101 wydarzen.indd

1 0 1
N A J W A Ż N I E J S Z Y C H
W Y D A R Z E Ń
W
P O L S C E
I
N A
Ś W I E C I E
Spis treści
Chrzest Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Insurekcja kościuszkowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Zjazd w Gnieźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
III rozbiór Polski i upadek Rzeczpospolitej . . . . . . . 33
Konflikt Bolesława Śmiałego
z biskupem Stanisławem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Legiony Dąbrowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Bitwa pod Raszynem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego . . . . . . 11
Utworzenie Uniwersytetu Warszawskiego . . . . . . . . 36
Sprowadzenie Krzyżaków do Polski . . . . . . . . . . . . 12
Powstanie listopadowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Bitwa pod Legnicą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Powstanie styczniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Koronacja Władysława Łokietka . . . . . . . . . . . . . . . 14
Utworzenie Polskiej Partii Socjalistycznej . . . . . . . . 39
Przyłączenie Rusi Czerwonej do Polski . . . . . . . . . . 15
Powstanie Ligi Narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Założenie Uniwersytetu Krakowskiego . . . . . . . . . . 16
Bitwa pod Grunwaldem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Bitwa pod Warną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Kronika Jana Długosza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Sejm walny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Pierwsza drukowana książka w języku polskim . . . . 21
Ogłoszenie drukiem De revolutionibus...
Mikołaja Kopernika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Powstanie wielkopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Bitwa warszawska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Konstytucje II Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
III powstanie śląskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Zamach majowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Kampania wrześniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Układ Sikorski–Majski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Unia lubelska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Powstanie warszawskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Przeniesienie stolicy Polski
z Krakowa do Warszawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Wybory do Sejmu Ustawodawczego . . . . . . . . . . . . 49
Polski Październik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Wydanie drukiem Kazań sejmowych
Piotra Skargi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Wydarzenia marcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Powstanie na Ukrainie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Wydarzenia grudniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Liberum veto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Strajki czerwcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Zwycięstwo pod Wiedniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Porozumienia sierpniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Zawarcie unii polsko-saskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Stan wojenny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
I rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Pokojowa Nagroda Nobla dla Lecha Wałęsy . . . . . . 56
Konstytucja 3 Maja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Sejm kontraktowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4
Założenie Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Wybuch rewolucji francuskiej . . . . . . . . . . . . . . . .
85
Powstanie Cesarstwa Chińskiego . . . . . . . . . . . . . . . 61
Wojny napoleońskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
86
Narodziny Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Kongres wiedeński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
87
Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
Wiosna Ludów
..........................
88
Powstanie Państwa Kościelnego . . . . . . . . . . . . . . . 64
Wojna secesyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
Koronacja Karola Wielkiego na cesarza . . . . . . . . . 65
Utworzenie I Międzynarodówki . . . . . . . . . . . . . .
90
Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego
przez Ottona I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Kongres berliński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
. . . . . . . 63
Wojna rosyjsko-japońska . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
92
Konflikt cesarza Henryka IV z papieżem
Grzegorzem VII o inwestyturę . . . . . . . . . . . . . . 67
I wojna światowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
93
Pierwsza wyprawa krzyżowa . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Rewolucja w Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
94
Czwarta wyprawa krzyżowa
. . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Układ w Locarno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
95
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Wielki kryzys gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . .
96
Powstanie III Rzeszy
......................
97
Bitwa pod Crécy – pierwszy etap wojny stuletniej . . . 72
Wojna domowa w Hiszpanii . . . . . . . . . . . . . . . .
98
Wielka schizma w Kościele zachodnim . . . . . . . . . 73
II wojna światowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
99
Wojny husyckie w Czechach . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Konferencje Wielkiej Trójki . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Zdobycie Konstantynopola przez Turków . . . . . . . . 75
Zimna wojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba . . . . . 76
Wojny arabsko-izraelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
95 tez Marcina Lutra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Powstanie Chińskiej Republiki Ludowej . . . . . . . . 103
Podróż dookoła świata Ferdynanda Magellana . . . . 78
Powstanie węgierskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Sobór trydencki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Rewolucja kubańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Pokój westfalski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Wojna amerykańsko-wietnamska . . . . . . . . . . . . . 106
Wielka encyklopedia francuska . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Praska wiosna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Wojna siedmioletnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Pontyfikat Jana Pawła II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Wynalezienie maszyny parowej . . . . . . . . . . . . . . . 83
Rewolucja islamska w Iranie
Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych . . . 84
Jesień Narodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Wielka Karta Swobód
Najazdy Mongołów na Europę
. . . . . . . . . . . . . . . 71
. . . . . . . . . . . . . . . . 109
5
1 0 1
N A J W A Ż N I E J S Z Y C H
W Y D A R Z E Ń
W
P O L S C E
I
N A
Ś W I E C I E
Chrzest Polski
966
M
szko przestawał być pierwszym spośród
licznościami i przyczynami, które do tego
ieszko I, wstępując na tron około
równych, którzy wynieśli go do władzy,
doprowadziły. W kwestii pierwszej pada960 roku, przejmował państwo już
stając się przedłużeniem ramienia bosły i padają różne propozycje: dawniej
w miarę dobrze zorganizowane, które
kiego.
próbowano dowodzić, że stało się to poza
przez kilkadziesiąt lat – od końca IX wiegranicami (Ratyzboku – budowali jego przodkowie: Siemona, Kolonia, Praga),
mysł, Lestek i Siemowit. W rękach Mielecz obecnie histoszka I była więc dzisiejsza Polska środkorycy na ogół są
wa, z Wielkopolską – kolebką państwozgodni, że miało to
wości Polan. W pierwszych latach swego
miejsce w kraju,
panowania zaangażowany był na terytow Poznaniu lub – co
rium nad środkową i dolną Odrą. Wtedy
wydaje się bardziej
to opanował ziemię lubuską, ale, przekraprawdopodobne –
czając Odrę, naruszył niemiecką strefę
na Ostrowie Ledwpływów, co doprowadziło do konfliktu
nickim, gdzie rezyz margrabią Marchii Wschodniej,
dowała Dobrawa
Geronem. Mieszko I prowadził w tym
i gdzie musiano zbuczasie również ekspansję w kierunku
dować pierwszy koPomorza Zachodniego, co z kolei przyściół dla jej potrzeb,
czyniło się do konfliktu z plemionami
jako chrześcijanki. Zaprowadzenie chrześcijaństwa – obraz J. Matejki
wieleckimi oraz z panującymi nad ujściem
Doraźnie dzięki przyjęciu chrztu
W drugiej kwestii zwracano uwagę zarówOdry Wolinianami. Tych ostatnich wspoMieszko umacniał nie tylko swój sojusz
no na czynniki zewnętrzne, jak i wewmagał – związany z Geronem – banita
z Czechami, ale przede wszystkim zyskinętrzne. Dawniej na plan pierwszy wysuniemiecki Wichman. Skłoniło to naszego
wał istotną podstawę do osiągania jeszcze
wano czynnik zewnętrzny, gdyż w akcie
władcę do uregulowania stosunków
większych korzyści ze związków z cesachrztu chciano widzieć obronę przed
z Cesarstwem oraz z Czechami, sojusznirzem, nie tylko w stosunku do wspólnych
agresywną polityką Cesarstwa i Kościoła
kami związku wieleckiego.
wrogów, ale też saskiego możnowładzniemieckiego (arcybiskupstwa magdeburW 965 roku Mieszko I zawarł sojusz
twa, wobec którego jako chrześcijanin
skiego, które jednak faktycznie powstało
z Czechami, który został przypieczętowamógł przedstawiać się jako „cesarski
dopiero w 968 roku). Obecnie kwestie te
ny jego małżeństwem z Dobrawą, córką
sojusznik i przyjaciel”. W perspektywie,
schodzą na plan dalszy,
księcia czeskiego Boleco wydaje się oczywiste, jednolita wiara
natomiast podkreśla się,
sława. Według dwóch
w całym państwie była czynnikiem inteże Mieszko przyjął nową
niezależnych źródeł, a miagrującym, jednak początkowo odrzucewiarę, zdając sobie spranowicie kroniki Thietmara
nie starych wierzeń musiało napotkać
wę z korzyści, jakie przy(początek XI wieku) oraz
na opór dużej części społeczeństwa.
