Podręcznik do audiodeskrypcji
Transkrypt
Podręcznik do audiodeskrypcji
Audiodeskrypcja w teorii i praktyce, czyli jak mówid o tym, czego nie można zobaczyd. Podręcznik do nauki audiodeskrypcji Praca zbiorowa pod redakcją Mariusza Trzeciakiewicza Podręcznik powstał na potrzeby projektu „PWP DO PRZODU” współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Wstęp. Audiodeskrypcja… jeszcze do niedawna zupełnie w Polsce nieznana, od pewnego czasu jednak nazwa ta coraz częściej pojawia się w przestrzeni publicznej. Warszawa, Białystok, Kraków, Płock, Wrocław, używana jest w różnych miejscach i różnych sytuacjach. Rzecz to o tyle istotna, że popularnośd audiodeskrypcji rośnie nie tylko geograficznie, ale i w obszarze zastosowao. To już nie tylko małe studyjne kino, czy niszowy film na DVD. To również telewizja i teatr, to stadiony i wielkie widowiska sportowe, to również domy kultury, a nawet kioski z prasą. Audiodeskrypcja coraz częściej gości na ustach polityków, urzędników i decydentów. Rzadziej budzi zdziwienie, a częściej zainteresowanie. Potrzeby osób niepełnosprawnych przestają byd traktowane jak niepotrzebny zbytek i luksus, który trawi publiczne pieniądze. Stają się normalnym i powszechnie akceptowalnym elementem demokratycznej rzeczywistości, w której każdy człowiek, ma (lub powinien mied) równe szanse w dostępie do wszelkich osiągnięd sztuki, do urzędów i instytucji kultury. Także, a może przede wszystkim, tej masowej kultury. Znakomicie w tym względzie osobom niepełnosprawnym sprzyjają unijne regulacje, które chod zwykle z opóźnieniem, często z trudem i wyraźną niechęcią ze strony zainteresowanych środowisk – są jednak systematycznie implementowane także w polskim systemie prawnym. Wszystkie te działania powodują dwa zasadnicze skutki. Po pierwsze, osoby niewidome i niedowidzące otrzymują nowe narzędzie, które ułatwia im życie i zaspokaja potrzeby, także te wyższego rzędu. Zwiększa się ich świadomośd i możliwości, a po stronie instytucji kultury rośnie presja na dostosowanie swojej 2 oferty do potrzeb osób z dysfunkcjami wzroku i słuchu. Pewnie minie jeszcze wiele lat, zanim w każdym kinie, teatrze czy domu kultury dostępny będzie sprzęt do odbioru audiodeskrypcji, wiele czasu zajmie również dostosowanie repertuaru i przekonanie twórców, że ich dziełem mogą byd zainteresowane także osoby niepełnosprawne. Duży opór pojawia się też po stronie producentów, dla których wyposażenie filmu, czy sztuki teatralnej w audiodeskrypcję to dodatkowy i ekonomicznie nieuzasadniony wydatek. Ale prędzej czy później to się stanie. Proces dostosowania już się rozpoczął i nabiera coraz większego rozpędu. Zmierzamy nieuchronnie w kierunku tej cywilizowanej części Świata, w której audiodeskrypcja przy każdym nowym filmie, jest czymś tak naturalnym, jak podjazd dla wózków przy budowanej właśnie nowej przychodni zdrowia. Odpowiedzią na rosnącą popularnośd audiodeskrypcji jest podręcznik, który właśnie oddajemy do Paostwa rąk. Wizja, jaka przyświecała jego twórcom była znacznie szersza niż spreparowanie prostej instrukcji pt. „jak zrobid dobrą audiodeskrypcję”. Bo trzeba się z tym zgodzid, że jest to jednak proces nieporównywalnie trudniejszy niż strojenie telewizora, czy pieczenie ciasta. Nie da się tutaj przygotowad równo odmierzonych składników, wymieszad i wstawid do piekarnika na wyznaczoną długośd czasu. Audiodeskrypcja to proces mocno