FULL TEXT - Polski Przegląd Otorynolaryngologiczny

161
Ćwierćwiecze Sekcji Historycznej Polskiego Towarzystwa
Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi
The Quarter Century of Historical Section of Polish Otorhinolaryngologist Socjety
– Head and Neck Surgeons
Andrzej Kierzek
SUMMARY
The jubilees of ninetieth anniversary of Otolaryngology Clinic of Warsaw
Medical University and the quarter century of Historical Section of the Polish
Otorinolaryngologists Society – Head and Neck Surgeons are mentioned at the
beginning. The development of otorhinolaryngology and otorhinolaryngological
societies on the Polish territories in the nineteenth century and the first half of
the twentieth century are presented widely. The activity of this Section and
scientific journal of this Section and achievements of Eugeniusz Olszewski
and Zbigniew Szlenk are presented with full particulars.
Hasła indeksowe: historia otorynolaryngologii
Key words: History of otorhinolaryngology
„Z naprawdę wielkich, posiadamy tylko jednego wroga
– czas”, napisał niegdyś Józef Conrad-Korzeniowski.
Dostrzeganie czasu jest cudownym darem dojrzałości.
Ale to i dzięki czasowi, pędzącemu nieubłaganie, możemy obchodzić jubileusze.
W początkach stycznia 2011 r. swoje dziewięćdziesięciolecie świętowała Klinika Otolaryngologiczna
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, a dwudziestopięciolecie Sekcja Historyczna Polskiego Towarzystwa Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi.
Ale ab ovo.
22 grudnia 1921 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeczypospolitej Polskiej zatwierdziło statut nowej
organizacji Polskiego Towarzystwa Oto-rinolaryngologicznego podpisany przez lekarzy warszawskich: Feliksa Erbricha, Ludwika Guranowskiego i Jana Szmurłę.
Czy przed rokiem 1921 lekarze zajmowali się problemami chorób uszu, nosa, gardła, krtani i pogranicza?
Terenem wymiany myśli naukowej, także z dziedziny chorób wchodzących w zakres dzisiejszej otorynolaryngologii, były posiedzenia naukowe powstałego
już w 1820 r. Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. Przedstawiano na nich prace oparte na własnych
klinicznych obserwacjach, które konfrontowano ze
spostrzeżeniami z ośrodków zagranicznych, szczególnie niemieckich, austriackich i francuskich, a także
z literaturą medyczną sprowadzaną zza granicy. Ta
konfrontacja pozwalała na konstatację, że nie było
zbyt dużego dystansu wobec wiodących ośrodków
zagranicznych. W końcu lat 30. oraz w latach 40. XIX
stulecia najczęstszymi sprawozdawcami, także na
©by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów
– Chirurgów Głowy i Szyi
Otrzymano/Received:
30.04.2012
Zaakceptowano do druku/Accepted:
15.05.2012
Zakład Klinicznych Podstaw Fizjoterapii
Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich
we Wrocławiu
Kierownik Katedry: dr hab. n. med. Małgorzata
Paprocka-Borowicz
Adres do korespondencji/
Address for correspondence:
imię i nazwisko: Andrzej Kierzek
adres pocztowy:
ul. Rozbrat 5 m. 6
50-334 Wrocław
tel. 71 322 17 60, tel. kom. 693 52 17 60
e-mail [email protected]
łamach powstałego w 1837 r. „Pamiętnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” byli Wilhelm Malcz
i Ignacy Lebel. Przedstawiali oni schorzenia typowe dla
owych czasów, przede wszystkim zapalenia dróg oddechowych, także swoiste, oraz powikłania tych zapaleń.
Opisywano również chorych po prostych zabiegach
wchodzących w zakres otorynolaryngologii. Zastanawiano się nad terapeutycznymi niepowodzeniami,
analizowano ich przyczyny (np. dwa przypadki zgonów
po usuwaniu ciał obcych z przełyku, które przypuszczalnie doprowadziły do zapaleń śródpiersia) [1, 2].
