGY
AND HOLISTIC APPROACH
In the last thirty to forty years experienced lifespan psychology a great take off with regard to theory building
and conceptualization, methodological advances and
empirical studies. The idea of the human life course has
come from the Austrian psychologists Charlott Bühler15. The holistic approach proceeds from consideration of the person as a system and attempts to generate
a knowledge base about lifespan development by describing and connecting age periods or states of development into one overall pattern of lifetime individual
development. The German conception of developmental psychology covered the entire life span and, in its
emergence, was closely tied to the role of philosophy,
humanism, and education. Life span psychology “deals
with the study of individual development (ontogenesis)... as lifelong adaptive processes of acquisition,
maintenance, transformation and attrition in psychological structures and functions”16 (Baltes et al. 1999,
472). In North America was lifespan approach connected with lifespan development in neighboring social-science disciplines, especially sociology. The holistic approach to the life span is identified with lifecourse psychology. The lifespan view becomes more
prominent with searching life-long precursors of aging
in the frame of gerontology. In former Czechoslovakia
was concerned with this view on developmental psychology Josef Koščo17. He understands the human development as a process of continuous changes, whereas
individual has potential to growth also in adult and late
____________
15
Ch. Bühler, Der menschliche Lebenslauf als psychologisches
Problem, Leipzig 1933.
16
P.B. Baltes, U.M. Staudinger, U. Lindenberger, Lifespan Psychology: Theory and Application to Intellectual Functioning, “Annual Review of Psychology” 1999, nr 50, p. 471-507.
17
J. Koščo, et al., Poradenská psychológia, Bratislava 1987.
Vol. 13, Nr 1, 2012
Šebek’s21 study of post-modern learning patterns in
freestyle bike sports subcultures identifies an important
connection between the athletes’ creative autonomy and
long-term adherence to sport activity. In figure 3 we present one part of his theoretical model which is lifestyle
concept. In lifespan perspective, the high measure of individualization is fundamentally dependent on freedom
from the early phases of personal development22. This
freedom they have chosen and it is their preference.
In our study we stem from conviction that the
golfer’s own life is the realization of personal freedom
belonging to the highest values of a young individual.
In the life span of young golfer at the Youth Training
Center appear situations defining future direction of
the player’s sport development. Therefore is important
which values, norm and thought are presenting in sport
environment to the youth involving in golf. This has
connection with lifestyle of these young golf players.
Hodaň and Dohnal23 characterizes a lifestyle as a historical determined form, in which individual society
reproduce own existence. Next, lifestyle can be view as
conscious searching and creating qualitative higher
adult. The life way of each individual is an unique and influenced by row of socio-cultural and socio-ecological
impacts. Koščo suggested in Czech conception of “biodromální psychologie” (Greek bios = life, dromos =
course). Lifespan psychology deals with the study of individual development from conception into old age. It
proceeds from consideration of the person as a system
and attempts to generate a knowledge base about lifespan
development by describing and connecting age periods
or states of development into one overall pattern of lifetime individual development. A core assumption of lifespan psychology is that development is not completed at
adulthood but that it extends across the entire life course
and that from conception onward lifelong adaptive
processes of acquisition, maintenance, transformation,
and attrition in psychological structures and functions are
involved. In Czech Republic works with this holistic approach psychologist Pavel Říčan18 and the field of risk
sports applies this view Jana Hoffmannová19.
Kratochvíl and Rozsypal20 implemented this holistic
approach to long life athletes’ development in sport
training.
piracy (13-20)~
sponsoring (5-24)
auto-learning (15-19)~
rebellion (4-10)
builders (32-18)~
pure sport (7-18)~
world as a place to ride
(4-10)~
show (18-8)~
a completely terrible sport (1-5)
challenge (28-7)
traveler (3-11)~
celebrity (3-7)~
openness of the society (2-12)~
speaker (3-8)
ordinary learning (38-51)~
subculture, group, base
(29-25)~
alternative versus mainstream
what we ride together (13-30)~
(30-32)~
virtual university (15-11)~
in the rain and mud (1-5)~
responsibility (2-2)
entertainment (7-12)~
pushing the boundaries (18-17)~
no such comet (1-9)
professional (12-4)
lifestyle (12-41)~
attractiveness (7-15)~
bubbles and onions (11-33)~
9
journey, individuality,
identity (18-20)~
be the style (19-14)~
self-presentation (8-2)~
freedom (11-7)
social stigma (12-10)~
risky sport (35-18)~
punk (7-14)~
everybody admire it (2-11)~
electronic marketplace (4-12)
freedom (7-11)~
personality of style,
of manuscript (3-10)~
rivalry (8-11)
nomadism (8-11)~
antirivalry – entertainment (3-8)
Figure 3. Lifestyle concept (Šebek, 2011).
____________
____________
21
18
L. Šebek, Specifické aspekty učení, motivace a adherence ke
P. Říčan, Cesta životem. Vývojová psychologie, Praha 2004.
19
sportovní
aktivitě u subkultury bikerů, Disertační práce, Olomouc
J. Hoffmannová, Biodromální pohled na výzvové sporty, [in:]
2011, p. 108.
P. Korvas, T. Straková (ed.), Outdoor 2011, Brno 2011, p. 59-66.
22
20
J. Hoffmannová, Biodromální pohled na výzvové sporty, op.
J. Kratochvíl, R. Rozsypal, ové trendy v systému sportovní
cit.
přípravy – Cesta k dosažení holistického vývoje mladých sportovců,
23
B. Hodaň, T. Dohnal, Rekreologie, Olomouc 2008.
„Tělesná kultura“ 2010, nr 33, p. 27-39.
10
forms and values which completely reflect objective
features individual social terms and they are a manifestation of ideological, ethical and others principles
of the human activity. A part of the lifestyle is performance motivation. Motivation effects currently according to Bernová and Nový24 in three dimensions. In
the level of the direction, in which the motivation effect, they term it – dimension of direction. The quantity of energy, which is human agreeable put forth to
reach the goal, describes dimension of intensity. The
ability of individual to overrule barriers, which can occur during motivational action, describes dimension of
persistent.
____________
24
E. Bedrnová, I. Nový, Psychologie a sociologie v řízení firmy,
Praha 1994.
The outlined aspects put particularly high claims in
the sense of his knowledge and skills on the personality of a young golf player. The golfer has to overrule
barriers and cope with success and unsuccessful periods. In the life course is athlete confront with significant
life events which can be as positive as well negative.
This life experiences determinate direction of athlete`s
life and have a long life impact on an individual`s life25.
In this regard, we discus about necessity of networking
the past (the events that influence athlete`s life course)
with the present and the future. In context of the above
we consider the methods of focus groups and life – line
as an appropriate research tools for our study.
____________
25
T. Morris, J. Summers, Sport psychology, Theory, applications
and issues, New York 1995.
ZARZĄDZANIE STYLEM ŻYCIA ORAZ PERCEPCJA KARIERY SPORTOWEJ
JAKO PROJEKT NA ŻYCIE WŚRÓD MŁODYCH GOLFISTÓW
Streszczenie
W naszej pracy wychodzimy od paradygmatu holistycznego, który uznaje, że własne życie golfisty jest realizacją wolności osobistej należącej do najwyższych wartości młodej osoby. W życiu młodego golfisty z Ośrodka Szkolenia
Młodzieży pojawiają się sytuacje określające przyszły kierunek sportowego rozwoju zawodnika. Celem naszej pracy
jest uchwycenie i opisanie tych wskaźników w życiu młodych golfistów w wybranych Ośrodkach Szkolenia Młodzieży, które mogą mieć wpływ na ich karierę sportową. Niniejszy artykuł porusza kwestię metod grup fokusowych oraz
metodę linii życia, a także perspektywy ich wykorzystania we wspieraniu rozwoju profesjonalnej kariery sportowej
młodych sportowców w klubach CGF, w szczególności poprzez Ośrodki Szkolenia Młodzieży CHG. Interwencje
oparte na zastosowaniu wyników niedawnych badań mają na celu zapewnienie bardziej zrównoważonej kariery zarówno golfistom, trenerom, jak i menedżerom sportu golfowego.
SŁOWA KLUCZOWE: zarządzania stylem życia, golf, grupy fokusowe, linia życia, podejście do życia
Vol. 13, Nr 1, 2012
11
Anna Gorgól
Wrocław
Piotr Oleśniewicz
Wrocław
Akademia Wychowania Fizycznego,
Wrocław
REKREACYJNE FORMY AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ SENIORÓW.
PROFILAKTYKA ZDROWIA
ABSTRAKT
Lekarze, pedagodzy i socjologowie zwracają uwagę na istotne znaczenie aktywności fizycznej w utrzymaniu dobrego
zdrowia i kondycji psychofizycznej wśród seniorów. Nasuwa się jednak pytanie: jakie muszą zostać spełnione warunki, aby ta aktywność stała się powszechna, aby przekształciła się w sposób na życie? Jak przeciwdziałać naturalnemu w tym okresie życia lenistwu ruchowemu, jak kształtować nawyki do rekreacji ruchowej?
Artykuł ten jest poświęcony rozważaniom nad potrzebą aktywności fizycznej seniorów oraz możliwościami jej zaspokajania. Z jednej strony ćwiczenia fizyczne mogą w znacznym stopniu poprawić kondycję psychofizyczną organizmu w wieku starszym, z drugiej zaś wpłynąć na subiektywne odczucie poprawy jakości życia. Wiek starszy zyskuje swoje miejsce w licznych dyskusjach toczących się wśród lekarzy, rehabilitantów i socjologów na temat prewencji i profilaktyki zdrowia.
SŁOWA KLUCZOWE: rekreacja ruchowa, aktywność fizyczna, taniec, seniorzy, joga, tai-chi, nordic walking, fitness,
relaksacja, aqua-aerobic, profilaktyka zdrowia
WSTĘP
„Starość jest stygmatem. Lęk przed starością jest tak silny,
że problematyka starości, starzenia się nie pojawia się ani
w potocznych, codziennych rozmowach, ani w publicznych dyskusjach. Starość należy do społecznego tabu.
Społeczna świadomość, że osoby starsze należą do grup
dyskryminowanych, jest niewielka. Jak wskazują prognozy, przybywa osób w okresie późnej dorosłości. Taka
sytuacja stawia przed społeczeństwem nowe wyzwania,
a także nowe możliwości” (z materiałów konferencji
„Edukacyjne i kulturowe oblicza starości”, która odbyła
się na Uniwersytecie Wrocławskim w 2010 roku)1. Istnieje coraz więcej dowodów wskazujących, jak ważna
jest aktywność fizyczna wśród osób starszych. Mimo, że
u osób starzejących się stan zdrowia może być, w dużej
____________
1
www.konferencja-naukowa.pl/index.php?option=com, dostęp
28.01.2011 r.
mierze, wynikiem stylu życia prowadzonego w okresie
dorosłości lub młodości, to poziom aktywności fizycznej
osób starszych stanowi istotny czynnik określający zdolności do prowadzenia samodzielnego życia. Pozytywne
efekty regularnej aktywności fizycznej obejmują zarówno
psychiczne (zadowolenie z życia), jak i fizyczne, fizjologiczne oraz społeczne aspekty życia. Człowiek po zakończeniu aktywności zawodowej żyje coraz dłużej, istnieje zatem potrzeba umiejętnego zdrowego zagospodarowania tej części jego czasu, która mogłaby służyć poprawie zdrowia i kondycji psychofizycznej. Zjawisko starzenia się społeczeństw sprawia, że jakość życia osób
w wieku starszym jest coraz częściej przedmiotem dyskusji oraz badań o charakterze medycznym, socjologicznym, psychologicznym, ale też interdyscyplinarnym2.
____________
2
K. Mudyń, A. Weiss, Satysfakcja z życia u osób w wieku senioralnym a orientacje życiowe i deklarowane wartości, www.ips.uj.
edu.pl/pliki/inne/mudyn/Satysfakcja z życia u osób_preprint.pdf, s. 1.
12
REKREACYJNE FORMY AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ SENIORÓW
Zwraca się uwagę w dyskusjach o stanie zdrowia społeczeństw krajów Unii Europejskiej, że „uczestnictwo
w programie ćwiczeń fizycznych jest skutecznym narzędziem służącym do redukcji lub zapobiegania problemom funkcjonalnym związanym ze starzeniem się
organizmu, w tym także wśród osób, które przekroczyły osiemdziesiąty oraz dziewięćdziesiąty rok życia.
Istnieje coraz więcej dowodów wskazujących na to, że
aktywność fizyczna może pomóc w zachowaniu funkcji kognitywnych oraz wywierać efekt prewencyjny na
depresję oraz demencję (schorzenia psychiatryczne najczęściej występujące wśród osób starszych). Aktywność fizyczna obejmująca ćwiczenie konkretnych mięśni (odpowiadających za siłę i równowagę) odgrywa
ważną rolę w procesie poprawiania jakości życia osób
starszych. Badania wykazały, że regularna aktywność
fizyczna oraz ćwiczenia w zaawansowanym wieku nie
wydłużają okresu życia w znaczący sposób, jednakże
poprawa warunków psychologicznych i fizycznych pomaga w utrzymaniu osobistej niezależności oraz zmniejsza potrzebę korzystania z doraźnych lub przewlekłych
usług opieki”3. Regularne ćwiczenia fizyczne przyczyniają się również do zwalczania chorób przewlekłych,
takich jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy reumatyzm. Badania w Klinice MAYO w Stanach Zjednoczonych wyraźnie wykazują związek między regularną
aktywnością fizyczną a poprawą ciśnienia tętniczego
krwi. Regularna aktywność fizyczna wzmacnia serce,
które jest w stanie pompować więcej krwi, zużywając
przy tym mniej energii. Dzięki temu zmniejsza się nacisk na naczynia krwionośne i zmniejsza się ciśnienie
krwi. Regularna aktywność fizyczna może zmniejszyć
ciśnienie krwi o około 5-10 mmHg, co odpowiada działaniu niektórych leków na nadciśnienie tętnicze. Ćwiczenia fizyczne u osób o niewielkim stopniu nadciśnienia tętniczego mogą całkowicie zastąpić leczenie
farmakologiczne4.
Również w zakresie badań nad cukrzycą i wpływem
aktywności fizycznej zauważa się znaczące poprawienie parametrów psychofizycznych u chorych na cukrzycę pod wpływem regularnych ćwiczeń fizycznych5.
Aktywność fizyczna jest niezbędna dla wszelkiej działalności i prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Organizm człowieka jest genetycznie zaprogramowany
na aktywny styl życia. Wszystkie funkcje życiowe sprowadzają się do ruchu. Aktywność fizyczna to główny
element profilaktyki gerontologicznej. Jej celem jest samodzielność, sprawność oraz przystosowanie społeczne osób w wieku starszym. W badaniach podkreśla się,
____________
3
www.msport.gov.pl
4
www.mayoclinic.com/health/high-blood-pressure/HI00024
5
www.doz.pl/czytelnia/a1894-Cwiczenia_przy_cukrzycy_typu_2
Anna Gorgól, Piotr Oleśniewicz
że człowiek może się przygotować do okresu późnej
starości i wieku sędziwego poprzez udział w jakichkolwiek formach aktywności fizycznej we wcześniejszych okresach życia6. Nasuwa się jednak pytanie: jakie muszą zostać spełnione warunki, aby ta aktywność
stała się powszechna, aby przekształciła się w sposób
na życie? Jak przeciwdziałać naturalnemu w tym wieku
lenistwu ruchowemu, jak kształtować nawyki do rekreacji ruchowej?
Przedstawione w niniejszym artykule wybrane formy
aktywności fizycznej mogą z jednej strony poprawić subiektywne poczucie jakości życia, z drugiej zaś istotnie
usprawnić kondycję psychofizyczną organizmu w wieku
starszym. Wiek starszy zyskuje swoje miejsce w dyskusjach dotyczących profilaktyki zdrowia jak również
zapobiegania skutkom chorób, w tym przewlekłych.
TANIEC
„Przed laty pojawiała się w La Quadra para staruszków.
Oboje niscy i tak pomarszczeni, że trudno było ocenić
ich wiek, emanowali niesamowitą witalną energią. Gdy
wchodzili, Dziadek witał się z kolegami przy barze,
prowadził Babcię do stolika, czasem zabierał ją na parę
minut na parkiet. Potem Babcia kołysała się na krzesełku w rytm muzyki, popijając kawę lub wino, a Dziadek obtańcowywał kolejno inne panie, co jakiś czas
uderzając z impetem dłonią w zwisające z sufitu krowie dzwonki”7.
Taniec jest najstarszą i najbardziej znaną formą zarówno aktywnego, jak i biernego uczestnictwa w kulturze i rekreacji fizycznej. Na potrzeby niniejszego artykułu autorzy przedstawią kilka wybranych form aktywnego uczestnictwa w zajęciach z tańców, prowadzonych pod kierunkiem instruktorów, a dostosowanych do
możliwości psychoruchowych osób w wieku starszym.
Celowo nie opisano powszechnych form uczestnictwa
w zabawach tanecznych, takich jak dancingi, wieczorki
taneczne w klubach seniora czy wesela, na których notabene dziadkowie są często jedynymi, którzy potrafią
na parkiecie zakręcić walczyka. Nie przytoczono również powszechnego udziału starszych osób w zajęciach
tańca towarzyskiego organizowanych przez kluby taneczne. Niestety ta rozpowszechniona w krajach rozwiniętych Europy forma uprawiania użytkowego tańca
towarzyskiego dla zdrowia i sprawności fizycznej –
w Polsce na razie nie znalazła naśladowców.
____________
6
M. Gaworska, A. Leś, Rola aktywności ruchowej w poszczególnych fazach starzenia się, www.seni.pl/seni_profesjonalnie/czytelnia,
dostęp 14.01.2011, s. 26.
7
J. Żebrowski, Magiczna Katalonia. Przewodnik, Piastów 2010,
s. 120.
Vol. 13, Nr 1, 2012
Ryc. 1. Taniec.
Źródło: www.fotolia.com
Mając na uwadze rekreacyjną funkcję niniejszych
rozważań, autorzy zwrócili uwagę na użyteczne, grupowe formy zajęć tanecznych przeznaczone dla omawianej grupy wiekowej.
Taniec to nic innego jak forma ekspresji poprzez ciało
w rytm muzyki. Taniec zawsze odgrywał i odgrywa rolę
środka usprawniającego motoryczność. Jest również
skutecznym sposobem kształtowania precyzji ruchów,
formowania nawyków ruchowych wyraźnie określonych pod względem rysunku przestrzennego, dynamiki
i czasu trwania. Ogromnym atutem lekcji tańca są towarzyszące każdemu uczestnikowi emocje oraz wprawiająca w dobry nastrój muzyka. Specyfika ruchu tanecznego polega na wyrażaniu, często bardzo obrazowym, stanów emocjonalnych, napięć psychicznych lub
określonych treści8.
Taniec jest elementem obrzędów, obyczajów i ceremonii. Ta wywodząca się z głębokich ludowych tradycji funkcja tańca występuje obecnie w europejskiej strefie kulturowej, najczęściej w środowisku wiejskim.
Tendencje rozwijania tradycji regionalnych i narodowych działają stymulująco na kultywowanie różnych
obrzędów i obyczajów. Zmienia się jednak niewątpli____________
8
A. Gorgól, J. Skruszewicz, Moc tańca, [w:] B. Siedlecka, W. Biliński (red.), Ruch, muzyka i taniec jako element kultury i edukacji,
Wrocław 2002, s. 119.
13
wie ich charakter, z pewnych samoistnych praktyk przekształcają się w widowiska popularyzujące folklor danego regionu czy kraju, w element atrakcji turystycznej. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że udział
w grupach folklorystycznych to sposób na podróżowanie, wyjazdy do dalekich krajów, do których w inny
sposób nie miałoby się możliwości podróżować. Udział
w takich zajęciach to nie tylko sposób na podtrzymanie sprawności fizycznej i kondycji, to również element
edukacji międzypokoleniowej – zwykle w zespołach takich tańczą dzieci i rodzice, a często w kapeli przygrywają dziadkowie. To właśnie starsi ludzie przekazują
młodym wiedzę o krokach i figurach tanecznych, o obrzędach i zwyczajach danego regionu, a festiwale folkloru umożliwiają ich szerokie poznawanie.
Tańce w kręgu, jako odmienna forma zajęć przy muzyce oraz poznawania kultur innych narodów, dają
możliwość, aby w swobodny, spontaniczny sposób wyrażać siebie i swoje pragnienia. Pozwalają doświadczyć
radości i mocy płynącej z ruchu ciała i wspólnego tworzenia tanecznego kręgu. Od dawien dawna krąg stanowił magiczny obszar komunikacji międzyludzkiej.
Zamknięty krąg jest najbardziej wyrazistą metaforą;
podkreśla integrację społeczności oraz jej nieprzemijalność. Stanowi strukturę niehierarchiczną – żadnych
kwalifikacji poza wezwaniem serca tancerzy (lub ich
stóp). Każdy – nauczyciel i tancerz – ma jednakowe
miejsce w kręgu, którego wartością jest radość istnienia9.
Nie jest ważny wiek ani sprawność fizyczna. Spotkanie w kręgu pozwala celebrować wewnętrzne rytmy natury, cieszyć się zabawą, towarzystwem innych ludzi.
Taniec w kręgu to bezinteresowne bycie razem, wspólna zabawa. Uczy on pozawerbalnego kontaktu i akceptacji własnego ciała. Wyzwala spontaniczność, dystansuje od kłopotów, niesie refleksje dotyczące życia.
I daje zwyczajną ludzką radość, poczucie siły, wzmocnienie energetyczne, wewnętrzny spokój. „Wszyscy poruszamy się w harmonii i najprostszy taniec staje się
potężnym wyrazem ogromnej jedności i energii. W tańcu
jesteśmy zjednoczeni, choć zachowujemy naszą wyjątkowość, każdy z nas jest częścią zintegrowanej całości,
utrzymując swoją indywidualną integralność”10.
JOGA
Stosowanie jogi odmładza ciało i zapobiega starzeniu
się. Już dawno stwierdzono, że człowiek dzięki jodze
może zyskać energię fizyczną poprzez pozycje jogi
(tzw. asany) i ćwiczenia oddechowe (tzw. pranayamy),
____________
9
A. Kozendra, Zastosowanie psychoterapeutycznych technik pracy
z ciałem w zajęciach z dziećmi i młodzieżą, Warszawa 2010, s. 23.
10
Ibidem, s. 26.
14
energię psychiczną przez powstrzymywanie się i przestrzeganie zasad oraz energię duchową dzięki koncentracji, skupieniu uwagi, medytacji i całkowitej kontemplacji11. Joga jest systemem działań wpływającym harmonijnie na trzy aspekty: umysł, ciało i ducha. Regularne
praktykowanie jogi wycisza umysł, rozluźnia mięśnie,
uelastycznia stawy, obniża poziom stresu, zmniejsza napięcia w ciele. I – co ważne – jogę można zacząć praktykować w każdym momencie życia, niezależnie od
wieku i kondycji, a doskonałość osiąga się, pokonując
kolejne poziomy: fizyczny, mentalny i duchowy. System
asan – ćwiczeń fizycznych – obejmuje określone pozycje, które wykonuje się tylko w zakresie możliwości, jakie nam daje nasze ciało i umysł. Z czasem uelastycznienie ciała następuje zgodnie z zasadą: nic na siłę, tylko
tyle, na ile pozwalają ci twoje własne ograniczenia. Przez
pracę nad umysłem, ciałem i duchem w jodze dąży się do
pokonywania ograniczeń i przechodzenia na coraz trudniejsze poziomy. Jednak zawsze w zgodzie ze sobą, zawsze w rozsądnych granicach własnych możliwości.
Ryc. 2. Pozycja trikonasany – joga na Wyspie Indian (Kuba).
Źródło: materiały własne.
Wybierając jogę jako aktywność w czasie wolnym,
można mieć pewność poprawy zdrowia i samopoczucia, wyciszenia umysłu. Szczegółowy opis wpływu, jaki
mają poszczególne asany i pranayamy na poprawę
zdrowia, można znaleźć w każdym niemal podręczniku
jogi12. Warto zatem rozważyć, czy zamiast leczyć się
tabletkami, maściami lub zastrzykami nie zacząć po
prostu praktykować jogi.
TAI-CHI KUNG
Jest medytacją w ruchu, praktyką kultywowania długiego życia. Kształtuje spokój wewnętrzny i umiejętność
____________
11
J. Javalgekar, Joga lecznicza, Warszawa 1995, s. 17.
12
L. Kulmatycki, Joga dla zdrowia. Podręcznik ćwiczeń, Warszawa 1997, s. 16-62; J. Javalgekar, op. cit., s. 41-136.
radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych. Jest
też sztuką walki. Pozwala zachować zdrowie, energię,
pogodę ducha i sprawność fizyczną. Praktykowanie taichi to jeden z najlepszych sposobów rehabilitacji kręgosłupa i aparatu ruchu. Poprawia krążenie krwi, wydolność organizmu i ogólny stan zdrowia13.
Ryc. 3. Chińczycy ćwiczący tai-chi na ulicy miasta.
Źródło: www.google.pl/imgres?imgurl=http://www.lowdensitylife
style. com/media/uploads/2009/10/Tai_Chi_Chuan-china1.jpg, dostęp 10.02.2011.
Jakież zdziwienie budzi u Europejczyka widok kilkudziesięciu Chińczyków ćwiczących wprost w parku
miejskim tai-chi. Regularne wykonywanie ćwiczeń
gimnastyki chińskiej zapewnia wiele korzyści. Techniki te harmonizują osobowość człowieka, rozwijają
stateczność i pewność siebie, osłabiają skłonność do
agresji. Są doskonałym środkiem podnoszącym ogólną
sprawność człowieka. Przyczyniają się do obniżenia
reakcji stresowych i napięcia mięśniowego. Chińczycy
odkryli, że chi kung, poprzez system wielokrotnego powtarzania powolnych ruchów i wewnętrzną koncentrację, odbudowuje i regeneruje energię. I nadaje się dla
ludzi w każdym wieku14.
NORDIC WALKING
Powstały w Finlandii system chodzenia z pomocą dwóch
kijów stał się przebojem aktywności ruchowej ostatnich
lat. Ten prosty, tani, zdrowy, bo uprawiany na świeżym
powietrzu sport jest szczególnie polecany jako forma
rekreacji ruchowej dla osób w wieku starszym. Nie wymaga sali, boiska, hali sportowej, sprzętu do muzyki
ani też instruktora. Potrzeba jedynie chęci oraz ścieżki
z dala od spalin samochodowych i dymu fabryk. To
sport genialny w swej prostocie, a jednocześnie spra____________
13
www.taichikung.pl, dostęp 02.02.2011.
14
R. Włodyka, W.J. Cynarski, Chi Kung – aspekty zdrowotne i zestawienie wybranych ćwiczeń, [w:] IDO Ruch dla kultury, t. I, Biblioteka Lykeion, Rzeszów 2000, s. 149.
Vol. 13, Nr 1, 2012
wiający, że z dnia na dzień ciało staje się elastyczniejsze, silniejsze, mięśnie nie sprawiają bólu, organizm ma
wyższą wydolność, kondycja się poprawia, a oddech
staje bardziej głęboki i regularny. Kije podczas chodzenia powodują odciążanie pracy stawów skokowych,
kolanowych i biodrowych, jest to zatem ruch nieporównywalnie zdrowszy od joggingu, przy jednoczesnym dużym wydatku energetycznym – około 450-500
kcal/godzinę, w zależności od tempa marszu, masy
ciała osoby idącej, płci, rodzaju terenu. W trakcie chodu
z kijami intensywnie pracują mięśnie obręczy barkowej, ramion, klatki piersiowej, a im więcej mięśni angażuje się w ruch, tym lepiej dla naszego organizmu.
Ryc. 4. Spacer z kijami – nordic walking.
Nordic walking to sport, który nie obciąża stawów
ani układu sercowo-naczyniowego, a poza tym jest na
tyle prosty, że mogą go uprawiać wszyscy: amatorzy,
ludzie starsi, osoby po urazach i kontuzjach, z nadwagą
i otyłością, a nawet osoby z grupy podwyższonego ryzyka po przebytym zawale mięśnia sercowego. Najwięcej przyjemności, radości i zabawy sprawia trening grupowy. Regularne spotykanie się, wspólne marsze, spacery z kijami po plaży, w lesie, na łące zwiększają szanse
na to, że nasz zapał nie wygaśnie po kilku treningach.
Dla chętnych powstają grupy od kilku do kilkunastu
osób przy stowarzyszeniach czy klubach sportowych;
zajęcia organizują także prywatne firmy. Warto wziąć
15
kilka lekcji u certyfikowanego instruktora nordic walking, gdyż często można zaobserwować starszych ludzi, dla których spacer z kijami niewiele różni się od
spaceru z laską. Tymczasem istotą tego sportu jest prawidłowy chód i poruszanie rękami od pasa barkowego
po czubki palców.