ocierający się o pracę artystyczną, potrzebna jest, i wiedza, i doświadczenie, odpowiednie umiejętności językowe, wrażliwośd i duża świadomośd specyficznych potrzeb odbiorcy. Świadomośd jego możliwości poznawczych i ograniczeo wynikających z mniejszych, czy większych dysfunkcji wzroku. Dlatego pierwszą częśd niniejszego opracowania poświęciliśmy zagadnieniom może nie bezpośrednio związanym z audiodeskrypcją, ale też trudnym do pominięcia w jej 3 kontekście. Bo nie da się zrobid dobrej audiodeskrypcji, bez zrozumienia procesów poznawczych działających u osób niewidomych. Nie możemy tworzyd barwnych opisów, nie znając odpowiedzi na pytanie, czy kolory mają jakiekolwiek znaczenie dla osoby niewidzącej. Nie da się przeprowadzid osoby niewidomej przez muzeum, a nawet zwykłą stołówkę czy świetlicę, jeśli nie wiemy jak rozpoznaje ona kierunki i jak orientuje się w nowym otoczeniu. Percepcja osoby z dysfunkcją wzroku nie jest gorsza od tej, którą dysponuje osoba pełnosprawna, ale inna. Audiodeskryptor powinien wiedzied na czym te różnice polegają i jak to w swojej pracy wykorzystad. Znajdziemy zatem w naszej publikacji sporo zagadnieo natury anatomicznej i fizjologicznej. Zagadnienia związane ze wzrokiem i chorobami, które mogą go upośledzad. Odpowiedzi na pytania, jak poszczególne wady wzroku wpływają na jego ograniczenie i jak osoby nimi dotknięte kompensują różnego rodzaju braki. Sporo uwagi poświęcamy również psychologii poznawczej, która w przypadku osób niewidzących jest szczególnie ważna, bo nieintuicyjna, jak w przypadku osób pełnosprawnych. Jej znajomośd wydaje się kluczowa dla uzyskania dobrej i efektywnej komunikacji z osobami niewidomymi. Do pracy nad podręcznikiem zaprosiliśmy wybitnych specjalistów i doświadczonych praktyków, ludzi na co dzieo zajmujących się audiodeskrypcją i pracą z osobami niewidomymi. Jest wśród nich dr Michał Kuchar, lider czeskiej audiodeskrypcji, tyflopedagog, szef zajmującego się przekładami audiowizualnymi stowarzyszenia Apogeum, jest Izabela Künstler pionierka polskiej audiodeskrypcji, mająca na swoim koncie wieloletnią współpracę z TVP i dziesiątki 4 przełożonych filmów i sztuk teatralnych, jest Urszula Butkiewicz równie utalentowana co i doświadczona audiodeskryptorka, wykładowca w warszawskiej Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Znalazła się tu Agnieszka Szarkowska, wykładowca w Instytucie Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, kierowniczka wielu międzynarodowych projektów z dziedziny audiodeskrypcji i Beata Makuszyoska, tyflopedagog, od wielu lat związana ze Specjalnym Ośrodkiem dla Dzieci Niewidomych we Wrocławiu, jest także Justyna Maokowska, inicjatorka i założycielka Fundacji Katarynka, zajmującej się tworzeniem i propagowaniem audiodeskrypcji. Takie synergiczne podejście do tematu zwiększa prawdopodobieostwo jego wyczerpania, chod i tak nie o wszystkim udało nam się napisad. Podręcznikowa forma publikacji, narzuciła pewne ograniczenia co do objętości i selekcji materiału jaki się w niej znalazł. Jest to jednak podręcznik „pierwszego kontaktu” z audiodeskrypcją. Osoby zainteresowane poszerzaniem wiedzy w tej dziedzinie znajdą bogatą bibliografię opisaną na ostatnich stronach, do której z pełną odpowiedzialnością odsyłamy. Zalecamy również jak najwięcej praktyki, bo wszakże - trening czyni mistrza. Pamiętajmy przy tym, że stworzenie idealnej audiodeskrypcji