Zdaniem Tadeusza Brzezińskiego, wybitnego
historyka medycyny, istotną rolę w powstawaniu
towarzystw naukowych, jednoczących lekarzy jednej specjalności odgrywały także zapoczątkowane
w 1869 r. Zjazdy Lekarzy i Przyrodników Polskich,
szczególnie wyodrębniane na tych zjazdach sekcje
specjalistyczne [3].
Otorynolaryngologia zaczęła wyodrębniać się ok.
połowy XIX wieku z chirurgii i chorób wewnętrznych,
zwłaszcza ftyzjatrii. Pierwszy szpital dla chorych usznych powstał w Londynie w 1838 r., a pierwsza klinika
otolaryngologii w Wiedniu w 1861 r. Na ziemiach polskich pierwszą katedrę rynologii i laryngologii utworzono w 1879 r. w Krakowie po uzyskaniu przez Przemysława Pieniążka (1850-1916), wychowanka Leopolda
Schroettera von Kristelii, Karla Storcka i Johanna
Schnitzlera, veniam legendi z tych dziedzin. W 1894 r.
otwarto w Krakowie 10-łóżkowy oddział z własną salką
operacyjną, przemianowany potem na Klinikę Otolaryngologiczną Uniwersytetu Jagiellońskiego [4].
P o l s k i P r z e g l ą d O t o r y n o l a r y n g o l o g i c z n y t o m 1, n r 2 , k w i e c i e ñ - c z e r w i e c 2 0 12
Pol. Przegląd
Otorynolaryngol 2012;
2 (1): 161-165
162
Do rozwoju polskiej otorynolaryngologii przyczyniali się także warszawscy chirurdzy. Julian Kosiński
(1833–1914) był pierwszym polskim lekarzem, który
jako 14. chirurg w świecie wykonał laryngektomię
totalną, w trzy lata po słynnym Theodorze Billrothcie. Franciszek Jawdyński (1851–1896) w 1888 jako
pierwszy polski chirurg wykonał operację usunięcia
guza przerzutowego na szyi metodą radykalną, znaną
i następnie opisaną w świecie w 1906 r. jako operację
Crile’a [5, 6].
Wzrost zainteresowania otorynolaryngologią i otologią wśród warszawskich lekarzy doprowadził do
powstania w 1889 r. przy Towarzystwie Lekarskim
Warszawskim – Sekcji Laryngologicznej, założonej
przez Teodora Herynga (1847–1925), prymariusza ówczesnego Oddziału Rynolaryngologicznego w Szpitalu
św. Rocha. Większość pacjentów oddziału Herynga
stanowili chorzy z gruźlicą krtani, jako powikłaniem
gruźlicy płuc. Był on twórcą nowoczesnej w skali światowej metody leczenia gruźlicy krtani łyżeczkowaniem
(curettement). Podobny przekrój chorych prezentowany
był w małym oddziale chorób wewnętrznych o profilu
ftyzjatrycznym w Szpitalu św. Ducha, którego ordynatorem został Alfred Marcin Sokołowski (1849–1924),
oraz w zarządzanym przez niego ambulatorium laryngologicznym tego Szpitala. Sekcja Laryngologiczna
była pierwszym stowarzyszeniem otolaryngologów
w Polsce. W latach późniejszych, w 1900 r. zorganizowali się ginekolodzy, w 1906 r. – chirurdzy, w 1914
r. – radiolodzy. Działacze Sekcji Laryngologicznej
propagowali oraz rozwijali noworodzącą się dziedzinę
lekarskiej wiedzy. Posiedzenia miały charakter naukowy: dyskutowano, przekonywano do swoich racji,
nieraz ostro polemizowano. Polemiki przenosiły się
niejednokrotnie na łamy lekarskich czasopism. Jan
Sędziak (1861–1932), jeden z pionierów polskiej otolaryngologii, laryngolog znany bardziej chyba w krajach
anglosaskich niż w Polsce, zauważył, że posiedzenia
miały jeszcze inne, niemniej ważne, moralne znaczenie
jednoczenia specjalistów „różnych obozów”, czasem do
siebie niechętnie usposobionych. Grono warszawskich
lekarzy interesujących się otorynolaryngologią rosło
w tempie szybkim. Najaktywniej udzielali się: Teodor
Heryng, Witold Szumlański, Władysław Wróblewski,
Teodor Heiman, Jan Sędziak, Zdzisław Dmochowski
i inni. Sekcja działała przez kilka lat. Pod koniec lat
90. wznowiła swą działalność dzięki staraniom Alfreda Marcina Sokołowskiego. O jej aktywności brak
jest pełniejszych wiadomości, poza tym, że zamieszczała sprawozdania w warszawskich czasopismach
medycznych, oraz tym, że w 1911 r. odbyła dziesięć
posiedzeń. Różne funkcje pełnili w niej m.in. Leopold
Lubliner, ordynator pierwszego w Warszawie Oddziału
Otolaryngologicznego w Szpitalu na Czystem, Ludwik
Guranowski i Teodor Heiman, którzy zostali także
prezesami Sekcji [7–11].