FITNESS
…czyli po prostu gimnastyka. Jeden z najstarszych
w kulturze europejskiej systemów wzmacniania układów: mięśniowego i kostnego. Poprzez izolowane ćwiczenia ruchowe dobroczynnie wpływa na zdolności
motoryczne: siłę, szybkość, gibkość, wytrzymałość i koordynację ruchową. Gimnastyka jest podstawą każdego
treningu: jako rozgrzewka, jako ćwiczenia rozciągające
(stretching), siłowe, równoważne czy koordynacyjne.
W dobie współczesnych nowatorskich rozwiązań gimnastykę proponuje się w ogromnej różnorodności –
w zależności od poziomu wytrenowania, tempa ruchu,
grup mięśniowych poddawanych treningowi, wieku
ćwiczących, stosowanych przyborów. I tak przyborami
wspomagającymi zajęcia fitness są taśmy gumowe,
piłki, laski, stepy, ciężarki. Towarzysząca ćwiczeniom
gimnastycznym muzyka wspaniale relaksuje, nadaje
tempo, ożywia i sprawia, że ćwiczy się łatwiej i przyjemniej. Kluby fitness oferują specjalne, przeznaczone
dla seniorów zajęcia gimnastyczno-rehabilitacyjne, ze
zwróceniem szczególnej uwagi na najczęstsze dolegliwości tego wieku, takie jak bóle kręgosłupa, nadwaga,
cukrzyca, choroby reumatyczne i zwyrodnieniowe, osteoporoza, choroby układu krążenia. Wówczas można mieć
pewność, że zarówno obciążenia, jak i tempo ruchu jest
odpowiednio dobrane do możliwości ćwiczących. Uczestnicząc regularnie w zajęciach gimnastycznych, osoby
w wieku starszym poprawiają kondycję, wzmacniają
mięśnie, uelastyczniają więzadła, a nade wszystko ćwiczą w grupie i nawiązują nowe znajomości.
Ryc. 5. Fitness.
16
AQUAAEROBIC
Ten rodzaj aktywności fizycznej charakteryzuje się najniższym poziomem obciążenia stawów kręgosłupa oraz
układu kostno-stawowego. Dlatego jest on doskonały
dla osób starszych i mających problemy ze schorzeniami układu kostno-stawowego, jak również dla osób
z nadwagą (w ciągu godziny spalanych jest około 580
kcal). To system ćwiczeń gimnastycznych wykonywanych w środowisku wodnym, przy muzyce, gdzie poruszanie częściami ciała nie powoduje bólu, wręcz przeciwnie – odczuwamy lekkość i większą elastyczność
mięśni. Ponadto ciśnienie hydrostatyczne wywiera duży
wpływ na ruchy klatki piersiowej (ułatwiając wydech
i dając opór przy wdechu), co pomaga wzmocnić mięśnie oddechowe i zwiększyć pojemność życiową płuc.
Aquaaerobic to również przyjemność ćwiczenia w grupie, bez względu na wiek uczestników.
nię czy podnosić potencjał umysłowy poprzez naturalne
zsynchronizowanie obu półkul mózgu. Człowiek uprawiający trening relaksacyjny mniej się męczy i lepiej
operuje własnymi zasobami psychicznymi. Pełen, całkowity relaks poprawia funkcjonowanie pamięci i uwagi, łagodzi stany napięcia psychicznego, stabilizuje
reakcje emocjonalne oraz zwiększa poczucie własnej
niezależności15.
Ryc. 7. Relaksacja.
Ryc. 6. Aquaaerobic.
RELAKSACJA
Czy starszym ludziom potrzebna jest relaksacja? Przecież oni mają aż nadto relaksu – nie pracują, wciąż odpoczywają...
Relaksacja jest komplementarnym elementem ruchu,
pozwala na pełniejsze doświadczanie i rozumienie siebie. Nie tylko odpręża i regeneruje, ale też integruje
ciało i umysł. Leżąc na plecach w rozluźnionej pozycji,
słysząc muzykę przyrody, rytmicznie wypowiadając
w myślach mantrę – jest się na dobrej drodze, aby wejść w głąb siebie.
Relaksacja może być dopełnieniem każdej formy zajęć ruchowych – czy to na sali, czy na powietrzu. Po
wysiłku fizycznym dobrze jest wyciszyć organizm, zrelaksować się. Każda praktyka jogi kończy się relaksem,
wyciszeniem w pozycji sawasany.
Istnieje wiele badań świadczących o tym, że relaksacja może ułatwiać zapamiętywanie, rozwijać wyobraź-
Relaksacja może także zmniejszać konflikty z najbliższymi. Wynika to ze zmniejszenia napięć wewnętrznych, a w związku z tym również obniżenia drażliwości. Zamiast postawy biernego oczekiwania (i płynących
z niej ciągłych pretensji, żalów i frustracji), rozwijamy
postawę aktywnego uczestnika codziennych zdarzeń,
kierującego twórczo swoim życiem.
Jak pisze Bassam Aouil16, ćwiczenia relaksacyjne uprawiane systematycznie można z pożytkiem wykorzystać
do formowania wielu cech własnej osobowości (życzliwość, stanowczość, odwaga, pracowitość, wytrwałość,
odporność psychiczna itp.), a także po to, by dotrzeć do
zapomnianych czy tłumionych emocji. Z całą pewnością jest to dobry sposób radzenia sobie z cywilizacyjnym stresem, a przez to ochrony naszego zdrowia. Istotną rolę w rozwoju technik relaksacyjnych odegrały
badania Schulza, twórcy treningu autogennego (gr. auto
– sam, genesis – powstanie). Jest to popularna nazwa
techniki relaksacji nerwowo-mięśniowej, polegającej
na wywołaniu poprzez autosugestię doznań podobnych
do stanu hipnozy oraz medytacji. To skuteczne narzędzie integrowania i relaksowania psychiki. Sprzyja odnowieniu sił życiowych i jednocześnie wzmacnia układ
____________
15
S. Siek, Relaks i autosugestia, Warszawa 1986, [za:] M. Herwat, Wykorzystanie wschodnich systemów relaksacyjno-koncentrujących w pracy z dziećmi i młodzieżą, http://www.publikacje.edu.
pl/pdf/6580.pdf, dostęp 22.01.2011.
16
A. Bassam, Strategie i style radzenia sobie ze stresem w sytuacji kryzysowej, http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=
119, dostęp 20.01.2011.
Vol. 13, Nr 1, 2012
odpornościowy. Niestety, pomimo wykazania bardzo
pozytywnych skutków stosowania różnego rodzaju
technik relaksacji dla spokoju umysłu, radzenia sobie
ze stresem czy wzmacniania cech osobowości, główną
przeszkodą w stosowaniu ich jest brak specjalistów,
a także oferty ośrodków kulturalno-sportowych. Często
wystarczyłaby dobrze nagrana płyta z programem relaksacji – stosowanie jej w zaciszu domowym nie sprawiałoby żadnego problemu. Przyczyną tych braków jest
ogólnie zbyt niska wiedza w naszym społeczeństwie
z zakresu relaksacji. Wiedza ta dostępna jest głównie
tancerzom (odpoczynek dla zmęczonych mięśni i myśli),
psychiatrom i psychoterapeutom (wsparcie leczenia,
a więc wtedy, gdy pojawia się choroba – a przecież
można byłoby jej zapobiec) czy psychologom biznesu
(odporność na stres gwarantuje sukces).
REKREACJA RUCHOWA
A PROFILAKTYKA PROZDROWOTNA
Rośnie świadomość starszego pokolenia dotycząca prozdrowotnego aspektu aktywności fizycznej. A ponieważ społeczeństwo ludzi starszych ma także dostęp do
wiedzy przekazywanej przez wszelkiego rodzaju media (Internet, prasa, radio, telewizja, poradniki, biblioteki, kursy, warsztaty, książki), gorliwie z tego korzysta.
Cieszy fakt, że na zajęciach z jogi czy tai-chi oraz w klubach fitness spotkać można coraz więcej starszych osób.
Również oferta tych centrów rekreacji obejmuje propozycje specjalnie dla seniorów. Na ulicach i w parkach
dużych miast codziennie spotkać można osoby, głównie
kobiety, chodzące na spacer z kijami.
Aktywność ruchowa ludzi starszych nadal jednak budzi zastrzeżenia. Przeprowadzone w 2010 r. badania
w zakresie m.in. aktywności fizycznej osób w wieku
50-60 lat pokazały, że niewiele z nich wykazuje się aktywnością sportową czy rekreacyjną; głównie jest to
jazda na rowerze i spacery. Kobiety z dużych miast
chętnie ćwiczą w klubach fitness czy uprawiają nordic
walking, natomiast panowie, nieliczni, pływają, chodzą
na siłownię, a w zimie jeżdżą na nartach17.
Wiek dojrzały jest ostatnią szansą na zmianę zachowań związanych z podejmowaniem aktywności fizycznej i działań profilaktycznych. Warto więc pomyśleć
o kompleksowych programach uaktywnienia Polaków
poprzez wdrożenie ogólnopolskich projektów mających
na celu kształtowanie nawyków do aktywności fizycz-
____________
17
M. Wawrzak-Chodaczek, D. Sobczyk-Dymecka, Społecznokulturowe uwarunkowania wykorzystywania czasu wolnego przez
pięćdziesięciolatków, [w:] K. Dziubacka (red.), Jeszcze w zielone
gramy...(?). Rozważania o współczesnych pięćdziesięciolatkach,
Wrocław 2011, s. 173-188.
17
nej i rekreacji. Jako punkt wyjścia wyznaczyć można
by opracowania proponowane przez unijnych polityków jako zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie
społeczeństw w krajach Unii Europejskiej. „Czynniki
kulturowe, psychologiczne oraz zdrowotne często wstrzymują aktywność fizyczną osób starszych. Dlatego też
należy dołożyć wszelkich starań do stworzenia oraz
podtrzymania motywacji do zachowania aktywności fizycznej, zwłaszcza wówczas, gdy osoby takie nie przywykły do niej. Należy przeprowadzić badania nad możliwościami zmiany nastawienia wobec aktywności fizycznej panującego wśród obecnego pokolenia osób
dorosłych. Ponadto, należy zwiększyć świadomość korzyści płynących z odpowiedniego stylu życia, w tym
z aktywności fizycznej, zarówno wśród osób starszych,
jak i wśród ogółu społeczeństwa. Dla utrzymania aktywności fizycznej duże znaczenie mają status społeczno-ekonomiczny oraz warunki życia, zarówno w domu,
jak i w ewentualnym ośrodku mieszkalnym.
WYTYCZNE DLA DZIAŁAŃ
Wytyczna 35 – Biorąc pod uwagę wydłużenie okresu życia w społeczeństwach europejskich, Państwa Członkowskie UE powinny
zintensyfikować badania dotyczące powiązań pomiędzy aktywnością fizyczną wśród osób starszych a ich zdrowiem psychicznym i fizycznym, jak również identyfikacji działań mogących zwiększyć
świadomość tego, jak ważna jest aktywność fizyczna.
Wytyczna 36 – Władze publiczne powinny zapewnić obiekty, dzięki którym aktywność fizyczna będzie bardziej dostępna i atrakcyjna
dla osób starszych, ze świadomością tego, że nakłady finansowe na
takie obiekty oznaczają oszczędności związane z usługami służby
zdrowia.
Wytyczna 37 – Należy zwrócić szczególną uwagę na personel,
który opiekuje się osobami starszymi w domu oraz w instytucjach
tak, aby zapewnić odpowiedni poziom ćwiczeń, stosowny do wieku
i warunków zdrowotnych”18.
Jednym z projektów łączących platformę kilku instytucji odpowiedzialnych za profilaktykę zdrowia społeczeństwa jest projekt wrocławski „Miasto w formie”.
Portal ten informuje o miejscach aktywności fizycznej,
o ciekawych wykładach dotyczących zdrowia oraz nagradza ćwiczących uczestników różnymi upominkami19. Funkcjonujące obecnie w Polsce ciekawe projekty, to np. trwająca już od sześciu lat akcja „Polska biega”20, organizowane w Poznaniu od zeszłego roku targi
„Aktywni 50+”21, nowa akcja „Gazety Wyborczej” „Rusz
się na wiosnę” czy projekty rekreacyjne i turystyczne
uniwersytetów trzeciego wieku. Szczególnie intere____________
18
www.msport.gov.pl.
19
www.miastowformie.pl
20
www.bieganie.pl/?show=1&cat=7&id=1813
21
www.bycseniorem.pl/Targi_Aktywni_50%2B__12-13_marca.
_10_n1216
18
sującą inicjatywą było zorganizowanie przez Forum
Medicum w październiku 2011 r. we Wrocławiu pierwszej konferencji dotyczącej profilaktyki zdrowia w kontekście dobrych praktyk: „Know Health”. Na konferencji swoje doświadczenia wdrożeniowe przedstawili
naukowcy i praktycy z Norwegii, Kanady, Stanów
Zjednoczonych, Anglii, i Polski, a np. Harald Skoglund
dzielił się wiedzą z wdrażania w Norwegii projektu:
„60pluss” – Życie zaczyna się po 60.22
Osoby aktywne ruchowo przez całe życie w okresie
starości są zdrowsze, sprawniejsze, bardziej odporne na
choroby, zatem biologicznie młodsze. Również lepiej
radzą sobie ze stresem, rzadziej ulegają wypadkom, są
przyjaźniej nastawione do innych ludzi, mniej zgryźliwe,
____________
22
Know Health. I Międzynarodowe Forum Promocji i Profilaktyki Zdrowotnej
złośliwe. Natomiast brak wykształconych nawyków –
naturalne lenistwo ruchowe – powoduje przedwczesne
starzenie się, ze wszystkimi złymi tego konsekwencjami.
Warto przytoczyć opinie samych zainteresowanych,
czyli osób aktywnie ćwiczących w klubach fitness. Wielu
seniorów twierdzi, że zdecydowało się na rekreacyjne
formy ruchowe, gdyż regularne ćwiczenia pomagają im
walczyć z różnymi chorobami, a także zmniejszają ograniczenia ciała, które pojawiają się wraz z wiekiem. Ruch
jest lekiem, który nic nie kosztuje. Aktywność fizyczna
to nie tylko droga do zdrowego trybu życia, ale również
doskonała okazja do poznania nowych osób i dzielenia
się pasją. Bo ćwiczenia fizyczne dodają energii, a lepsze
samopoczucie i bycie w grupie – uskrzydla23.
____________
23
www.fit.pl
FORMS OF RECREATIONAL PHYSICAL ACTIVITY FOR THE EDERLY.
HEALTH PREVENTION
Summary
Physicians, pedagogues and sociologists emphasise the major role of physical activity in maintaining good health and
the psychophysical condition of elderly people. However, there arise some questions arise. What conditions have to
be met for physical activity to become widespread, to become a way of life? How can we overcome physical laziness which is natural at this age? How to develop physical recreation habits?
The paper is focused the elderly, on one hand, and significantly presents the psychophysical condition of the elderly
people’s organisms, on the other. The elderly age is winning its space in numerous discussions held among doctors,
physiotherapists and sociologists with reference to health prevention.
KEYWORDS: recreation, physical activity, dancing, education, elderly people, yoga, tai chi kung, Nordic walking,
fitness, relaxation, aqua aerobics, health prevention
Vol. 13, Nr 1, 2012
19
Magdalena Parus
AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Humanistyczny
Kraków
PIŁKA NOŻNA I IDENTYFIKACJA NARODOWA
ABSTRAKT
W artykule tym omówiony został fenomen piłki nożnej jako zjawiska antropologicznego. Futbol cieszy się ogromną
popularnością na całym świecie, rzesze ludzi śledzą rozgrywki, czy to na stadionach, czy to przed odbiornikami telewizyjnymi i radiowymi. Wielu badaczy kultury traktuje mecz piłki nożnej jako „małe święto”, lub też „święto typu
karnawałowego”, używając terminologii Michaiła Bachtina, podkreślając jego zasługi w przezwyciężaniu rutyny
codzienności i zdolności odnawiania społecznych, ekonomicznych i politycznych form organizacji. Piłka nożna należy także do sfery kultury popularnej, która współcześnie zdaje się decydować o sile tożsamości narodowych, a nawet w ogóle umożliwia ich istnienie i trwanie. Jest sferą, w której przejawia się współczesny „banalny nacjonalizm”,
który w odróżnieniu od ideologii nacjonalistycznych, dążących do utworzenia państw narodowych, poprzez codzienne nawyki (a także kulturę popularną) utrwala sensowność trwania identyfikacji narodowych. Właśnie na moc
piłki nożnej w tworzeniu i utrwalaniu tożsamości narodowych w kontekście zbliżających się Mistrzostw Europy
w Piłce Nożnej, mających się odbyć w Polsce i na Ukrainie w 2012 roku, został położony nacisk w tym artykule.
SŁOWA KLUCZOWE: antropologia futbolu, identyfikacja narodowa, banalny nacjonalizm, popkulturowy wymiar
piłki nożnej, futbol a polityka
Kilka miesięcy przed rozpoczęciem piłkarskich Mistrzostw Europy, które rozegrane zostaną w Polsce i na
Ukrainie latem 2012 roku, społeczeństwo polskie ogarnia swoistego rodzaju „szaleństwo”. Pojawia się powszechna radość z nieuchronnie zbliżającego się piłkarskiego święta, a jeden ze sponsorów polskiej jedenastki
przekonuje w telewizyjnej reklamie, że wszyscy Polacy
są drużyną narodową. Piłka nożna, pościg 22 zawodników za okrągłą piłką na porośniętym trawą boisku
o rozmiarach 105 na 68 metrów, od wielu lat wywołuje
wielkie emocje wśród ludzi prawie na całym świecie.
Celem tego artykułu jest prezentacja kilku wybranych
wyjaśnień fenomenu popularności piłki nożnej, które
zaproponowali badacze kultury. W tym krótkim szkicu
zostanie ponadto przedstawione, w jaki sposób, zarówno czynne uczestnictwo w widowisku sportowym,
jakim jest mecz piłki nożnej, a także bierne oglądnie relacji z niego, wpływa na tworzenie się identyfikacji narodowej jego widzów.
Wydaje się nadużyciem stwierdzenie, jakoby piłka
nożna istniała od kiedy ludzie nauczyli się kopać kulisty przedmiot, a tak twierdzi między innymi Między-
narodowa Federacja Piłki Nożnej na swojej stronie internetowej. Początków piłki nożnej należy raczej szukać na Wyspach Brytyjskich, gdzie w 1857 roku powstał pierwszy klub piłkarski – Sheffield Club. Początkowo nowo powstałą grą zainteresowani byli przede
wszystkim uczniowie prywatnych szkół oraz studenci
i to właśnie oni stworzyli większość pierwszych klubów piłkarskich w tamtym regionie. Stopniowo krąg
zainteresowanych nową dyscypliną rozszerzał się. Piłkę
zaczęli kopać także przedstawiciele warstw niższych,
w tym robotnicy. Słynny Manchester United założyli
w 1878 roku (jako Newton Heath) właśnie robotnicy
kładący tory kolejowe. Grano również w klubach przykościelnych, jako że kościół anglikański bardzo przychylnie patrzył na nową dyscyplinę sportową, widząc
w niej narzędzie do rozpowszechniania i ugruntowania
wartości chrześcijańskich. Futbol stawał się stopniowo
elementem brytyjskiego stylu życia. Dla młodzieży
z dobrych szkół był składnikiem wychowania i uczył
wcielać w życie wartości wpisane w etos ich klasy społecznej. Dla przedstawicieli warstwy robotniczej był
natomiast rozrywką i ucieczką przed monotonią co-
20
dziennej pracy. Za Brytyjczykami podążał futbol i zawędrował z nimi, między innymi do Ameryki Południowej – Argentyny, Brazylii i Urugwaju, gdzie w 1930
zorganizowano pierwszy mundial1.
Skąd bierze się jednak tak wielka popularność piłki
nożnej? Dlaczego tak wiele osób na całym świecie aktywnie uprawia tę dyscyplinę sportu lub biernie – na stadionach czy przed telewizorem – śledzi rozgrywki futbolowe? Odpowiedzi na te pytania próbują udzielić badacze kultury, którzy z antropologicznej perspektywy
przyglądają się temu fenomenowi. Przyjrzyjmy się zatem i my kilku proponowanym przez nich wyjaśnieniom.
Hermann Bausinger, niemiecki etnograf, tłumaczy
popularność piłki nożnej jej zdolnością do przełamywania rutyny codzienności. Jego zdaniem codzienność
łączy się z rutyną, powtarzalnością i schematyzmem.
Takie zrutynizowanie ludzkiego działania jest konieczne,
gdyż, jak pisze Bausinger, daje ludziom poczucie pewności i ułatwia życie. Wyobraźmy sobie bowiem, że za
każdym razem zastanawiamy się i poddajemy refleksji
wszelkie nasze czynności życiowe, także te podstawowe, jak zmiana biegów w samochodzie czy mycie
zębów. Co chwilę stawalibyśmy przed wyborami, co
z całą pewnością nie czyniłoby nasze życie prostszym.
Rutyna jednak staje się czasem uciążliwa, może przerodzić się w nudę, swoisty fenomen współczesności.
Z nudy rodzi się potrzeba, żeby przestało być nudno.
Pojawia się więc jej przeciwieństwo – rozrywka, a społeczeństwo nasze staje się „społeczeństwem rozrywkowym”, stale poszukującym nowych wrażeń. W odpowiedzi na tę potrzebę pojawiają się rozmaite oferty
przezwyciężania nudy, jak na przykład: parki linowe,
galerie handlowe, multikina, gry komputerowe i kolorowe czasopisma. Przeciwieństwem dnia codziennego
i rutyny jest również czas świąteczny. Dla Bausingera
właśnie mecz piłki nożnej stanowi małe święto – wyrwane z codzienności i monotonii obowiązku2.
Także dla przeciętnego kibica mecz nie jest czymś
powszednim, jest okresowo powracającym wydarzeniem, i jak każde prawdziwe święto, jest czymś jedynym w swoim rodzaju. Staje się świętem, w którym swój
udział mają zawodnicy na boisku, kibice na trybunach
i widzowie przed telewizorami3.
Michaił Bachtin opisując ideę średniowiecznego karnawału, rozróżnia święta oficjalne i nieoficjalne. Pod-
____________
1
J. Myszkowski, Piłka nożna a komunikacja międzykulturowa –
jedna gra czy wiele gier?, „Kultura Współczesna” 2008, nr 2, s. 105108.
2
H. Bausinger, Małe święta na co dzień: piłka nożna, [w:] Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, red. L. Kolankiewicz, Warszawa 2005, s. 271.
3
Ibidem, s. 272-273.
Magdalena Parus
czas oficjalnych świąt kładziono nacisk na zademonstrowanie różnic w hierarchii, należało pojawiać się na
nich we wszystkich insygniach wskazujących na stan,
urząd, zasługi oraz zajmować miejsce stosowne do rangi.
Święto oficjalne sankcjonowało nierówność, podczas
gdy karnawał ją znosił4. Karnawał jako święto nieoficjalne, jest chwilowym wyjściem poza ramy zwykłego,
oficjalnego porządku, jest tymczasowym zniesieniem
wszystkich hierarchicznych stosunków, przywilejów,
norm i zakazów. Pojawia się wtedy swobodny, familiarny kontakt między ludźmi, których na co dzień
dzielą nieprzekraczalne bariery stanu, majątku, funkcji
społecznej, sytuacji rodzinnej, wieku. Karnawałowa
i świąteczna logika odwrotności, parodia zwykłego
życia, „świat na opak” nie ma charakteru wyłącznie negatywnego, gdyż poniekąd odradza i odnawia społeczne, ekonomiczne i polityczne formy organizacji5. To
chwilowe zawieszenie praw społecznych charakterystyczne jest dla wielu świąt plemiennych typu karnawałowego, podczas których uczestnicy upoważnieni są
do lekceważenia obowiązujących tabu, a nawet do odwracania sensu uświęconych reguł dnia codziennego.
To może tłumaczyć szczególną popularność piłki nożnej, której sam już regulamin wspiera i ilustruje zasadę
karnawału. Jak pisze Ludwik Stomma, podstawą jest tu
rezygnacja z posługiwania się w walce rękoma, co wydaje się sprzeczne z naturą. Pozbawiony rąk nie jest jednak w tym przypadku godnym litości kaleką, lecz wojownikiem, dobrowolnie wyrzekającym się użycia dłoni. To nie jest jedyna inwersja w piłce nożnej. Drużyny walczą zajadle o opanowanie piłki, lecz celem tej
walki jest jednak zwrot zdobyczy do bramki przeciwnika6.
Postać bohatera-złodzieja jest szeroko rozpowszechniona w kulturze. Najbardziej znanym przykładem takiej figury jest Prometeusz, który samoistnie, dzięki
szczególnym, nadprzyrodzonym najczęściej umiejętnościom, zbliża się do magicznego miejsca. Następnie
stawia czoło sile strzegącej miejsca (najczęściej potworowi), by ukraść pożądany obiekt i odnieść go do
ojczyzny – do „naszego świata”. Jak pisze Stomma,
mecz piłkarski jest odwróceniem, a może semantyczną
parodią tego mitycznego schematu. Cała drużyna, kolektywnym wysiłkiem, wypracowuje jednemu ze „swoich” korzystną pozycję. Ten wybrany w decydującym
momencie pokonać musi jedynego normalnego (zgodnie z naturą) – używającego rąk bramkarza, by piłkę,
____________
4
M. Bachtin, Dialog, język, literatura, Warszawa 1983, s. 148149.
5
Ibidem, s. 149-150.
6
L. Stomma, 1:0 czyli ludzie jak bogowie, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” 1991, nr 3-4, s. 142.
Vol. 13, Nr 1, 2012
która jest łupem pozostawić na terytorium wroga – na
„tamtym świecie”. Piłkarz strzelający bramkę jest więc
anty-Prometeuszem, zwracającym Bogom ogień7.
Ludzie chodzą na mecze i je oglądają również dlatego, jak twierdzi Sepp Herberger, legendarny trener
niemieckiej reprezentacji narodowej, bo nie wiedzą, jak
się skończą. Piłka nożna jest bowiem nieprzewidywalna, a świadczy o tym fakt, jak wiele bramek pada
w 91. albo 92. minucie, a więc po przekroczeniu regulaminowego czasu meczu8. Z jednej strony można bowiem odnaleźć w meczach piłki nożnej pewną powtarzalność – gwarantują ją sztywne ramy i ustalone reguły rozgrywki, z drugiej zaś istnieje jednak nieskończona liczba wariantów piłkarskiego meczu. Mimo że
gra może od czasu do czasu przypominać inne mecze,
co z lubością ogłaszają komentatorzy sportowi, wdając
się w nieskończone porównania, to jest to jednak zawsze tylko odległe podobieństwo9. Także Orest Lenczyk, trener Śląska Wrocław i syn profesora matematyki, stwierdził ostatnio, że zna się na procentach, ale
nie radzi typować wyniku procentowo, bo w piłce nożnej można łatwo popełnić błąd.
Piłka nożna bywa postrzegana na ogół jako atrakcyjniejsza od innych dyscyplin sportu i gier zespołowych,
Często nawet uważana jest za grę doskonałą. Skąd zatem bierze się jej dominacja w powszechnej świadomości oraz tak wielkie zainteresowanie, jakie wzbudza?
Uprawianie futbolu, w odróżnieniu do innych dyscyplin sportowych, nie wymaga posiadania wyjątkowych
warunków fizycznych. Warto dodać również, iż jest to
stosunkowo tani sport, stąd też prawdopodobnie jego
wielka popularność w krajach uboższych. Zauważyć
też można, że w kwestii piłki nożnej każdy jest ekspertem, podobnie jak każdy kiedyś kopał piłkę – lepiej lub
gorzej. Świadczą o tym niekończące się dyskusje i spory
wśród kibiców. Przede wszystkim jednak wspólne rozmowy są źródłem poczucia wspólnoty i w pewnym
stopniu przezwyciężają dezintegrację społeczną10.
Piłka nożna ze swoimi widowiskami, przekazami medialnymi, informacjami z życia prywatnego zawodników należy do sfery kultury popularnej. Nie zawsze jesteśmy świadomi faktu, jak istotnym obszarem przejawiania się tożsamości narodowej jest kultura popularna.
To ona właśnie stała się we współczesnej dobie ogólnodostępnym i często podstawowym źródłem tożsamości dla milionów ludzi. Telewizyjne seriale i teleturnieje, kolorowa prasa i krzyżówki dostarczają przeciętnemu człowiekowi schematów myślowych, wzorów za____________
7
Ibidem, s. 142.
8
H. Bausinger, op. cit., s. 273.
9
Ibidem, s. 272.