niesie mu ona w propóźniejszej kroniki Galla
Przyjęcie chrztu przez Mieszka I i jego
cesie budowy własnego
Anonima (początek XII
dwór zapoczątkowało chrystianizację pańwładztwa. Pierwszeństwo
wieku) – których przekastwa i tworzenie organizacji kościelnej,
w związku z tym daje się
zów nie ma powodu poda w konsekwencji wprowadziło Polskę
dziś celom doraźnym,
ważać – to Dobrawa miaw krąg państw kultury łacińskiej (m.in.
które mogły księcia motyła przekonać Mieszka I do
dotarło do nas pismo, architektura murowować. Mógł go nęcić
przyjęcia chrztu. Według
wana). Zapewne przy zgodnym współsplendor i otoczka zwiąroczników polskich nastąPortret Mieszka I pędzla J. Matejki
udziale papieża i cesarza, w 968 roku dla
zana z nową wiarą, która
piło to w 966 roku.
państwa Mieszka ustanowiono podległego
w zupełnie inny sposób
Historycy do dziś dyspapiestwu biskupa misyjnego Jordana,
pomagała legitymizować jego władzę.
kutują nad dwiema kwestiami, a mianoktórego siedzibą stał się Poznań.
Kościół bowiem tłumaczył, że władza
wicie nad miejscem przyjęcia chrztu
pochodzi od Boga i w tym sensie Mieprzez polańskiego księcia oraz nad oko(JS)
8
Zjazd w Gnieźnie
1000
W
w Krakowie, gdzie ordynariuszem został
zgody lub zachęty do starań o koronę.
marcu 1000 roku w Gnieźnie
Poppon,
w
Kołobrzegu,
gdzie
kierowanie
Natomiast część historyków interpretuje
doszło do spotkania cesarza
biskupstwem powierzono Reinbernowi,
opisywany gest jako rzeczywistą koronaOttona III z Bolesławem Chrobrym, władoraz we Wrocławiu, gdzie biskupem
cję, której jednak nie uznał następca Ottocą Polski. Jak podaje ówczesny kronikarz
został Jan. Powołano także
niemiecki Thietmar, bezpośrednią przybiskupstwo w Poznaniu,
czyną przybycia cesarza była chęć odwiektórym miał zarządzać
dzenia grobu św. Wojciecha, biskupa pradotychczasowy zwierzchskiego, który zginął w 997 roku, prowadząc
nik Kościoła polskiego,
misję chrystianizacyjną w Prusach.
Unger. Biskupstwo to nie
Bolesław Chrobry, który patronował temu
zostało jednak podporządprzedsięwzięciu, po śmierci misjonarza
kowane Gnieznu, tylko –
wykupił jego zwłoki i ofiarował kościołona czas życia tegoż biskupa
wi w Gnieźnie. Dysponując relikwiami
– bezpośrednio papieżowi.
męczennika, który wkrótce został ogłoByło to swoiste zadośćszony świętym, władca polski liczył na
uczynienie Ungerowi, któumocnienie struktury kościelnej w pańry protestował przeciw cestwie oraz swojej pozycji politycznej.
sarskim postanowieniom,
To zbiegało się z planami Ottona III, wcielicząc zapewne, że sam zolającego w tym czasie w życie swoją ideę
stanie arcybiskupem. Ceodnowy Cesarstwa Rzymskiego, którego
częścią miała być także Słowiańszczyzna,
sarz zdecydował także o przea przejawami tej polityki nowe zdefiniokazaniu Chrobremu i jego
wanie statusu miejscowych władców, ścinastępcom prawa inwestyśle współpracujących z cesarzem.
tury, czyli mianowania biskuPrzyjazd Ottona III do Polski poprzepów w nowej metropolii.
dził synod w Rzymie w 999 roku, na
Sporo kontrowersji
którym papież Sylwester II mianował
wśród historyków wzbu- Podobizna karty z kroniki biskupa Thietmara z opisem wizyty cesarza
brata męczennika, Radzima Gaudzają natomiast politycz- Ottona III w Gnieźnie
dentego, „arcybiskupem św. Wojne aspekty zjazdu gnieźciecha”, chociaż zapewne jeszcze
na III, Henryk II, co spowodowało, że
nieńskiego, opisane przez polskiego
wtedy nie ustalono lokalizacji noChrobry ponowił ją w 1025 roku. Bez
kronikarza Galla Anonima. Według tej
wej metropolii. Tak więc problem
względu na to, jak faktycznie było, nie
relacji, w trakcie spotkania Otton III
uświęcenia nowego arcybiskupulega wątpliwości fakt dużego wyróżniemiał nałożyć na głowę polskiego
stwa oraz sprawa włączenia księcia
nia, jakie spotkało Bolesława, który miał
monarchy diadem cesarski i nazwać go
polskiego w imperialne plany skłobyć zapewne kluczowym sprzymierzeń„bratem i współpracownikiem cesarniły cesarza do podróży do Gniecem Ottona w realizacji jego politycznych
skim”, a także „przyjacielem i sprzymiezna.
planów. Uwieńczeniem zjazdu było wzarzeńcem narodu rzymskiego”. Gall
W trakcie kilkudniowego spotjemne przekazanie darów: Otton darował
Anonim, a za nim późniejsza polska
kania zapadło wiele ważnych dla
Bolesławowi gwóźdź z Krzyża Świętego
tradycja, widziała w tym geście koronaBolesława i jego państwa decyzji.
oraz kopię włóczni św. Maurycego – symcję Chrobrego dokonaną przez cesarza;
Przede wszystkim postanowiono, że
bol władzy, natomiast Chrobry podarował
historycy są natomiast podzieleni, jeśli
„arcybiskupstwo św. Wojciecha”
cesarzowi ramię św. Wojciecha oraz
chodzi o interpretację owego opisu.
Kopia włóczni
powstanie właśnie w miejscu jego św. Maurycego Wobec bezspornej koronacji Boleoddział 300 wojów. Decyzje, które podwiecznego spoczynku. Arcyjęto w Gnieźnie, niewątpliwie były dużym
sława Chrobrego, która miała miejsce
biskupem został brat męczennika i świadek
sukcesem Bolesława i znacząco wzmacw 1025 roku, większa część badaczy uwajego świętości, Radzim Gaudenty. Nową
niały jego prestiż i znaczenie.
ża bowiem, że cesarz, nakładając diadem,
metropolię miały współtworzyć biskupstwa
zapewne tylko symbolicznie udzielił mu
(JS)
9
1 0 1
N A J W A Ż N I E J S Z Y C H
W Y D A R Z E Ń
W
P O L S C E
I
N A
Ś W I E C I E
Konflikt Bolesława Śmiałego
z biskupem Stanisławem
1079
Z
anim doszło do tragicznych wydarzeń, które skutkowały kolejnym kryzysem dynastycznym w Polsce, zakończonym wygnaniem z kraju króla Bolesława
Śmiałego, panowanie tego monarchy
przebiegało nader pomyślnie. Następca
Kazimierza Odnowiciela kontynuował
bowiem politykę ojca w dziele odbudowy
kraju po kryzysie lat 30. XI wieku. W konflikcie o inwestyturę między cesarzem
Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII
Bolesław opowiedział się po stronie zwierzchnika Kościoła. Skutkowało to nie tylko
uporządkowaniem spraw kościelnych
w Polsce (odnowienie arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego, powołanie nowego
biskupstwa płockiego), ale także nagrodą
w postaci zgody na koronację królewską,
której dokonano w 1076 roku. W polityce wobec najbliższych sąsiadów Bolesław
wykazywał dużą aktywność. Interweniował
skutecznie na Węgrzech, gdzie osadził na
tamtejszym tronie przychylnych sobie władców: Bellę, Gejzę i Władysława, oraz na
Rusi, gdzie dwukrotnie instalował na tronie kijowskim swego krewnego Izasława.
Bolesław Śmiały i św. Stanisław – obraz J. Matejki
Wobec tych niepodważalnych sukcesów w niezbyt jasnym świetle rysuje się
konflikt między królem a biskupem krakowskim, który wybuchł w 1079 roku.