Nie była to jedyna organizacja zrzeszająca warszawskich otolaryngologów. W 1912 r. ukonstytuowało
się Warszawskie Towarzystwo Otolaryngologiczne,
zatwierdzone na posiedzeniu Warszawskiej Komisji
Gubernialnej ds. Związków i Stowarzyszeń. Prezesami
tego Towarzystwa zostali m. in. Ludwik Guranowski
i Zygmunt Srebrny, a godność członka honorowego
otrzymał Teodor Heryng. Aktywnie działali w nim:
Zdzisław Dmochowski, Teodor Heiman, Alfred M. Sokołowski, Leopold Lubliner, Jan Moczulski, Robert Sinołęcki i inni [12–14]. Nie od rzeczy będzie przypomnieć,
jak wyglądał program posiedzenia tego Towarzystwa
„w czwartek, 12 marca 1914 r. o godz. 20 w lokalu przy
ul. Foksal 17 m. 2: 1. Przedstawienie chorych. 2. A.
Żebrowski (Lublin): O ropnicy pochodzenia usznego. 3.
B. Karbowski: O nieznanym jeszcze zespole objawów
błędnikowych, wywołanych zmianami w szlaku nerwu przedsionkowego. 4. Robert Sinołęcki: O nowym
środku znieczulającym. 5. T. Heryng: a) Przedstawienie
fantomu prześwietlonej jamy Highmora, b) Najnowsze
aparaty do wywiązywania tlenu i ich wartość kliniczna. 6. M. Hertz: Oto-ryno-laryngologia a oddziały
szpitalne” [15].
Dla ścisłości historycznej podać trzeba, że w 1908 r.
przy Towarzystwie Lekarskim Lwowskim wyodrębniono Sekcję Oto-laryngologiczną. W trzy lata później
utworzone zostało w tym samym mieście Polskie Towarzystwo Otolaryngologiczne z Antonim Juraszem
sen. jako przewodniczącym [12, 13].
Jan Sędziak, jeden z pierwszych historyków otorynolaryngologii, skrupulatnie obliczył, że w roku
powstania Sekcji Otolaryngologicznej we Lwowie na
świecie istniało 46 towarzystw specjalistycznych laryngologicznych, z tego 15 w Stanach Zjednoczonych
Ameryki Północnej, 8 – w Niemczech i 2 – na ziemiach
polskich [8].