10
Ibidem, s. 273-274.
21
chowania i informacji o świecie. Wzorce te są w niemałym stopniu nasączone narodowymi treściami, które
w ten sposób niemal niezauważalnie wkradają się w codzienne życie. Co więcej, to właśnie kultura popularna
decyduje o sile tożsamości narodowych, a nawet w ogóle
umożliwia ich istnienie i trwanie11.
Nacjonalizm we współczesnym świecie jest ciągle
głównym wyznacznikiem tożsamości zbiorowej, a w potocznym myśleniu ludzie traktują wszelkie identyfikacje narodowe jako naturalne. Nacjonalizm dostarcza ludziom jasnego i zrozumiałego sposobu myślenia o ich
miejscu w świecie, pozwala metonimicznie przylegać
do wartości uznawanych za wspólne. Jak pisze Wojciech Burszta, naród jako wspólnota abstrakcyjna w teorii, w życiu codziennym przejawia cechy namacalnej
realności o równie realnych konsekwencjach dla kształtowania tożsamości. Nacjonalizm nie jest efektem nachalnej perswazji ideologów nacjonalizmu, lecz przekłada się na codzienność, a stając się swojski umożliwia
rozpoznawanie się ludziom w znakach i symbolach
o jasnej konotacji i denotacji. Jak pisze dalej Burszta,
więc współcześnie prawdopodobnie wszyscy jesteśmy
czy bywamy „popnacjonalistami”12.
Wielka ideologia nacjonalizmu, strywializowana przez
popkulturowe mechanizmy posiada ogromną siłę dzięki
możliwości przekładu złożonych treści na zrozumiały
język i rozciąga się na dziedziny kultury podzielanej
przez ogromne rzesze ludzi: sport, rozrywkę, media masowe i internet. Koszulka z nacjonalistycznymi emblematami, skrojona na miarę przeciętnego człowieka staje
się wyrazem potrzeby wspólnotowości13.
Mechanizmy te próbuje wyjaśnić koncepcja „banalnego nacjonalizmu” Michaela Billiga, który stwierdził,
że istnieje pewien typ nacjonalizmu, który nie jest zauważany, ani przez badaczy zjawisk społecznych, ani
przez pozostałych komentatorów. Jest on bowiem tak
naturalny i znajomy, że aż trudno go dostrzec. Istnieje
obok nacjonalizmu, który dąży do ustanowienia państwa narodowego. Jest to rutynowy nacjonalizm rozwiniętych państw narodowych. Państwo narodowe, aby
trwało jako państwo narodowe, musi być zabezpieczane siecią codziennych praktyk i nawykowych czynności. To właśnie te powszednie praktyki powinny stać
się przedmiotem zainteresowania badaczy, postuluje
Billig. Często symbole narodowe pozostają bowiem
____________
11
K. Jaskułowski, M. Parus-Jaskułowska, ie zginie naród, który
w piłkę gra, [w:] Ekran – mit – rzeczywistość, red. W.J. Burszta,
Poznań 2003, s. 243.
12
W.J. Burszta, „Ogniem i mieczem na Szachtara”, czyli wszyscy
jesteśmy popnacjonalistami, „Kultura Popularna” 2006, nr 3, s. 5.
13
E.A. Sekuła, iebezpieczne związki według Tima Edensora,
„Kultura Popularna” 2006 , nr 3, s. 55.
22
poza obszarem świadomej uwagi i przez to ich funkcją
jest „przypominanie”, w sposób nieświadomy właśnie,
o narodowej tożsamości Nie powinno zatem dziwić nas,
że przed meczami piłki nożnej słyszymy „Jeszcze Polska nie zginęła/Kiedy my żyjemy”, że w czasie obchodów rocznicy śmierci Jana Pawła II na placu św. Piotra
w Rzymie widzimy pielgrzymów powiewających biało-czerwonymi flagami14.
Benedict Anderson opisując w latach osiemdziesiątych
współczesne narody jako wspólnoty wyobrażone, wskazywał na powieści i gazety jako te media, które dostarczyły środków technicznych pozwalających upowszechniać i reprodukować idee narodu jako „wspólnoty politycznej, wyobrażonej jako nieuchronnie ograniczona i suwerenną”15. Czytając gazetę, niejako rytualnie, pisał Anderson, „każdy uczestnik ceremonii wyśmienicie zdaje
sobie sprawę, że odprawiana jest ona jednocześnie przez
tysiące (lub miliony ) innych osób, o których istnieniu nie
wątpi, ale o tożsamości których nie ma najmniejszego pojęcia. Czy można podać przykład jakieś innej, bardziej
żywej, laickiej, umiejscowionej w czasie historycznym
wspólnoty wyobrażonej? Czytelnik, stwierdzając naocznie, że jego sąsiad w metrze, u fryzjera, w poczekalni
u dentysty czyta identyczne egzemplarze gazety, upewnia
się zarazem, że świat wyobrażony ma swe ewidentne zakorzenienie w życiu codziennym”16.
Nietrudno sobie wyobrazić, że jeszcze większą siłą rolę
w kształtowaniu tego poczucia wspólnoty może odgrywać telewizja, choćby z tego powodu, że dociera jednocześnie do większej liczby odbiorców niż media drukowane. Mecze piłki należą do tych wydarzeń, które ściągają przed ekrany telewizorów ogromną rzeszę odbiorców. Na przykład, półfinał Mistrzostw Świata w 2010
roku – Niemcy–Hiszpania (0:1) – w Niemczech w telewizji ARD oglądało 31,1 milionów ludzi, w Wielkiej Brytanii transmisję finału Mistrzostw Świata w 1966 roku –
Anglia–Niemcy (4:2) w telewizji BBC 32,3 milionów kibiców. W Polsce Zimowe Mistrzostwa Olimpijskie w Salt
Lake City w 2002 roku, gdy występował Adam Małysz
w konkursie skoków narciarskich, oglądało w pierwszym
programie TVP 13,2 milionów jego fanów.
W trakcie trwania Mistrzostw Świata czy Mistrzostw
Europy w Piłce Nożnej pustoszeją ulice, a ludzie gromadzą się przed telewizorami, by śledzić zmagania „naszych” piłkarzy, a piłka nożna staje się filtrem, przez
który oglądają siebie i innych17. Telewizja włącza w ten
____________
14
M. Billig, Banalny nacjonalizm, Kraków 2008.
15
B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach
i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków 1997, s. 19.
16
Ibidem, s. 45-46.
17
M. Czubaj, Polska–Polska 1:0. Życie futbolowe dzikich, „Kultura Popularna” 2006, nr 3, s. 33.
Magdalena Parus
sposób poszczególne domy w narodowy rytm życia.
Życie codzienne nasyca się w ten sposób narodowością
jako istotnym punktem odniesienia poprzez to, że mamy
świadomość tego, iż to, co my oglądamy, oglądają też
inni. Oglądanie telewizji daje ponadto uczucie, że uczestniczy się w społecznym działaniu, w którym uczestniczą także inni18.
Wspólne oglądanie, ze świadomością, że czynią tak
również inni, nie musi odbywać się w zaciszu domowym. Mariusz Czubaj w swoich badaniach terenowych
nad zachowaniem kibiców śledził zachowania fanów
futbolowych – turystów w hotelu w greckim kurorcie
na Krecie, oglądających mundial w Niemczech w 2006
roku. Pisze on: „Gdy wyjeżdżałem z Polski, jak echo
powracała do mnie wypowiedź jednego z dziennikarzy
sportowych sprzed meczu Polska–Niemcy. Ów reporter, najwyraźniej znajdujący się na granicy rozsądku
i pomieszania zmysłów, mówił: »Polscy piłkarze muszą
zostawić na boisku nie tylko zdrowie, ale wręcz życie.
Podobnie jak husaria, którą mają na swoich koszulkach« [...] Ale nawet kilkanaście kilometrów od Chanii,
tam, gdzie kończy się pas turystyki na zachodniej Krecie, nie uniknąłem trudnych pytań. »Jak to się działo, że
w meczu z nami graliście na remis, chociaż tylko wygrana dawała wam szansę na dalszą grę w turnieju?« –
pyta niemiecki turysta. »Skąd jesteś? Ach, z Polski...«
i współczujące spojrzenie wyrażające w zasadzie wszystko”19. Ponieważ jak pisze Czubaj, piłkę nożną można
się nie interesować lub jej nie lubić, co nie zmienia
faktu, że wśród znanych i sławnych za granicą Polaków, jeden na trzech będzie piłkarzem, a tłumy na stadionach, miliony przed odbiornikami telewizyjnymi i radiowymi oraz ogromne pieniądze inwestowane w piłkę
sprawiają, że futboliści stają się gwiazdami popkultury.
Mężczyźni na całym świecie czesali się swego czasu
na Davida Beckhama, Polacy z wypiekami na policzkach śledzili życie prywatne Radosława Majdana,
a w Argentynie informacje o stanie zdrowia Maradony
przerywały dzienniki i popularne filmy emitowane
w telewizji. Co jednak najważniejsze i o czym wspominano już wcześniej, piłka nożna jest świętem de facto
antropologicznym, dzięki któremu określamy tożsamość
i definiujemy „swojskość” i „obcość”20. W greckim hotelu, w którym zgromadzili się kibice-turyści to telewizor stał się dla nich lustrem, który potwierdzał, że wyglądają odpowiednio, a przez to mogą być spokojni,
gdyż należą do tej samej drużyny i tej samej jedenastce
kibicują. Dlatego właśnie turyści udający się na plaże
____________
18
M. Halawa, Życie codzienne z telewizorem. Z badań terenowych, Warszawa 2006, s. 157.
19
M. Czubaj, op. cit., s. 33-34.
20
Ibidem, s. 33-34.
Vol. 13, Nr 1, 2012
Morza Śródziemnego zapakowali do walizek stroje i flagi
w barwach swoich drużyn narodowych i wydobywali
je z czeluści bagażu w tym jednym, szczególnym momencie, gdy do gry przystępowali „ich” reprezentanci21.
Co ciekawe, w momencie niepowodzenia tychże rozpoczynały się zazwyczaj poszukiwania kolejnej, tym
razem już przybranej ojczyzny futbolowej. Przypomnieć warto, że podobny mechanizm ujawnił się w Polsce podczas trwania Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej
w Korei Południowej i Japonii w 2002 roku, kiedy to
polska reprezentacja nie wyszła z eliminacji grupowych. Wtedy też poszukiwano „polskiego akcentu na
mundialu”, a stał się nim Miroslav Klose, urodzony
w Opolu piłkarz drużyny Niemiec. „Nasz Mirek” – jak
nazywał go Jerzy Tomaszewski – po wyeliminowaniu
„naszej” jedenastki stał się jej substytutem22.
Mundial w Korei Południowej i Japonii, kiedy to po
raz pierwszy od niemal dwudziestu lat brała w rozgrywkach udział Polska, pokazał ponadto, jak różny
może być styl kibicowania. Biało-czerwoni zostali wylosowani w grupie między innymi z gospodarzami turnieju. Ogromne było zdziwienie piłkarzy, gdy na miejscu przywitała ich grupa Azjatów oddelegowanych do
kibicowania polskiej reprezentacji i która z biało-czerwonymi flagami wykrzykiwała łamaną polszczyzną
hasła gloryfikujące Polaków. Zgodne to było bowiem
z tradycyjną koreańską zasadą gościnności23.
Niemieccy kibice są natomiast kolorowi, noszą po
kilka szalików i gustują w piwie, ale po meczu spokojnie wracają do domu, gdy tymczasem Kolumbijczycy,
podobnie jak inni mieszkańcy Ameryki Łacińskiej, nie
oddzielają futbolu od życia, a gra jest dla nich tożsama
z rzeczywistością. Jak pisze Jakub Myszkorowski, jeśli
dla Europejczyków, stosując klasyfikację gier za Rogerem Caillois – piłka nożna i uczestniczenie w niej kibiców mieści się w kategoriach agonu (kibice udają zaangażowanie, a piłkarze oddanie klubowi – wszyscy
zaś pospołu na chwilę zmieniają się w zwaśnione wojną
strony) i alea (jest w tym trochę przypadkowości –
często o wyniku decydują czynniki niezależne od zmagających się ze sobą), o tyle w Ameryce Południowej
nacisk wydaje się przede wszystkim na illinx, czyli szaleństwo. To tłumaczy, dlaczego w 1994 roku został zamordowany w jednej z restauracji w Medelin kolumbijski obrońca, który nieszczęśliwie strzelił gola samo____________
21
Ibidem, s. 35.
22
K. Jaskułowski, M. Parus-Jaskułowska, op. cit., s. 253.
23
J. Myszkowski, op. cit., s. 109.
23
bójczego podczas mundialu w Stanach Zjednoczonych,
co spowodowało, że Kolumbijczycy musieli opuścić
mistrzostwa już po fazie grupowej”24. O Ameryce Łacińskiej, gdzie granica między futbolem a polityką
i rzeczywistością jest niezmiernie wąska, pisał również
Ryszard Kapuściński w Wojnie futbolowej. W książce
tej opisywał wojnę między Hondurasem a Salwadorem
w 1969 roku, która wybuchła po meczu, którego stawką
był udział w mistrzostwach świata w 1970 w Meksyku.
Jak pisze Kapuściński, lista rządów w Ameryce Łacińskiej, które upadły lub zostały obalone przez wojsko
z powodu przegranego meczu reprezentacji narodowej
jest długa, a zawodnicy drużyny przegranej nierzadko
byli później nazywani w mediach zdrajcami ojczyzny25.
Dalekie od prawdy wydają się więc słowa przewodniczącego Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego,
Avery Brundage, który to w 1956 roku stwierdził, że sport
jest całkowicie wolny od polityki. Bojkoty zawodów
i propagandowe wykorzystywanie sukcesów sportowych
w imię wyższości jednego ustroju nad drugim nie należą
w historii do rzadkości26. Dobrze o tym wiedzieli liderzy
byłej NRD i postanowili stworzyć nieistniejącą tożsamość enerdowską – coś z niczego, właśnie poprzez sport.
Jak pisze Stomma, „Raz wydzielona, bo sklasyfikowana
z hierarchii, zyskała enerdowskość swoje miejsce pod
słońcem. Z bezładu wyłonił się fakt”27.
Jak się wydaje, komercjalizacja i międzynarodowy rynek narzucający piłce nożnej swoje prawa nie jest w stanie przezwyciężyć zawartą w piłce nożnej podstawową
tezę nacjonalistycznej ideologii, że świat podzielony jest
na narody. W tym kontekście można przytoczyć słowa
jednego z dziennikarzy „Gazety Wyborczej”, który przeciwstawiając rozgrywki międzynarodowe ligowym tak
pisał podczas trwania mundialu w 2002 roku: „Jak na
rozpędzonej karuzeli: zacierają się obrazy, gubią szczegóły. Aż wreszcie raz na cztery lata ziemia przestaje kręcić się jak szalona. Francuz staje obok Francuza, Polak
obok Polaka [...] by zagrać dla reprezentacji”. To „ślad
starych dobrych czasów, kiedy świat nie był jeszcze tak
zwariowany [...] nie zlewał się w jedną globalną plamę”.
Z tej perspektywy mundial może jawić się jako przestrzeń nacjonalizmu niepostrzeżenie wkradającego się
w nasze codzienne życie28.
____________
24
Ibidem, s. 113.
25
R. Kapuściński, Wojna futbolowa, Warszawa 2003.
26
K. Jaskułowski, M. Parus-Jaskułowska, op. cit., s. 245-246.
27
L. Stomma, op. cit., s. 141.
28
K. Jaskułowski, M. Parus-Jaskułowska, op. cit., s. 250-251.
24
FOOTBALL AND NATIONAL IDENTITY
Magdalena Parus
Summary
My aim is to discuss football as an anthropological phenomenon. Football became a worldwide popular sport and
crowds watch matches at stadiums as well as transmissions broadcast by radio and television. In numerous cultural
studies, scholars think about a football match as a “small celebration”, or a “carnival type celebration” according to
Mikhail Bakhtin’s terminology. They emphasize the role of sport in dealing with everyday routines and the continuous renewal of social, economic and political forms of organization. Football is also a popular culture phenomenon,
which plays a significant role in shaping national identities. This is a sphere of the manifestation of the contemporary “banal nationalism”, which strengthens the sense of national identities through everyday practices. However, it
differs from national ideologies which aim to achieve shaping nation based states. In my article I emphasize the role
of shaping national identities in the context of European Football Championships 2012 which will be held in Poland
and Ukraine.
KEYWORDS: anthropology of football, national identification, banal nationalism, pop-cultural dimension of football, football and politics
Vol. 13, Nr 1, 2012
25
Wrocław
WIELOETNICZNOŚĆ POGRANICZA ŁUŻYCKO-ŚLĄSKIEGO
WALOREM KRAJOZNAWCZYM REGIONU
ABSTRAKT
Pogranicze łużycko-śląskie, ciągnące się wzdłuż Kwisy i Bobru, już na przełomie X i XI w. wieku stało się terenem
styku łużyckich i śląskich plemion (należących do słowiańskiej grupy etnicznej). Następnie doszło do zetknięcia się
niemieckiej ludności, przybywającej z Zachodu, z polsko-śląską. Terenowe nazwy są tego świadectwem i mimo zastąpienia ich polskimi toponimami po 1945 r. dowodzą dawnych procesów osadniczych. Także budownictwo – drewniane, ludowe o łużyckim pochodzeniu, oraz murowane (dwory, kościoły, urbanistyczne układy), świadczy o działalności tu różnych narodowości. Po II wojnie światowej polskie władze starały się nie dopuścić do społecznej świadomości o pełnej historycznej przeszłości tego pogranicza. Tymczasem owe pozostałości stanowią oryginalny i duży
krajoznawczy walor. Posiada on duży potencjał dla rozwoju turystyki w tym regionie.
SŁOWA KLUCZOWE: wieloetniczność, pogranicze, Łużyce, Śląsk, region, walory krajoznawcze
WPROWADZENIE
Już o schyłku okresu Polski Ludowej coraz wyraźniej
zaczęło się ujawniać oficjalnie zróżnicowanie etniczne
polskiego społeczeństwa, które przez dziesięciolecia
usiłowano przedstawiać jako jednorodne. Jako pierwsi
uzyskali publicznie swoją odrębność Niemcy ze środkowego Śląska, potem Białorusini i Litwini. Są wszakże
obszary, gdzie tylko historia lub zabytki świadczą o zamieszkiwaniu na nich innych narodowości, jak Czechów
w okolicach Strzelina1 czy też Łużyczan na Łużycach
Wschodnich2. Obecnie takie odrębności coraz silniej postrzegane są jako ważny walor krajoznawczy, w sposób
istotny wpływający na intensywność turystyki kulturowej. Znakomitym tego przykładem, acz słabo jeszcze
wykorzystywanym, są polskie Kresy Zachodnie, czyli
współczesne pogranicze polsko-niemieckie.
Nie wnikając w zawiłości definicyjne co do znaczenia terminu „pogranicze” można na użytek niniejszej
____________
1
K.R. Mazurski, Eksulanci pod Sudetami, „Gościniec” 1984,
R. 16, nr 4, s. 10-11.
2
K.R. Mazurski, Łużyce Wschodnie jako pojęcie regionalne,
„Lubskie Zeszyty Historyczne” 1984, nr 1, s. 21-31.
pracy przyjąć, iż jest to stosunkowo szeroki pas terenu
przylegającego do granicy z obu jej stron. Bardzo często,
zwłaszcza w odniesieniu do granic politycznych i administracyjnych, pogranicze bywa tzw. regionem peryferyjnym o wskaźnikach społeczno-ekonomicznych
znacznie odbiegających na niekorzyść w porównaniu
do centrów polityczno-gospodarczych. Oddalenie od
nich powoduje słabszy przebieg procesów osadniczych
i gospodarczych, a co za tym idzie – słabsze wykorzystanie środowiska geograficznego. Tak też się stało w odniesieniu do tytułowego pogranicza, które rozdzielało
różne plemiona zachodniosłowiańskie – połabskie i śląskie. Swoistym pasem demarkacyjnym stały się gęste
i rozległe lasy, zachowane w dużej mierze do chwili
obecnej. Tym większe ono było w X-XIII w. Puszcze
i lasy obejmowały szeroki pas na wschód od Nysy Łużyckiej po Odrę i od Krosna Odrzańskiego prawie po
Głogów, przy czym nieco dalej – w głąb Śląska, było
sporo obszarów o dość gęstym już zaludnieniu3. Mimo
iż w następnych wiekach osadnictwo wrzyna się głę____________
3
Historia Śląska, t. 1, cz. 1, do połowy XIV w., red. K. Maleczyński, Wrocław 1960, s. 150.
26
boko już w Sudety od strony pogórzy i przedgórza, to
graniczna puszcza z przesiekami i zasiekami nadal się
utrzymuje na wschód od Nysy Łużyckiej4.
TOPONIMIA JAKO WALOR KRAJOZNAWCZY
Wspomniane uprzednio obszary leśne nie stanowią w istocie absolutnej przeszkody dla migracji ludności, aczkolwiek wpływają oczywiście modyfikująco na przebieg procesów etnograficznych czy kulturowych w ogóle5. O przenikalności owej przyrodniczej granicy świadczyć mogą choćby kontakty językowe i współwystępowanie toponimii różnego pochodzenia narodowościowego6. O ile początkowo, we wczesnym średniowieczu,
były to wyłącznie nazwy pochodzenia łużyckiego i śląskiego (lechickiego), to od przełomu XII i XIII w. zaczęły pojawiać się określenia terenowe powstałe w kręgu kultury i języka niemieckiego. Stąd też dziś mamy
do czynienia z toponimami trzech narodowości (jeśli
Dolno- i Górnołużyczan potraktować razem), przy czym
nieliczne tylko nazwy niemieckie weszły do polskiego
obiegu w formie tłumaczeń lub fonetycznej adaptacji7.
Duża więc dynamika ludnościowa w średniowieczu na
tym obszarze nakazuje przyjąć za pogranicze szeroki
pas od doliny Nysy Łużyckiej po doliny Bobru i Kwisy.
Dopiero bowiem dokonane osadnictwo pociągało za
sobą pojawienie się zainteresowania politycznego na
podłożu ekonomicznym – możność ściągania nowych
podatków. Pojawiała się tu więc różnorodna co do pochodzenia ludność, wśród której nie brakowało przybyszów nawet z dalekich Niderlandów8. Świadectwem
tych skomplikowanych w czasie i przestrzeni procesów
o podłożu kulturowym są nazwy miejscowe pogranicza, wskazujące często na region pochodzenia przybyszów z zachodu, ale i zakonserwowane do naszych czasów nazwy łużyckie9.
Do takiego podejścia skłania również istotna okoliczność ustalenia dokładnego przebiegu granicy śląsko-łużyckiej dopiero w 1241 r. – w istocie zasięgu diecezji praskiej i miśnieńskiej, aczkolwiek już od 1032
____________
4
Ibidem, s. 240.
5
A. Nasz, Wpływ śląsko-łużyckiej rubieży leśnej na dynamikę
procesów etnograficznych, „Sobótka” 1958, R. 13, nr 3, s. 365-409.
6
H. Popowska-Taborska, Dawne pogranicze językowe polsko-dolnołużyckie (w świetle badań toponomastycznych), Wrocław 1965.
7
K.R. Mazurski, Toponimia fizjograficzna pogranicza śląskołużyckiego, [w:] Kultura krajobrazu Europy Środkowej, „Zielonogórskie Studia Łużyckie 4”, Zielona Góra 2005, s. 147-158.
8
T. Jaworski, Tendencje rozwojowe pogranicza śląsko-łużyckiego, [w:] Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 11-26.
9
Z. Martynowski, azwy miejscowe Łużyc Wschodnich, [w:] Łużyce
Wschodnie. Ich przeszłość i zasoby krajoznawcze, red. K.R. Mazurski,
Wrocław 1975, Appendix s. 1-18.
lub 1163 r. uznawano za nią Waloński Grzbiet Gór Izerskich, który z tego tytułu nosił prawdopodobnie nazwę
Polskiego Grzbietu10. Poznawanie etymologii nazw
miejscowych, ale tych sprzed 1945 r. (obecne mają charakter nowych chrztów bez nawiązania do historycznej
przeszłości), pozwala dowiedzieć się o podstawie środowiskowej lub społecznej toponimu, jak też i o ludności, która go formułowała – na opisywanym pograniczu zarówno Niemców, ale i wcześniejszych od nich
Łużyczan.
KONGLOMERAT ETNICZNY
W XIII w. większość jeszcze rycerstwa śląskiego – niezależnie od statusu majątkowego, była pochodzenia
miejscowego, gdyż spotykane już w tym czasie niesłowiańskie imiona (kryterium szczególnie zawodne) wcale nie musieli mieć zachodni przybysze11. Wykazywało
ono natomiast ścisłe więzi rodzinne z rycerstwem małopolskim ze względu na łatwą komunikację między
Śląskiem a podnóżem Karpat, to pogranicze było bowiem łatwe do pokonania. Należy zauważyć, że podobną cechą odznacza się zachodnie podnóże Sudetów,
gdzie w płynny sposób łączą się pogórza: Łużyckie,
Izerskie i Kaczawskie, charakteryzujące się niezbyt intensywnym urzeźbieniem, dobrym zaopatrzeniem w wodę i niezłymi na ogół glebami. To właśnie sprawiło, iż
ich teren stał się pomostem osadniczym między podbitymi już wtedy przez Niemców Łużycami a Śląskiem.
Powstaje tu pytanie, dlaczego nastąpiła tak masowa
migracja na wschód i kim byli przybysze, jako że ma to
związek z zagadnieniem oddziaływania kulturowego.
W wielu wypadkach występują zasadnicze trudności
w identyfikacji miejsca pochodzenia, a stąd – niemożność nawet zaryzykowania hipotezy o narodowości
przybysza. Przykładem może być rodzina niejakich
Yrikisleve, odnotowana w XIII w. w Leśnej nad Kwisą.
Jej miejscem pochodzenia mogło być Erxleben w rejonie Strawalde i Salzwedel (Połabie), należącego wówczas do Askańczyków, podobnie jak i Okręg Kwisy
w tym czasie. Równocześnie Erxleben to popularne nazwisko i nazwa miejscowości na zachód od Łaby12. Podobnie było ze znanym później rodem Üchtritzów (może Otkrzyców?). Wywieść ich można zarówno z turyńskiej wsi koło Weissenfeld, jak i okolic nad rzeczką
____________
10
F. Schönwalder, Das Quellengebiet der Görlitzer eisse oder
der Zagost und seine Bevölkerung, „Neues Lausitzisches Magazin”
1888, Bd 63.
11
M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Pochodzenie
– gospodarka – polityka, Wrocław 1980, s. 8.
12
K.R. Mazurski, Z dziejów rodów śląsko-łużyckich, „Informator
Krajoznawczy”, czerwiec 1976, s. 3-10.
Vol. 13, Nr 1, 2012
Uchte koło... Erxleben. Niekoniecznie to wygląda na
przypadek, jako że w procesie przedstawianej migracji
duże znaczenie posiadało nie tylko powinowactwo, co
zrozumiałe, ale i sąsiedztwo w obszarze migracyjnym13.
Poszczególne osoby czy rodziny pociągały w wędrówkę z sąsiadami lub po otrzymaniu od nich wiadomości
o pomyślnym zasiedleniu nowego miejsca. Przybysze
późniejsi z pewnością korzystali ze wsparcia lub pomocy wcześniej osiadłych. W ten sposób rysują się wyraźne ośrodki migracyjne i powiązania w obszarze recepcyjnym, np. między Kietliczami a Wazenborgami
i Barutami. Na tej drodze dochodziło do przyjmowania
wspólnych herbów w celu wytworzenia emocjonalnych
więzów między klienckimi „nowymi” a „starymi”, którzy już zyskali na znaczeniu. Odnieść to trzeba i do zachowań między „nowymi” a autochtonicznym, śląskim
rycerstwem czy możnowładztwem, które to zjawisko
prowadziło do szybkiej polonizacji14. Na pograniczu
powstawały więc bardzo liczne i skomplikowane koligacje w kilku zasadniczych kombinacjach:
– między mieszkańcami pogranicza, tj. między Ślązakami a Łużyczanami (ze świadomością co do umowności tych terminów w tamtych czasach),
– między autochtonami a napływową ludnością,
– między dwoma poprzednimi układami.
Prowadziło to z reguły do rozdrabniania majątków
ziemskich wobec dużej dzietności ich właścicieli i skomplikowanych stosunków własnościowych w obrębie nawet jednej wsi15.