jest mało prawdopodobne, by nie powiedzied niemożliwe. Przenikają się tu bowiem aż trzy poziomy wrażliwości. Estetyka twórcy, który swoim dziełem opowiada pewną historię (w konwencji, jaką uznał dla siebie za właściwą). Kolejny poziom to wrażliwośd audiodeskryptora, który odbiera dzieło kierując się własnymi emocjami i w koocu wrażliwośd odbiorcy docelowego, w tym przypadku osoby niewidzącej. W 5 modelu doskonałym wszyscy oni powinni spotkad się w pół drogi… I jak najwięcej takich spotkao w połowie drogi, spotkao doskonałych, obfitujących w dobrą energię i zawodową satysfakcję życzymy wszystkim początkującym i zaawansowanym audiodeskryptorom. Mariusz Trzeciakiewicz Fundacja Na Rzecz Rozwoju Audiodeskrypcji KATARYNKA 6 I. GŁÓWNE SCHORZENIA I USZKODZENIA NARZĄDU WZROKU ORAZ ICH WPŁYW NA PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIE ZDOLNOŚCI WIDZENIA. Beata Makuszyoska 1. Rola wzroku. Wzrok ma ogromne znaczenie w życiu każdego człowieka, odgrywa istotną rolę nie tylko w procesach poznawania rzeczywistości, zjawisk czy przedmiotów. Jego wartośd znacznie wykracza poza sferę poznawczą. Szacuje się, że ponad 85 procent informacji docierających ze świata zewnętrznego, jest odbierane przez człowieka za pomocą analizatora wzrokowego. Zmysł słuchu z kolei uważany jest za drugi najbardziej intensywnie wykorzystany zmysł w procesie percepcji. Dzięki bodźcom wzrokowym człowiek potrafi lokalizowad w przestrzeni przedmioty i zjawiska, a więc ustalad kierunek i ich odległośd w stosunku do siebie. Wzrok ułatwia człowiekowi poruszanie się w przestrzeni, unikanie ewentualnych przeszkód na drodze, dostarcza informacji co się wokół niego dzieje i znajduje, jakie zmiany zachodzą w jego otoczeniu. Należy również podkreślid rolę wzroku w sferze emocjonalnej. Emocje, których źródłem są wrażenia i spostrzeżenia wzrokowe mają charakter przyjemności lub dyskomfortu. Zatem do przyjemnych należą między innymi obserwacja zjawisk przyrody (np. wschód słooca, krajobrazy, widok tęczy), zadowolenia okazanego na twarzy przez bliską osobę itp. Wzrok również odgrywa ważną rolę w pozawerbalnym postrzeganiu drugiej osoby, czy sytuacji. Możliwośd odbioru wrażeo wzrokowych pozwala na pełniejsze obcowanie ze sztuką, dotyczy to zwłaszcza obrazów, fotografii oraz czerpania z nich wrażeo i emocji, jakie ze sobą niosą. 7 Uszkodzenie narządu wzroku może nastąpid w każdym wieku. Nieprawidłowości stwierdzone przy urodzeniu, często nieznanego pochodzenia, są określane powszechnie mianem zaburzeo rozwojowych lub schorzeo wrodzonych. Inne wady uznawane według pochodzenia jako dziedziczne istnieją już w chwili narodzin, nawet jeśli ich skutki ujawniają się w późniejszych okresie życia. Pozostałe uszkodzenia lub schorzenia, skutkujące ograniczeniem zdolności widzenia są spowodowane przez urazy fizyczne, często wypadki. Istnieje wiele terminów określających osobę, u której występują poważne problemy z widzeniem. Są to osoby niewidome, ociemniałe i słabowidzące, inaczej mówiąc osoby z dysfunkcją wzroku, czy z niepełnosprawnością wzrokową. Pierwszą grupę stanowią osoby niewidome, czyli takie, które są pozbawione całkowicie lub częściowo wzroku, a przez to informacji optycznych, płynących ze świata zewnętrznego. U osób niewidomych analizator wzroku nie funkcjonuje zupełnie, lub z tak dużymi zaburzeniami, że nie ma praktycznego zastosowania w poznawaniu świata i w