Analiza licznych sprawozdań z posiedzeń warszawskich towarzystw otolaryngologicznych, zamieszczanych w czasopismach medycznych owego okresu, (tj.
do roku zakończenia pierwszej wojny światowej) oraz
prac oryginalnych pozwalała na wysunięcie wniosku, że poziom merytoryczny tych posiedzeń był na
ogół wysoki, uwzględniający najnowsze osiągnięcia
europejskiej i światowej otorynolaryngologii. Ciekawe
i stojące na odpowiednim poziomie dyskusje, w których przodowali lekarze przebywający wcześniej na
zagranicznych stażach, mający z „medyczną zagranicą”
kontakt, a także styczność z czasopismami zagranicznymi z tej dziedziny, dawały również efekt dydaktyczny
– pozwalały na doszkalanie mniej zaawansowanych
w tej dziedzinie lekarzy. Prezentowanie unikatowych
nieraz osiągnięć oraz licznie wykonywanych operacji
wchodzących w zakres chorób uszu, nosa, gardła,
krtani i pogranicza, dokonywanych przez warszawskich
lekarzy zajmujących się schorzeniami tych narządów,
zwłaszcza przez chirurgów, wykazywało, że dystans
P o l s k i P r z e g l ą d O t o r y n o l a r y n g o l o g i c z n y t o m 1, n r 2 , k w i e c i e ñ - c z e r w i e c 2 0 12
163
do wiodących europejskich otorynolaryngologicznych
ośrodków znacznie zmniejszał się.
W 1921 r., a więc w roku powstania jednolitej organizacji otorynolaryngologicznej, istniały następujące
uniwersyteckie ośrodki tej specjalizacji: Katedra i Klinika Otolaryngologiczna w Krakowie z Franciszkiem
Nowotnym, otiatrą i Aleksandrem Baurowiczem, laryngologiem, Katedra Otolaryngologiczna we Lwowie
z Teofilem Zalewskim, Katedra i Klinika Otolaryngologii
w Warszawie z Feliksem Erbrichem, uczniem Alfreda M. Sokołowskiego, Katedra Laryngologii i Otiatrii
w Poznaniu z Antonim Juraszem sen. Brak klinik
w Poznaniu i Lwowie, brak katedry i kliniki w Wilnie
świadczyły wymownie o tym, że baza, na której miało
rozwijać się nowe zrzeszenie otorynolaryngologów, była
uboga [12, 16].
Po przeszło siedemdziesięciu latach, w 1992 r.,
wspomniane na wstępie, Polskie Towarzystwo Otolaryngologiczne zmieniło nazwę na Polskie Towarzystwo
Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi. Obecnie, w początkach drugiej dekady XXI stulecia przy tym
Towarzystwie istnieją następujące sekcje:
• Sekcja Otolaryngologii Dziecięcej, założona w 1961 r.
przez Jana Danielewicza
• Sekcja Foniatryczna – w 1966 r. przez Leona
Handzla
• Sekcja Audiologiczna – w 1968 r. przez Wiktora
Jankowskiego
• Sekcja Onkologiczna – w 1980 r. przez Stanisława
Iwankiewicza
• Sekcja Historyczna – w 1985 r. przez Eugeniusza
Olszewskiego
• Sekcja Rynologiczna (obecnie Rynologii i Chirurgii Plastycznej Twarzy) – w 1995 r. przez Stanisława
Betlejewskiego
• Sekcja Otologii i Neurootologii – w 1998 przez Kazimierza Niemczyka
22 października 1985 r. P. T. Członkowie Polskiego
Towarzystwa Otolaryngologicznego: Stanisław Bień,
Wanda Bochenek, Piotr Chęciński, Bożena Czarkowska, Danuta Danikiewicz, Paweł Dobrzyński, Joanna
Fruba, Ewa Gołębiewska, Alicja Jachowska, Tadeusz
Jegliński, Alicja Komorowska, Antoni Krzeski, Andrzej
Kukwa, Małgorzata Malasińska, Barbara Maniecka,
Anna Morawska, Eugeniusz Olszewski, Jadwiga Osuch,
Ryszard Połubiński, Bożena Pragłowska, Bolesław
Samoliński, Henryk Skarżyński, Zbigniew Szlenk,
Grażyna Szlezyngier, Bożena Tarchalska, Witold Tłuchowski, Małgorzata Wierzbicka, Janina Więcko, Ewa
Wójcikiewicz, Edward Zawisza – wybrali kandydatów do
Zarządu Sekcji Historycznej Towarzystwa Otolaryngologicznego, który po zatwierdzeniu 17 grudnia 1985 r.