Znakomita część przybyszów wywodziła się z tzw.
ministeriałów, a więc ludności pochodzenia niewolnego, aczkolwiek z racji dawniej zajmowanej lepszej społecznej pozycji stojącej o szczebel wyżej w hierarchii
nowego dla nich społeczeństwa, bądź też z zamożniejszego chłopstwa o dużej podatności na wpływy otoczenia, zewnętrzne. Tym można tłumaczyć, że spora część
ministeriałów z odleglejszych terenów etnicznych Niemiec, czasowo przebywająca na terenach słowiańskiego Połabia, już politycznie i częściowo kulturowo niemieckiego, przybierała tam słowiańskie imiona16. Na
fakt ekonomicznego podłoża migracji wskazuje okoliczność posługiwania się wezwaniem od rodzinnej
miejscowości, co z czasem przekształciło się w nazwiska rodowe. Awanse dla przybyszów były na ogół
możliwe tylko poprzez powiązania rodzinne z miejscowymi feudałami lub dzięki ich poparciu17. Wydaje
____________
13
M. Cetwiński, op. cit., s. 32-33.
14
Ibidem, s. 57.
15
K.R. Mazurski, Zarys początków Turoszowa, „Informator Krajoznawczy”, czerwiec 1976, s. 11-16.
16
M. Cetwiński, op. cit., s. 25.
17
Ibidem, s. 26.
27
się, że interpretację tę można wzbogacić o jeszcze jedną
okoliczność. Otóż przybysze byli z jednej strony uzależnieni od miejscowego władcy (księcia) lub pomniejszego możnowładcy, który awansując ich, uniezależniał
się z kolei od rycerstwa autochtonicznego, z drugiej zaś
nie będąc pochodzenia autochtonicznego, bywali mobilniejsi i wolni od oddziaływania miejscowego rycerstwa. Zapewne w ten sposób dochodziło do szybkiego
procesu przemian kulturowych w ośrodkach decyzyjnych, przede wszystkim na dworach książęcych. Początkowo jednak częste miejsce miała asymilacja, tj.
dostosowanie się do słowiańskiej-polskiej kultury miejscowej, o czym świadczyć może choćby przybieranie
takich właśnie imion, a nawet wywodzenie swojego pochodzenia od polskich przodków!18 Niewątpliwie znaczenie miało słowiańskie powinowactwo, jako że z dużym prawdopodobieństwem przyjąć można takie etniczne pochodzenie ludności napływającej głównie
z Miśni i Łużyc. Awans miał miejsce także podczas rozgrywek między śląskimi, autochtonicznymi feudałami,
którzy przeciwko sobie wykorzystywali przybyszów,
dla nich neutralnych, a chętnych do zyskania korzyści. Świadczyć o tym mogą pewne przypadki właśnie
z omawianego pogranicza. Otóż do Kotliny Żytawskiej
w XIII w. zaczęła napływać ludność z zachodu, przede
wszystkim z zachodnich Łużyc, co, biorąc pod uwagę
niedawne stosunkowo zniewolenie słowiańskiej ludności na tym terenie i wolno przebiegające procesy kulturowe, wskazuje zapewne na duży udział Słowian
w tej migracji. Nimi byli zapewne Opalowie (a nie wykluczone, że Opolowie – związani z opolem jako jednostką administracyjną) spod Budziszyna czy Kyawowie. Ci pierwsi objęli w lenno rycerskie zamek Trzciniec – nie wiadomo, jakim sposobem: czy kupili je
(oznaczałaby to z kolei dwie inne możliwości: albo
przybyli w tej rejon już zamożni, albo tak szybko dorobili się w nowym miejscu), czy też otrzymali19. Jeśli
to drugie, to należy postawić pytanie: za co, za jakie
zasługi czy przysługi? Niezależnie od odpowiedzi, dziś
niemożliwej do uzyskania, dawało to podstawy i do takiej możliwości uzyskiwania awansu w nowym miejscu osiedlenia. Generalnie jednak przybysze byli niższego stanu, ale o pewnej jednak wyróżniającej się pozycji społecznej, jak na przykład Jan von Uchtritz (nazwisko występowało przemiennie i w tej formie), który
został wymieniony w 1301 r. jako magister civium (burmistrz) Lubania. Zresztą dowodzi tego i brak w dokumentach tytułu dominus (pan), ale mimo to sporo
z przybyszów zapoczątkowało łużycko-śląskie rody
____________
18
Ibidem, s. 22.
19
K.R. Mazurski, Pierwsi posiadacze Bogatyni, „Materiały Krajoznawcze”, czerwiec 1979, s. 43-48.
28
o dużym znaczeniu, tu dodając choćby Nostitzów z górnołużyckiej wsi Nasacicy20. Wiele bowiem z nich zakorzeniło się i w głębi Śląska.
NAJAZD MONGOLSKI A OSADNICTWO
Jeżeli uwzględnić fakt najazdu mongolskiego w 1241 r.
w tezie o powstałej luce i „konieczności” jej zapełnienia przez migrację osadników z Zachodu, to wspomniane zjawisko – dziś owo negatywne następstwo oceniane jest jako przesadne, przez niemieckich historyków zwane kolonizacją Śląska, jawi w specyficznym
świetle kulturowym. Nie budzi bowiem wątpliwości
stwierdzenie, iż znakomita większość przybyszów pojawiła się na Nadodrzu po 1270 r., a więc trzydzieści
lat po wspomnianym wydarzeniu. Po drugie, zagon
mongolski spełniał jedynie zadania osłonowe armii,
która uderzyła na Węgry. Zniszczenia przezeń spowodowane objęły jedynie pas terenu od podnóża Sudetów
Wschodnich po Legnicę, a więc nie cały, bogaty już
wtedy Śląsk został spustoszony. Odbudowa gospodarki
i sieci osadniczej zapewne była szybka, dźwigając
znów tę krainę do wyróżniających się gospodarczo
w Europie. W tym też czasie doszło do przeludnienia
Niemiec i swoistego tam kryzysu gospodarczego. W poszukiwaniu lepszych warunków życia część aktywniejszej ludności ruszyła na wschód, nikt bowiem nie przenosi się do regionów o gorszym standardzie niż macierzysty. Dlatego fala migracyjna kierowała się właśnie
ku Śląskowi, być może wówczas „ziemi obiecanej”,
a nie w odwrotnym kierunku, jak to ma miejsce obecnie. Dodatkową okolicznością był rozległy wciąż obszar leśnych pustaci na pograniczu łużycko-śląskim
i w Sudetach, a więc na terenach nadających się do zagospodarowania. Nie można wykluczyć też, przynajmniej u części przybyszów, chęci ucieczki spod niemieckiego władztwa do pobratymczej śląskiej ludności.
Względów kulturowych nie można więc ani lekceważyć, ani wykluczyć.
Tak duży udział, przynajmniej na początku migracji
na pogranicze i dalej na Śląsk, ludności z terenów słowiańskich wskazuje nie tylko na problemy gospodarczo-społeczne występujące na nich, ale i na spory potencjał demograficzny. Nie uległ on załamaniu mimo
eksterminacji i wysiedlania Słowian w głąb Niemiec
w charakterze niewolników już od około 796 r., tj. od
czasów Karola Wielkiego21.
____________
20
K.R. Mazurski, Z dziejów..., op. cit.
21
T. Jaworski, Główne wyznaczniki rozwoju demograficznego pogranicza śląsko-łużyckiego w średniowieczu, [w:] Ludność pogranicza śląsko-łużyckiego, red. T. Jaworski, Zielona Góra 2003, s. 87102.
Charakterystycznym przykładem przybyszów zza Nysy Łużyckiej są Bibersteinowie, co do których lokalizacja gniazda rodzinnego panują sprzeczne opinie. Do tej
pory przeważał pogląd o ich pochodzeniu z zamku Biberstein koło Fuldy, wykorzystując wzmiankę z 1223 r.
i innych o Heinrichu von Biberstein22. Nieco wcześniej
cytowany autor podejrzewał, że pochodzą z okolic
Miśni23. Być może jednak wynikało to z etapowego
przemieszczania się na wschód. Już bowiem pod koniec pierwszej połowy XIII w. niejaki Gunter z okolic
Głogowa – najstarszy znany przedstawiciel tego rodu
na Śląsku, był komesem i komornikiem legnickim, a więc
wysokim urzędnikiem książęcym. Okoliczność ta świadczy o tym, że Bibersteinowie nie zaczynali w nowej ojczyźnie od niczego, że musieli przybyć do niej nieźle
zaopatrzeni. Oto już około 1274 r. Otto von Biberstein
wszedł w posiadanie folwarku założonego na książęcych gruntach Psiego Pola pod Wrocławiem, a w 1278 r.
stali się oni posiadaczami Zawidowa, w 1306 r. – rozległych dóbr frydlanckich, także i dalej na północ, przejęli cło w Lubaniu. Taka ich zamożność na Pogórzu
Izerskim nakazuje uwzględnić ich jako możliwych budowniczych (obok Askańczyków i Wacława III czeskiego) okazałego zamku Czajków nad Kwisą24. Już
wkrótce liczni przedstawiciele tego rodu znani są z różnych części Śląska środkowego, np. z okolic Namysłowa czy, jak Henryk von Biberstein – z Ryczenia koło
Góry, który stał się właścicielem tamtejszego majątku
w 1345 r.25 Z czasem władali oni i innymi majętnościami, przykładowo Polkowicami w latach 1544-1554.
Obecni przy tym byli także i na Łużycach, jak choćby
od 1377 r. posiadając Storkow.
NOWA JAKOŚĆ ETNICZNA POGRANICZA
W świetle powyższego nie ulega więc wątpliwości, że
wraz z przemieszczaniem się przede wszystkim wczesnośredniowiecznego rycerstwa – i to raczej tego drobnego, zachodził proces przenoszenia rozmaitych wartości kulturowych i ich przemieszania. W efekcie stapiały się one w specyficzną śląską jakość, w której
udział miało wiele europejskich narodowości. Zapewne
ta specyfika była bardziej kontrastowa na pograniczu,
a więc na obszarze bezpośredniego styku różnych kultur (w szerokim rozumieniu tego pojęcia), bez wyraźnej
____________
22
M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy
i rodowody, Wrocław 1982, s. 106.
23
M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Pochodzenie..., op. cit., s. 24.
24
K.R. Mazurski, Z historii..., op. cit.
25
Schlesien. Handbuch der historischen Stätten, Hrsg. H. Weczerka, Stuttgart 1977, s. 454.
Vol. 13, Nr 1, 2012
dominacji jednej z nich. Dopiero późne średniowiecze
przyniosło przewagę żywiołu niemieckiego i nadanie
wcześniej ukształtowanej tradycji i kulturze pogranicza
powłoki niemieckości. Była ona jednak raczej amalgamatem wielokulturowości aniżeli dominującą masą li
tylko obecnego zachodniego sąsiada.
Nowy aspekt kulturowy, cechujący społeczeństwo
pogranicza śląsko-łużyckiego, przyniosła Reformacja,
w wyniku której doszło do swoistej unifikacji religijnej obejmującej ludność różnego pochodzenia narodowościowego. Jej szybki i szeroki postęp w tej części
Europy doprowadził do sytuacji, w której przed 1939 r.
w zachodniej części prowincji śląskiej ewangelicy luterańscy stanowili blisko 80%26. Zostało to radykalnie
zmienione po 1945 r., kiedy w miejsce wysiedlonych
decyzją czterech zwycięskich mocarstw Niemców zaczęła napływać ludność polska – nie tylko generalnie
innego, katolickiego wyznania, ale niemal w całego
świata. Do tego pojawiły się znaczne grupy Żydów,
Greków i Łemków, co stworzyło bardzo zróżnicowany
konglomerat kulturowy27. Niestety, w dużej części materialna, kulturowa spuścizna została zniszczona całkowicie lub co najmniej zdewastowana, w tym kościoły
ewangelickie potraktowane jako jeden z symboli nie-
____________
26
H. Eberlein, Schlesische Kirchengeschichte. 4. Aufl., Ulm/Donau 1962, s. 234-235.
27
K.R. Mazurski, Das Entstehen einer neuen polnischen Gesellschaft in Schlesien, [w:] Schlesien heute. Eine Brücke zwischen
Deutschen und Polen, Hrsg. H. Trierenberg, Leer 1991, s. 157-164.
29
mieckości. Obecnie wszakże stopniowo przywraca się
świadomości społecznej złożoność historii regionalnej,
na którą składa się dorobek różnych narodowości, jak
też obecności jej materialnych wytworów (szczególnie
zabytków) w codziennej przestrzeni.
PODSUMOWANIE
Długotrwałe i złożone procesy osadnicze na pograniczu śląsko-łużyckim, rozciągającym się wzdłuż Kwisy
i Bobru, pozostawiły – mimo zasadniczej wymiany ludności po 1945 r., różnorodne ślady. Są to przede wszystkim nazwy terenowe, choć w znacznej mierze zastąpione polskimi chrztami, ale dające się odszukać i odtworzyć ze starych map i publikacji. Jest to element mało wykorzystany w praktyce turystycznej jako ciekawy i oryginalny walor krajoznawczy. Widoczniejszą pamiątką poprzednich mieszkańców – Łużyczan i Niemców oraz pracujących dla nich innych cudzoziemców, są zabytki architektury. Spadkiem po tych pierwszych, wykorzystywanym przez wypierających ich później osadników niemieckich, jest oryginalne budownictwo przysłupowe,
zwane właśnie dlatego łużyckim, a niszczone zarówno
przez polską ludność, jak i przyrodę (powodzie, np.
w 2010 r.). Zaliczyć do nich trzeba wszakże budownictwo
murowane – dwory, kościoły, układy urbanistyczne, wiejskie gospodarstwa. To wszystko stanowi o dużym, acz
słabo wykorzystanym zasobie regionalnych walorów krajoznawczych, tak istotnych w turystyce.
MULTI-ETHNICITY OF THE LUSATIAN-SILESIAN BORDERLAND
AS REGION SIGHTSEEING VALUE
Summary
The Lusatian-Silesian borderland, extending along the rivers Kwisa and Bóbr, already at the turn of the 10th and 11th
centuries became an area of the contact between Lusatian and Silesian tribes (they both belonged to the Slavonic
group). Then the German population, coming westerly, met with the Polish-Silesian one. The local names bear witness to this event and, in spite of replacing them with Polish toponyms after 1945, they prove the old settlement
processes. Additionally, the wooden-building folk of the Lusatian origin and their solid architecture (mansions,
churches, urban systems) bear witness to the activity of different nationalities here. After 1945 Polish authorities were
trying not to allow for social consciousness about the historic past of this borderland. In the meantime those remains
constitute a large and original sightseeing value. It has a large potential for the development of tourism in this region.
KEYWORDS: multiethnic character, borderland, Lusatia, Silesia, region, sightseeing value
Vol. 13, Nr 1, 2012
31
Weronika Madryas
Wrocław
PUBLIC RELATIONS
JAKO NARZĘDZIE TWORZENIA WIZERUNKU INSTYTUCJI KULTURY
ABSTRAKT
Tematem pracy jest analiza public relations (PR) w instytucjach kultury. Zasadniczym celem niniejszych rozważań
jest podkreślenie istotności działań PR w procesie tworzenia wizerunku organizacji związanych z obszarem sztuki,
a także realizacji samych przedsięwzięć artystycznych.
Praca składa się z dwóch części. Pierwsza jest poświęcona charakterystyce public relations oraz uzasadnieniu konieczności prowadzenia takiej działalności w instytucjach kultury. Druga część obejmuje studia przypadków przeprowadzone na przykładzie BWA Awangarda i Teatru Ad Spectatores. Wybór organizacji jest celowy ze względu na
specyfikę prowadzonych przez nie artystycznych projektów. To właśnie różnorodność i mnogość problemów wizerunkowych pozwalają uświadomić znaczenie roli specjalisty PR i rangę zarządzania informacją.
SŁOWA KLUCZOWE: public relations, zarządzanie informacją, organizacje szczególnego ryzyka, sztuka współczesna,
tabu
WPROWADZENIE
W teorii organizacji i zarządzania organizację definiuje
się, jako „otwarty i uporządkowany system społecznotechniczny”1. To właśnie owa otwartość przesądza o nieustającej konieczności komunikowania się organizacji
z otoczeniem. Jakość procesu komunikacji zależeć będzie od osób odpowiedzialnych za jego prawidłowy
przebieg. Dlatego we współczesnych profesjonalnie zarządzanych przedsiębiorstwach zatrudnia się specjalistów public relations, którzy odpowiadają za dialog pomiędzy organizacją a jej otoczeniem (w działalności public relations otoczenie utożsamia się z publicznością).
Instytucje kultury stanowią szczególny rodzaj organizacji, dla których właściwa komunikacja jest jednym
z podstawowych wyznaczników sukcesu. Specjaliści
PR działający w takich organizacjach muszą przede
wszystkim troszczyć się o dobrą opinię publiczną. Realizacja celów PR-owskich jest szczególnie trudna w tych
organizacjach, które sztukę postrzegają przede wszystkim jako sposób mówienia o rzeczach ważnych, ale,
przez wzgląd na przyjęte normy społeczne, objętych
____________
1
A.K. Koźmiński, W. Piotrkowski, Zarządzanie. Teoria i praktyka, Warszawa 2000.
milczeniem. Innymi słowy, najtrudniej prowadzi się
działalność PR w instytucjach kultury naruszających tabu.
Taki rodzaj organizacji autorka artykułu nazywa „organizacjami szczególnego ryzyka drugiego typu”, charakteryzującymi się świadomym łamaniem konwencji.
Do tej grupy najczęściej należą instytucje kultury, to
właśnie poprzez sztukę można bowiem próbować kwestionować istniejący ład społeczny, głosić nowe idee
i poglądy.
W niniejszych rozważaniach nie zostanie wskazany
ujednolicony plan działalności public realtions dla instytucji kultury ani też program przedstawiający etapy
jego realizacji, ponieważ plan taki jest indywidualny
dla każdej organizacji, o czym dobrze wiedzą specjaliści
PR. Odmienność instytucji kultury dodatkowo uniemożliwia stworzenie uniwersalnej recepty na PR-owski
sukces. Dlatego zdecydowano się przeanalizować sposób działania dwóch instytucji kultury: galerii i teatru,
które poprzez pewne szczególne przedsięwzięcia i specyfikę sposobu prowadzenia działalności są narażone
na krytykę otoczenia i wymagają wyjątkowo troskliwej
opieki ze strony specjalistów PR.
Sądzę, że nie trzeba przekonywać czytelnika ani
o znaczeniu PR w edukacji kulturowej, ani też o wpły-
32
PUBLIC RELATIONS JAKO NARZĘDZIE TWORZENIA WIZERUNKU INSTYTUCJI KULTURY
wie public relations na społeczności lokalne. W społeczeństwie informacyjnym bowiem zarządzanie informacją jest więcej niż propozycją czy możliwością, staje
się koniecznością, swoistą normą społeczną, bez której
właściwe funkcjonowanie społeczności lokalnych nie
jest możliwe. Uważam, że PR stanowi podstawę umacniania poczucia zakorzenienia i przynależności do danej społeczności, a działalność miejscowych instytucji
kultury odgrywa w tym procesie niebagatelne znacznie.
PUBLIC RELATIONS
JAKO ZARZĄDZANIE INFORMACJĄ
Dopiero w latach siedemdziesiątych podjęto pierwsze
naukowe próby usystematyzowania wiedzy z zakresu
PR. Badacze koncentrowali się na stworzeniu definicji,
która w pełni oddaje istotę działalności public relations.
Jednak nawet działania na rzecz ujednolicenia i wyłonienia jednej definicji PR nie powstrzymały autorów
kolejnych publikacji przed samodzielnym definiowaniem, czym jest public relations. Konsekwencją naukowych zmagań było powstanie dużej liczby definicji,
które chociaż niewiele się od siebie różnią, to niekiedy
istotnie. I to właśnie owa istotność, pozornie nieznacznych różnic, sprawia, że pragnąc dokładnie zgłębić sens
PR, trzeba przeanalizować dorobek wielu naukowców.
Poza tym, trudności z jednoznacznym określeniem,
czym jest public realtions, są spowodowane bardzo szerokim zakresem działań podejmowanych przez specjalistów do spraw public relations. Oznacza to, że niemal
w każdej organizacji posiadającej komórkę PR istnieją
znaczące różnice pomiędzy zadaniami wykonywanymi
przez specjalistów PR. Takie rozbieżności wynikają
z faktu, iż to, co potrzebne jest jednej instytucji, innej
jest zbędne.
Public relations jest działalnością twórczą, nieznoszącą schematu i wymagającą ciągłej modyfikacji i dostosowywania do potrzeb otoczenia. Dlatego termin
public relations trudno zdefiniować i ująć w ramy, zważywszy na ciągłą konieczność poszerzania i udoskonalania PR. Zgodzić się jednak można w kwestii celów,
którym public relations służy. Dlatego większość definicji koncentruje się na efektach, jakie osiąga się dzięki
dobrze realizowanemu PR-owi.
W 1975 r., na zlecenie Fundacji Badań i Edukacji
Public Relations, 75 liderów PR, pod przewodnictwem
Rexa Harlowa, przeanalizowało 472 definicje, aby ostatecznie ustalić jedną.
„Public relations są samodzielną funkcją zarządzania
pomagającą ustanowić i utrzymać dwustronną komunikację, zrozumienie, akceptację i współpracę pomiędzy organizacją i jej otoczeniem; pomagają zarządzać
Weronika Madryas
problemami lub zagadnieniami; pomagają zarządowi
w uzyskiwaniu informacji na temat opinii otoczenia i reagowaniu na nią; definiują i podkreślają obowiązek zarządu służenia interesowi publicznemu; pomagają zarządowi w uzyskiwaniu informacji o zmianach i skutecznych możliwościach ich wykorzystania, służąc jako
system wczesnego ostrzegania pomagający przewidywać trendy; ponadto jako główne narzędzia wykorzystują badania oraz rzetelne i etyczne techniki komunikacyjne”2.
Powyższa definicja koncentruje się nie tylko na celach PR, ale też uwypukla znaczenie etyki w procesie
komunikowania oraz bezpośredni związek public relations z zarządzaniem organizacją. Podkreślić trzeba, że
public relations ma sens dopiero wówczas, gdy stanowi
element zarządzania strategicznego organizacją, a cele
PR służą realizacji celów przedsiębiorstwa i są zgodne
z jego misją.
Warto jeszcze przytoczyć przykłady definicji stworzonych przez pojedynczych autorów, a także opracowanych przez organizacje zawodowe.
Przykłady definicji stworzonych przez pojedynczych
autorów:
– Element zarządzania komunikacją między organizacją a jej otoczeniem3.
– Uczciwa i obiektywna, fachowa i kompetentną, pełną
i szybką, przyjazną i odpowiedzialną informację4.
– PR należy traktować jako dziedzinę samodzielną,
niezależną od marketingu. […] Brak racjonalnej
dyskusji o PR i marketingu wpływa na zacieranie
różnic i granic między PR a promocją i w konsekwencji stosowaniu tych samych miar wobec biznesu, jak i wobec PR. […] W public relations trzeba
tyle samo mówić i pisać, co słuchać, gdyż istotą tej
działalności jest sztuka prowadzenia dialogu z otoczeniem, dialogu prowadzonego wszystkimi dostępnymi narzędziami i środkami. […] Podstawę działalności PR stanowi zidentyfikowanie oraz ilościowa i jakościowa segmentacja interesariuszy
w środowisku wewnętrznym i zewnętrznym organizacji, a następnie efektywna z nimi komunikacja
przy pomocy wszystkich dostępnych środków oraz
narzędzi. […] PR chcemy analizować bowiem jako
kolejny etap ewolucyjnego rozwoju komunikacji
społecznej5.
____________
2
F.P. Seitel, Public realtions w praktyce, Warszawa 2003, s. 9-10.
3
J. Grunig, T. Hunt, Managing public relations, New York 1984,
s. 6.
4
P. Czarnowski, A. Kadragic, Public relations, czyli promocja reputacji, Warszawa 1996, s. 8.
5
J. Olędzki, Etyka w polskim public relations. Refleksje badawcze, Warszawa 2009, s. 30-31.
Vol. 13, Nr 1, 2012
Przykłady definicji opracowanych przez organizacje
zawodowe:
– Brytyjski Instytut Public Relations:
Celowe, zaplanowane i ciągłe staranie o stworzenie i utrzymanie wzajemnego zrozumienia pomiędzy organizacją i jej otoczeniem.
– Niemieckie Stowarzyszenie Public Relations:
Świadome i uzasadnione starania o zrozumienie,
jak też budowanie zaufania w otoczeniu na podstawie systematycznego badania6.
Obecnie za najtrafniejszą i najlepiej przedstawiającą
istotę PR podaje się definicję opracowaną przez autorów jednego z najważniejszych podręczników traktujących o PR: Scotta M. Cutlipa, Allena H. Centera oraz
Glena M. Brooma, według których „public relations to
funkcja zarządzania, która nawiązuje i podtrzymuje
wzajemne korzystne stosunki między instytucją oraz
grupami (publics), od których zależy jej sukces lub
klęska”7.
Przytoczone definicje pozwalają wnioskować, że
podstawowym celem PR jest wzajemne dostosowanie
do siebie organizacji i otoczenia. Dokonuje się to za
sprawą, po pierwsze, określonych przez znawców PR
narzędzi i metod, po drugie, dzięki kreatywności i oryginalności PR-owskich koncepcji. Niezmiernie istotne
jest, by PR miał właściwości prawidłowo prowadzonej
komunikacji, czyli zawierał sprzężenie zwrotne.
Nie bez powodu w dalszej części niniejszego artykułu
termin public relations będzie stosowany zamiennie
z terminem zarządzanie informacją. Informowanie otoczenia jest bowiem najważniejszym zadaniem public
relations, a sama informacja stanowi podstawowy produkt tej działalności. Na działalność public relations
składają się także inne elementy (zarządzanie mediami,
zarządzanie wizerunkiem itd.), ale stanowią one wyłącznie następstwo zarządzania informacją. Podstawą
działalności public relations jest informacja, wokół której koncentrują się wszystkie pozostałe działania PRowca. I to właśnie przepływ informacji pomiędzy instytucjami kultury a ich publicznościami będzie głównym wątkiem dalszych rozważań.
DLACZEGO DZIAŁ PR JEST POTRZEBNY
W INSTYTUCJACH KULTURY?
Prowadzenie instytucji zajmującej się sztuką jest obecnie przedsięwzięciem z założenia obarczonym ryzykiem. Wynika to z faktu, że rosnącą popularnością
____________
6
B. Rozwadowska, Public relations. Teoria, praktyka, perspektywy, Warszawa 2002, s. 40.
7
T. Goban-Klas, Public relations, czyli promocja reputacji. Pojęcia, definicje, uwarunkowania, Warszawa 1997, s. 20.
33
cieszą się widowiska rozrywkowe realizowane przez
media. Taki stan rzeczy sprawia, że znaczna część społeczeństwa rezygnuje z udziału w przedsięwzięciach artystycznych, tworzonych przez galerie, teatry, opery itd.
W dużej mierze na analizowaną sytuację wpływają
zmieniające się warunki i styl życia (np.: przeciążenie
pracą, mało wolnego czasu), a także trendy narzucane
przez media. Większość widzów całkowicie rezygnuje
z kontaktu ze sztuką na rzecz spektakli telewizyjnych,
często stanowiących jedynie tło dla innych czynności,
realizowanych przez publiczność w czasie ich emisji.
Odwrót widza od sztuki klasycznej sprawia, że instytucje kultury próbują zaskakiwać, szokować lub bawić,
aby w ten sposób przełamać opór społeczeństwa i zachęcić do kontaktu ze sztuką. W świetle tych zmian konieczne jest budowanie wizerunku, dbałość o komunikację z otoczeniem, czyli szeroko pojmowane public
relations.
„Klasyczny teatr dramatyczny i muzyczny ustąpił
pola spektaklom mediów. Nawet teatr telewizji stał się
gatunkiem niszowym. Spektakle mody i rozrywki zdominowały kształt współczesnych scen. Dzisiaj producenci, projektanci i modele współtworzą fakty medialne, mogą konkurować z Szekspirowskimi zapisami intryg politycznych”8.
Rangę i znaczenie działalności public relations pojęli
twórcy widowisk medialnych w przeciwieństwie do
przedstawicieli środowisk artystycznych. Trudno bowiem nie zauważyć, że wielu artystów lekceważy współczesne metody zarządzania, w tym również działalność
public relations. Prawdopodobnie taka postawa wynika
z niesłusznego przekonania, że zarówno działalność
marketingowa, jak i zarządzanie informacją obniżają
prestiż sztuki i odbierają jej niszowy charakter.
W dalszej części artykułu zostaną przedstawione dwie
instytucje kultury, dla których właściwa komunikacja
z otoczeniem jest jednym z podstawowych warunków
sukcesu. Specyfika prowadzonej przez nie działalności
wymaga programu public relations, który winien stanowić istotne wsparcie dla realizowanych przedsięwzięć artystycznych. Dopiero świadomość, że powodzenie lub klęska instytucji kulturalnej jest pochodną opinii publicznej, pozwala zrozumieć znaczenie PR-u
w sztuce.