Pisana 40 lat później kronika Galla
Anonima bardzo lakonicznie informuje
o tym wydarzeniu: „Jak doszło do wypędzenia króla Bolesława z Polski długo
10
Scena zabójstwa św. Stanisława
byłoby o tym mówić, tyle wszakże można
powiedzieć, że sam będąc pomazańcem
Bożym nie powinien drugiego pomazańca
za żaden grzech karać cieleśnie. Wiele mu
to bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech zastosował i za zdradę wydał
biskupa na obcięcie członków. My zaś ani
nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy ani
nie polecamy króla, który tak szpetnie dochodził swoich praw”. W innym świetle obraz konfliktu przedstawił w swojej kronice na przełomie
XII i XIII wieku Wincenty Kadłubek.
Według kronikarza, św. Stanisław
poniósł śmierć z rąk króla, ponieważ
stanął w obronie represjonowanych
przez niego rycerzy (i ich rodzin),
którzy porzucili władcę w trakcie
wyprawy. Kadłubek dał też początek
legendzie Stanisława zabitego przez
niegodziwego króla w kościele na
Skałce, a następnie cudownego zrośnięcia
się rozsiekanych szczątków biskupa;
w drugiej połowie XIII wieku stało się to
częścią ideologii zjednoczeniowej Polski,
która miała się połączyć tak jak rozsiekane
ciało świętego.
Historycy różnie interpretowali te
przekazy. T. Wojciechowski, opierając się
tylko na Gallu i tłumacząc słowo traditor
jako zdrajca, wpisywał zatarg między królem a biskupem w konflikt między papiestwem a cesarstwem. Stanisław miał spiskować z cesarzem Henrykiem IV
i czeskim księciem Wratysławem, a kiedy
król wykrył spisek, skazał go na śmierć.
Inną drogą poszedł T. Grudziński, który,
łącząc przekazy Galla i Kadłubka i tłumacząc słowo traditor jako buntownik,
widział w biskupie jednego z przywódców buntu możnych niezadowolonych
z rządów króla, zwłaszcza z ciągłych
wypraw wojennych. Biskup miał przystąpić do spisku, ponieważ sam nosił urazę
wobec króla, gdyż został pominięty przy
obsadzie odnowionego arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego, a jego biskupstwo krakowskie zostało uszczuplone o terytoria,
które w części objęło biskupstwo płockie.
Ostatnio zwraca się także uwagę na
ewentualną rolę w buncie późniejszego
palatyna Sieciecha – niektórzy upatrują
w nim nawet przywódcę buntowników.
Faktem jest, że śmierć biskupa (obojętnie, czy zadaną ręką króla czy kata)
skutkowała eskalacją buntu możnych
i wygnaniem monarchy. Bolesław uszedł
na Węgry, gdzie wkrótce – prawdopodobnie otruty – zmarł (w roku 1081 lub 1082).
Władzę w Polsce przejął jego młodszy
brat, Władysław Herman, który wkrótce
został zdominowany przez palatyna
Sieciecha.
Proces kanonizacyjny Stanisława został wszczęty dopiero po upowszechnieniu się wersji Wincentego Kadłubka
i zakończył się w 1253 roku. Od tego czasu w katedrze krakowskiej, w relikwiarzu
przechowywana jest czaszka z wyraźnymi
śladami uderzenia w części potylicznej.
Potwierdzałoby to opis Kadłubka, ale
oczywiście nie ma pewności, że to autentyczne szczątki biskupa. W 1963 roku
papież Jan XXIII ustanowił św. Stanisława
jednym z patronów Polski.
(JS)
Ustawa sukcesyjna Bolesława
Krzywoustego
1138
B
olesław Krzywousty w powszechnej
opinii kojarzony jest przede wszystkim z tzw. ustawą sukcesyjną (statutem),
która, regulując podział Polski między
synów księcia, w efekcie doprowadziła do
rozbicia państwa. Jest to w dużym stopniu
niesprawiedliwy sąd, ponieważ podziały
w państwach patrymonialnych w tym czasie były regułą. Do schedy po ojcu mieli
prawo wszyscy synowie panującego, natomiast najstarszemu, zgodnie z prawem,
przypadała władza zwierzchnia. Tak więc
od tego, ilu monarcha miał synów, a następnie od umiejętnej polityki księcia
zwierzchniego zależało, czy państwo ulegało podziałom czy było jednolite. Polska, jako
typowa monarchia patrymonialna, a więc
traktowana jako własność panującego, ulegała podziałom przynajmniej od X wieku.
Już bowiem Mieszko I przekazał tzw. państwo gnieźnieńskie synom z drugiego mał-
Katedra w Płocku
żeństwa z Odą, a Bolesławowi Chrobremu
wydzielił część południową (późniejszą
Małopolskę z Krakowem). Kazimierz Odnowiciel ustanowił najstarszego syna, Bolesława Śmiałego, zwierzchnikiem całego
państwa, ale młodszemu, Władysławowi
Hermanowi, wydzielił Mazowsze.
Na okres młodzieńczych lat Bolesława
Krzywoustego przypadł konflikt jego przy-
tykało się to z trudnościami, któż bowiem
rodniego brata Zbigniewa z ojcem,
zgodzi się oddać władzę np. bratu, mając
Władysławem Hermanem (1093–1097).
własnych synów. Kto miał także zagwaW wyniku podziału kraju w 1097 roku
rantować, że możni i Kościół będą wspieKrzywousty otrzymał Śląsk, natomiast
rać zawsze seniora, a nie juniorów, i nie
Zbigniew Wielkopolskę; Władysław
będą wykorzystywali tarć w łonie dynaHerman zatrzymał sobie Mazowsze
stii dla własnych celów.
i Małopolskę. Po śmierci
Zresztą postępowanie
ojca w 1102 roku Bolesław
Krzywoustego, który nie
przejął Małopolskę, natorespektował ani nakazów
miast Zbigniew przyłączył
ojca, ani układów z brado swojej dzielnicy Mazotem, oślepionym zresztą
wsze. Różnice między braćz jego rozkazu, mogło
mi na tle polityki pomordawać do myślenia. Aby
skiej i dążenie Bolesława
wzmocnić władzę zwierzdo jednowładztwa doprochnią, statut ustanawiał –
wadziły do wojny domojako nowość – tzw. dzielwej (1106–1108) i w konnicę senioralną z Krakosekwencji do wygnania
wem, którą miał obejZbigniewa.
mować prynceps-senior.
Ostatnio przyjmuje się,
Brak współczesnych
że Bolesław Krzywousty
tym wydarzeniom źródeł
ogłosił swą ustawę sukcesyj- Stronica z najstarszej polskiej
kroniki Galla Anonima, XII wiek
uniemożliwia dokładne
ną między 1135 a 1138 rookreślenie granic poszczególnych dzielkiem, kiedy żyło czterech jego potomków:
nic. Ogólnie możemy jednak stwierWładysław Wygnaniec, syn Rusinki Zbydzić, że Władysław otrzymał Śląsk,
sławy, oraz Bolesław Kędzierzawy, Mieszko
Bolesław – Mazowsze, Mieszko –
Stary i Henryk Sandomierski, synowie
Wielkopolskę (lub tylko jej cześć poNiemki Salomei. Z pewnością duży wpływ
znańską), Henryk – część Sandona rozporządzenie Bolesława w sprawie
mierszczyzny z Wiślicą, natomiast wdosukcesji wywarła Salomea, która zrobiła
wa Salomea z małoletnim Kazimierzem
wszystko, by swoim synom zapewnić przySprawiedliwym – ziemię sieradzko-łęszłość. Ustawa była bez wątpienia komczycką jako oprawę wdowią; reszta krapromisem między głównymi siłami poliju, z Krakowem, Sieradzem, Kaliszem,
tycznymi w Polsce. Miała za zadanie
Gnieznem i Pomorzem Gdańskim, twoochronić kraj przed wojną domową, zarzyła dzielnicę senioralną, którą objął
chować jednolitość władzy politycznej,
Władysław.
zwłaszcza na zewnątrz, ale zarazem
Idealistyczny, a zarazem kompromizabezpieczyć młodszych synów księcia
sowy statut nie spełnił swego zadania.
przed wygnaniem lub jeszcze gorszym
Wojna domowa, która wkrótce wybuchła,
losem i, co więcej – zapewnić im udział
zakończyła się wygnaniem seniora
we władaniu i dochodach państwa.