przez Zarząd Główny tego Towarzystwa ukonstytuował
się następująco:
przewodniczący – Eugeniusz Olszewski
sekretarz – Zbigniew Szlenk
członkowie – Andrzej Kukwa
Henryk Skarżyński
Ewa Gołębiewska
W latach 1995, 1998 oraz 2003 dokonywano zmian
w zarządzie Sekcji. Niezmiennie królowali: na stanowisku przewodniczącego Eugeniusz Olszewski oraz
sekretarza Zbigniew Szlenk. W skład Zarządu wchodzili: Rafał Ligęziński, Maciej Modrzejewski, Kazimierz
Niemczyk, Jan Pietruski, Juliusz Piotrowski, Jacek
Składzień, Andrzej Kierzek.
15 października 2010 r. ukonstytuował się nowy
Zarząd, zatwierdzony następnie przez Zarząd Główny
PTOChGS, w składzie:
przewodniczący – Andrzej Kierzek
sekretarz – Zbigniew Szlenk
skarbnik – Antoni Bruzgielewicz
członkowie – Kazimierz Niemczyk
Jacek Składzień
Równocześnie z powstaniem Sekcji, w 1985 r. ukazał się pierwszy numer „Materiałów Naukowych Sekcji
Historycznej Polskiego Towarzystwa Otolaryngologów”.
Ta niezwykle wartościowa pozycja piśmiennicza, w której umieszczane są prace dotyczące historii otorynolaryngologii i pogranicza ukazuje się dzięki inwencji
i benedyktyńskiej pracy Zbigniewa Szlenka. W „Materiałach Naukowych …”, wydawanych przez niego
własnym sumptem i nakładem mrówczych działań,
zamieszczane są prace, niestety, nierecenzowane. 25
dotychczasowych roczników tego periodyku zmagazynowanych jest w Bibliotece Narodowej, Głównej Bibliotece Lekarskiej oraz Bibliotece Kliniki Otolaryngologii
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Jako owoc
25-letniej działalności Zbigniewa Szlenka, w kolejnych
numerach jego „Materiałów Naukowych …” 86 Autorów
umieściło prace dotyczące następujących zagadnień:
• historia otorynolaryngologii polskiej i światowej
• historia niektórych klinik i oddziałów
• biogramy otorynolaryngologów
• martyrologia otolaryngologów
• sprawozdania z sympozjów, zjazdów, kursów etc.
• nowe metody operacyjne, opisy pokazowych operacji
• prace nieotolaryngologów z zakresu otorynolaryngologii
• eseje filozoficzne
• przedruki prac Jana Miodońskiego i Zbigniewa
Bochenka
• wspomnienia pośmiertne
• bibliografie czasopism: „Polski Przegląd Oto-laryngologiczny”, „Lekarz Polski na Wschodzie”, „Lekarz
Wojskowy” (1941–1946).
Chronologiczny wykaz prac zamieszczonych w latach 1985–2000 w „Materiałach Naukowych…” umieszczony został w „Materiałach Sekcji Historycznej Polskiego Towarzystwa Otorynolaryngologicznego – Chirurgów
Głowy i Szyi” 2001; 17(1): 3–18.
Oprócz działalności publicystycznej, zarząd Sekcji
podejmował szereg cennych inicjatyw. Na XXXIII Zjeź-
P o l s k i P r z e g l ą d O t o r y n o l a r y n g o l o g i c z n y t o m 1, n r 2 , k w i e c i e ñ - c z e r w i e c 2 0 12
164
dzie PTOL w Warszawie w 1986 r. urządzono wystawę
pt. „Szlakiem polskiej otolaryngologii” przedstawiającą
osiągnięcia polskich otorynolaryngologów i Polskiego
Towarzystwa Otolaryngologicznego, a także innych, którzy ów szlak tworzyli. Fotokopie obrazujące osiągnięcia
polskich otorynolaryngologów oraz Polskiego Towarzystwa Otolaryngologicznego zamieszczono w „Materiałach
Naukowych…” 1986; 2(6): 1–17.