Jak już wspomniano we wprowadzeniu, nie jest możliwe wskazanie uniwersalnych zaleceń dla specjalistów PR działających w instytucjach kultury. Każdy
opracowywany program PR jest dostosowywany do potrzeb określonej organizacji. Podobnie jest w przypadku
____________
8
L. Pułka, Kultura mediów i jej spektakle na tle przemian komunikacji społecznej i literatury popularnej, Wrocław 2004, s. 31.
34
przedsiębiorstw produkcyjnych, urzędów i innych jednostek organizacyjnych. Zresztą, zbudowanie programu
PR-owskiego jest przedsięwzięciem bardzo czasochłonnym, wymagającym między innymi: rozpoznania
sytuacji wyjściowej organizacji, określenia celów PRowskich (zarówno strategicznych, jak i operacyjnych),
metod ich realizacji, harmonogramu działań, budżetu,
sposobów pomiaru skuteczności. Ostateczna wersja takiego programu jest obszernym projektem, który niekiedy obejmuje nawet kilka lat działalności PR.
Oczywiście, w tym miejscu można wskazać pewne metody działania specjalistów PR, niezależne od branży,
w której pracują. Jednak, by to uczynić, trzeba zacząć od
podziału na PR zewnętrzny i wewnętrzny. Pierwszy jest
ukierunkowany na budowanie wizerunku instytucji w jej
otoczeniu, drugi zaś na wzmacnianie poczucia lojalności
zatrudnionych w niej osób. Bardzo ogólnie rzecz ujmując,
PR zewnętrzny polega na: kształtowaniu kontaktów z mediami, zarządzaniu sytuacją kryzysową, organizacji imprez i konferencji prasowych, sponsoringu, lobbingu
i wielu innych przedsięwzięciach, których rzetelny opis
wymagałby odrębnego artykułu. Natomiast do działań
z obszaru PR wewnętrznego należy przede wszystkim
opracowanie systemu i narzędzi komunikacji wewnętrznej. Z reguły osoby odpowiedzialne za PR wewnętrzny
wybierają jakąś formę integrowania pracowników, spośród proponowanych przez badaczy public relations, np.:
gazetę pracowniczą, skrzynkę na pomysły, radiowęzeł
zakładowy, telewizję zakładową, Internet. Poza tym organizują: imprezy integracyjne, okolicznościowe, rodzinne i szkolenia. Dobór metod PR zależy od wielu
czynników, między innymi: wielkości organizacji, jej budżetu, a także środków, jakie zarząd pragnie przeznaczyć
na wspieranie działalności specjalisty PR.
Trzeba raz jeszcze podkreślić, że wskazany podział
PR-u i sposoby działania w tym obszarze są podobne
dla wszystkich organizacji. Dopiero wnikliwa analiza:
kultury organizacyjnej, strategii przyjętej przez zarząd,
metod zarządzanie, konkurencji, klientów i innych elementów sytuacji organizacyjnej pozwala wybrać właściwe sposoby zarządzania informacją. Innymi słowy,
PR powinien być elementem zarządzania strategicznego organizacją, w związku z czym cele PR-owskie
muszą być ściśle skorelowane z misją i celami całej organizacji. To zaś sprawia, że działalności PR w instytucjach kultury nie można traktować ogólnikowo, tak
jak nie można ujednolicić wszystkich instytucji kultury,
każda bowiem ma swoją indywidualną misję i cel.
Organizowane przez specjalistów PR kampanie PRowskie, poprzedzające wernisaż czy premierę, mają na
celu wprowadzić publiczność w prezentowaną problematykę. Specyfika kampanii PR-owskiej zależeć będzie
Weronika Madryas
przede wszystkim od przyjętej strategii public relations,
a także realizowanego przedsięwzięcia artystycznego.
Zadanie to nie jest nadzwyczaj trudne, dopóki twórczość nie wywołuje ogromnych emocji, a co istotniejsze nie stanowi przedmiotu polemiki. Jednak zdarzają
się przedsięwzięcia artystyczne poruszające tematy
kontrowersyjne, przynależące do strefy milczenia.
Wówczas to organizująca je instytucja kultury staje się
obiektem zainteresowań podzielonego ze względu na
poglądy społeczeństwa i przedstawicieli mediów. W takiej sytuacji zadanie specjalisty public relations jest
trudne i często wykracza poza pomysły ujęte w programie PR. Najważniejsze, by instytucja kultury nie poniosła uszczerbku na wizerunku, a nawet umocniła go.
To zaś nastąpić może wyłącznie wówczas, gdy publiczność zechce, poprzez swoją obecność i uczestnictwo, przekonać się o słuszności decyzji związanej z realizacją przedsięwzięcia artystycznego.
To właśnie zadaniem specjalisty public relations jest
pomóc widzowi w procesie oswajania9 i odnajdywania
sposobu interpretacji oglądanej twórczości. Zważywszy, że we współczesnej kulturze przekraczanie tabu
stało się popularne, przed specjalistami public relations
stoją niełatwe zadania. Twórcy pragną oswoić widza
z tematami, które do tej pory były zakazane przez rodzinę, szkołę czy religię, jednocześnie sprawiając, że
owo tabu przestaje istnieć.
Ważne jest, by widz nie odniósł wrażenia manipulacji, nie tyle w obrębie samego sposobu przekazywania
wiedzy, ile jej istoty. Oswajanie oparte na fałszywej interpretacji stanowi poważne zagrożenie dla i tak słabego zainteresowania sztuką współczesną, która z natury swej jest trudna, a odkrycie jej przesłań wymaga
doświadczenia i częstego z nią obcowania.
Jak już podkreślono, proces oswajania widza z dziełem jest szczególnie skomplikowany w przypadku sztuki z obszaru tabu. Prowokacja budzi nie tylko opór ze
względu na samą odmienność poglądów, ale rodzi też
podejrzenie, że artysta usiłuje oszukać i wprowadzić
w błąd publiczność. Wielu widzów twierdzi, że prace
poruszające tematy tabu kłamią, a zawarte w nich przesłania są nieprawdziwe wobec przyjętego, zgodnego
z prawdą porządku. Dlatego specjalista public relations
musi precyzyjnie objaśnić istotę wystawy oraz zachęcić
____________
9
W przypadku utworów literackich oswojenia dokonuje się poprzez pięć płaszczyzn, vraisemblance, czyli pięć sposobów, na które
można zestawiać tekst z innym tekstem i opisywać go w tym układzie. Do płaszczyzn tych zaliczają się: prawdziwość, stereotypy kulturowe, wzorce gatunkowe, konwencja naturalności oraz parodia
i ironia. Można je również odnieść do innej twórczości niż literacka,
także artystycznej. J. Culler, Konwencja i oswojenie, [w:] M. Głowiński (red.), Znak, styl, konwencja, Warszawa 1997, s. 146-196.
Vol. 13, Nr 1, 2012
oglądających do porzucenia uprzedzeń i podjęcia indywidualnej polemiki z artystą10.
PRZYKŁADY
PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI PR
W WYBRANYCH INSTYTUCJACH KULTURY
Public realations w instytucjach kultury zostanie omówiony na przykładzie galerii sztuki współczesnej, BWA
Awangarda oraz Teatru Ad Spectatores. Obydwie organizacje należą do organizacji szczególnego ryzyka drugiego typu, czyli takich, które nie uciekają przed tematami tabu i szokują widza11.
GALERIA SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ
BWA AWANGARDA
W BWAAwangarda pokazywane są prace przede wszystkim z obszarów: klasyki sztuki współczesnej, sztuki zaangażowanej społecznie, polskiego komiksu niezależnego, europejskiej i polskiej sztuki wideo oraz fotografii. Poza tym w galerii odbywają się także: spotkania
z twórcami, teoretykami i krytykami sztuki, wykłady
i warsztaty twórcze przybliżające zjawiska krajowej
i światowej sztuki współczesnej, wydarzenia plenerowe
i koncerty.
Większość przedsięwzięć realizowanych przez BWA
dotyczy szeroko rozumianej sztuki współczesnej, niekoniecznie poruszającej tabu. Nie oznacza to jednak,
że standardowa działalność BWA nie wymaga wsparcia
programem PR. Program taki jest koniecznością dla
każdej instytucji kultury (również tej, której repertuar
zawiera wyłącznie klasykę). Jednak zdarzają się sytuacje, w których sztuka współczesna przekracza granice
tego, co powszechnie określamy, jako przyzwoitość
i wkracza w obszary, o których mówić bądź nie chcemy,
bądź po prostu nie potrafimy.
I właśnie takim kontrowersyjnym, szokującym przedsięwzięciem była wystawa prac Shadows of Humor,
której organizacja stanowiła ewidentną prowokację
i wymagała dobrej strategii PR.
WYSTAWA SHADOWS OF HUMOR
(PRZYKRA SPRAWA CZESKA WYSTAWA)12
Wystawa Shadows of Humor odbyła się w kwietniu
2006 r. w BWA Awangarda. Prezentowane prace stano-
____________
10
W. Madryas-Kowalska, Public relations w BWA Awangarda.
Analiza organizacji szczególnego ryzyka drugiego typu, Nowe Media – Nowe w Mediach, Wrocław 2007, s. 35-59.
11
W. Madryas-Kowalska, Manipulacja informacją. Public relations w organizacjach szczególnego ryzyka, Wrocław 2009.
12
Punkt został opracowany na podstawie artykułu W. MadryasKowalskiej, Public relations w BWA Awangarda...
35
wiły najobszerniejszy jak dotąd w Polsce pokaz sztuki
Czech i Słowacji.
Artyści do wyrażenia swych poglądów, zarówno osobistych, jak i społecznych, posłużyli się komizmem.
Jednak pomimo geograficznej bliskości Polski i Czech
istnieją liczne różnice w postrzeganiu rzeczywistości
i rozumieniu zachodzących w niej procesów. W przeciwieństwie do Czechów, nie potrafimy w żart obracać
tematów kontrowersyjnych, tabu lub wręcz odnoszących się do sfery sacrum. Dobór omówionych prac nie
był przypadkowy. Ukazanie różnorodności zarówno samych projektów, jak i poruszanych w nich problemów,
ma uświadomić, jak silny wpływ na odbiór wystawy ma
tabu. Warto omówić kilka przykładowych eksponatów.
Zaraz po wejściu do galerii można było zobaczyć
pracę Superstart zrealizowaną przez członków dwóch
grup: Kamera Skura (Jiří Maška, René Rohan, Martin
Červenák) i KUNST-FU (Eric Binder), która została
przygotowana jeszcze w 2003 r. na biennale w Wenecji.
Ogromna postać, ubranego w dres, akrobaty przybiera
pozę Chrystusa Ukrzyżowanego. Dla wielu rzeźba stanowi dowód na heretyckie poglądy jej realizatorów.
Dziesiątego kwietnia w gazecie „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska” ukazał się artykuł Magdy Piekarskiej
zatytułowany Bez tematów tabu. Dziennikarka napisała:
„Na wystawie „Shadows of Humour” we wrocławskim
BWA Awangarda czescy artyści śmieją się ze wszystkiego. Ekspozycja nosi podtytuł „Przykra sprawa –
czeska wystawa”. Dlaczego przykra? Bo żartować z Boga, wojny, śmierci nie jest nam tak łatwo, jak naszym
sąsiadom. Oni na podwieszonego pod sufitem Chrystusa-atletę patrzą z dystansem, nas taki widok szokuje.
Stawianie znaku równości między Męką Pańską a wysiłkiem na siłowni to przekroczenie tabu, nawet jeśli instalację wziąć w ironiczny nawias”13.
Magda Orzeł, reporterka z telewizji, skomentowała:
„Organizatorzy wystawy mówią, że nie miała być ani
obrazoburcza, ani kontrowersyjna. Innego zdania są
zwiedzający”14. Równie mocno szokowały prace Davida Černego czy Jiříego Surůvki. Pierwszy pokazał dwa
zestawy do sklejania, Adama i Ewę. Przygotowane do
wycięcia i złożenia części plastykowych modeli były
zapakowane w folię. Natomiast Jiří Surůvka, który reprezentował Czechy na biennale w Wenecji w 2001 r.,
jest znany z tego, że w swojej twórczości porusza kwestie wiary i moralności. Na wystawie przedstawił pracę
Surowy Bóg, czyli ploterowy wydruk obrazujący zmodyfikowane sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej, na któ____________
13
M. Piekarska, Bez tematów tabu, „Słowo Polskie. Gazeta Wrocławska” 2006, 10.04.
14
M. Orzeł, Kontrowersyjna wystawa w BWA, Serwis regionalny
Wrocław, 12.04.2006.
36
rym Bóg wymachuje biczem albo rzuca bomby w kolejnych dniach Stworzenia.
Aby dostać się do lewej części galerii, trzeba było
przejść po ciasno ułożonych książkach. Wśród deptanych egzemplarzy można było rozpoznać zarówno klasykę literatury polskiej, zwietrzałą propagandę, jak i poradniki komputerowe. Niepodważalna prowokacja jest
tworem Martina Zeta, rzeźbiarza. Agata Saraczyńska,
dziennikarka „Gazety Wyborczej”, napisała: „We wrocławskiej galerii BWA Awangarda znajdziemy więcej
prowokacyjnych gestów – musimy przełamać choćby
wpojony szacunek do książek, które trzeba tu podeptać.
W czasie wernisażu widzowie pomstowali, że ułożenie
dywanu z książek to działanie barbarzyńskie, faszystowskie nawet. Nie pomogło tłumaczenie, że autor wykorzystał książki przeznaczone na przemiał. Kilka osób
odeszło, nie zwiedzając galerii. […] I to właśnie pokazują nam Czesi i Słowacy – grzechu nie ma, są tylko
ograniczające nas wyobrażenia”15.
Podane przykłady stanowią bardzo ogólną prezentację zaledwie niewielkiej części prac pokazanych na wystawie, która uwieńczona została ostrą krytyką środowiska dziennikarskiego. Krytyką, której można było
uniknąć albo przynajmniej ją ograniczyć poprzez odpowiednio zaplanowaną działalność PR.
Wiadomo już, że sztuka współczesna, ze względu na
swą dwuznaczność, potrzebuje wsparcia dobrze przygotowanym, profesjonalnym programem PR. Wiele
metafor i symboli, ukazujących zawiłe przemyślenia artystów, wymaga umiejętnego odszyfrowania, co często
przysparza kłopotów nawet samym znawcom. Wystawa
Shadows of Humor udowodniła, że konieczne jest edukowanie widza w sposobach odczytywania dzieł. Dokonać tego można było przez zorganizowanie, poprzedzających wernisaż, spotkań z artystami czy kuratorem
wystawy, a także opracowanie materiałów informacyjnych. Tymczasem katalog ukazał się miesiąc po wernisażu, kiedy zainteresowanie pracami wygasło, a publiczność umocniła się w swoich poglądach.
Konsekwencją braku PR-owskich działań na rzecz
oswojenia widzów z problematyką prac było często
bezrefleksyjne odrzucenie treści zawartych w prezentowanej twórczości. Co gorsza, to dziennikarze zyskali
pierwszeństwo w kreowaniu opinii o przedsięwzięciu,
które w tym wypadku były przeważnie krytyczne.
Podstawowym problemem większości instytucji kultury jest brak specjalisty PR, którego nie da się zastąpić
niewykwalifikowanym w obszarze zarządzania informacją pracownikiem. Jednak, mimo to, w opisanej wy____________
15
A. Saraczyńska, Czeski humor we Wrocławiu, „Gazeta Wyborcza” 2006, 13.04.
Weronika Madryas
żej sytuacji, ostrej krytyki można było uniknąć, choćby
przez zlecenie przygotowania wystawy agencji PRowskiej.
TEATR AD SPECTATORES
Grupa Artystyczna Ad Spectatores pod wezwaniem
Calderona założona została w 1997 r. przez Macieja
Masztalskiego, Marka Stembalskiego, Mikołaja Michalewicza oraz Jacka Herolda.
Obecnie Ad Spectatores jest największym teatrem
prywatnym we Wrocławiu. Posiada trzy sceny: w Browarze Mieszczańskim przy ul. Hubskiej, scenę kameralną w podziemiach Dworca Głównego PKP oraz scenę
we wschodnim skrzydle tego samego dworca. Zespół
tworzą absolwenci wydziałów aktorskich z Wrocławia,
Krakowa i Łodzi, absolwenci wrocławskiej ASP, Politechniki oraz warszawskiej Akademii Teatralnej. Dyrektorem artystycznym jest Maciej Masztalski.
Nazwa Ad Spectatores oznacza „do widzów” i odzwierciedla specyfikę teatru. Maciej Masztalski podkreśla, że „w naszych realizacjach zakłócamy iluzję
czwartej ściany, jaką stanowi klasyczne okno sceny.
Przenosimy akcję spektakli pomiędzy widzów, którzy
mają być przez nią osaczeni i przeszywani. […] Naszym celem jest stworzenie fikcyjnego świata, w którym publiczność choć na chwilę mogłaby zapomnieć
o świecie rzeczywistym. Wyznawana przez nas koncepcja sztuki nie jest nowa, nie wynika także z panującej mody. Staramy się tylko oddać widowni to, co jej
należne: rozrywkę, możliwość uczestniczenia w spektaklu i dyskusji, czysty odbiór oraz przyjazne przyjęcie
w teatrze. Pod tym względem staramy się powrócić do
korzeni, kiedy teatr odwiedzali wszyscy, był on niemal
wszędzie, a potrzeba jego istnienia wynikała z potrzeb
ludzi”.
Podstawowe znaczenie dla działalności PR ma umiejscowienie scen teatru, czyli swoista zabawa przestrzenią, a także sposób realizacji spektakli. Niekonwencjonalność teatru różni się od niekonwencjonalności galerii. Dla Ad Spectatores cechą wyróżniającą teatr spośród
innych jest sama forma wystawiania przedstawień. To
właśnie oryginalność sposobu pokazywania spektaklu
przesądza o oryginalności teatru. W przypadku galerii
zaś cały nacisk położono na treści zawarte w sztuce,
a nie ich prezentację, czy zagospodarowanie przestrzeni.
Część spektakli Ad Spectaores została zagrana poza
klasyczną sceną, np.: w kursującym pociągu, na płynącym statku, czy w jeżdżących po mieście samochodach.
Już samo wyjście ze sztuką poza scenę jest odważnym
przedsięwzięciem. Natomiast przeniesienie sztuki poza
budynek teatru stanowi prowokację. Prowokacja sprzyja rozgłosowi, co z perspektywy public relations jest
Vol. 13, Nr 1, 2012
cenne. Jednak tylko wówczas, gdy popularność wiąże
się z pochwałą, zachwytem i budzi pozytywne zaciekawienie. I to właśnie wywołanie przychylnego zainteresowania jest zadaniem PR-owca pracującego w teatrze.
ZABAWA PRZESTRZENIĄ JAKO WYZWANIE
DLA SPECJALISTY PUBLIC RELATIONS
Warto poświęcić nieco uwagi na wspomnianą już zabawę przestrzenią, będącą największym dylematem specjalisty PR. Otóż żaden z budynków, w którym mieszczą się sceny, nie przypomina tradycyjnego gmachu
teatru. Wnętrza są ciasne, surowe i pozbawione wszelkich wygód, poza niezbędnymi dla widzów siedzeniami. Już samo to starcza, by zniechęcić część otoczenia do wizyty w teatrze. Dlatego działania z zakresu
public relations powinny być prowadzone w taki sposób, by z kontrowersyjnej, a wręcz, w opinii wielu, bardzo niepomyślnej lokalizacji uczynić atut.
Nie da się jednoznacznie ustalić, w jaki sposób specjalista PR ma zrealizować takie zadanie, zależy to bowiem przede wszystkim od publiczności, do której teatr
kieruje swą działalność. Pierwszym krokiem zatem jest
określenie docelowej widowni (jej wieku, statusu społecznego, poziomu wykształcenia, stylu życia itd.), co
pozwoli dobrać odpowiednie narzędzia PR. W sytuacji, w której publiczność stanowią osoby młode, można
skoncentrować się na podkreślaniu atrakcyjności płynącej z zabawy przestrzenią i udziału w przedstawieniach.
W przypadku widowni starszej należałoby raczej uwypuklić sens owej zabawy przestrzenią, uświadomić przesłanie, któremu ma ona służyć. Dokonać tego można
przez, np.: spotkania z artystami i reżyserem, wieczorki
teatralne, debaty, czy redagowanie gazetki.
Do tej pory zarząd teatru starał się zyskać przychylność publiczności przez wykorzystanie umiejscowienia
scen jako inspiracji dla treści wystawianych przedstawień. Świadoma zabawa przestrzenią sprawia, że widz
bardzo naturalnie zostaje włączony w spektakl, co wynika z jego fizycznej bliskości przy aktorach i pozornie
nieplanowanej obecności w centrum wydarzeń. Likwidacja podziału na scenę i widownię pozwala stworzyć
na czas przedstawienia swoistą wspólnotę aktorów i widzów, a tym samym umożliwić publiczności pełniejsze
przeżywanie sztuki. W trakcie spektakli Ad Spectatores teatralizacja obejmuje całą przestrzeń teatru. Rzadko
zdarza się, by widownia była zdecydowanie wyodrębniona i ani przez chwilę nie stanowiła sceny.
Nie tylko układ widowni i sceny potwierdza znaczenie przestrzeni dla teatru, ale też sama adaptacja wybranych miejsc na pole działania artystów. Za przykład
posłużyć może sztuka Rzecz o życiu. Przedstawienie
37
opowiada o wędrówce duszy. Akcja rozpoczęła się na
Przystani Zwierzynieckiej, skąd widzowie przepłynęli
statkiem Odrę do północnego nabrzeża MPWiK. Przez
całą podróż publiczność grała nienarodzone dusze, które przekraczają pierwszą rzekę piekielną Acheron, zwaną również rzeką zapomnienia, porzucając realny świat
na rzecz iluzji teatralnej.
Natomiast dworcowe wnętrza zostały wykorzystane
w sztuce Historia, w trakcie której widzowie podążają
za przewodnikiem, by poznać opowieści przypisane do
kolejnych pomieszczeń. Publiczność jest świadkiem
wydarzeń rozgrywających się w tajnym laboratorium,
zakonspirowanej drukarni masonów, sztabie wojsk pruskich podczas I wojny światowej oraz szpitalu psychiatrycznym.
Powyższe przykłady stanowią kolejny drogowskaz dla
specjalisty PR. Powiązanie treści spektaklu z miejscem,
konieczność udziału widza w spektaklu dla powodzenia
artystycznego przedsięwzięcia, powinny zostać uwypuklone i potwierdzić słuszność zabawy przestrzenią.
Niestety teatr nie posiada jednostki odpowiedzialnej
za zarządzanie informacją. Brak specjalisty PR sprawia,
że nie istnieje plan public relations, którego systematyczna realizacja mogłaby zapewnić poprawę wizerunku
i osiągnięcie celów PR-owskich. Konsekwencją tego
jest chaos w obrębie doboru narzędzi public relations.
Dotychczasowa sytuacja, w której dopuszczano poszerzanie obowiązków aktorów i dyrekcji o redagowanie materiałów dla prasy i inne przedsięwzięcia PRowskie (np. okazjonalnie organizowane konferencje
prasowe czy wywiady z reżyserem lub aktorami oraz
coroczna zabawa sylwestrowa dla widzów), może być
traktowana wyłącznie przejściowo. Rozwój teatru wymaga wprowadzenia zmian i rozbudowania struktury
organizacyjnej o dział public relations. Istnieje bowiem
niebezpieczeństwo, że przy nieumiejętnym public relations to, co dziś jest poczytywane za atut, znuży widza
i stanie się rutyną. Konieczne jest prowadzenie odpowiedniej działalności public relations, oswajanie widza
z twórczością Ad Sepctatores i przygotowanie na konfrontację ze sztuką16.
PODSUMOWANIE
Dobór opisanych w artykule instytucji kultury był przemyślany i nieprzypadkowy. Zarówno BWAAwangarda,
jak i Teatr Ad Spectaotres należą do organizacji szczególnego ryzyka drugiego typu.
____________
16
Sposób budowania wizerunku teatru został omówiony na podstawie materiałów i informacji aktualnych w minionych latach. Obecnie mogły zajść zmiany w metodach prowadzenia działalności PR.
38
Termin organizacja szczególnego ryzyka został stworzony przez autorkę artykułu, by ukazać mechanizm
funkcjonowania public relations w instytucjach kierujących się w swej działalności zasadami odmiennymi
od ogólnie przyjętych. Pod tym pojęciem rozumieć należy organizacje, które sposobem działania budzą ogólne kontrowersje. Pierwszą omawianą grupę stanowią
instytucje, które w celu zdobycia silnej pozycji na rynku naruszają bądź łamią normy etyczne. Drugą zaś te,
które nie lękają się przełamywać tabu, szokować bądź
poruszać. Warto podkreślić, że organizacje szczególnego ryzyka są charakterystyczne dla pewnych branż,
np.: przemysłu farmaceutycznego (organizacje szczególnego ryzyka pierwszego typu), kultury, rozrywki
i sztuki (organizacje szczególnego ryzyka drugiego typu).
Organizacje szczególnego ryzyka pierwszego typu,
czyli łamiące normy etyczne dążą przede wszystkim do
kamuflowania nieuczciwych poczynań. Dlatego zadaniem specjalisty PR jest ukrywanie prawdy bądź podawanie tylko częściowo prawdziwych informacji.
Inaczej natomiast wygląda model public relations dla
organizacji szczególnego ryzyka drugiego typu. Instytucje te nie łamią norm etycznych, nie posługują się
kłamstwem, ale samym przedmiotem działalności zyskują przeciwników. O ile organizacje szczególnego ryzyka pierwszego typu mogą długo i skutecznie maskować się kłamstwami, o tyle organizacje szczególnego
Weronika Madryas
ryzyka drugiego typu od początku muszą dążyć do przekonania otoczenia do siebie i zdobycia poparcia. Jednak i tutaj zdarza się, przynajmniej na samym początku,
budować wzajemną więź naciskiem i perswazją. Powoduje to, że stosowany sposób komunikowania ewoluuje między symetrią a asymetrią17.
Szczególnie w przypadku organizacji artystycznych
(galerie, teatry itd.) pokonanie niechęci otocznia jest
szczególnie istotne, od zdania publiczności bowiem zależy powodzenie bądź klęska takich instytucji. Istnieje
zatem obawa, że krytykujący mogą niekorzystnie wpłynąć na opinię publiczności neutralnej, a w najgorszym
wypadku nawet dotychczasowych zwolenników.
We współczesnych organizacjach PR powinien być
wpisany w strategię zarządzania. W czasach, gdy informacja staje się podstawowym produktem, specjaliści PR
nie mogą narzekać na brak pracy. Jednak instytucje kultury są szczególnymi organizacjami, które w żaden sposób nie mogą istnieć w izolacji od swego otoczenia. To
właśnie konieczność budowania więzi z publicznością,
a także potrzeba swoistego wtopienia się w społeczność
dowodzą znaczenia public relations w obszarze kultury.
A jeśli dodatkowo weźmiemy pod uwagę rolę PR-owca
w oswajaniu ze sztuką i tabu, to nie pozostaje nic innego, jak zadbać o to, by był w każdej instytucji kultury.
____________
17
W. Madryas-Kowalska, Manipulacja informacją…
PUBLIC RELATIONS AS A MEANS OF CULTURE INSTITUTION IMAGE CREATION
Summary
The topic of the paper is the analysis of public relations (PR) in culture institutions. The major goal of the article is
to emphasise the significance of PR activities in the process of creating an image of art-related organisations as well
as implementing the very artistic ventures. The paper is divided into two parts. The first part is devoted to the characteristics of public relations and to the justification of the necessity of carrying out such activity in culture institutions. The second part presents the case studies conducted in Awangarda Artistic Exhibition Office (BWA) and Ad
Spectatores Theatre. The selection of the organisations is purposeful because of the specificity of the artistic projects executed in those institutions. It is just the variety and multitude of the image-related problems that allow to realise the role of a PR specialist and the significance of information management.
KEYWORDS: public relations, information management, high risk organisations, modern art, taboo
Vol. 13, Nr 1, 2012
39
Piotr Jarco
Wrocław
MEDIACJE JAKO ALTERNATYWNY SPOSÓB ROZWIĄZYWANIA SPORÓW
ABSTRAKT
Artykuł porusza problematykę mediacji jako alternatywnego sposobu rozwiązywania sporów. W polskim systemie
prawnym mediacjom przypisuje się coraz większe znaczenie, określając jej ramy i cele, jakie powinny spełniać. Odnosząc się do danych Ministerstwa Sprawiedliwości w artykule zaprezentowany został stan prawny, kierunki rozwoju
i standardy pracy mediatorów.