Władysława (1146), a kolejne konflikty
Krzywousty, mimo że znał negatywne
między synami Krzywoustego doprowaskutki podobnych statutów sukcesyjnych
dziły do ostatecznego złamania zasady
w Czechach i na Rusi, stworzył system
senioratu (1177) i rozpadu Polski na niesenioratu, czyli przekazywania władzy
zależne księstwa.
najstarszemu z dynastii, który zostawał
pryncepsem. Oczywiście w praktyce spo(JS)
11
1 0 1
N A J W A Ż N I E J S Z Y C H
W Y D A R Z E Ń
W
P O L S C E
I
N A
Ś W I E C I E
Sprowadzenie Krzyżaków do Polski
1228
T
wpływem tej dotkliwej klęski pojawił się
erytoria Warmii i Mazur we wczespomysł innego rozwiązania problemu,
nym średniowieczu zamieszkiwały
mianowicie przy użyciu zakonu rycerskieplemiona pruskie. Na początku XIII wieku
go, a wybór padł na Krzyżaków.
Prusowie wkroczyli w okres początków
organizacji państwowej, z czym wiązały się tendencje ekspansjonistyczne, i zaczęli nieustannie nękać pogranicze mazowieckie. Ponieważ siłami
księstwa mazowieckiego, rządzonego
przez Konrada I, nie sposób było
podporządkować Prusów, początkowo zamierzano wspierać akcję chrystianizacyjną, aby za jej pośrednictwem rozciągnąć nad nimi wpływy
polskie (misję prowadził od 1207 roku opat z klasztoru w Łęknie, Gotfryd, Zamek w Malborku
a następnie Chrystian, od 1215 roku
W sprawie sprowadzenia Krzyżaków
biskup misyjny dla Prus). Arcybiskup
do Polski przyjął się i utrwalił w historiognieźnieński Henryk Kietlicz był też pomygrafii pogląd – z gruntu fałszywy – umiejsłodawcą organizowania przez polskich
scawiający ten fakt w 1226 roku. Owa
książąt wypraw krzyżowych na terytoria
data odnosiła się do dokumentu wystapruskie. Ponieważ te swoiste krucjaty,
wionego w Rimini przez cesarza Fryderypodjęte w 1222 i 1223 roku, nie przynioka II dla Hermanna von Salza, wielkiego
sły większych sukcesów, postanowiono
mistrza krzyżackiego. Zatwierdzał on
w inny sposób zabezpieczyć granice
porozumienie Konrada Mazowieckiego
Mazowsza, rozmieszczając w ziemi chełz wielkim mistrzem zakonu; na jego mocy
mińskiej garnizony rycerskie. Jednak
Konrad zobowiązywał się przekazać
w 1224 roku ta wspólna dla całej Polski
Krzyżakom ziemię chełmińską i prawo do
„stróża” została przez Prusów rozbita. Pod
obszarów pruskich, które zdobędą
Portret Henryka Brodatego pędzla J. Matejki
w przyszłości. Najnowsze badania wykazały jednak ponad wszelką wątpliwość,
że dokument powstał dopiero w latach
30. XIII wieku i w zachowanej do naszych
czasów postaci jest falsyfikatem antydatowanym na rok 1226. Wiadomo natomiast
od dawna, że dopiero w kwietniu 1228
roku Konrad Mazowiecki dokumentem
wystawionym w Bieczu nadał Krzyżakom
ziemię chełmińską, co powtórzył w roku
1230, wystawiając dwa kolejne dokumenty, określające ściśle granice nadań.
Ostatnio powszechnie przyjmuje się,
że pomysł sprowadzenia Krzyżaków na
pogranicze mazowiecko-pruskie podsunął Konradowi Henryk Brodaty. Ten
bowiem już od pewnego czasu utrzymy12
wał z nimi dobre stosunki; nadał im nawet
niewielkie posiadłości na Śląsku. Jednak
na zaproszenie Konrada władze zakonu
odpowiedziały pozytywnie dopiero jesienią 1227 roku. W roku następnym
trzech rycerzy krzyżackich zjawiło
się na dworze księcia, wtedy też –
jak wspomniano wcześniej – Konrad
nadał zakonowi ziemię chełmińską.
Jednak dopiero od 1230 roku, kiedy
przybyła większa grupa rycerzy
zakonnych, Krzyżacy zaczęli odnosić
sukcesy w walce z Prusami. Szybko
też poczęli zmierzać do stałego usadowienia się na nowych terytoriach.
Gdy zimą, na przełomie lat 1233
i 1234 biskup pruski Chrystian dostał
się do niewoli Sambów, Krzyżacy donieśli
Stolicy Apostolskiej o jego śmierci i wyjednali od papieża Grzegorza IX w 1234 roku
przywilej przenoszący na nich prawa,
jakie przysługiwały Chrystianowi. Jednocześnie w 1235 roku (dokument antydatowany na rok 1226) uzyskali przywilej
cesarski, którym Fryderyk II nadawał im
Prusy i potwierdzał nadanie ziemi chełmińskiej przez Konrada, zapewniając
zakonowi status władztwa terytorialnego,
jaki przysługiwał książętom cesarstwa. Tak
więc papież i cesarz stali się protektorami
powstającego państwa krzyżackiego.
W walkach z Prusami Krzyżaków
wspierali początkowo książęta polscy,
a także liczne zastępy krzyżowców z całej
Europy. Dzięki temu w latach 1231–1283,
mimo powstań ludności pruskiej, udało
się zakonowi podbić ich terytoria. Na
przełomie XIII i XIV wieku Krzyżacy podjęli też próbę uzależnienia Żmudzi, co
rozpoczęło okres walk z Litwą. Jednak
największym ich sukcesem w tym czasie
było zdobycie w 1308 roku Gdańska,
a w roku następnym całego Pomorza
Gdańskiego. Wydarzenia te stały się
początkiem ponad 150-letnich konfliktów
z odrodzonym Królestwem Polskim.
(JS)
Bitwa pod Legnicą
1241
Po
śmierci księcia śląskiego Henryka
Brodatego w 1238 roku, władzę
przejął jego jedyny syn, Henryk Pobożny.
Jego rozległe państwo składało się z dziedzicznego Śląska i ziemi lubuskiej, ziemi
krakowskiej i Wielkopolski, gdzie rządził
z woli tamtejszych możnych, oraz z ziemi
sandomierskiej i księstwa opolskiego,
gdzie sprawował rządy opiekuńcze nad
Bolesławem Wstydliwym oraz Mieszkiem
Otyłym i Władysławem. Jednak już
w latach 1238–1239 podopieczni usamodzielnili się, uszczuplając tym samym
zasięg panowania księcia śląskiego.
Henryk Pobożny szybko dał się poznać
jako dobry polityk, umiejętnie radzący
sobie z wielkimi problemami nurtującymi
ówczesną Europę. W konflikcie między
papieżem Grzegorzem IX a cesarzem
Fryderykiem II opowiedział się po stronie
papieża. Skutkowało to załagodzeniem
konfliktu z biskupem wrocławskim
Tomaszem I oraz zdjęciem klątwy
z Henryka Brodatego, którą ten został
Mongołów były Węgry, jednak Batu-chan
postanowił rzucić jedną armię na Polskę,
aby nie dopuścić do ewentualnego udzielenia pomocy napadniętemu sąsiadowi.
Książę sandomierski Bolesław Wstydliwy,
kiedy dowiedział się o zbliżającym się nieprzyjacielu, uciekł na Węgry, pozostawiając swoją dzielnicę na pastwę losu. Osamotnione rycerstwo małopolskie zostało
rozbite najpierw pod Turskiem Wielkim
(13 II), a następnie pod Chmielnikiem
(18 III). Opustoszały Kraków został splądrowany, obronił się tylko obwarowany
kościół św. Andrzeja. Niewielki sukces
odniósł także książę raciborski Mieszko
Otyły, który odparł Mongołów przy przeprawie przez Odrę pod Raciborzem.
Tymczasem Henryk Pobożny postanowił stawić opór Mongołom na Śląsku. Tu
bowiem zbierał swoje siły i liczył na pomoc
króla czeskiego Wacława I. Bitwę podjął
9 kwietnia niedaleko Legnicy, wspomagany przez księcia raciborskiego Mieszka
i niedobitki małopolskie, ale nie docze-
Księżna Anna znajduje ciało Henryka na polu bitwy pod Legnicą – malowidło freskowe w opactwie
na Legnickim Polu
obłożony w końcówce swoich rządów.