21 września 1991 r. zorganizowano w Krakowie
Sympozjum wspólnie z Sekcją Onkologiczną, na którym wygłoszono 14 referatów. Materiały tego sympozjum opublikowano w „Otolaryngologii Polskiej” oraz
„Materiałach Naukowych…” 14 października 1994 r.
na zebraniu Brytyjskiego Towarzystwa Historii Otolaryngologii w Birmingham przedstawiono referat
Zbigniewa Szlenka oraz Natalii Rynkiewicz dotyczący
polskich otolaryngologów w Wielkiej Brytanii podczas
drugiej wojny światowej, który wygłosiła druga Autorka.
18 kwietnia 1997 r. Sekcja zorganizowała w Krakowie
Sympozjum pt. „Co mnie, co nam dał Jan Miodoński”.
Wygłoszono 9 referatów. Dokumentacja tego Sympozjum, dotyczącego jednego z najwybitniejszych w historii
polskich otorynolaryngologów, znalazła także swoje
miejsce w „Materiałach Naukowych…”, jak i częściowy
dorobek sympozjum „W 120-lecie Krakowskiej Kliniki
Otolaryngologicznej”, w którego obrady Sekcja włączyła
się w 1999 r.
13 marca 2002 r. Katedra Otolaryngologii Akademii
Medycznej w Krakowie, Oddział Krakowski Polskiego
Towarzystwa Otolaryngologicznego, Katedra Historii
Medycyny i Farmacji Akademii Medycznej w Krakowie, Towarzystwo Lekarskie Krakowskie oraz Sekcja
Historyczna PTOL zorganizowały posiedzenie poświęcone pamięci profesora Jana Miodońskiego (1902–1962)
w stulecie jego urodzin. Z ramienia Sekcji referat pt.
„Testament Profesora Miodońskiego” wygłosili Zbigniew
Szlenk oraz Eugeniusz Olszewski. Tekst tej pracy został
przekazany uczestnikom XL Zjazdu PTOL-ChGS, zorganizowanego przez białostocką Klinikę Otolaryngologii
w Mikołajkach w 2002 r.
Sekcja Historyczna Polskiego Towarzystwa Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi zawdzięcza swoje
istnienie przede wszystkim profesorowi dr. hab. Eugeniuszowi Olszewskiemu, kierownikowi Kliniki Otolaryngologii Akademii Medycznej w Krakowie, a następnie
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz
dr. med. Zbigniewowi Szlenkowi z Kliniki Otolaryngologii
Akademii Medycznej w Warszawie, a potem Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. To Oni powołali ją
do życia. To dzięki Ich zaangażowaniu Sekcja przez
ćwierćwiecze istniała, prowadząc ożywioną działalność.
To dzięki Ich pracy istnieje nadal. Swój znaczny wkład
w działalność Sekcji wniósł Stanisław Zabłocki, znany
historyk otorynolaryngologii z Elbląga. Chapeau bas!
Dalsze istnienie Sekcji Historycznej Polskiego Towarzystwa Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi
uzależnione jest jednak od lekarzy naszej specjalności,
od nas samych. Od naszej aktywności na polu historii
otorynolaryngologii. Ocalajmy od zapomnienia wszystko, co ocalić jeszcze można. Ocalajmy od zapomnienia
historie naszych klinik, oddziałów, poradni, gabinetów
prywatnych i innych jednostek opieki zdrowotnej zajmujących się diagnostyką i terapią chorób uszu, nosa,
gardła, krtani i pogranicza. Nie pozwalajmy zapomnieć
o wybitnych przedstawicielach tej dziedziny lekarskiej
wiedzy, ale także i o tych, mniej znanych, ale sumiennie
wykonujących swe lekarskie powinności. Uzupełniajmy
teksty materiałem ikonograficznym (ciekawymi zdjęciami, dokumentami etc). Teksty można opracowywać wg
prawideł obowiązujących prace tego rodzaju, stosując się
do zasad wydawcy. Sądzę, że łamy „Polskiego Przeglądu
Otolaryngologicznego” będą dla Państwa zawsze otwarte.