SŁOWA KLUCZOWE: mediacje, techniki mediacyjne, rozwiązywanie sporów, ugoda
ISTOTA MEDIACJI I JEJ CECHY
Mediacja jako fenomen społeczny i szczególny rodzaj
działalności człowieka nie daje się łatwo uchwycić
w ramy definicyjne. Próby sformułowania powszechnie akceptowanej definicji mediacji napotykają rozmaite trudności1. Związane jest to ze złożonością problematyki – zarówno same techniki mediacyjne, jej
założenia, cele, jak i umocowanie w systemach prawnych są różnorodne. W długiej historii społeczeństw
wskazać można liczne przykłady stosowania metod służących rozwiązywaniu konfliktów. Jak podają źródła,
pierwsze tego typu metody rozstrzygania sporów odnajdujemy w kulturze starożytnego Egiptu (VI w. p.n.e.),
kulturze Chin czy Japonii (V w. p.n.e.). Wiele śladów
w postaci spisanych porozumień (ugody) odnajdujemy
w tradycji żydowskiej, chrześcijańskiej, buddyjskiej,
konfucjańskiej czy kulturach islamu. Świadczy to o ponadczasowej potrzebie radzenia sobie przez ludzi z problemami wynikającymi z życia w grupach. Formy i sposoby dochodzenia do konsensusu są zróżnicowane historycznie, mają także często silne powiązanie z systemami etycznymi (religijnym) danych społeczności.
Dziś mediacja definiowana jest jako alternatywny
sposób rozwiązywania sporów (Alternative Dispute Resolution, ADR). Alternatywność w tym wypadku dotyczy wyjścia poza schemat klasycznego procesu sądo____________
1
E. Gmurzyńska, R. Morek (red.), Mediacje. Teoria i praktyka,
Warszawa 2009, s. 15.
wego i ma charakter ugodowy. Mediacje zatem od klasycznego procesu sądowego bądź arbitrażu odróżnia
wiele cech. Do najistotniejszych zaliczyć należy decydowanie przez strony sporu o przebiegu procesu dochodzenia do porozumienia oraz jego wynikach końcowych (ugody). W literaturze poświęconej problematyce mediacji cechy te nie bez przyczyny wymieniane
są jako zalety w stosunku do adiudykacyjnych modeli
rozstrzygania sporów (sąd, arbitraż).
W mediacji oprócz decyzyjności stron wymienia się
także jako atut czas procedury mediacyjnej. W stosunku
do klasycznego postępowania sądowego jest on wielokrotnie krótszy. W regulacjach prawnych ustawodawca
polski sprecyzował w przypadku mediacji przedsądowych okres miesiąca jako ten, w którym strony powinny dojść do porozumienia. W określonych przypadkach (w zależności od charakteru i złożoności sprawy) czas ten może zostać wydłużony, jeśli strony sporu
bądź mediator zwróci się z wnioskiem o wydłużenie
mediacji2. Istotną zaletą mediacji w stosunku do procesu sądowego są koszty finansowe, jakie ponoszą strony. Dla mediacji są one znacznie niższe, co – jak podkreślają praktycy mediacji – często dla skonfliktowa____________
2
Stopień skomplikowania spraw związany jest również z obszarem prawa, w jakich „poruszają się strony” w mediacjach przedsądowych: mediacje w sprawach karnych, rodzinnych, prawie nieletnich, gospodarczych, cywilnych. Odrębnym zagadnieniem jest
w tym kontekście moment, od którego liczy się czas postępowania
mediacyjnego. Zob. art. 23a§ 2 k.p.k.
40
Tabela 1. Kluczowe cechy mediacji, procesu sądowego i arbitrażu
Koszty
Kryteria
Czas
Kto decyduje?
Kto kontroluje?
Zasady postępowania dowodowego
Poufność
Cel
Komunikacja stron
Problemy z jurysdykcją
Poziom satysfakcji stron
Rezultat
Czynnik napięcia
Mediacja
Sąd
Arbitraż
b. długi
długi
b. niskie
wysokie
strony
sędzia
b. krótki
strony
Piotr Jarco
prawnicy
wysokie
arbiter
prawnicy
brak
b. sformalizowane
częściowo sformalizowane
przyszłość
przeszłość
przeszłość
brak
istnieją
niekiedy istnieją
sukces/przegrana
sukces/przegrana
pełna
intensywna
duży
sukces obydwu stron
likwidacja stresu
brak
brak
b. niski
kontynuacja stresu
pełna
niewielka
niski
kontynuacja stresu
Źródło: S. Pieckowski, Mediacje w polskim systemie prawa. Mediacja w sprawach gospodarczych. Stan prawny na 1 września 2011, Warszawa 2011, s. 4.
nych stron jest kluczowym argumentem wpływającym
na decyzję o podjęciu mediacji. Innym rodzajem kosztów są te o charakterze psychologicznym. Poziom satysfakcji stron po udanym postępowaniu mediacyjnym
jest nie do przecenienia. Uzgodnienia oparte na dobrowolności, jakie zostaną wypracowane wspólnie między
stronami, mają inną rangę psychologiczną, a przekłada
się to bezpośrednio na trwałość ugody. W postępowaniu sądowym często jedna bądź obie strony czują się
nie w pełni usatysfakcjonowane zapisami określonymi
w wyroku. Proces wspólnego budowania kompromisu
podczas mediacji umożliwia stronom trwałe identyfikowanie się z zapisami zawartymi w ugodzie.
Zwraca się również uwagę na to, że zinstytucjonalizowana mediacja przyczynia się długofalowo do odciążenia systemu sądowniczego, jak również pozytywnie wpływa na kształtowanie kultury prawnej społeczeństw. Ponieważ występowanie sporów jest nieodzownym składnikiem życia społecznego, potrzebne są
kulturowo ugruntowane wzorce rozwiązywania konfliktów. Mediacja wraz z jej umocowaniem prawnym
przyczynia się do tworzenia nowych wzorców współżycia społecznego. Jak słusznie zauważa Morek3, popularyzacja mediacji odzwierciedla w kontekście dominujących wzorców rozwiązywania konfliktów tendencję do odchodzenia od paternalistycznej roli państwa i prawa. To przejście od wysoko zinstytucjonalizowanego sposobu rozwiązywania sporów do prywatnoprawnych wzorców jest procesem powiązanym ze
zmianami świadomościowymi społeczeństw postsocja____________
3
R. Morek, Mediacje w polskim systemie prawa. Mediacja w sprawach cywilnych. Stan prawny na 1 września 2011, Warszawa 2011,
s. 3.
listycznych. Nie jest bowiem przypadkowe to, że współczesna koncepcja mediacji „przychodzi do nas” z krajów anglosaskich (tradycja common law4).
We współczesnych systemach prawnych coraz częściej
zalety mediacji doceniane są przez ustawodawców, co
przekłada się na ilość regulacji w tej materii. Kategoryzując typy mediacji, należy wskazać dwa źródła wszczynania postępowań mediacyjnych. Pierwsza podstawa prowadzenia mediacji związana jest z inicjatywami prywatnymi zwanymi mediacjami pozasądowymi (kontraktowymi, umownymi). Jest to z założenia metoda rozwiązywania sporów nie związana z postępowaniem sądowym.
Jednak ustawodawca przewiduje możliwość uwzględnienia ugody mediacyjnej w przypadku, gdy spór taki
trafi do sądu. Drugi typ mediacji, nazywany sądowymi,
wynika bezpośrednio ze skierowania danej sprawy do
mediacji przez sąd. W tym wypadku mediacje są w sensie formalnym powiązane z postępowaniem sądowym.
Wniosek o skierowanie sprawy do mediacji leży zatem
po stronie sądu, ale może również być inicjatywą stron.
Kluczową cechą jest jednak to, że w obu przypadkach ma
ona charakter dobrowolny, nie przymuszony5.
____________
4
Prawo oparte na precedensie sadowym. Prawo anglosaskie – system prawa kształtowany w Anglii od XII w., a obecnie stosowany
także w Stanach Zjednoczonych i w większości państw Wspólnoty
Narodów. Szczególne znaczenie w tym systemie ma precedens sądowy i praktyka powodujące, że sędzia odgrywa decydującą rolę
w nadaniu ostatecznego kształtu normie prawnej. Zob. Encyklopedia
PW, www.encyklopedia.pwn.pl, hasło opracowane na podstawie:
K. Wojtowicz, Common Law, [w:] A. Rot (red.), Główne kultury
prawne współczesnego świata, Wrocław 1995.
5
Wyjątkiem od tej reguły jest mediacja w sporach zbiorowych.
Zgodnie z ustawą z dnia 23.05.1991 o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (DzU nr 55, poz. 236, z późn. zm.), postępowanie mediacyjne jest obligatoryjne i musi zostać przeprowadzone po impasie
Vol. 13, Nr 1, 2012
TECHNIKI MEDIACYJNE
Wielu autorów oraz praktycy mediacji twierdzą, że próby kategoryzowania technik mediacji jest jedynie dyskusją akademicką. Wybór konkretnego stylu mediacyjnego, na który decyduje się mediator, jest w praktyce
powiązany z jego kompetencjami i usposobieniem. Nie
bez znaczenia jest tu też charakter i złożoność danej
sprawy. Wymieniane w literaturze techniki mediacyjne
są więc cennym źródłem wiedzy o dostępnych możliwościach, które można stosować w pewnych okolicznościach. Czynnikami określającymi ostateczny wybór
technik są nie tylko uwarunkowania natury psychologicznej (całe tło psychologiczne sporu), lecz obszar
prawny, wielowymiarowość problemu do rozwiązania
czy nawet szerszy kontekst kulturowy. Wyodrębnienie
różnych technik mediacji ma generalnie pozytywny
wpływ na praktykę mediacyjną. Może służyć uświadomieniu sobie przez mediatorów o istnieniu różnych
podejść do rozwiązywania konfliktów czy zapobiegać
rutynie6. W dyskusji na temat efektywności wybranych
technik mediacyjnych sprawą nieistotną jest, czy mediacje są częścią systemu sądownictwa, czy mają charakter umowny. Przed omówieniem podstawowych
techniki mediacyjnych należy zaprezentować uniwersalny schemat, według którego powinien przebiegać
proces dochodzenia do porozumienia. W klasycznej
procedurze mediacyjnej wyszczególnia się pewne stałe
jej elementy7:
– Początkowe uzgodnienia pomiędzy stronami dotyczące rozpoczęcia mediacji.
– Zawarcie umowy o mediacje i ustalenie wynagrodzenia dla mediatora.
– Rozpoczęcie mediacji, wspólne określenie celu i procedur danej mediacji.
– Etap prezentowania stanowisk i opinii stron sporu.
– Etap wspólnego poszukiwania obszarów do porozumienia.
– Ustalenie hierarchii problemów (porządek dyskusji).
– Tworzenie i wspólne poszukiwanie alternatywnych
rozwiązań i propozycji.
– Osiągnięcie porozumienia (spisanie ugody).
– Przekazanie ugody do sądu8.
____________
rokowań. W tym wypadku mediacja poprzedzać ma akcje strajkowe
czy postępowanie przed kolegium arbitrażu społecznego.
6
E. Gmurzyńska, R. Morek (red.), op. cit., s. 110.
7
Proponowany schemat postępowania jest jednym z możliwych.
Kolejność i rozłożenie akcentów zależne są od charakteru sporu.
Zob. Ch. Moore, Mediacje, praktyczne strategie rozwiązywania
konfliktów, Warszawa 2009, przeł. A. Cybulko, M. Zieliński, s. 79
i n., M. Bobrowicz, Mediacje gospodarcze – jak mediować i przekonywać, Warszawa 2004, s. 18 i n.
8
W wyniku decyzji stron sporu.
41
W zależności od charakteru sporu mediatorzy posługiwać mogą się całą paletą technik mediacyjnych.
W praktyce do najczęściej wykorzystywanych typów
mediacji zalicza się dziś:
Mediacje klasyczne, których głównym założeniem
jest to, że rola mediatora ogranicza się jedynie do czuwania nad przebiegiem procesu dochodzenia do porozumienia. Zadaniem mediatora jest szczególnego rodzaju dopingowanie stron przez identyfikowanie interesów i ujawnianie potrzeb osób biorących udział w mediacji9. Stosując serie pytań i zabiegów komunikacyjnych, mediator umożliwia stronom dojście do porozumienia przy milczącym założeniu, że to właśnie oni posiadają wiedzę, doświadczenie i kompetencje do rozwiązania swoich problemów (spór jest własnością osób
mediujących ze sobą).
Mediacje ocenne nazywane są mediacjami ewaluatywnymi. Polegają na tym, że „wysłuchujący mediator” wskazuje stronom najlepsze w jego rozumieniu
warianty postąpienia w konflikcie – rozwiązania, które
przysłużą się do trwałego porozumienia10. W tym modelu mediacji mediator wychodzi poza samo kontrolowanie przebiegu rozmów i może pomagać w ocenie
prawnej formułowanych rozwiązań czy proponować
określone alternatywy. W zależności od specyfiki sprawy (złożoności prawnej i psychologicznej, osobowości
uczestników) istnieje tu większe bądź mniejsze niebezpieczeństwo naruszenia zasady neutralności przez faworyzowanie jednej ze stron. Choć ten typ mediowania może przyczyniać się do szybszego, efektywniejszego rozwiązania konfliktu, mediator powinien upewnić się, że uczestnicy mediacji oczekują i zgadzają się
na formę ocenną.
Mediacje oparte na interesach stron nazywane są
w literaturze mediacjami integrującymi. W tym modelu
mediatorzy odgrywają aktywniejszą rolę w kreowaniu
ostatecznej ugody, a także w kontrolowaniu procesu
mediacji, ustalaniu jej zasad, kwestii do dyskusji czy
przebiegu rozmów między stronami. Ponadto zachęcają
strony do dyskusji na temat tych obszarów, które są negocjowane, a pozostawienia z boku tych, których nie
można rozwiązać11. Sprowadza się to w konsekwencji
do zabiegów polegających na oddzielaniu skonflikto____________
9
W literaturze mediacje klasyczne nazywane są często facylitatywnymi. Na gruncie socjologii i psychologii społecznej pojęcie facylitacji społecznej (social facylitation) jest niczym innym jak pewnego rodzaju dopingiem społecznym: napięcie wynikające z obecności osób innych i możliwości oceny naszego działania, czego rezultatem jest lepsze wykonywanie zadań. Zob. E. Aronson, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1994, s. 667.
10
J. Śliwa (dyr. Krajowego Centrum Mediacji), Mediacje klasyczne i inne metody mediacyjne, www.mediacje.pl/2011.12.07.
11
E. Gmurzyńska, R. Morek (red.), op. cit., s. 116.
42
wanych stron od przedmiotu sprawy, koncentrując się
na interesach oraz ich łączeniu przez kreatywne proponowanie dalszych rozwiązań. W konsekwencji prowadzić ma to do zażegnania konfliktu.
Mediacje transformatywne. Ich celem jest przebudowanie niekorzystnej relacji między stronami, będącej
faktyczną przyczyną konfliktu. Takie podejście do mediacji wymaga od mediatora postawy odmiennej niż
w mediacjach ewaluatywnych. W tym rozumieniu transformacja, jaka ma się dokonać, dotyczy przemiany
w warstwie emocjonalnej, wspólnego wzmocnienia psychologicznego stron i wypracowania nowych sposobów
komunikowania się. W konsekwencji pomóc ma to osobom skonfliktowanym lepiej zrozumieć własne motywacje i wypracować porozumienie.
Mediacje narratywne związane z warstwą semantyczną. Język, który jest typowy dla danej relacji, może
być bezpośrednią przyczyną nieporozumień. Wyjście
poza, czy też odrzucenie obecnych schematów komunikacyjnych generujących złe emocje jest podstawowym zadaniem mediatora w tej strategii mediacyjnej.
Często bowiem ta sama historia (np. konkretne zdarzenie, zachowanie, fakt ze wspólnego życia) opowiedziana odmiennym językiem może spowodować, że
strony sporu zaczną postrzegać konflikt jako coś zewnętrznego względem nich, lepiej rozumiejąc własne
emocje, motywy i postawy. Pozwala to w rezultacie
stworzyć nową narrację i alternatywny opis sporu, który
jest przedmiotem mediacji.
Preferowane przez praktyków techniki mediacyjne
związane są zatem nie tylko z charakterem sporu, lecz
również z predyspozycjami osobowościowymi mediatora. W rzeczywistości skuteczność zaprezentowanych
strategii mediacyjnych zależy od umiejętnego stosowania tych narzędzi w realnych sytuacjach. Takie cechy, jak dar komunikowania się, umiejętność wzbudzania zaufania i szeroko definiowana inteligencja
emocjonalna mediatora są kluczowymi kompetencjami
zawodowymi. Równie istotną cechą charakteryzującą
ten zawód powinna być określona postawa etyczna.
ETYKA PRACY MEDIATORÓW
Kodeks etyczny mediatorów polskich jest ściśle powiązany ze Standardami prowadzenia mediacji i postępowania mediatora ogłoszonymi w czerwcu 2006 r.12 Jest
naturalnym rozwinięciem i uzupełnieniem Standardów
o wymiar etyczny wykonywanej pracy. Źródłem mocy
____________
12
Społeczna Rada do spraw Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości. Standardy prowadzenia mediacji i postępowania mediatora uchwalone
przez Radę w dniu 26 czerwca 2006, www.ms.gov.pl/2011.12.02.
Piotr Jarco
Kodeksu są wartości etyczne leżące u podstaw tego zawodu. Mediatorzy przede wszystkim pomagają stronom rozwiązać konflikt, nie stosując żadnej formy przymusu ani manipulacji13. Do 12 zasad wymienionego
Kodeksu wpisane zostały następujące cechy mediatora
i procesu mediacji:
– Mediator powinien prowadzić postępowanie mediacyjne według zasady samodzielności i autonomii stron konfliktu.
– Mediator powinien w swym postępowaniu kierować się przede wszystkim dobrem i interesami
stron.
– Mediator powinien dbać o zapewnienie dobrowolności udziału stron w postępowaniu mediacyjnym.
– Mediator powinien tak postępować, aby wszystkie
strony sporu znały i rozumiały istotę procesu mediacji, rolę mediatora i warunki ewentualnego porozumienia.
– Mediator nie powinien podejmować się pomocy
w rozwiązaniu konfliktu, gdy nie ma pełnego przekonania o swoich kompetencjach, które pozwolą
mu prowadzić postępowanie rzetelnie.
– Mediator nie powinien prowadzić postępowania
mediacyjnego, jeśli nie jest w stanie zachować bezstronności lub usunąć wątpliwości, co do swojej bezstronności.
– Mediator powinien zachowywać poufność postępowania mediacyjnego, zarówno przed jego rozpoczęciem, w trakcie, jak i po jego zakończeniu.
– Mediator powinien unikać konfliktu interesów ze
stronami i bezzwłocznie rozwiewać wszelkie wątpliwości co do tej kwestii.
– Mediator nie powinien przyjmować żadnych korzyści od stron z wyjątkiem uzgodnionego wynagrodzenia. Nie powinien też czerpać korzyści z kierowania stron do innych specjalistów.
– Mediator w swojej działalności informacyjnej i marketingowej nie powinien wprowadzać w błąd stron
i opinii publicznej co do swoich kwalifikacji, kompetencji, doświadczenia, zakresu usług i opłat.
– Mediator powinien dostarczać stronom jasnych
i jednoznacznych informacji co do swojego wynagrodzenia i wszelkich kosztów związanych z postępowaniem, w którym uczestniczą.
– Mediator powinien pogłębiać swoje kompetencje
zawodowe w celu jak najlepszego służenia uczestnikom mediacji14.
____________
13
Kodeks etyczny mediatorów polskich uchwalony przez Społeczną Radę ds. Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów
i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości, maj 2008, www.ms.gov.
pl/2011.12.05.
14
Ibidem.
Vol. 13, Nr 1, 2012
której jednym z celów jest budowanie zaufania i trwała
zgoda.
Bezstronność pojmuje się jako postawę niepreferującą żadnej ze stron. W przeciwnym razie uniemożliwiałaby to dochodzenie do porozumienia, gdyż mediator
z założenia ma być jedynie „opiekunem konfliktu”.
Jeśli pojawiają się wątpliwości związane z bezstronnością mediatora, strony mogą i powinny odstąpić od
mediacji. W praktyce mediacyjnej zaleca się również
uświadomienie uczestnikom sporu, by nie bali się wprost
artykułować ewentualnych wątpliwości związanych
z postrzeganiem bezstronności samego mediatora.
Na tle prawnoporównawczym wymagania wobec mediatorów w polskim kodeksie postępowania cywilnego
są wyjątkowo liberalne. Zgodnie z art. 183²§ 1 k.p.c.
mediatorem może być każda osoba fizyczna, jeśli ma
pełną zdolność do czynności prawnych i korzysta
w pełni z praw publicznych15. Przy tak ogólnych wymogach określenie etycznych standardów pracy mediatorów leży nie tylko w interesie osób korzystających
z mediacji, lecz samych mediatorów i ośrodków mediacyjnych. Na szczególną uwagę zasługują więc takie
postawy mediatora jak poufność i bezstronność.
Przez poufność rozumie się w szczególności zachowanie w tajemnicy wszelkich informacji ujawnionych
podczas postępowania mediacyjnego16. Tym samym
mediator nie może być bez zgody wszystkich stron
sporu świadkiem w postępowaniu sądowym, gdyby ten
przeniósł się na salę sądową. Polski ustawodawca
określa zakres poufności w odniesieniu do propozycji
ustępstw, szczegółowych propozycji zawarcia ugody,
jakie pojawiły się na posiedzeniach mediacyjnych czy
innych oświadczeń stron. Poufność jest kluczową cechą
mediacji, podlegającą regulacjom prawnym. Została też
określona w standardach etycznych tego zawodu, dlatego odstąpienie od niej podważałoby istotę mediacji,
Tabela 2. Postępowania mediacyjne w latach 1998-2010
Rok
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Sprawy
karne
liczba
10
366
771
786
1021
1858
3569
4440
5052
4178
3891
3714
2541
% U*
70
63,4
62,3
60
58,5
59,6
59,5
62
60,6
65,9
65,6
67,4
89,5
Sprawy
nieletnich sprawców
czynów karalnych
liczba
–
–
–
–
40
60
254
343
366
325
261
293
348
%U
–
–
–
–
b.d.
b.d.
86,6
81,9
81,4
84,7
85,4
87,4
75
PRZYSZŁOŚĆ MEDIACJI
Statystyki prowadzone przez ministerstwo sprawiedliwości wskazują na rosnące zainteresowanie praktykami
mediacyjnymi. Tendencja ta nie jest specyficzna dla
Polski, lecz dotyczy wielu krajów Unii Europejskiej.
Rosnąca świadomość prawna obywateli sprzyja powszechnemu zainteresowaniu tą metodą rozwiązywania sporów17. Skalę zainteresowania postępowaniem
mediacyjnym w różnych typach spraw prezentuje tabela 2.
Sprawy
cywilne
liczba
–
–
–
–
–
–
–
–
1412
1399
1455
1842
2196
43
% UP**
–
–
–
–
–
–
–
–
***
Sprawy
z zakresu
prawa pracy
liczba
–
–
–
–
–
–
–
–
33
74
107
252
195
% UP
–
–
–
–
–
–
–
–
15,2
10,8
6,5
8,7
13,3
Sprawy
rodzinne
liczba
–
–
–
–
–
–
–
–
270
326
427
716
1092
%U
–
–
–
–
–
–
–
–
47
47,5
50,5
47,5
40,2
Sprawy
gospodarcze
liczba
–
–
–
–
–
–
–
–
256
258
210
540
848
% UP
–
–
–
–
–
–
–
–
****
b.d. – brak danych; *U – zawarto ugodę; **UP – umorzono postępowanie sądowe.
*** Sprawy cywilne, w tym w sądach rejonowych: 2006 r. – 359 (umorzono 17,2%); 2007 r. – 378 (umorzono 19,3%); 2008 r. – 394
(umorzono 16,5%); 2009 r. – 493 (umorzono 12,8%); 2010 r. – 661 (umorzono 15,3%). W sądach okręgowych: 2006 r. – 1053 (umorzono
2,4%); 2007 r. – 1021 (umorzono 3,7%); 2008 r. – 1061 (umorzono 5%); 2009 r. – 1349 (umorzono 2%); 2010 r. – 1535 (umorzono 3,1%).
**** Sprawy gospodarcze, w tym w sądach rejonowych: 2006 r. – 140 (umorzono 20%); 2007 r. – 157 (umorzono 25,5%); 2008 r. – 133 (umorzono 27%); 2009 r. – 339 (umorzono 17,3%); 2010 r. – 656 (umorzono 21,6%). W sądach okręgowych: 2006 r. – 116 (umorzono 19,8%);
2007 r. – 101 (umorzono 23,8%); 2008 r. – 77 (umorzono 9%); 2009 r. – 141 (umorzono 20,6%); 2010 r. – 192 (umorzono 14,1%).
Źródło: oprac. własne na podstawie danych ministerstwa sprawiedliwości, www.ms.gov.pl. 2011.12.05.
____________
17
Mediatorzy zawodowi wskazują oprócz barier świadomościo____________
15
wych obywateli w podejściu do mediacji, również negatywne postawy
R. Morek, op. cit., s. 11.
16
części sędziów polskiego wymiaru sprawiedliwości. Problematyka ta
Art. 1834§ 2 k.p.c. Warto zauważyć, że poufność dotyczy rówwymaga jednak pogłębionych badań w ramach socjologii prawa.
nież stron biorących udział w mediacji.
44
Obecnie w Unii Europejskiej oraz Polsce prowadzonych jest wiele działań informacyjnych ukierunkowanych na propagowanie mediacji18. Rosnące zainteresowanie mediacją przejawia się także w liczbie publikacji i konferencji naukowych poświęconych tej problematyce. Polskie przedsiębiorstwa coraz częściej włączają mediacje do stałej praktyki biznesowej. Wzorem
rozwiązań amerykańskich tworzone są stanowiska mediatora klienta. U podstaw tych działań leży potrzeba
efektywnego rozwiązywania sporów konsumenckich
(czas i koszty finansowe), a także satysfakcja klienta
(wizerunek przedsiębiorstwa). Na szczególną uwagę
zasługuje zyskująca na popularności mediacja online –
ODR (od ang. Online Dispute Resolution – metody on-
____________
18
Wymienić można wiele inicjatyw w przestrzeni publicznej promujących mediacje. Upowszechnianie mediacji i innych metod ADR
jest jednym z priorytetowych zadań ministerstwa sprawiedliwości.
Zadania z tego zakresu zostały także wpisane do strategii „Sprawne
Państwo” oraz zaliczone do programu „Skuteczny wymiar sprawiedliwości – działania Ministerstwa Sprawiedliwości na 500 dni”
ogłoszonego 9 sierpnia 2010 r. Zob. http://ms.gov.pl/pl/dzialalnosc
/mediacje,2011.12.05.
Piotr Jarco
line rozwiązywania sporów). Choć wielu praktyków
stosujących klasyczne techniki mediacyjne krytykuje
ODR, jej niektóre cechy bez wątpienia wpływają na
upowszechnianie się tego typu rozwiązań19.
Dla przyszłości mediacji nie bez znaczenia jest też
system profesjonalnego kształcenia mediatorów. Problematyka alternatywnych metod radzenia sobie ze sporami znajduje dziś swoje miejsce na wielu kierunkach
studiów wydziałów nauk społecznych. Umiejętności
efektywnego rozwiązywania konfliktów są bowiem
ważne nie tylko z punktu widzenia życia prywatnego,
ale stają się cenioną kompetencją zawodową.
____________
19
Mediacja online jest procesem bardziej elastycznym niż mediacja tradycyjna. W szczególności pozwala na dostosowanie rozwiązań do szczególnych wymogów stron, zapewnia większą elastyczność i szybkość podejmowania decyzji. Jest ona praktycznie
jedynym rozwiązaniem dla osób, które nie mogą sobie pozwolić na
odbywanie długich, kosztownych podróży, zwłaszcza gdy wartość
przedmiotu sporu jest nieproporcjonalna w stosunku do kosztów
udziału w tradycyjnej mediacji. Zob. M. Wasylkowska-Michór, Elektroniczna mediacja – mit czy rozwiązanie na przyszłość?, http://na
wokandzie.ms.gov.pl, 2011.12.20.
MEDIATION AS AN ALTERNATIVE METHOD OF THE RESOLUTION OF CONTESTATIONS
Summary
The article addresses the issue of mediation as an alternative means of dispute resolution. In the Polish legal system,
mediation is taken to be more important, defining its scope and objectives to be met. Referring to the Ministry of Justice, the author of the article presents the legal status, trends and labour standards of mediators.