Książę bronił także skutecznie granic swojej monarchii, odzyskując zajęty przez
Brandenburczyków Santok (1238),
a w roku następnym odpierając ich atak
na ziemię lubuską.
Panowanie Henryka zostało jednak
gwałtownie przerwane przez najazd mongolski w 1241 roku. Głównym celem
kawszy się Czechów. Jego armia mogła
liczyć nieco ponad 3 tysiące zbrojnych
i musiała przeciwstawić się 3 razy silniejszemu przeciwnikowi. Opis bitwy szczegółowo przedstawił 200 lat później (z tego
powodu niektórzy historycy kwestionują
szczegóły tej relacji) w swej kronice Jan
Długosz. Według niego Mongołowie
dowodzeni przez Ordu, brata Batu-chana,
Tatarzy pod murami Legnicy, z głową księcia
Henryka zatkniętą na włóczni
zastosowali najpierw manewr oskrzydlający, następnie zmusili Mieszka Otyłego
do odwrotu, a potem pozorowaną ucieczką i użyciem trujących dymów wprowadzili całkowitą dezorganizację w szeregi
walczącego rycerstwa. Oddziały polskie
zostały rozbite, książę padł zabity, a napastnicy odcięli mu głowę i zatknęli ją na
włóczni. Mongołowie ruszyli następnie
pod Legnicę, ale po nieudanym oblężeniu
podążyli na Węgry, by połączyć się z główną armią Batu-chana. Ciało Henryka znalazły na pobojowisku jego żona i matka,
które rozpoznały je po sześciu palcach
u lewej stopy – tę cechę fizjologiczną
potwierdzono w XIX wieku, kiedy badano
szczątki księcia – i pochowały we wrocławskim kościele franciszkanów.
Śmierć Henryka pociągnęła za sobą
szybki rozpad resztek „monarchii Henryków”. Jeszcze w 1241 roku Kraków zajął Konrad Mazowiecki, natomiast południową Wielkopolskę opanowali synowie
Władysława Odonica, Przemysł I i Bolesław Pobożny. Władzę na Śląsku objął
wkrótce Bolesław Rogatka, najstarszy
z żyjących synów Henryka Pobożnego,
pozostali wkrótce ustawili się w kolejce,
żądając osobnych dzielnic dla siebie.
(JS)
13
1 0 1
N A J W A Ż N I E J S Z Y C H
W Y D A R Z E Ń
W
P O L S C E
I
N A
Ś W I E C I E
Pokojowa Nagroda Nobla
dla Lecha Wałęsy
1982
N
agroda Nobla jest najbardziej prestiżowym na świecie wyróżnieniem, przyznawanym za wybitne osiągnięcia naukowe, literackie lub za zasługi dla społeczeństw
i ludzkości. Ustanowiona została ostatnią
wolą fundatora, szwedzkiego przemysłowca
i wynalazcy – Alfreda Nobla. Po raz pierwszy
wręczono ją w Królewskiej Akademii Muzycznej w Sztokholmie w 1901 roku Pokojową Nagrodę Nobla otrzymali wtedy: Jean
Henri Dunant, założyciel Czerwonego
Krzyża, i Frederic Passy, założyciel i przewodniczący Francuskiego Towarzystwa Arbitrażu Międzynarodowego.
W porównaniu do innych nagród,
proces nominacji i wyboru laureata Nagrody Nobla jest długi i rygorystyczny,
a nominacje nie są ujawniane publicznie
przez 50 lat.
Każdy z laureatów Nagrody Nobla
otrzymuje złoty medal i dyplom honorowy. Nagroda ta ma także wymiar finansowy. Laureat otrzymuje znaczną kwotę
Danuta Wałęsa odbiera dyplom Nagrody Nobla w Oslo
pieniężną (10 mln koron szwedzkich, czyli około 4 mln złotych) na kontynuację
swych badań lub prac.
Pokojowa Nagroda Nobla jako jedyna przyznawana jest przez Norweski
Komitet Noblowski, za „najlepszą pracę
na rzecz braterstwa między narodami,
56
likwidacji lub redukcji stałych armii oraz
niej, wysiłek Wałęsy jest zarówno
za udział i promocję stowarzyszeń pokonatchnieniem, jak i przykładem”.
jowych”.
Wiadomość o przyznaniu Wałęsie tej
Werdykty Komitetu są niekiedy krytynagrody światowe agencje podały w pokowane za to, że bardziej uwzględniają
rannych serwisach, natychmiast po ogłoosobiste preferencje jego członków niż
szeniu decyzji Komitetu Noblowskiego.
intencje samego fundatora.
Polskie radio przekazało ją
Dotyczy to zwłaszcza nagdopiero o czwartej po
ród przyznanych po 1945
południu w suchym komuroku. Kontrowersje budzinikacie PAP-u.
Nagrodę w imieniu
ły np. postaci takich laurelaureata odebrała jego
atów jak: Henry Kissinger,
żona, Danuta Wałęsa wraz
Le Duc Tho, Jasser Arafat,
z trzynastoletnim wówczas
Szimon Peres, Icchak Rasynem Bogdanem, zaś
bin, a także osoba ubieprzemówienie Lecha Wagłorocznego laureata, prełęsy odczytał Bohdan Cyzydenta Stanów ZjednoDyplom pokojowej Nagrody
wiński. Władze komuniczonych, Baracka Obamy.
Nobla, przyznanej Lechowi
Wałęsie
styczne uniemożliwiły
5 października 1983
przywódcy nielegalnej „Solidarności”
roku Norweski Komitet Noblowski ogłosił
wyjazd do Oslo, odmawiając mu wydania
decyzję o przyznaniu Pokojowej Nagropaszportu.
dy Nobla przywódcy „Solidarności”, LePrzemówienie Wałęsy, adresowane
chowi Wałęsie. W uzasadnieniu wskazado króla szwedzkiego i „Dostojnych
no m.in.:
Przedstawicieli Narodu Norweskiego”, za„Działania Leczynało się od słów:
cha Wałęsy charak„Znane są Wam powody, dla których
teryzowały się denie mogłem przybyć do Waszej stolicy,
terminacją w dążeaby odebrać tę zaszczytną nagrodę.
niu do rozwiązania
W tym uroczystym dniu moje miejsce
problemów jego krabędzie wśród tych, spomiędzy których
ju poprzez negocjawyszedłem i do których należę – wśród
cje i współpracę,
robotników Gdańska”.
bez uciekania się do
Przyznanie Lechowi Wałęsie Pokoprzemocy. Lech Wajowej Nagrody Nobla było wielkim wyróżłęsa próbował zanieniem dla niego osobiście, a zarazem
inicjować dialog mięnagrodą dla całej „Solidarności”, jednodzy organizacją,
znacznym wyrazem poparcia wolnego
którą reprezentuje
świata dla działań opozycji w zniewolonym
– «Solidarnością» –
kraju. Był to także dotkliwy cios dla władz
a władzami. Komitet
PRL-u, które uświadomiły sobie, że przy
uznaje Wałęsę za wyraziciela tęsknoty za
zwalczaniu opozycji muszą wziąć pod
wolnością i pokojem, która – mimo nieuwagę międzynarodową opinię publiczną,
równych warunków – istnieje niepokonai zaczęły zastanawiać się nad innymi metona we wszystkich narodach świata.
dami rozwiązywania konfliktów społeczW czasach, w których odprężenie i pokonych w Polsce.
jowe rozwiązywanie konfliktów są bardziej potrzebne, niż kiedykolwiek wcześ(JI)
Sejm kontraktowy
1989
P
mi w ich przygotowaniu byli przedstawiZSL i SD a PZPR. W następnych miesiącach sejm dokonał olbrzymiej pracy legisciele Kościoła katolickiego. Osiągnięte polacyjnej. 28 grudnia uchwalił 10 ustaw
rozumienie przewidywało: ponowną
programu gospodarczego Leszka Balcerejestrację NSZZ „Solidarność”, wprowarowicza. Dzień później dokonał zmian
dzenie do konstytucji senatu i urzędu
w konstytucji, kończąc formalnie okres
Prezydenta PRL. W sejmie strona rządoPRL-u. Rozpoczął się okres III Rzeczpowa miała zagwarantowaspolitej, państwa demokratycznego, w któne 65% mandatów. Wyrym władza należy do narodu i jest sprabory do senatu były wolwowana za pośrednictwem sejmu, senane. Efektem była zmiana
tu i samorządu terytorialnego. Wykreślono
konstytucji PRL (7 kwietzapisy o „przewodniej roli PZPR”, sojuszu
nia) oraz rejestracja NSZZ
z ZSRR oraz o gospodarce socjalistycznej
„Solidarność” (17 kwieti planowej. 9 lutego sejm przywrócił dawnia).