orientacji w przestrzeni, a poznawanie rzeczywistości ma głównie charakter dotykowo-słuchowy. W tej grupie znajdują się również osoby z tzw. poczuciem światła, czyli takie, które potrafią wyłącznie rozróżniad dzieo i noc lub zapalone światło w pomieszczeniu. Osobą niewidomą z punktu widzenia polskiego prawa jest osoba, u której stwierdza się ostrośd wzroku wynoszącą najwyżej 0,1 pełnej ostrości wzroku (przy czym pełna ostrośd wzroku wynosi 1.0). To również ktoś , u kogo pole widzenia, niezależnie od ostrości wzroku wynosi nie więcej niż 30 stopni (podczas gdy pełne pole widzenia wynosi około 180 stopni). 8 Osobą ociemniałą jest osoba, która utraciła wzrok po 5 roku życia i co istotne – pamięta obrazy wzrokowe. Kolejną grupę osób z dysfunkcją wzroku stanowią ludzie słabowidzący, którzy ze względu na stopieo uszkodzenia wzroku stanowią populację pośrednią pomiędzy widzącymi i niewidomymi. Osobą słabowidzącą jest każdy kto pomimo okularów korekcyjnych ma trudności z wykonywaniem czynności wzrokowych, ale może poprawid swoją zdolnośd wykonywania tych czynności poprzez wykorzystanie wzrokowych metod kompensacyjnych, pomocy ułatwiających widzenie i innych pomocy rehabilitacyjnych oraz poprzez dostosowanie środowiska fizycznego. Populacja ludzi słabowidzących jest bardzo zróżnicowana przede wszystkim ze względu na poziom funkcjonowania wzrokowego, czyli tego, jak dana osoba pomimo konkretnego schorzenia radzi sobie w codziennym życiu i w działaniach praktycznych (od czynności samoobsługowych, związanych z toaletą, przygotowaniem i spożywaniem posiłków, robieniem zakupów, po czynności związane z nauką, pracą, czytaniem i pisaniem). 9 2. W jaki sposób widzimy. Widzenie jest prawdopodobnie najbardziej skomplikowaną czynnością zmysłową. Narządami zmysłowymi wzroku są oczy. Ich działanie można porównad do działania aparatu fotograficznego. Odbite od przedmiotu fale świetlne wpadają do oka przez źrenicę i przechodzą przez soczewkę. Skupiają się na siatkówce, która jest jakby fotograficzną kliszą oka czyli właściwym receptorem bodźca wzrokowego. Nerw wzrokowy pośredniczy w przekazywaniu bodźców z siatkówki do odpowiedniego, wyspecjalizowanego ośrodka w mózgu. Siatkówka zawiera dwa rodzaje komórek światłoczułych (odbiorczych) – pręciki i czopki. Nazwy pochodzą od ich kształtu. Czopki skupione są w środkowej części siatkówki, a pręciki na jej zewnętrznym obrzeżu. W centrum siatkówki znajduje się niewielkie zagłębienie zwane dołkiem środkowym siatkówki. Jest to miejsce największego skupienia czopków a zatem pole najostrzejszego widzenia przy świetle dziennym. Pręciki odpowiadają za widzenie o zmierzchu oraz widzenie przy oświetleniu światłem o niewielkim natężeniu, umożliwiają rozróżnianie różnych stopni szarości. Czopki natomiast służą do widzenia w warunkach światła dziennego. Pozwalają nam widzied i rozróżniad barwy. Ślepota na barwy to występująca u niektórych osób niezdolnośd do rozróżniania pewnych barw, częściowo tłumaczy się ją właśnie funkcją czopków i pręcików. Około trzech na stu mężczyzn nie potrafi odróżnid czerwonej i zielonej barwy. Widzą oni jedynie pięd kolorów, czyli żółty, niebieski, czarny, biały i szary. Wszystkie przedmioty koloru czerwonego i zielonego spostrzegają jako różne odcienie szarości. Przyjmuje się, że fenomen widzenia barwnego nie jest jeszcze w pełni poznany. 