KEYWORDS: mediation, mediation techniques, dispute resolution, conciliation
Vol. 13, Nr 1, 2012
45
Wrocław
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona
Legnica
MEDIACJA OFIARA–SPRAWCA.
SPOSÓB NA LĘK, AGRESJĘ, PRZEMOC
ABSTRAKT
W filozofii sprawiedliwości naprawczej głównymi podmiotami są poszkodowani i sprawcy oraz ich rodziny i społeczności, a nie państwo. Proces naprawczy nakierowany jest na każdą z osób – uczestników sytuacji, w której dokonano
przestępstwa, łącznie ze sprawcą i ofiarą. Mediacja oparta na sprawiedliwości naprawczej daje szansę naprawy sytuacji wszystkim podmiotom, a w jej wyniku mogą uzyskać korzyści: pokrzywdzony, sprawca, społeczeństwo i wymiar sprawiedliwości, w bezpiecznych warunkach. Znakomicie mediacja sprawdza się wśród dzieci i młodzieży.
Dzięki wprowadzeniu mediacji do szkół, uczniowie i nauczyciele mogą rozmawiać o przyczynach kłótni, o jej skutkach dla nich, o tym, jak powinna wyglądać rekompensata. Bezpośrednia konfrontacja sprawcy z własnym czynem
oraz potępienie go bez jednoczesnego odrzucenia i ganienia samej osoby prowadzą do prawdziwego zrozumienia
własnych czynów i przejęcia za nie odpowiedzialności.
SŁOWA KLUCZOWE: mediacja, ofiara, sprawca, agresja, sprawiedliwość naprawcza, szkoła
IDEA SPRAWIEDLIWOŚCI NAPRAWCZEJ
Światopogląd głoszący, że wszyscy ludzie na skutek
powiązań między sobą i swoich złych oraz dobrych
uczynków mają wpływ na innych, jest podstawą sprawiedliwości naprawczej, która obejmuje cały wachlarz
ludzkich uczuć, m.in.: współczucie, przebaczenie, uzdrowienie, pojednanie, litość, ale też zastosowanie koniecznych sankcji.
W filozofii sprawiedliwości naprawczej przestępstwo
traktowane jest jako czyn człowieka przeciwko człowiekowi, a nie jako zło wyrządzone państwu. Dlatego
głównymi podmiotami w systemie sprawiedliwości naprawczej są poszkodowani i sprawcy oraz ich rodziny
i społeczności, uznaje się w niej prawo do człowieczeństwa zarówno ofiary, jak i przestępcy. Proces naprawczy nakierowany jest na każdą z osób – uczestników sytuacji, w której dokonano przestępstwa, łącznie
ze sprawcą i poszkodowanym. Szuka się także rozwiązań dających możliwość naprawienia zła, stawiając pytanie: „jak naprawimy szkody, spowodowane tym uczynkiem?”, a nie, jak w klasycznym postępowaniu opartym na sprawiedliwości retrybutywnej, „jak ukarzemy
przestępcę?”. Oba rodzaje sprawiedliwości prezentują
dwa diametralnie odmienne punkty widzenia, dwa różne podejścia filozoficzne1.
Podstawowym podejściem w idei sprawiedliwości
naprawczej jest chęć współpracy obu stron zdarzenia,
w której sprawca musi uznać swoją odpowiedzialność
za popełniony czyn i wyrazić skruchę, odkryć powód
przestępstwa, naprawić szkodę i dać możliwą gwarancję poprawy zachowania w przyszłości, a ofiara
powinna dostrzec, że chęć ukarania sprawcy pogłębia
jej poczucie krzywdy, więc powinna rozpoznać swoje
prawdziwe uczucia i szukać wsparcia pomagającego
w uzdrowieniu. To wsparcie może dać społeczność,
wskazując na przykład mediatorów, pomagając nawiązać stronom zdarzenia współpracę w celu osiągnięcia porozumienia i naprawienia krzywdy. Z tego
procesu nikt nie jest wykluczony, każdy jest wysłuchany.
Reasumując: proces naprawczy jest zdecydowanie
korzystniejszy od systemu karzącego i ma wiele zalet,
ponieważ:
− sprawiedliwość naprawcza jest pierwotna w stosunku do retrybutywnej, ma korzenie w tradycjach,
____________
1
J. Consedine, Sprawiedliwość naprawcza, Warszawa 2004.
46
MEDIACJA OFIARA–SPRAWCA. SPOSÓB NA LĘK, AGRESJĘ, PRZEMOC
rdzennej kulturze wielu krajów i narodów, które nadal ją pragną praktykować;
− sprawiedliwość naprawcza umieszcza w centrum
uwagi sądu ofiary, które w obecnym systemie retrybutywnym znajdują się bądź na dalekim planie,
bądź w ogóle nie są zauważane; tymczasem w tym
systemie zaspokajane są ich potrzeby wyrażenia
swoich uczuć, naprawienia szkody, doznania sprawiedliwości;
− sprawiedliwość naprawcza zapewnia uzdrowienie
wszystkim dotkniętym przestępstwem, gdy otrzymują przebaczenie zarówno sprawca, jak i ofiara
(potrzebujący go) i następuje przerwanie cyklu przemocy, opartego na zemście i karze;
− sprawiedliwość naprawcza składa odpowiedzialność za przestępstwo na sprawców, obciążając ich
wstydem i żalem po zetknięciu się z rzeczywistością swojego postępowania, dając im szansę pozytywnej zmiany.
W polskim prawie karnym istnieją instytucje oparte
na idei sprawiedliwości naprawczej. Należą do nich
m.in.: karnoprawny obowiązek naprawienia szkody
jako środek karny i jako warunek probacyjny, czynny
żal i mediacja2. Wśród nich mediacja stanowi szczególnie użyteczną i pożądaną metodę, urzeczywistniającą tę ideę3.
W prawie polskim nie funkcjonuje jedna definicja
mediacji, w zależności od rodzaju spraw przyjmuje ona
różną postać. Na przykład w treści ulotki (Centrum Mediacji TRIALOG w Legnicy) zamieszczona jest jej definicja ogólna: „mediacja jest pozasądową metodą rozstrzygania sporów, jest procesem, w którym strony konfliktu decydują same za siebie i wspólnie wypracowują
własne, najkorzystniejsze dla nich rozwiązanie problemu. Nad przebiegiem procesu czuwa mediator, który
jako osoba bezstronna i neutralna wspomaga komunikację i działania stron zmierzające do osiągnięcia porozumienia, rozwiązania konfliktu i opracowania ugody”.
W dokumentach o randze wyższej niż ulotka zawarte
są definicje, cechy i zasady mediacji. I tak w rekomendacji Rady Europy zostały określone podstawowe zasady
mediacji, które muszą być bezwzględnie przestrzegane:
− dobrowolność (nikt nie ma prawa przymuszać kogokolwiek do przystąpienia do mediacji),
− bezstronność (mediator nie staje po żadnej ze stron),
− neutralność (mediator nie narzuca stronom żadnych
rozwiązań),
____________
2
M. Płatek, Teoria sprawiedliwości naprawczej, [w:] M. Płatek, M. Fajst (red.), Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, Warszawa 2005.
3
A. Murzynowski, Rola mediacji w osiąganiu sprawiedliwości
w procesie karnym, [w:] ibidem.
− poufność (mediator ujawnia tylko te informacje, na
które uzyska zgodę stron i wynikające z przepisów),
− akceptowalność (strony wyrażają zgodę na osobę
mediatora i reguły mediacji).
Te ogólne zasady są doprecyzowywane ze względu
na rodzaj spraw, kierowanych do mediacji. Wśród nich
szczególną rolę odgrywa mediacja karna, znajdująca się
wśród innych instytucji służących kompensacji.
MEDIACJE KARNE
W sprawach karnych mediacja ma na celu uwzględnić
chronione prawem interesy ofiary, która nie musi ograniczać swoich żądań co do wartości i formy zadośćuczynienia, a sprawca nie musi się na nie zgodzić. Nie
musi on także przyznać się do winy. Natomiast dla powstania procesu mediacji przyznać musi, że określone
fakty miały miejsce; wówczas prowadzi ją poza sądem
bezstronny i bezinteresowny w sporze mediator. Spór
oddany jest w ręce zainteresowanych stron, które mają
szansę swobodnego wypowiedzenia w ważnych dla siebie kwestiach i wspólnego znalezienia satysfakcjonującego rozwiązania4. Należy podkreślić, że mediacja nie
ma na celu uniknięcia odpowiedzialności przed prawem; sprawca musi ponieść konsekwencje prawne
swojego czynu.
Mediację podejmuje się na wniosek sądu, prokuratora lub policji albo na wniosek stron za zgodą sądu.
Mediacja uregulowana jest w polskim kodeksie karnym
i kodeksie postępowania karnego od 1997 r.
Mediacja oparta na sprawiedliwości naprawczej daje
szansę naprawy sytuacji wszystkim podmiotom, a w jej
wyniku mogą uzyskać korzyści: pokrzywdzony, sprawca,
społeczeństwo i wymiar sprawiedliwości. Szczególne
znaczenie w kontekście problematyki edukacji dla bezpieczeństwa ma ona dla trzech pierwszych uczestników.
I tak pokrzywdzony, czyli inaczej ofiara, staje się
podmiotem konfliktu i partnerem w dyskusji oraz adwokatem we własnej sprawie; ma przywrócone poczucie godności i zaspokojoną potrzebę szacunku; jest wysłuchiwana i usłyszana; znając najlepiej rozwiązanie
swojego problemu, skutecznie do niego dąży; ma poczucie sprawiedliwości, bo bierze udział we własnej
sprawie; nie jest poddawana także wtórnej wiktymizacji. Ale nade wszystko pokrzywdzony zyskuje ogromne
korzyści psychologiczne:
− ma satysfakcję moralną i psychiczną z własnego
aktywnego udziału w procesie karnym,
– poznaje motywy działania sprawcy i własną rolę
jako cel ataku przestępcy,
____________
4
M. Płatek, op. cit., s. 18-19.
Vol. 13, Nr 1, 2012
− może odreagować negatywne emocje wywołane
przestępstwem, w tym tak destrukcyjne jak gniew,
nienawiść i lęk,
− może pozbyć się lęku przed sprawcą czynu i podobnymi sytuacjami w przyszłości,
− uświadomić mu szkodę i jej rozmiary oraz swoje
przeżycia,
− wreszcie przedstawić swoje oczekiwania odnoszące
się do zadośćuczynienia materialnego i moralnego
oraz decydować o satysfakcjonującej go ich formie.
Oznacza to, że w bezpiecznych warunkach, sprzyjających dobrej komunikacji, negocjacjom i odreagowywaniu emocji oraz uzyskaniu szybkiego naprawienia
szkody (zadośćuczynienia), pokrzywdzony przestaje
być anonimowy i staje się ważnym podmiotem w sprawie. I może usłyszeć „przepraszam” ze strony sprawcy5.
Inne korzyści dzięki mediacji uzyskuje sprawca.
Przede wszystkim ma możliwość zrozumienia, że uczynił krzywdę i zło konkretnej osobie, co wymaga zadośćuczynienia; ale także wiele innych:
− szansę wyrażenia żalu z powodu wyrządzonej
krzywdy,
− zrozumienie konsekwencji swego czynu, przedstawienie ofierze własnych pobudek działania,
− wyrażenie gotowości zadośćuczynienia,
− uczestniczenia w próbie pojednania z ofiarą,
– zawarcia ugody z ofiarą i naprawienia szkody.
Może także uniknąć stygmatyzacji (uniknąć surowszej kary orzeczonej przez sąd) i otrzymać szansę powrotu do normalności.
Szczególną rolę ma do odegrania mediacja w postępowaniu z nieletnimi. Wprowadzono ją do ustawy nowelą z dnia 15 września 2000 r. jako zasadę (DzU.
z 2000 r. nr 91, poz. 1010)6.
ZNACZENIE MEDIACJI
W SPRAWACH NIELETNICH
Gdy osoba pokrzywdzona doznała jakiejś straty bądź
została w inny sposób skrzywdzona przez nieletniego
sprawcę, sąd rodzinny może, z inicjatywy lub za zgodą
pokrzywdzonego i nieletniego, skierować sprawę do
mediacji.
W postępowaniu mediacyjnym zwraca się uwagę na
konieczność uwzględnienia interesów i potrzeb (materialnych, emocjonalnych i moralnych) pokrzywdzonego, poprzez zadośćuczynienie przez nieletniego
sprawcę za wyrządzone krzywdy i szkody. W mediacji
najważniejszy jest proces, jaki zachodzi między ofiarą
____________
5
A. Rękas, Mediacja w polskim prawie karnym, Warszawa 2004.
6
W. Klaus, Sprawiedliwość naprawcza dla nieletnich w Polsce,
[w:] M. Płatek, M Fajst (red.), op. cit.
47
a nieletnim sprawcą, który prowadzi do przywrócenia
naruszonych więzi społecznych. Nieletniemu w posiedzeniach mediacyjnych towarzyszą rodzice lub opiekun prawny, a jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni
także jego rodzice lub opiekun.
Mediacja w sprawach nieletnich ma na celu m.in.: pojednanie pomiędzy nieletnim sprawcą a pokrzywdzonym, zadośćuczynienie lub naprawienie szkody wyrządzonej przez sprawcę, realizowane w różnych formach, np.: zwrotu kosztów poniesionych przez pokrzywdzonego z powodu wyrządzonej mu szkody, pracy
na rzecz społeczności lokalnej, instytucji charytatywnej, nieodpłatnej pracy na rzecz pokrzywdzonego, przeproszenia czy wyrażenia skruchy przez sprawcę, zrozumienia przez sprawcę, jaką szkodę i krzywdę wyrządził pokrzywdzonemu oraz przyjęcia odpowiedzialności za popełnione czyny.
Mediacja w sprawie dotyczącej nieletniego ma niewątpliwie bardzo poważny aspekt wychowawczy, który
może spowodować pozytywne zmiany w osobowości
nieletniego i być czynnikiem resocjalizacyjnym. Istnieje szansa, że w trakcie mediacji osoba pokrzywdzona przestanie być dla nieletniego osobą anonimową,
do której miał stosunek obojętny, a stanie się osobą rzeczywistą, która wskutek działań nieletniego doznała
cierpienia lub szkody. Następstwem tego może być pojawienie się u nieletniego poczucia odpowiedzialności
za swoje czyny, pełniejszego zrozumienia ich konsekwencji oraz potrzeby zadośćuczynienia.
Stosowanie mediacji ma szczególne znaczenie dla
niepełnoletnich i młodych osób, które po raz pierwszy
w życiu popełniły czyn karalny, bo unikają w ten sposób stygmatyzacji. Niezaprzeczalne zalety mediacji
stały się powodem wprowadzenia do szkół tzw. mediacji szkolnych.
MEDIACJE SZKOLNE I RÓWIEŚNICZE
Na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku
mediację do szkół wprowadzili Amerykanie, opierając
się na o idei sprawiedliwości naprawczej, jako program
treningowy dla uczniów i nauczycieli, który miał zredukować zależność od rywalizacji i przemocy.
Polska szkoła także nie jest wolna od przemocy. Coraz częściej staje się miejscem rywalizacji, gdzie sukcesy i niepowodzenia szkolne wywołują wiele negatywnych uczuć, takich jak: zazdrość, chęć zemsty, odwetu, niechęć do drugiej osoby. Powoduje to wrogie zachowania dzieci wobec siebie; dochodzi do kłótni, obmowy, wyśmiewania, złośliwości, wymuszania pieniędzy, niszczenia cudzej własności, obrażeń cielesnych,
wymuszeń, znęcania się psychicznego. Konflikty ucz-
48
MEDIACJA OFIARA–SPRAWCA. SPOSÓB NA LĘK, AGRESJĘ, PRZEMOC
niowskie rozwiązywane są z wykorzystaniem przemocy.
Dzięki wprowadzeniu mediacji do szkół, uczniowie
i nauczyciele mogą rozmawiać o przyczynach kłótni,
o jej skutkach dla nich, o tym, jak powinna wyglądać
rekompensata oraz jak skłócone osoby mogą zachowywać się w przyszłości w tej sytuacji w inny sposób.
Podczas gdy strach przed karą nie powstrzyma agresywnego ucznia, bezpośrednia konfrontacja z własnym
czynem oraz potępienie go bez jednoczesnego odrzucenia i ganienia samej osoby, prowadzą do prawdziwego zrozumienia własnych czynów i przejęcia za nie
odpowiedzialności7.
Odmianą szczególną mediacji szkolnej jest mediacja
uczniowska, w której uczeń – młodzieżowy mediator
wspiera proces osiągania korzystnego dla stron porozumienia przez stworzenie warunków do wzajemnego
wysłuchania się, koncentrowania na obopólnych potrzebach i interesach oraz wspólnym poszukiwaniu
konstruktywnych rozwiązań. Mediacja przydatna jest
w rozwiązywaniu takich konfliktów, jak: poniżanie,
wyśmiewanie, przezywanie, bójki, drobne kradzieże,
niszczenie przedmiotów szkolnych lub należących do
kolegów, naruszanie nietykalności cielesnej: uderzenie
w twarz, kopanie, poszturchiwanie, popychanie. Taka
forma agresywnego zachowania jest charakterystyczna
szczególnie dla uczniów młodszych.
Mediacja w szkole uczy zrozumieć własne czyny, ponosić za nie odpowiedzialność, uwrażliwiać na uczucia
i prawa drugiego człowieka, uaktywniać społeczność
szkolną. Każda ze stron musi sama zmierzyć się z problemem, co jest istotne z wychowawczego punktu widzenia. Właściwie przeprowadzona mediacja w wypadku mediacji rówieśniczych pozwala w większości
przypadków łatwiej wypracować porozumienie, ponieważ dzieci nie gniewają się na siebie długo i godzą
chętniej niż dorośli, czując silny dyskomfort z powodu
sporu8.
Potrzebę wprowadzania nowej kultury rozwiązywania sporów do szkół ukazują wybrane aspekty badań
przeprowadzonych w latach 2003-2005 w ramach projektu zatytułowanego „Negocjacje jako forma komunikacji”, w których realizacji uczestniczyli studenci należący do Koła Naukowego „Negocjator” przy PWSZ
im. Witelona w Legnicy.
Projekt składał się z dwóch części, pierwsza z nich
nosiła nazwę „Sposoby rozwiązywania konfliktów przez
____________
7
D. Hauk, Łagodzenie konfliktów w szkole i w pracy z młodzieżą,
Kielce 2004, s. 12.
8
M.J. Zajączkowska, auczyciel jako mediator w sporach
uczniowskich, [w:] M.J. Zajączkowska (red.), Społeczne problemy
pedagogiki i psychologii, „Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej
Szkoły Zawodowej im. Witelona” 2007, nr 2, s. 57.
uczniów jako szczególny rodzaj komunikacji społecznej w środowisku szkolnym – znaczenie negocjacji
i mediacji”, druga natomiast – „Rozwiązywanie konfliktów przez nauczycieli jako szczególny rodzaj komunikacji społecznej w środowisku szkolnym – znaczenie negocjacji i mediacji”.
Pierwsza cześć badań objęła swoim zasięgiem prawie 700 uczniów wszystkich typów szkół (podstawowych, gimnazjalnych, zawodowych, ogólnokształcących i technicznych) z terenu byłego województwa legnickiego, w części drugiej łącznie wywiadów udzieliło
89 nauczycieli z tych placówek.
Istotne dla poruszanej problematyki było poznanie
sposobu spostrzegania i rozumienia konfliktów przez
uczniów. Niezależnie od płci i poziomu szkoły uczniowie interpretowali sytuacje konfliktowe posługując się
skojarzeniami negatywnymi. Ważne są także odpowiedzi na pytanie, jak uczniowie radzili sobie z rozwiązywaniem sporów. Zdecydowana większość z nich deklarowała, że robi to samodzielnie, pozostaje jednak
kwestią, jakie były metody działań uczniów i ich efekty.
Uczniowie deklarowali różne sposoby radzenia sobie
ze sporami, począwszy od zachowań agresywnych, na
uległych skończywszy. Występowało znaczne zróżnicowanie ze względu na typ szkół. Agresywne zachowania najczęściej deklarowali uczniowie szkół zawodowych: 18,9% ankietowanych wskazało wariant: „bijesz, używasz siły, walczysz”, a kolejne 14,7% uciekało
się do agresji słownej: „krzyczysz, wyzywasz”. Najmniej takich zachowań wykazywali licealiści; ta grupa
uczniów najczęściej zaznaczała alternatywę „rozmawiam” (13,6%), często również wybierała postawę uległości (11,6%), część z nich (11,1%) „próbuję zrozumieć drugą stronę i przebaczyć”, a 10,6% „skarży”.
Gimnazjaliści często radzili sobie z konfliktami, „śmiejąc się i żartując” (11,8%), nieco mniejsza grupa deklarowała „zrozumienie i przebaczenie” (11,2%). Prawie
10% uczniów tych szkół przyznało się, że w obliczu
konfliktu ucieka się do agresji słownej. Najmniej agresywne zachowania przejawiali uczniowie szkół podstawowych: 13,1% wskazało alternatywę „rozumiesz,
wybaczasz”, 10,9% „rozmawiasz”, a 10,4% „wspólnie
z przeciwnikiem szuka rozwiązania”.
Uczniowie najczęściej wybierali zachowania skrajne.
Niewielu ankietowanych deklarowało konstruktywne
podejście do sytuacji konfliktowych. Z punktu widzenia uczniów, rzadko mogli oni liczyć na pomoc nauczycieli w rozwiązywaniu konfliktów. Częściej za to korzystali z pomocy „przyjaciela” (29,8-37,7% w zależności od typu szkoły), „kolegów z klasy” (21,8-44,4%)
lub kogoś z rodziny (10,5-30%). Wariant „nauczyciel”
wskazywany był zdecydowanie najrzadziej.
Vol. 13, Nr 1, 2012
Zarówno nauczyciele, jak i uczniowie bardzo wysoko
ocenili swoją znajomość metod rozwiązywania konfliktów. Średnio 65% uczniów deklarowało znajomość metod rozwiązywania konfliktów za pomocą mediacji i negocjacji. Jednak, jak wynikało z badań, uczniowie najczęściej stosowali metody unikania bądź agresji. Wśród
nauczycieli aż 52% z nich, opisując konflikt między
swoimi podopiecznymi, stwierdziło, że odgrywało rolę
mediatora (w szkołach podstawowych aż 80%). Jednakże z pytań sprawdzających wynikało, że większość
z nich stosowała arbitraż... Oznacza to, że część nauczycieli nie znała istoty i zasad procesu negocjacji i mediacji. Optymistyczny akcent stanowił fakt wyrażenia przez
nauczycieli potrzeby kształcenia u siebie społecznych
umiejętności: komunikacji i sposobów rozwiązywania
konfliktów (łącznie 67%). Największe zapotrzebowanie
na taką wiedzę odczuwali nauczyciele z najdłuższym
stażem pracy oraz pracujący w gimnazjach i szkołach zawodowych. Nauczyciele wskazywali potrzebę nabywania konkretnych umiejętności praktycznych (81%)9.
Konflikty między uczniami częściej rozwiązywane
były przez nich samych niż przez nauczycieli, mediacja
zatem przydatna jest w takich przypadkach, jak: poniżanie, wyśmiewanie, przezywanie, bójki, drobne kradzieże, niszczenie przedmiotów szkolnych lub należących do kolegów, naruszanie nietykalności cieles____________
9
M.J. Zajączkowska, Sposoby rozwiązywania konfliktów przez
nauczycieli i uczniów w środowisku szkolnym, [w:] Rozwiązywanie
konfliktów w szkole, Szczecin 2006, s. 43.
49
nej: uderzenie w twarz, kopanie, poszturchiwanie, popychanie. Jednocześnie badania wskazują, że dzieci
młodsze, które często kłócą się między sobą, postrzegają sytuacje sporne z koleżanką, kolegą „jako te sytuacje, które nie pociągają za sobą trwałego negatywnego nastawienia partnerów do siebie. Szczególnie po
przeproszeniu (różnych jego formach) odnoszonemu do
strategii zachowań zadość czyniących, zakłócone relacje między nimi zostają odbudowane”10. Nawet dzieci
przedszkolne można wspierać w sytuacjach konfliktu,
stosując proste techniki mediacyjne (aktywne słuchanie i pozytywne interpretowanie)11.
Zgoda, którą skonfliktowani uczniowie zaproponowali sobie nawzajem, jest na ogół trwała, uczniowie dochodząc samodzielnie do ugody, mają bowiem poczucie sprawiedliwości – kluczowej wartości dla ucznia.
Za punkt wyjściowy pomagający w orientacji służy
właśnie poczucie sprawiedliwości u dzieci12.
Wprowadzenie idei mediacji do szkół jako praktycznego sposobu postępowania w sytuacjach uczniowskich
konfliktów oraz sposobu na obniżanie poziomu lęku
oraz agresji wśród dzieci i młodzieży jest zatem jak najbardziej uzasadnione i godne polecenia.
____________
10
M. Cywińska, Konflikty interpersonalne dzieci w młodszym wieku
szkolnym w projekcjach i sądach dziecięcych, „Psychologia i Pedagogika” nr 123, Poznań 2004, s. 148.
11
L.R. Koll, Wychowanie bez przemocy, Kielce 2006, s. 38.
12
B. Rutkowska, Mediacje – skuteczna strategia rozwiązywania
konfliktów, www.edukator.org.pl z dnia 10.08.2008.
VICTIM–OFFENDER MEDIATION.
MANNER ON FEAR, AGGRESSION, FORCE
Summary
In the philosophy of repair justice, the main subjects are the aggrieved party and the perpetrator as well as their families and communities – not the state. The repair process is focused on both parties – the participants in the situation,
in which the offence was committed, along with the perpetrator and victim. The mediation based on repair justice
gives all parties a chance to repair the situation and as its consequence the benefits can be obtained under safe conditions by the aggrieved party, the perpetrator, society and the judiciary. Thanks to implementing mediation in schools,
students and teachers can talk about the causes of an argument, about its results affecting them as well about what
the compensation should be like. A direct confrontation of the perpetrator with his/her act and condemning him/her
without simultaneous rejection and reproving the very person lead to a genuine understanding of one’s own acts and
taking responsibility for them.
KEYWORDS: mediation, victim, offender, aggression, repair justice, school
Vol. 13, Nr 1, 2012
51
Józef Szocki
Wrocław
PRASA I KSIĄŻKI OBECNE NA EUROPEJSKIM KONGRESIE KULTURY
WE WROCŁAWIU (08-11.09.2011)
Prasę rozumie się jako ogół wydawnictw periodycznych i rozpowszechnianych publicznie, tj. gazet i czasopism odzwierciedlających wszechstronnie rzeczywistość, zwłaszcza aktualne procesy i zdarzenia polityczne, społeczne, gospodarcze, naukowe i kulturalne.
W odniesieniu do Europejskiego Kongresu Kultury
(EKK) w prasie sporo pisano o jego przebiegu. Nas tutaj będą interesować szczególnie ogólnokrajowe dzienniki opiniotwórcze, jakimi są „Gazeta Wyborcza”
i „Rzeczpospolita”, a także regionalne pismo „Gazeta
Wrocławska”, albowiem te periodyki wyjątkowo szeroko informowały o tym Kongresie, były stale obecne
na tej imprezie.
Gdy mowa jest o książce, zwykle rozumie się ją jako
zjawisko kulturowe, obecne zarówno w formach archaicznych tabliczek glinianych z pismem klinowym, papirusu, pergaminów czy starodruków, jak też w postaci
druków zwartych, po hiperteksty internetowe. Rzecz
zrozumiała, w takim sensie mamy z nią do czynienia
na łamach encyklopedii jej poświęconych, czy konferencjach bibliologicznych. Na Europejskim Kongresie
Kultury występowała w formie nośnika informacji, elementu komunikacji społecznej. W takim sensie jest rozpatrywana w niniejszej pracy. I to ze względu na jej maksymalizację poznania rzeczywistości. Tym cenniejszą,
gdy uświadomimy sobie, że stykamy się dzisiaj z ogromnym zalewem skrótowych newsów i niezmierzonym
potokiem pobieżnych stron cyfrowych.
