M.Targowski, Pracowici sąsiedzi. Osadnictwo olęderskie nad dolną

Michał Targowski
Pracowici sąsiedzi. Osadnictwo olęderskie w Dolinie Dolnej Wisły
Dolina Dolnej Wisły, cechująca się specyficznymi warunkami środowiskowymi,
należała do obszarów, na których od XVI do XIX w. rozwijało się osadnictwo olęderskie.
Było ono formą planowej kolonizacji wiejskiej, która w czasach nowożytnych odegrała
bardzo istotną rolę w rozwoju gospodarki i społeczeństwa oraz w procesie przekształcania
krajobrazu
przyrodniczego
na
stosunkowo
rozległych
obszarach
przedrozbiorowej
Rzeczypospolitej.
Podmokłe i zalewowe tereny położone w dolnym biegu Wisły i na Żuławach
Wiślanych były swoistą kolebką dla kolonizacji olęderskiej – tu właśnie w II poł. XVI w.
wykształciły się prawne i organizacyjne wzorce, według których przez następne trzy a
miejscami nawet i cztery stulecia założono ponad 1500 wsi w różnych zakątkach Polski,
przede wszystkim w dolinie Wisły, Bugu, Noteci i Niemna, ale również na mało
skolonizowanych, podmokłych i częściowo zalesionych obszarach Wielkopolski, Kujaw,
Mazowsza czy ziemi sieradzkiej i łęczyckiej.
U genezy całego omawianego ruchu osadniczego stanęły z jednej strony ruchy
migracyjne związane z prześladowaniami na tle religijnym w zachodniej Europie, z drugiej
zaś dążenia polskiej szlachty, duchowieństwa i miast do zwiekszenia dochodów płynących z
terytoriów dotąd słabo wykorzystywanych rolniczo. Istotnym czynnikiem rozwoju osadnictwa
olęderskiego był również fakt, że XVI-wieczna Polska była krajem, który zasłynął z tolerancji
religijnej. Właśnie dlatego ok. 1550 r. z objętych wojną Niderlandów zaczęły napływać nad
Wisłę duże grupy migrantów, których z racji pochodzenia nazywano w Polsce „Holendrami”
lub „Olędrami”. Jako „olęderskie” określano też zasady, na jakich pozwalano im osiedlać się
na przekazywanych im gruntach. Spisywano je w specjalnych umowach, tzw. kontraktach
osadniczych, zawieranych między właścicielem ziemi a grupą osadników. Już w końcu XVI
w. „prawo olęderskie” zaczęto stosować również przy osadzaniu przybyszów spoza Holandii
– m.in. z Pomorza Zachodniego, krajów niemieckich i Czech. Tym samym pierwotne
określenie etnicznej tożsamości osadników (Holender) zmieniło swoje znaczenie i stało się
nazwą odnoszoną do wszystkich – niezależnie od pochodzenia - chłopów, którzy korzystali z
tzw. prawa olęderskiego (olędrzy).
Ponieważ przybysze zza granicy byli ludźmi osobiście wolnymi, podpisywano z nimi
specjalne kontrakty, w których zapisywano wzajemne zobowiązania i uprawnienia. Ich stroną
– poza właścicielem gruntów - byli wszyscy osadnicy, którzy przyjmowali wspólną
odpowiedzialność za dotrzymanie wynegocjowanych warunków. Ziemię do założenia
własnych gospodarstw otrzymywali w długoterminową, sięgającą zwykle 30-50 lat
dzierżawę. Przysługiwała im przy tym możliwość jej przedłużenia na kolejne dziesięciolecia i
swoboda w zakresie dysponowania gruntami w okresie trwania kontraktu (była to tzw.
dzierżawa emfiteutyczna). Inaczej niż zwykli polscy chłopi tego okresu, olędrzy mieli tym
samym prawo sprzedać swoje gospodarstwo i opuścić wieś bez pytania o zgodę pana. Jako
członkowie powstałej z chwilą podpisania kontraktu gminy, osadnicy otrzymywali także
prawo do posiadania samorządu. Gwarantowano im również z reguły wolność wyznania (w
zdecydowanej większości byli protestantami) a także szereg innych drobiazgowo wyliczanych
uprawnień, włącznie z niedostępnymi zwykle dla innych chłopów pozwoleniami na
prowadzenie handlu produktami rolnymi, samodzielny wyrób piwa czy polowanie na dzikie
zwierzęta w granicach wsi. Co bardzo istotne, nadwiślańskich olędrów jako ludzi wolnych z
reguły zwalniano zupełnie od uciążliwej pańszczyzny. Pozwalało to im angażować całość
własnych sił w rozwój własnego gospodarstwa, a nie pańskiego folwarku, tym samym dając
szansę na życie w dostatku i godności.
Wybrana literatura:
Ciesielska K., Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle
kontraktów osadniczych, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. 4: 1956,
z. 2, s. 219-256.
Mikulski K., Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce, „Materiały do Dziejów
Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z.1: 1996, s. 105-108.
Klassen P. J., Mennonites in Early Modern Poland and Prussia, Baltimore 2009.
Ludkiewicz Z., Osady holenderskie na nizinie sartowicko-nowskiej, Toruń 1934.
Marchlewski W., Mennonici. Życie codzienne od kuchni, Warszawa 2014.
Pabian A., Obcy i bliscy. Menonici z Pomorza i Kujaw w czasach nowożytnych, w:
Swojskość i obcość w regionie kujawsko-pomorskim, red. M. Białkowski i in., Toruń 2015, s.
23-58.
Prarat M., Architektura chłopska Doliny Dolnej Wisły w latach 1772-1945 i jej problematyka
konserwatorska, Toruń 2012.
Targowski M., Samorząd wiejski w osadach olęderskich w Dolinie Dolnej Wisły w
przepisach wilkierzy z XVII i XVIII wieku. Organizacja, kompetencje, zasady
funkcjonowania, „Klio”, t. 25: 2013, s. 169-190.
Wiebe H., Das Siedlungswerk niederländischer Mennoniten im Weichseltal zwischen Fordon
und Weissenberg bis zum Ausgang des 18. Jahrhunderts, Marburg 1952.
(dalsza część referatu dostępna na CD)