10 Otoczenie zmusza nas do ciągłej adaptacji wzroku do narastającej ciemności lub jasności. Aby to było możliwe, nasza siatkówka staje się bardziej lub mniej wrażliwa na światło. Ułatwia to źrenica, która zwężając się lub rozszerzając, dostarcza mniej lub więcej światła. Jeśli zmiana oświetlenia przebiega bezpośrednio od jasności do ciemności, zdolnośd widzenia jest upośledzona i wymagany jest pewien czas dla przyzwyczajenia się do otoczenia. Zjawisko to znane jest pod nazwą adaptacji do światła i ciemności. Wadą zdolności adaptacyjnej oka jest chwilowe oślepienie spowodowane np. błyskiem włączonych reflektorów. U osób z uszkodzeniem siatkówki takie olśnienia występują w praktyce dużo częściej. Wystarczy odbicie promieni w szklanej tafli drzwi, aby spowodowad olśnienie u osoby np. z barwnikowym zwyrodnieniem siatkówki czy z wrodzonym niedorozwojem lub brakiem tęczówki. Jak podkreślono wcześniej, widzenie dzienne jest uzależnione od czopków, a widzenie w nocy od pręcików. Przejście dnia w noc nazywamy zmierzchem i jest to czas gdy widzenie pręcikowe i czopkowe pokrywają się i działają łącznie. Przykładem tego, jak oko adaptuje się do zmiennych sytuacji jest indywidualna zdolnośd do rozróżniania kolorów w momencie, gdy dzieo przechodzi w noc. W początkowej fazie zmierzchu każdy potrafi jeszcze odróżnid czerwony, żółty, zielony i niebieski, chociaż wydają się one ciemniejsze i bardziej szare. W pewnym momencie zanikania oświetlenia dziennego czerwieo staje się ciemniejsza, a kolor zielony i niebieski jaśnieją. Efekt ten zwany jest zjawiskiem Purkinjego od nazwiska fizjologa, który jako pierwszy opisał je w 1825 roku. Ostatecznie, w całkowitej ciemności wszystkie barwy są widziane jako odcienie czarnego, szarego i białego. 11 Odpowiedzialne za dzienne i barwne widzenie czopki okazują się nieefektywne w oświetleniu o tak małym natężeniu. Ogólnie znany jest fakt, że niektórzy ludzie cierpią na tak zwaną ślepotę nocną. Odkryto, że osoby te mają nieprawidłowe pręciki. U podłoża tego zaburzenia leży słabośd warstwy barwnikowej siatkówki, która dostarcza niezbędnej do prawidłowego widzenia substancji zwanej purpurą wzrokową. Ten związek chemiczny rozkłada się w obecności światła i odtwarza w ciemności. Chemiczna analiza purpury wzrokowej wykazała, że zależy to od podaży witaminy A w pożywieniu. Eksperymentalnie wykazano, że podanie dużych dawek witaminy A w przypadku jej niedoboru, poprawia widzenie o zmierzchu i w ciemności. Warto również wiedzied, że jest taki punkt siatkówki, w którym nie ma ani pręcików, ani czopków. Miejsce to jest niewrażliwe na jakąkolwiek stymulację przez bodźce świetlne, dlatego nazwane zostało plamką ślepą. Jest to miejsce, w którym nerw wzrokowy opuszcza siatkówkę. *** Wyraźne widzenie możliwe jest tylko wówczas, gdy oczy i oglądany przedmiot są czas jakiś nieruchome względem siebie. Proces widzenia porównad możemy do robienia zdjęd aparatem fotograficznym. Podobnie jak dla odtworzenia kadru na matrycy aparatu, tak i do zarejestrowania obrazu przez siatkówkę oka wymagany jest określony czas ekspozycji. Istotną rolę odgrywają również ruchy gałek ocznych w trakcie czytania, śledzenia itp. Ruchy gałek ocznych wykonywane w trakcie czytania nazywamy ruchami skokowymi, ruchy 12 wykonywane na przykład podczas patrzenia na jadący samochód, nazywamy ruchami śledzenia. Trzecim rodzajem ruchów gałek ocznych są ruchy kompensacyjne, które występują gdy utrzymujemy wzrok