PRZEBIEG EKK
Organizatorami Kongresu były Ministerstwo Kultury
i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Narodowy Instytut Audiowizualny. Współorganizatorem okazał się także Urząd Miasta Wrocła-
wia jako gospodarz miejsc (Hala Stulecia, Regionalne
Centrum Turystyki Biznesowej, Pawilon Czterech Kopuł, Wytwórnia Filmów Fabularnych), gdzie odbywały
się dyskusje, spotkania i imprezy. Na program EKK
złożyły się liczne rozmowy intelektualistów, polityków,
kierowników instytucji kulturalnych i artystycznych z całej Europy, spotkania artystów, imprezy, wystawy, koncerty. Odbyło się też spotkanie ministrów kultury. Uczestniczyli w nim szefowie resortów z wielu państw Europy oraz szefowa Komisji Kultury Parlamentu Europejskiego, polski prezydent i marszałek Sejmu. Obecni
byli też trzej unijni komisarze, którzy złożyli obietnicę,
że wśród priorytetów UE znajdzie się edukacja kulturalna, czyli że będzie więcej pieniędzy unijnych na tę
dziedzinę. Sprawa ze wszech miar ważna. Obecnie wydatki z unijnego programu „Kultura” to zaledwie 0,05%
całego budżetu UE. Aktywiści z Culture Action Europe
– koalicji pozarządowych organizacji kulturalnych z całej Europy domagają się zwiększenia wydatków na ten
cel w latach 2013-2020 do przynajmniej 1%1.
Przewidywano, że w EKK weźmie udział 80-100 osób.
Tymczasem na większość imprez przychodziło kilkuset słuchaczy. Stało się to dzięki wolnym wejściówkom,
które można było otrzymać bez trudności.
Dyskusje toczyły się w kategoriach pojęciowych XXI
wieku. Na przykład zamiast rozmowy o prawach autorskich była debata o wikianarchii. Mówiono wiele o domenie publicznej w sferze kultury i dziełach osieroconych. Domena publiczna to dzieła, które są dostępne
bez ograniczeń. Coraz więcej dzieł ściągamy z Internetu. Nie mamy w związku z tym żadnych wyrzutów
sumienia. Zachodzi konieczność poszerzenia domeny
____________
1
R. Pawłowski, Kultura jako ekonomia i bunt, „Gazeta Wyborcza” 2011, nr 212, s. 15.
52
PRASA I KSIĄŻKI OBECNE NA EUROPEJSKIM KONGRESIE KULTURY WE WROCŁAWIU
publicznej. Dzieła osierocone to te, które trudno zidentyfikować pod względem autorskim. Powinny być te
sprawy rozpatrzone przez kompetentne organa unijne
i podjęte rozwiązania dotyczące problemów z tym
związanych. Tak wynikało z dyskusji toczonej na ten
temat.
Kongres odbywał się w sześciu panelach: dyskusje
(spotkania), wystawy (instalacje), koncerty (sound art),
spektakle (performance), filmy (projekcje), warsztaty
(interaktywne). Dało się zauważyć zderzenie dwóch
wizji kultury: rynkowej i obywatelskiej. Z jednej strony
kultura jako dziedzina gospodarki, wykorzystywana do
ożywiania przestrzeni miejskiej, budowania wizerunku
i stymulowania rozwoju, z drugiej zaś kultura krytyczna, której ambicją jest kreowanie obywatelskiego
zaangażowania.
Gorącym tematem były prawa autorskie. Spierano się
o nie wyjątkowo zażarcie. Teoretyk kultury z Amsterdamu, Joost Smiers, uważał, że są ekstremalną formą
cenzury. Nie chronią one artystów, służą koncernom
monopolizującym nasze myśli. Uważał, że należy je
znieść. Replikował Oliver Herrgesell, wiceprezes telewizyjnej grupy RTL z Luksemburga. Mówił, że potrzebujemy ich i monopolu, aby inwestować w kulturę.
Socjolog z Uniwersytetu Westminster w Londynie,
Chantal Mouffe, uczestniczka dyskusji o relacjach między władzą a kulturą, głosiła, że kultura nie jest towarem. Broniła roli państwa w finansowaniu kultury, bo
dzięki publicznym subwencjom możemy chronić kulturę europejską przed utowarowieniem. Podawała jako
przykład europejskie kino artystyczne, prezentowane
podczas kongresu w cyklu „Funny Games EU”. Takie
filmy w Hollywood by nie powstały. Przeciwnicy państwowego interwencjonizmu w kulturze ostrzegali przed
uzależnieniem artystów od polityków i urzędników, od
biurokracji kulturą. Szef szwajcarskiej fundacji „Pro
Helvetia”, Pius Knuesel, uważał, że biurokracja to cena,
jaką musimy płacić za demokratyzację kultury.
Zwolennicy kultury zarówno urynkowionej, jak też
obywatelskiej, czy publicznej, zgadzali się, że grozi
nam homogenizacja, polegająca na ujednoliceniu,
ustandartyzowaniu zachowań kulturowych. Postulowano, aby chronić się przed tym zjawiskiem, tworzyć
jak najwięcej możliwości działania i form finansowania, czyli różnorodność jako najbardziej cenną wartość
europejskiej kultury.
Dużo miejsca poświęcono na EKK łączeniu teorii
i praktyki w kulturze. Wyraźnie to było widać na koncercie Krzysztofa Pendereckiego i przedstawicieli muzyki elektronicznej, Johna Greenwooda z Radiohead
i Aphesa Twina w Hali Stulecia, na który przyszło ponad trzy tysiące słuchaczy. Podział na muzykę elitarną
Józef Szocki
i masową stał się bezsensowny. Okazało się, że jest
jedna sztuka. Wartościowa.
Prezentacja projektu Antoniego Abada „Megafone.net”
posłużyła do emacypacji wykluczonych. Ten hiszpański
artysta zapraszał osoby wykluczone do wyrażania poglądów za pomocą telefonów komórkowych podłączonych do sieci. Opinie uczestników były natychmiast zamieszczane w Internecie, który pełnił funkcję cyfrowego megafonu. W świetle tego pokazu można było
przekonać się, że nowoczesne technologie mogą z powodzeniem służyć tym wszystkim, którzy nie mają głosu, gdyż umożliwiają im korzystanie z niego.
Włoch Massimo Furlana podczas performance zrekonstruował na scenie konkurs Eurowizji z 1973 roku.
Przebrany za piosenkarzy i piosenkarki, w spodniach
dzwonach i obszywanych cekinami sukniach, wykonywał kiczowate przeboje. W przerwach przedstawienia
dyskutował z zaproszonym na scenę antropologiem i filozofem o społecznościach spektaklu i różnicach między ikoną a idolem. Okazało się, że kicz jest najważniejszą sztuką w Europie, jedyną, ponadnarodową, zrozumiałą, wywołującą nostalgię.
W toku dyskusji na temat kultury podnoszono stale
konieczność korzystania z mikrofinansowania działalności kulturalnej za pomocą Internetu. W ten sposób
Luwr obecnie kupuje dzieła sztuki renesansowej do
swojej kolekcji. Podobnie finansowane są też niektóre
filmy telewizji RTL.
Akcentowano potrzebę zmian w myśleniu o kulturze.
Chodzi o uświadomienie zarówno politykom, jak i odbiorcom, że kultura to więcej niż rozrywka i oprawa dla
polityki, czy celebrowanie własnej odrębności narodowej. Trudno oczekiwać tej zmiany bez głębokich przeobrażeń w takich dziedzinach, jak polityka i gospodarka. Albański pisarz i dysydent, Fatos Lubonja, ostrzegał, że żyjemy w czasach postpolityki, rządzą nami oligarchowie, musimy dbać, aby państwo i oni nie nałożyli nam swoich uniformów. Z kolei jeden ze współtwórców szwedzkiej Partii Piratów, Rickard Falkvinge, podawał przykład arabskich rewolucji na potwierdzenie
faktu, że zmianę wywołują dwa czynniki: emancypacja warstw społecznych, którym nie wystarczy już status quo, a także nowoczesne technologie. Właśnie Internet ma duże znaczenie dla rozwoju kultury.
W czasie trwania EKK otwarto szereg ciekawych wystaw. Należy zwrócić uwagę na dzieło Mirosława Bałki.
W całości wypełniło ono pomieszczenia Pawilonu Czterech Kopuł. Przytłaczający swoim rozmiarem zespawany ze skorodowanej blachy wielościan ze spływającą
rurą do niego czarną wodą jest autorskim komentarzem
do historii i współczesności. Przerażający jest stan pomieszczenia, w którym znajduje się ta ekspozycja.
Vol. 13, Nr 1, 2012
Wszystko to w sumie czyni ogromne wrażenie. W tym
miejscu zapisana została trauma historii: cierpienie Niemców opuszczających swoje ziemie i ból zasiedlających
je Polaków. Twórca tak komentował swoje dzieło: „Moja praca jest próbą identyfikacji bólu, na przekór chowaniu go pod dywan. Cierpieniem jest historia. Ludzka,
a także dzieje tego maltretowanego budynku, z którą
kłóci się powierzchowność igrzysk – czyli orgiastycznej fontanny”2.
„GAZETA WYBORCZA” OBECNA NA EKK
Można było każdego dnia trwania Kongresu otrzymać
za darmo egzemplarz najbardziej wszechstronnego
dziennika polskiego, jakim jest „Gazeta Wyborcza”.
Stale znajdowało się jej dużo egzemplarzy do dyspozycji uczestników Kongresu. Zawierały one dużo tekstów poświęconych temu spotkaniu.
Zostały wydrukowane trzy dodatki do tego periodyku
poświęcone EKK – „Europejski Kongres Kultury” 8
września 2011, 9 września 2011, 10 września 20113.
W pierwszym z nich w artykule pod epatującym swoją
wymową tytułem Zmasowany atak kultury opisywano
program Kongresu. Zamieszczony wywiad z Michałem
Merczyńskim – dyrektorem Narodowego Instytutu Audiowizualnego, jednego z organizatorów tego spotkania, zawierał wiele szczegółów odnoszących się do jego
przesłanek. Skąd pomysł zorganizowania EKK we
Wrocławiu? Merczyński odpowiadał: „Przewrotnie odpowiem pytaniem – a gdzie, jeśli nie we Wrocławiu?
Tu odbył się Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju w 1948 roku, tu czekają na wypełnienie
kulturą tereny wystawowe ze wspaniałą Halą Stulecia”.
Na uwagę poczynioną przez autorkę wywiadu, Agatę
Saraczyńską, że Kongres z 1948 roku był komunistyczną propagandową pokazówką, po której pozostały
zapisy w annałach, zdjęcia Pabla Picassa i gołąbek pokoju, czy warto odwoływać się do takiej tradycji? Merczyński odpowiedział: „Rzeczywiście, Kongres Intelektualistów zorganizowano na tzw. Ziemiach Odzyskanych, by zamanifestować ich przynależność do polskiej macierzy. Pod sowieckie dyktando mówiono o potrzebie pokoju, zbrojąc się na potęgę. Do dziś jednak
pozostał mit tamtego spotkania, bo faktem jest, że przy____________
2
A. Saraczyńska, Wielka, stalowa i brud w nią spływa, „Gazeta
Wyborcza” 2011, nr 210, s. 13.
3
„Europejski Kongres Kultury” 08 września 2011, red. M. Urbaniak – dodatek „Gazety Wyborczej” 2011, nr 209; „Europejski Kongres Kultury” 09 września 2011, red. M. Urbanek – dodatek „Gazety Wyborczej” 2011, nr 210; „Europejski Kongres Kultury” 10
września 2011, red. M. Urbaniak – dodatek „Gazety Wyborczej”
2011, nr 211.
53
jechali do Wrocławia wybitni przedstawiciele świata
nauki i kultury”.
Wprawdzie nie przyjechali na EKK tak wybitni intelektualiści, jak: Umberto Eco, Vaclav Havel, czy Amos
Oz, jednakże byli Członkami Honorowymi Komitetu
tego spotkania. Były obecne na Kongresie wpływowe
osobistości świata kultury: Gianni Vattimo, Guy Sorman, Oliviero Toscani, Jan Fabre, Wiktor Jerofiejew,
Fatos Lubonja, z Polski Wisława Szymborska, Tadeusz
Różewicz.
W drugim dodatku informowano o najbardziej oczekiwanym koncercie EKK, a mianowicie o spotkaniu
wybitnego kompozytora, Krzysztofa Pendereckiego,
z przedstawicielami muzyki elektronicznej, Jonnym
Greenwoodem, Aphexem Twinem jako wielkim wydarzeniu muzycznym. Na łamach dodatku mowa była
także o wykładzie Zygmunta Baumana o Europie przeradzającej się w mozaikę diaspor kulturalnych.
Wreszcie w trzecim dodatku prezentowano imprezy
artystyczne z programu Kongresu. Na pierwszym miejscu znalazła się parodia konkursu Eurowizji 1973
w wykonaniu Massima Furlana. W ten sposób pragnął
on podkreślić istnienie kiczu jako wszechwładnego zjawiska kulturowego. Z innych imprez, o których można
było przeczytać na łamach tego pisma, warto tu wspomnieć o zbiorowym tworzeniu komiksu przez Roberta
Sienickiego i Agatę Wawryniuk na przyklejonych karteczkach post-it. Także interesujące są warsztaty liberatury prowadzone przez Zenona Fajfera i Katarzynę
Bazarnik, Liberacka książka od zwykłej różni się tym,
że to nie tekst, ale forma jest nośnikiem treści.
„GAZETA WROCŁAWSKA”
I „RZECZPOSPOLITA” O EKK
Wszystkie polskie gazety, także wiele zagranicznych,
pisały na ogół pozytywnie o EKK. Szczególnie dużo
miejsca poświęciła na swoich łamach temu wydarzeniu
„Gazeta Wrocławska”. Pisała z aplauzem i dość obszernie o niej.
Zjadliwą krytykę tej imprezy zamieściła „Rzeczpospolita”4. W artykule Europejski Kongres Chałtury pisano:
Bliższe przyjrzenie się programowi tej bizantyjskiej imprezy,
urządzonej ogromnym kosztem dla wsparcia propagandowej
tezy o naszym poczesnym miejscu w Europie, sprawia, że za
tamtym, stalinowskim kongresem można zatęsknić. Jak to ujął,
parafrazując Hegla, duchowy patron obu imprez: historia się
powtarza, ale jako farsa […] Próba reanimacji tego klimatu poprzez spędzenie do Wrocławia pogrobowców marksizmu (o dowodach starannej selekcji zaproszonych pod kątem „popraw____________
4
R. Ziemkiewicz, Europejski Kongres Chałtury, „Rzeczpospolita” 2011, nr 210, s. A14-A15.
54
PRASA I KSIĄŻKI OBECNE NA EUROPEJSKIM KONGRESIE KULTURY WE WROCŁAWIU
ności” poglądów pisaliśmy już na tych łamach) dla wspólnej
obrony „idei europejskiej” i postępu przypada zaś na moment,
gdy wszyscy widzą, że Unia Europejska jest wspólnotą egoizmów Niemiec i Francji, które dyktują warunki innym państwom, mniej lub bardziej stanowczo w zależności od tego, jaki
jest stopień ich gospodarczego uzależnienia. W istocie, mówiąc językiem patrona obu kongresów, nadymanie kulturalnej
„nadbudowy” jest próbą ukrycia faktu, że z „bazy” praktycznie
nic już nie pozostało”.
Na temat samego EKK niewiele czytamy. Sam autor
artykułu pisze, że wiedzę o tej imprezie czerpał ze stron
EKK. Nie ma się więc czemu dziwić, że mógł śledzić tę
imprezę w sposób ograniczony i pod określonym kątem.
WYKŁAD I KSIĄŻKA
KULTURA W PŁYEJ OWOCZESOŚCI
ZYGMUNTA BAUMANA
Co ważne, były obecne na EKK książki. Wykładowi
Zygmunta Baumana, inaugurującemu Kongres, asystowała jego publikacja5. Profesor podkreślał: „Bez względu na to, z jakich korzeni wyrasta i skąd swą moc czerpie, bodźcem do integracji politycznej Europy i niezbędnym dla jej postępu czynnikiem jest wspólna wizja
zbiorowej misji”6.
Przyszłość Europy – akcentował profesor – zależy od
kultury. Z kolei los ten, zważywszy na postępującą diasporyzację środowisk życia, zależy od tego, jak dalece
potrafimy rozwinąć sztukę przeobrażenia kulturowej
różnorodności. Właśnie kultura jest tą dziedziną, w jakiej doświadczenia i umiejętności Europejczyków nie
mają sobie równych. Jej zachowanie jest dla przyszłości
planety kwestią życia i śmierci. Jest wianem, które wnosimy do gwałtownie globalizującego się świata. Kultura oparta na różnorodności pomoże nam realizować
ideę powszechnego pokoju.
Profesor odwoływał się do George’a Steinera, który
twierdził, że przeznaczenie Europy mieści się w sferze
ducha i intelektu. Od siebie dodawał, że nasz kontynent
czerpie swój geniusz ze zróżnicowania językowego,
kulturowego i społecznego, z wielobarwnej mozaiki form
życia. Cytował przy tym Steinera: „Europa zginie, jeżeli nie będzie stać w obronie swych języków, lokalnych tradycji i autonomii, jeżeli zapomni, że »Bóg jest
w szczególe«”7.
Według profesora Europa przeradza się w mozaikę
diaspor. W ich obrębie można skutecznie chronić swoją
tożsamość. A także z wzajemnego sąsiedztwa wynikają
____________
5
Z. Bauman, Kultura w płynnej nowoczesności, Warszawa 2011,
140 s., il., płyta: Z. Bauman, Miłość, Europa, Świat.
6
„Europejski Kongres Kultury” 09 września 2011…
7
G. Steiner, The Idea of Europe, Tilburg 2004, s. 32-34 – cyt. za:
Z. Bauman, op. cit., s. 114.
Józef Szocki
korzyści – można wzajemnie wzbogacać swoją tożsamość i nabierać mocy.
Mimo wielości języków panuje zadziwiające podobieństwo wyrażanych w nich ludzkich trosk, marzeń,
przeżyć. W związku z tym potrzebujemy Aleksandryjskiej Biblioteki na miarę naszych czasów, skarbnicy zawierającej wszystko, co najcenniejsze w doświadczeniach i myśli każdego składającego się na Unię Europejską narodów. Byłaby to najlepsza inwestycja w przyszłość Europy i w powodzenie jej misji.
Moim zdaniem, takimi Aleksandryjskimi Bibliotekami
są wszystkie książnice narodowe. Gromadzą wszystko,
co cenne w kulturze danych narodów, także na świecie.
Inwestycje w ich rozwój byłyby właściwym spełnieniem postulatu profesora.
Profesor pytał o sens podziału na „centralę” i „peryferie” we współczesnej kulturze. Zgodnie z formułą Europejskiej Stolicy Kultury (ESK) można dzisiaj otrzymać
taki status najwyżej na rok. Za pięć lat tytuł ESK będą
dzieliły San Sebastian i Wrocław. Świadczy to, że
żyjemy w świecie policentrycznym. Świat mieszkańców
rozpadł się na dwie części – online i offline. Każda z nich
rządzi się własnymi prawami. Jedna z ważniejszych
różnic polega na tym, że rzeczywistość online kasuje
kompletnie podział na centrum i peryferie. Jednocześnie
wzajemne relacje przyciągania i odpychania, sympatii
i niechęci, zaborczości i samoobrony, agresji i separatyzmu między online i offline powinny być zdaniem
Baumana uznane za główną siłę napędową dzisiejszej
kultury i najważniejszy z mechanizmów jej dynamiki8.
Uzupełnieniem, a zarazem poszerzeniem wykładu
profesora była jego książka, którą można było nabyć na
Kongresie bez przeszkód9. Składa się z sześciu rozdziałów o następujących tytułach: Oświecanie – kultywowanie – uwodzenie: parę uwag o historycznych peregrynacjach pojęcia „kultury”; Moda – wymienna tożsamość – utopie na dziś: o niektórych tendencjach kultury XXI stulecia; Migracja – asymilacja – diaspora:
kultura od narodobudownictwa do globalizacji; Parafia – kolumna marszowa – rojowisko: kultura w świecie
diaspor; Tożsamość – różnica – dialog: kultura w jednoczącej się Europie; Mecenas – twórca – konflikt: kultura między państwem a rynkiem.
KSIĄŻKA MOBILOŚĆ WYOBRAŹI
DRAGANA KLAIĆIA
Na kongresie można było otrzymać bezpłatnie
książkę
Dragana Klaićia10. Dotyczy ona międzynaro____________
„Europejski Kongres Kultury” 09 września 2011…
Z. Bauman, op. cit.
10
D. Klaić, Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa współpraca
kulturalna. Przewodnik, Warszawa 2007.
8
9
Vol. 13, Nr 1, 2012
dowej współpracy kulturalnej. Autor urodził się w Sarajewie, które dzisiaj jest symbolem tragedii wielokulturowej wspólnoty – wojny wytoczonej tym wszystkim,
którzy opowiadali się za wspólną Bośnią i wspólną Jugosławią. Musiał opuścić rodzinne miasto. Stał się emigrantem. Stąd ta inklinacja do napisania książki o ponadgranicznej współpracy kulturalnej. Wprost fenomenalna znajomość wielu języków ułatwiła mu zostanie
obywatelem Europy. Z perspektywy Amsterdamu, gdzie
mieszkał, mógł obserwować losy takich, jak on. Nie doczekał EKK, zmarł 15 sierpnia 2011 roku.
Na książkę składa się jedenaście rozdziałów: Kultury
ponad granicami, Domeny kultury; Jaki jest sens współpracy międzynarodowej?; Formy współpracy, Od czego
i jak zacząć?; Sztuka partnerstwa; Rozwijanie projektu
współpracy ponad granicami; Polityka i finansowanie
ze środków publicznych; Finansowanie prywatne i alternatywne źródła finansowania; Trendy w międzynarodowej współpracy kulturalnej; Kwestie strategiczne.
Książka ta powstała na zamówienie Narodowego Instytutu Audiowizualnego z okazji Europejskiego Kongresu Kultury.
KSIĄŻKA ZENONA FAJFERA
LIBERATURA, CZYLI LITERATURA TOTALA
Panel „Warsztaty/interaktywne” przybierał zwykle nazwę „Czytelnia”, co odpowiadało rzeczywistości. Odbywało się obcowanie z licznymi książkami. Dyskutowano na ich temat, opierano się na nich w argumentacji tez podejmowanych w dyskusjach. Jednym z przedmiotów zainteresowania była liberatura. W związku
z tym była obecna na stolikach dwujęzyczna (polskoangielska) książka Zenona Fajfera, poświęcona tej kategorii pojęciowej11.
____________
11
Z. Fajfer, Liberatura, czyli literatura totalna. Teksty zebrane
z lat 1999-2009 / Liberature, or total literature. Collected Essays
1999-2009, red. K. Bazarnik, wstęp W. Kalaga, Kraków 2010, 186 s.,
il., bibliogr.
55
Wojciech Kalaga, profesor teorii literatury i literatury
angielskiej w Uniwersytecie Śląskim, autor wstępu do
tej książki, stwierdza: „Termin liberatura jest swego rodzaju słowem – walizką, łączącym w sobie łacińskiego
liber zarówno w sensie wolny, jak i książka: konotuje
on zatem i wolność twórczą, i znaczenie książki jako
obiektu materialnego w przekazie artystycznym (ale też
– od libra, waga – »pisanie – ważenie liter«). W znaczeniu tu używanym wprowadził to pojęcie Zenon Fajfer w opublikowanym w 1999 roku w »Dekadzie Literackiej« szkicu Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich”12.
Ciekawsze teksty, jakie znalazły się w tej książce, to:
Liberatura: hiperksiąga w epoce hipertekstu, Joyce –
nieproszony gość w państwie Platona; Po czym odróżnić liberaturę od literatury; Liberatura w e-świecie, Liberatura czyli o powstaniu gatunków literackich; Dziesięć lat liberatury.
Jako przykład utworu liberackiego było obecne na panelu do wglądu słuchaczy dzieło dwujęzyczne (polskoangielskie) Dwadzieścia jeden liter Zenona Fajfera13.
Krytyk literacki, Łukasz Jeżyk, tak o nim pisał:
Zenon Fajfer, teoretyk fundujący pojęcie liberatury, a także
czołowy jej przedstawiciel, w tomie Dwadzieścia jeden liter
operuje efektem przejścia między mediami, który jest konsekwencją wpływu nowego medium na kulturę kodeksu – wpływu,
który wywierany jest obustronnie. To przekroczenie, które dokonuje się między stronami: papierową i elektroniczną, zwraca
uwagę na kilka ważnych kategorii – ważnych nie tylko z punktu widzenia refleksji poświęconej kwestii technologii komunikacji kulturowej. Dwadzieścia jeden liter rozpoczyna się
w miejscu, w którym język okazuje się podejrzany, rozpoznany
jako medium wyposażone w figuralną, niegodną zaufania jakość; kończy się tam, gdzie nie warto szukać końca – w przestrzeni rzeczywistości wirtualnej. Czytelnik przebywa zatem
drogę od wyobrażenia do wizualnego przedstawienia, od podejrzenia do spojrzenia, od ironii do wiary – tam i z powrotem14.
____________
12
Z. Fajfer, Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich,
„Dekada Literacka” 1999, nr 5-6.
13
Z. Fajfer, Dwadzieścia jeden liter / Ten [!] letters, Kraków 2010,
84 s. [nlb], płyta: Z. Fajfer, Primum mobile.
14
Ibidem.
GUIDELINES FOR AUTHORS
„Gospodarka-Rynek-Edukacja”
a scholarly quarterly of “Edukacja” College of Management in Wrocław
The original ar'cles should be sent by post to the following address:
Redakcja „GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA”
ul. Krakowska 56-62/ p. 3
50-425 Wrocław
Poland
or by e-mail to the following address: [email protected]
The texts should be wri(en according to the following criteria: 12-point font, with 1.5 spacing between lines, 2.5 cm margins (le, right,
top, bo(om), in .doc format. The Editors reserve the right to edit and shape the ar'cles in terms of language, typography and graphics.
The original ar'cles must contain the following elements:
1. Title page and ar.cle text
The ar'cle must have a 'tle page with all the necessary details:
• name and surname of each author
• affilia'on of each author (place of work) with the ins'tu'on address, email address of each author
• full 'tle of the ar'cle in Polish or English
• 3-6 keywords in Polish or English
as well as:
• name and surname, telephone number and email address of the first author who is responsible for preparing the ar'cle for publica'on
• financial support sources such as grants and dona'ons, subven'ons, equipment, products etc., if such exist.
The ar'cle shall not exceed one editorial unit, that is, 40 000 characters, including spaces. The ar'cle can be subdivided into parts, chapters, points in the way corresponding to the ar'cle contents. The number of quoted references is unlimited.
2. Abstract and summary
Irrespec've of the language in which the ar'cle is wri(en, the work should be accompanied with an abstract, keywords and a summary.
The ar'cles wri(en in Polish should have the abstract and keywords in Polish and the summary in English. The ar'cles wri(en in English should have the abstract and keywords in English and the summary in Polish.
The foreign-language abstract and summary of the original work should have a specified structure and be of 50-150 words long. In general, the foreign-language abstract and summary consist of 4 paragraphs of 1-4 sentence(s) each, including:
• paragraph 1: introduc'on – the purpose of the ar'cle or research, main research thesis statement
• paragraph 2: research scope – a brief outline of the research
• paragraph 3: research methodology
• paragraph 4: conclusions
In summaries of the reviews and outlines, the above-presented structure need not be applied.
3. References
References should be given in footnotes and bibliography, according to the binding bibliographic norms. Only the ar'cles including references in footnotes are accepted.
Footnotes should be numbered (by means of Arabic numerals) and made in the form of a shortened bibliographic descrip'on. In general, ar'cles and outlines as well as “unpublished data” and “oral informa'on” are not quoted. However, if they are crucial, they may
be included into the text in an appropriate place.
The footnotes should be made in accordance with the bibliographic descrip'on principles in the following way:
A quoted book:
J. Brown, Higher Educaon Worldwide, London 2012, p. 58
1
A quoted collec'on (joint work, many authors’ book, with a specific author division):
1
J. Smith, Educaon and Culture, [in:] In Defense of Higher Educaon, Paris 2012, p. 138
A quoted ar'cle from a journal:
1
J. Lomp, The Commercializaon of Higher Educaon, “Interna'onal Journal of Science”, 2012, nr 2, p. 51
4. Ar.cle text supplementary materials
Tables should have their own numbers in the order of the appearance of the first reference in the text and a brief 'tle.
Illustra'ons should have their own numbers in the order of the appearance of the first reference in the text.
Illustra'ons can be sent in the forms of photographs or in an electronic form, for example, as .jpg or .'ff formats. Owing to the quality
of print reproduc'on, the illustra'on should be sent in resolu'on 300 dpi (ppi) or in a size allowing to make it smaller to 300 dpi. For instance, the .jpg illustra'on of 72 dpi resolu'on and 80 cm x 80 cm size allows to fix it to the target size: 19 cm x 19 cm.

Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”

Transkrypt

Podobne dokumenty

Przeczytaj - Instytut Allerhanda

Poradnik

Słowo Poznania

NUMER zielono mi… time to make some noise…

Mediacja w sprawach gospodarczych