Można również zamieszczać teksty, nie stosując się
do żadnych redakcyjnych restrykcji, w „Materiałach
Naukowych Sekcji Historycznej Otorynolaryngologów –
Chirurgów Głowy i Szyi”. Prace prosimy przesyłać drogą
elektroniczną na adres z-cy redaktora naczelnego „Materiałów Naukowych…”, autora niniejszej pracy. Jeżeli
wystąpią trudności „natury komputerowej”, prosimy
o przekazanie prac do dr. med. Zbigniewa Szlenka, ul.
Baczyńskiego 26 m. 28, 05-092 Łomianki.
Pamiętajmy, co powiedział kiedyś Jan Parandowski:
„Nic tak nie orzeźwia, nie dodaje animuszu, jak kąpiel
w czasie”.
P i śm i e n n i ctwo
1. Lebel I. Zdanie sprawy z czynności Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego z 1843 r. Pam Tow Lek Warsz. 1844; 9:
55–57.
2. Lebel I. Zdanie sprawy z czynności Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego z 1843 r. Pam Tow Lek Warsz. 1846, 16:
63–64 et passim.
3. Brzeziński T. Rozwój nauk medycznych i kształcenia lekarzy
w Polsce w XIX i pierwszej połowie XX wieku. (w:) Historia
medycyny, Brzeziński T. (red). Warszawa 1995, s. 419.
4. Olszewski E. Przemysław Pieniążek (1850–1916) – pierwszy
profesor laryngologii w Polsce. Mat Nauk Sekcji Hist Pol Tow
Otolaryng. 1985; 1(2): 1 et passim.
5. Janczewski G, Osuch-Wójcikiewicz E. Otorynolaryngologia – przeszłość i współczesność. Pol Przeg Chirurg. 2001;
73(4): 392.
6. Bień S. Historia operacji radykalnej węzłów chłonnych szyi
– w 100-lecie publikacji George’a Crile’a. Otolaryng Pol.
2006; 60(1): 5–8.
7. Sędziak J. O postępach laryngologii, rynologii i otologii
w roku ubiegłem. Now Lek. 1902; 14(5): 305.
8. Sędziak J. Rozwój laryngologii i rynologii u poszczególnych
narodowości. Med Kron Lek. 1908; 47(16): 411.
9. Sędziak J. O stanie laryngologii, rynologii i otiatryi w Polsce
w wieku XIX-ym. Now Lek. 1906; 8(3): 145.
10. Dydyński L. Zarys stuletnich dziejów Tow. Lek. Warszawskiego. Medycyna, 1938: 760.
P o l s k i P r z e g l ą d O t o r y n o l a r y n g o l o g i c z n y t o m 1, n r 2 , k w i e c i e ñ - c z e r w i e c 2 0 12
165
11. Kierzek A. Sekcja Laryngologiczna Towarzystwa Lekarskie-
14. Wiadomości bieżące. Kron Lek. 1914; 49(2): 40.
go Warszawskiego – pierwsza organizacja polskich laryn-
15. Wiadomości bieżące. Kron Lek. 1914; 49(10): 199.
gologów oraz jej działacze. Otolaryng Pol. 1989; 43(supl.):
16. Czarnecki J. Przemówienie, wygłoszone przez prezesa
26–29.
12. Szlenk Z. Polskie Towarzystwo Otolaryngologiczne 1921–
T-wa Dra…na uroczystem posiedzeniu z racji X-lecia w dn.
7.12.1030. Pol Przeg Oto-laryng. 1930; 7(4): 167.
1970. Dysert. dokt., Łódź 1973, s. 7.
13. Barciński J. Zarys historii otolaryngologii polskiej w okresie
1918–1939. Gdańsk, s. 47, 49.
P o l s k i P r z e g l ą d O t o r y n o l a r y n g o l o g i c z n y t o m 1, n r 2 , k w i e c i e ñ - c z e r w i e c 2 0 12