ne godło państwa – orła w koronie. PierWybory odbyły się
wszy okres formowania się państwa dew dwóch turach: 4 i 18
mokratycznego zamknęły powszechne
czerwca 1989 roku. Zawybory prezydenta RP (9 grudnia 1990
kończyły się one zwycięroku w drugiej turze wygrał L. Wałęsa)
stwem kandydatów Komi„Okrągły Stół” – otwarcie obrad 6 lutego 1989 roku, fot. D. Kwiatkowski
oraz wybory do sejmu i senatu, które
tetu Obywatelskiego. Zdoodbyły się 27 października 1991 roku.
cie strajków pojawiły się żądania polepbyli oni 35% mandatów w sejmie oraz
Działalność sejmu kontraktowego rozszenia sytuacji bytowej oraz reaktywacji
99 na 100 mandatów w senacie. 23 czerpoczęła okres transformacji państwa pol„Solidarności” (hasło: „Nie ma wolności
wca solidarnościowi posłowie i senatoroskiego. Polska z państwa satelickiego stabez «Solidarności»”). Episkopat polski
wie utworzyli Obywatelski Klub Parlaapelował do władz o zachowanie umiaru
mentarny (OKP) pod przei podjęcie dialogu ze społeczeństwem.
wodnictwem Bronisława GeW czasie obrad VIII Plenum KC PZPR
remka. Na inauguracyjnym
(26–28 sierpnia) minister spraw wewnętrzposiedzeniu sejmu kontraktowego (4 lipca) marszałkiem
nych Czesław Kiszczak wystąpił w telewisejmu wybrano Mikołaja Kozji z propozycją rozmów z opozycją. Po
zakiewicza (ZSL), a senatu –
spotkaniu Kiszczak–Wałęsa (31 sierpnia)
Andrzeja Stelmachowskiego
przewodniczący Krajowej Komisji Wy(OKP). 14 lipca Zgromadzenie
konawczej NSZZ „Solidarność” L. Wałęsa
Narodowe, dzięki nieoddaniu
wystąpił z apelem o zakończenie wszystgłosu przez 7 przedstawicieli
kich strajków. Do przełamania oporu
OKP, prezydentem PRL wybradziałaczy PZPR w sprawie reaktywowania
ło – większością 1 głosu – Woj„Solidarności” doszło na X Plenum KC
Wybór prezydenta w sejmie kontraktowym, 19 lipca 1989 roku,
ciecha Jaruzelskiego.
PZPR (20–21 grudnia 1988 roku, 16–18
W sierpniu 1989 roku, po fot. E. Ciołek
stycznia 1989 roku). Na kolejnym spotła się państwem suwerennym. Dyktatura
nieudanej misji utworzenia rządu przez
kaniu w Magdalence (27 stycznia) przedPZPR została zamieniona na demokrację
Cz. Kiszczaka, doszło do realizacji hasła
stawiciele PZPR i Komitetu Obywatelskiego
parlamentarną, a socjalistyczna gosporzuconego w „Gazecie Wyborczej” przez
przy L. Wałęsie ustalili formułę Okrągłego
darka na gospodarkę rynkową. Nie oznaAdama Michnika – „Wasz prezydent, nasz
Stołu. Odbył się on w okresie 6 lutego –
czało to jednak przezwyciężenia wszystpremier”. 24 sierpnia sejm wybrał premie5 kwietnia 1989 roku. W obradach uczestkich trudności politycznych i gospodarniczyło 57 osób. Przewodniczącymi byli
rem Tadeusza Mazowieckiego, a 12 wrzeczych.
Władysław Findeisen i Aleksander Gieyśnia zaaprobował skład rządu powstałego
sztor. Obserwatorami obrad i mediatorapo negocjacjach między koalicją OKP,
(KM)
orażka władz w referendum (29 listopada 1987 roku) oraz fala strajków,
jaka przeszła przez kraj wiosną i od 15
sierpnia 1988 roku, przesądziła o zwycięstwie w aparacie władzy koncepcji szukania porozumienia z opozycją. W trak-
57
1 0 1
N A J W A Ż N I E J S Z Y C H
W Y D A R Z E Ń
W
P O L S C E
I
N A
Ś W I E C I E
Założenie Rzymu
753 p.n.e.
W
obaj chłopcy
dorośli, obalili
władzę tyrana
Alba Longi i postanowili założyć
własne miasto na
miejscu, gdzie zostali
ali porzuceni. Gdy powierzylii bogom decyzję
o tym, kto ma nim władać, z lotu ptaków odczytano zwycięstwo
cięstwo Romulusa.
Ten niezwłocznie przystąpił do
wytyczenia miejsca
ca pod mury
miejskie i fosę. Kiedyy Remus, nie
zważając na ostrzeżenia
eżenia brata,
ze śmiechem przeskoczył rozpoczęte dopiero wykopy, Romulus zabił go
bezlitośnie, mówiąc: „Tak będzie z każdym, kto przeskoczy moje mury”.
W rzeczywistości osadnictwo na
Palatynie jest starsze niż data przyjmowana przez Rzymian i sięga aż 1000 roku
p.n.e. Prawdopodobnie pierwPastuch Faustulus przynosi swej żonie Romulusa i Remusa
sza osada powstała przy brodzie
– obraz A. Leloire’a z XIX wieku
na Tybrze. Uważa się, że zbudowali ją osadnicy latyńscy
i sabińscy, którzy około 800
roku p.n.e. połączyli się, tworząc jednolity organizm miejski,
rozłożony ostatecznie na siedmiu legendarnych wzgórzach
rzymskich: Palatynie, Awentynie,
Kapitolu, Kwirynale, Wiminalu,
Eskwilinie i Celiuszu.
Pochodzenie nazwy Rzym
(łac. Roma) jest nieznane.
Najprawdopodobniejsza jest
etymologia wywodząca ją od
greckiego słowa rome, oznaczającego odwagę, dzielność.
Można jednak również odnieść
tę nazwę do kobiecej piersi, a to
znajdowałoby potwierdzenie
w legendzie o wilczycy karmiącej parę legendarnych bliźniąt.
Niektórzy z językoznawców
wywodzą z kolei nazwę Rzymu
od etruskiej bogini Rumina.
edług tradycyjnego przekazu
Rzymian, pochodzącego z czasów
starożytnych, Rzym powstał 21 kwietnia
753 roku p.n.e. Wierzono, iż stało się to
w wyniku interwencji bogów. Westalka
Rea Sylwia, córka zamordowanego króla
miasta Alba Longa, leżącego – podobnie
jak Rzym – w Lacjum, została uwiedziona
przez boga wojny, Marsa. Urodziły się
w ten sposób bliźnięta, Romulus i Remus.
Kiedy dowiedział się o tym jej wuj, nakazał wiarołomną westalkę – zgodnie ze
zwyczajem – pogrzebać żywcem, a bliźnięta zabić. Uratował ich jednak sługa,
który włożył Reę Sylwię i jej dzieci do
cynowej wanny i powierzył opiece boga
Tybru. Ten oddał Romulusa i Remusa do
wykarmienia wilczycy, a ponadto uratował także ich matkę. Bliźnięta odnalazł
później i wychował pasterz Faustulus
mieszkający u stóp wzgórza Palatyn. Kiedy
60
Wilczyca karmiąca bliźnięta – mityczny symbol
Rzymu
Pierwsze lata historii rzymskiej owiane są
legendami. W mieście panować mieli najpierw królowie. Czterech pierwszych
z nich uznaje się za władców legendarnych. Byli to: założyciel miasta, Romulus
i współrządzący z nim władca sabiński,
Tytus Tacjusz, prawodawca Numa
Pompiliusz, wódz i zdobywca Lacjum,
Tullus Hostiliusz oraz legendarny budowniczy miasta i portu w Ostii, Ankus
Marcjusz. Trzej ostatni królowie byli
pochodzenia etruskiego i prawdopodobnie potwierdzają ówczesne podporządkowanie Rzymu Etruskom. Byli to:
Tarkwiniusz Starszy, Serwiusz Tulliusz
i Tarkwiniusz Pyszny. Ostatni z nich później uważany był przez Rzymian za symbol tyranii królewskiej, ponieważ nie ukarał swego syna po zgwałceniu Rzymianki
Lukrecji, która popełniła z tego powodu
samobójstwo. Sprowokowało to powstanie, na czele którego stanął Lucjusz
Juniusz Brutus, i ogłoszenie republiki
rzymskiej w 509 roku p.n.e. Przetrwała
ona do wprowadzenia w 27 roku p.n.e.
najpierw pryncypatu przez Oktawiana
Gajusza Augusta, a później Cesarstwa
Rzymskiego, które upadło dopiero w V
wieku n.e.
(RK)
Powstanie Cesarstwa Chińskiego
221 p.n.e.
C
hiny należą do jednej z najstarszych
cywilizacji na świecie. Pierwsze ślady
osadnictwa w dolinie rzeki Huang-ho
pochodzą z V tysiąclecia p.n.e., a pierwsze
państwo chińskie ukształtowało się około
1500 roku p.n.e., kiedy to założono istniejące niespełna 500 lat Królestwo Szang.
Potem nastąpiło jednak rozdrobnienie
nie na
wiele małych, wzajemnie ze sobą walczących księstw, które przezwyciężył dopiero
opiero
uważany za pierwszego historycznego
znego
cesarza Chin przedstawiciel dynastiii Ts’in,
który przybrał imię Qin Shi Huang (Pierwszy
erwszy
Boski Władca). Jego panowanie datowane
owane
jest na lata 221–210 p.n.e. Najpierw stanął
na czele Królestwa Qin i udało mu
się wówczas – między 225 a 222
rokiem p.n.e. – pokonać i podporządkować kolejno niezależne do tej
ej
pory królestwa Wei, Chu i Yan. Uniknął
niknął
szczęśliwie zamachu na swoje życie,, który
przygotował władca Królestwa Yan, wysyłając do stolicy Qin (Xianyang) zamachowchowca. Nóż rzucony przez niego chybił jednak
ednak
celu, a dotychczasowy król Qin przybrał
rzybrał
od tej pory tytuł cesarza – Qin Shi Huang,
zapoczątkowując dzieje Cesarstwa
twa
Chińskiego (współczesna nazwa Chiny
ny
pochodzi od chińskiego Qin).
Wspaniałe świadectwo rozkwitu
u
kulturalnego w tej epoce oraz zwyyczajów panujących w okresie rządów
ów
pierwszego cesarza daje jego niezniszczoszczony grobowiec z zachowanymi tysiącami
ącami
figur poddanych i żołnierzy (to dzięki
wspaniale wyszkolonej i zdyscyplinowanowanej ciężkozbrojnej piechocie udało
ało się
Pierwszemu Cesarzowi zjednoczenie
czenie
Chin), znanej pod nazwą Terakotowej
otowej
Armii. Odkryty został w 1974 roku.
„Armia” strzeże prawdopodobnie legendarnej komory grobowej, do dzisiajj czekającej na otwarcie przez archeologów
i znanej tylko z przekazu chińskiego kronikarza, Sima Qian, żyjącego prawie 100
lat po śmierci cesarza. Opisywał on miejsce spoczynku Qin Shi Huanga następu-
Cesarstwo Chińskie apogeum świetności osiągnęło w czasach dynastii Han,
panującej od III wieku p.n.e. do III wieku n.e. W tym okresie świetnie rozwijało się rolnictwo, wysoki poziom osiągnęły też wyroby rzemieślnicze. Chiny
przodowały w ówczesnym
świecie
ówc
pod względem odkryć
naukowych
odk
i wynalazków, stosując
stosują m.in.: system
dziesiętny wraz z warto
wartością zerową (od
I wieku p.n.e. posługiw
posługiwano się dziesiętną suwmiarką), dokład
dokładne mapy nieba
oparte na wieloletnich
wieloletnic regularnych
mapy geograficzne
obserwacjach i map
pomiarach kartograficzoparte na pomiara
nych, napęd zeg
zegarowy, badania
sejsmologiczne opierane na
zbudowanym w II wieku sejsmografie, techniki
wytopu
t
żelaza znane wiele wieków
wcześniej niż
n w Europie,
mostów wiszących,
budowę mos
nieznane w Europie
wynalazki
Eu
w technice wojskowej
(np.
w
kusze, machiny
wojenne),
mach
wytwarzanie włókna
jedwabw
nego, papieru,
papieru druk ruchomymi czcionkami
czcionka i wyrób porcelany. Wspaniała
sztuka
W
chińska,
chińska którą zafascynowała
się Europa
now
w dobie nowożytnej,
ne oparta była
na dekoracyjnej
styd
lizacji
lizac – stąd rozwój
malarstwa i kaligrafii traktowanej jako odrębna dziedzina
sztuki.
sz
Cesarstwo
przeC
trwało
ł ponad dwa tysiącCesarz Qin Shi Huang w ceremonialnych szatach
lecia. Dopiero w XX wieku,
po abdykacji ostatniego
cesarza Pu Yi w 1911 roku, Chiny zostały
Wejścia do komory grobowej były wypełogłoszone republiką.
nione figurami przedstawiającymi wszystkie zwierzęta i ptaki”.
(RK)
jąco: „Na wysokim sklepieniu zostało
umieszczonych tysiące pereł i szlachetnych kamieni, które symbolizować miały
rozgwieżdżone niebo. Na podłodze znajdowała się panorama całych Chin,
umieszczono na niej wszystkie jeziora
i rzeki Chin wypełnione rtęcią. Te rzeki
dzięki pewnym urządzeniom płynęły bez przerwy. W środku komory
znajdował się sarkofag
pierwszego cesarza Chin.
61
Rewolucja islamska w Iranie
1979
W
1953 roku władzę w Iranie przejął
ponownie szach Mohammed Reza
Pahlavi. Państwa zachodnie i USA popierały go, licząc, że Iran będzie ostoją w tej
części Azji przeciwko zapędom ZSRR.
Ponadto był miejscem instalacji amerykańskich, kontrolujących system rakietowy ZSRR. Od 1963 roku prozachodnio
nastawiony szach realizował w Iranie tzw.
białą rewolucję. Zapleczem finansowym
dla reform miały być dochody z wydobycia ropy naftowej i miedzi oraz pomoc
z USA. Szach chciał doprowadzić do
przeobrażenia zacofanego kraju, pozyskać biedotę dla swej władzy oraz przywrócić międzynarodowy prestiż Iranu.
Rewolucję realizowano odgórnie.
Przeprowadzono reformę rolną. Ziemię
otrzymało 12 mln chłopskich rodzin.
Walcząc z analfabetyzmem, rozbudowano szkolnictwo. Wybudowano 4 reaktory
jądrowe. Jednakże zacofana infrastruktura oraz zbyt szybko i nieplanowo wprowadzane inwestycje nie przynosiły zamie-
Szach Iranu Mohammed Reza Pahlavi
rzonych efektów gospodarczych
i społecznych. Szach przeprowadzał też
tzw. ideologię wielkiej cywilizacji. Polegała
ona na podkreśleniu odrębności kulturowo-etnicznej Iranu w świecie islamskim.
Podkreślano powiązania z Europą oraz
gloryfikowano czasy perskie. Stąd m.in.
daty w kalendarzu liczono nie od hidżry
(622), ale od koronacji Cyrusa Wielkiego
(549 roku p.n.e.).
Szerząca się korupcja oraz często
megalomańskie pomysły szacha zraziły
wielu Irańczyków. Bezrobotni zarzucali
mu zatrudnianie doskonale zarabiających
obcokrajowców. Tradycyjne społeczeństwo irańskie nie chciało westernizacji.
Popierało ich duchowieństwo szyickie,
które nie tylko walczyło o islamskie wartości, ale także o swą pozycję ekonomiczną i polityczną. Już w 1963 roku ajatollah
Ruhollah Chomeini wystąpił przeciwko
polityce szacha. Jego przemówienie
doprowadziło do zamieszek, w wyniku
których zginęły setki demonstrantów,
a Chomeini został w 1964 roku wygnany
z kraju. Szach, zamiast przekonać politycznych oponentów do swych racji, próbował ich przekupywać lub uciszać przy
pomocy rozbudowanej policji politycznej
SAVAK. Jej działalność – wymyślne tortury, zabijanie często niewinnych osób –
sprawiła, iż szach stał się jedną z najbardziej znienawidzonych osób.
W 1977 roku prezydent USA, Jimmy
Carter, zażądał od szacha liberalizacji polityki. Natomiast w grudniu 1979 roku Chomeini ogłosił
nielegalność konstytucji i monarchii irańskiej. Jego przemówienie
było rozpowszechniane wśród
ludności irańskiej i wpłynęło na
konsolidację Irańczyków przeciwko szachowi. W ciągu całego 1978
roku przez Iran przechodziły fale
strajków i buntów. Największy
stłumiono w tzw. czarny piątek (8
września 1978 roku). Oddziały
szacha zmasakrowały tysiące demonstrantów w Teheranie. Szach wprowadził stan
wojenny w kraju. Próbą ratowania sytuacji było powołanie na premiera, w styczniu 1979 roku, opozycjonisty Szapura
Bachtiara. Ostatecznie szach 16 stycznia
1979 roku opuścił Iran, udając się do
Egiptu, co umożliwiło powrót Chomeiniego
do kraju (1 lutego). Powołał on nowy rząd
na czele z Mehdi Mazagranem (5 lutego).
Pełnię władzy objął dzięki Islamskiej
Radzie Rewolucyjnej oraz rewolucyjnym
trybunałom islamskim, które skazywały na
śmierć przedstawicieli obalonej władzy
i armii.
Otulone w czadory i uzbrojone kobiety irańskie
Po przeprowadzeniu referendum
Iran został ogłoszony republiką islamską
(1 kwietnia 1979 roku). W rzeczywistości
stał się państwem teokratycznym, rządzonym przez najwyższego zwierzchnika szyitów, a obowiązująca konstytucja (z grudnia 1979 roku) i prawo zostały oparte na
zasadach zawartych w Koranie. Chomeini
otrzymał tytuł dożywotniego przywódcy
rewolucji. Praktycznie uzyskał władzę
absolutną pod względem politycznym
i religijnym.
Chomeini zbudował nowe państwo
na haśle „Ani Wschód, ani Zachód, po
prostu rewolucja islamska”. Hasło to próbował eksportować także do innych krajów azjatyckich i afrykańskich. Jednocześnie jego politykę cechował bardzo
silny antyamerykanizm, co objawiło się
już 4 listopada 1979 roku opanowaniem
ambasady amerykańskiej, a następnie
zerwaniem stosunków dyplomatycznych
z USA (7 kwietnia 1980 roku).
(KM)
109
1 0 1
N A J W A Ż N I E J S Z Y C H
W Y D A R Z E Ń
W
P O L S C E
I
N A
Ś W I E C I E
Jesień Narodów
1989
W
latach 80. XX wieku państwa
komunistyczne weszły w okres
kryzysu. Michaił Gorbaczow, który objął
rządy w ZSRR w 1985 roku, zdawał sobie
sprawę z pilnej potrzeby reform społeczno-politycznych i gospodarczych systemu
komunistycznego. Głosząc hasła pieriestrojki (przebudowy), głasnosti (jawności)
i uskorienia (przyśpieszenia), rozpoczął
liberalizację ZSRR i polityki w stosunku
do państw satelickich. Uznał, że nadzieje
wolnościowe tych państw uda się zatrzymać na etapie tzw. finlandyzacji. Społeczeństwa tych państw wykorzystały zaistniałą sytuację, by doprowadzić do rozpadu rządów komunistycznych. Proces
upadku bloku wschodniego nazwano
Jesienią Narodów lub Jesienią Ludów.
Przemiany rozpoczęły się od wydarzeń w Polsce. Od 6 lutego do 5 kwietnia
1989 roku trwały obrady „okrągłego stołu” pomiędzy rządem i opozycją.
Osiągnięte porozumienie przewidywało:
ponowną rejestrację „Solidarności”,
utworzenie senatu i powołanie prezydenta PRL oraz niekonfrontacyjne wybory do
parlamentu. Wybory czerwcowe stały się
sukcesem strony opozycyjno-solidarnościowej. W następnych tygodniach doszło
do kompromisu opartego na haśle „Wasz
prezydent, nasz premier”. Prezydentem
został Wojciech Jaruzelski, a premierem
Tadeusz Mazowiecki. Nowy rząd przeprowadził reformy gospodarcze, które
doprowadziły do przejścia z gospodarki
planowej do gospodarki rynkowej.
Lech Wałęsa w czasie kampanii wyborczej
w maju 1989 roku
110
i walkach w Bukareszcie, obalono dyktaW Czechosłowacji działalność opozyturę Nicolae Ceauşescu. Komuniści utrzycji, skupionej w „Karcie 77”, doprowamali się jednak u władzy, przeprowadzadziła do aktywizacji społeczeństwa. Za
jąc demokratyczne korekty. Na czele
początek tzw. aksamitnej rewolucji uwapaństwa stanął Ion Iliescu. Dopiero
ża się masowe demonstracje po brutalw 1996 roku niekomunistycznym prezynym rozpędzeniu przez policję studendentem został Emil Constantinescu.
ckiej demonstracji w Pradze (17 listopada
1989 roku). Powstały w tym czasie: Forum Obywatelskie w Czechach i Słowackie Stowarzyszenie
Przeciw Przemocy. Doprowadziły
one do utworzenia rządu z udziałem przedstawicieli opozycji
i wyboru Václava Havla na prezydenta Czechosłowacji (29 grudnia 1989 roku). Przewodniczącym parlamentu Czechosłowacji
został Alexander Dubček.
Na Węgrzech partia komunistyczna zgodziła się w lutym 1989
roku na pluralizm polityczny. Po
obradach „trójkątnego stołu” (13
czerwca – 18 września 1989 Demonstranci świętują pod balkonem Ceauşescu
roku), rząd i opozycja zawarły
W 1989 roku również w NRD nasiliporozumienie o wprowadzeniu poprawek
ły się żądania reform i demokratyzacji
do konstytucji, co umożliwiło wolne
życia. Kraj ogarnęła fala masowych
wybory. Odbyły się one w kwietniu 1990
demonstracji. 18 października 1989 roku
roku i zakończyły się klęską Węgierskiej
Erich Honecker został zwolniony z funkPartii Socjalistycznej. Opozycja przejęła
cji partyjnych i stanowisk państwowych.
władzę.
9 listopada obalono mur berliński. 8 grudW Bułgarii od października trwały
nia rozpoczęła obrady konferencja „okrąnasilające się demonstracje, które zmusigłego stołu” z udziałem 14 partii i orgały władze do podjęcia w styczniu 1990
nizacji społecznych. Nowy premier Hans
roku rokowań z opozycją. W Związku Sił
Modrow zgłosił 13 grudnia 1989 roku
Demokratycznych skupionych było 10
propozycję utworzenia wspólnoty traktaorganizacji opozycyjnych. Po obradach
towej z RFN. Ostatecznie 3 października
„okrągłego stołu” odbyły się wolne wybo1990 roku NRD połączyła się z RFN.
ry (8 czerwca 1990 roku). Zwyciężyła
Zakończeniem tego procesu był rozw nich Bułgarska Partia Socjalistyczna,
pad ZSRR w grudniu 1991 roku. 21 grudutworzona przez byłych komunistów.
nia republiki radzieckie, z wyjątkiem
Dopiero ustąpienie Petyra Mładenowa
Gruzji i państw nadbałtyckich, utworzyły
i premiera Andreja Łukanowa (29 listoWspólnotę Niepodległych Państw. Po
pada 1990 roku) zakończyło rządy komuustąpieniu Gorbaczowa ze stanowiska
nistyczne.
prezydenta, ZSRR został formalnie rozNajbardziej dramatyczne wydarzenia
wiązany 26 grudnia 1991 roku.
rozegrały się w Rumunii, gdzie w grudniu
1989 roku, po zamieszkach w Timişoarze
(KM)