na nieruchomym przedmiocie, poruszając jednocześnie głową na boki. Kolejny rodzaj ruchów oka opisywany jest jako ruch zbieżności i rozbieżności, który pojawia się, kiedy oczy dostosowują się do przedmiotu zbliżającego się lub oddalającego się od nas. Znajomośd mechanizmów widzenia i patologii oka oraz układu wzrokowego pomaga zrozumied, w jaki sposób określony rodzaj niepełnosprawności wpływa na funkcjonowanie wzrokowe i czego można oczekiwad od osoby z danym uszkodzeniem wzroku. Schorzenia które zostaną omówione poniżej zostały podzielone na trzy grupy, w zależności od częstotliwości występowania oraz przyczyny uszkodzeo: a) wrodzone zaburzenia rozwojowe, których przyczyny są często nie znane; b) zaburzenia dziedziczne; c) choroby, infekcje, urazy itp. Niektóre zaburzenia mogą znaleźd się w więcej niż jednej spośród tych grup, lecz mogą się różnid czasem wystąpienia i jego przyczyną. 3. Wrodzone zaburzenia rozwojowe. 3.1 Zadma Jeśli w soczewce oka pojawia się zmętnienie, oznacza to obecnośd lub początek zadmy. Niektóre rodzaje zadmy mogą powstad w okresie okołoporodowym, gdy soczewka płodu 13 została zaatakowana przez infekcję bądź chorobę zakaźną np. wirus różyczki, który powoduje zmętnienie soczewki. Inne rodzaje zadmy, które wykrywa się przy urodzeniu, bywają dziedziczne. Zmętnienia utrudniają przepływ światła przez gałkę oczną – zwłaszcza gdy pojawiają się w centralnej części soczewki – pobudzając w rezultacie mniejszą ilośd komórek siatkówki w okolicy odpowiadającej za najlepszą ostrośd widzenia. Zadmy centralne stanowią przeszkodę w widzeniu plamkowym: przy słabszym oświetleniu źrenica rozszerza się, co pozwala danej osobie widzied tą częścią, której przeszkoda nie zasłania, lecz gdy oświetlenie jest jasne, źrenica zwęża się i zdolnośd widzenia zostaje ograniczona w znacznym stopniu. Rozległośd i umiejscowienie zadmy wpływa na pogorszenie wyrazistości szczegółów i barw. Jednak kształty i ruch raczej są postrzegane i rzadko zdarzają się trudności dotyczące większych ruchów. W praktyce słabowidzący może przekrzywiad głowę i ustawiad ją tak, żeby zadma nie przeszkadzała mu w patrzeniu – wygląda to tak, jakby nie patrzył bezpośrednio na obserwowany przedmiot. Powiększanie obrazu oraz regulowanie oświetlenia w otaczającej osobę z taką wadą przestrzeni często pomaga w lepszej percepcji wzrokowej. Osoby z zadmą potrzebują takiego oświetlenia, które pada na oglądane materiały spoza ich pleców a nie takiego, którego źródło znajduje się przed nimi. Zbyt wiele światła lub odblaski przeszkadzają w uzyskaniu najlepszej widzialności przy tym rodzaju schorzenia. Zadma, jeśli jest to możliwe i wskazane, powinna byd usunięta przez zabieg chirurgiczny we wczesnym okresie życia, by umożliwid jak najpełniejszy rozwój widzenia (u dzieci). 14 3.2 Jaskra Schorzenie to polega na nieprawidłowym krążeniu płynów, co powoduje gromadzenie się płynu wewnątrzgałkowego między soczewką a rogówką w rezultacie czego wzrasta ciśnienie w gałce ocznej. Wzrostowi ciśnienia towarzyszy często silny ból a oko staje się nadmiernie wrażliwe na światło i jakikolwiek ucisk zewnętrzny. Jaskra wrodzona wiąże się z innymi zaburzeniami. W niektórych przypadkach jedna lub obie gałki oczne są nadmiernie duże, co wymaga interwencji w celu zmniejszenia ciśnienia i zapobieżenia nieodwracalnym zmianom w oku. Nawet po usunięciu nieprawidłowości dana osoba może mied problemy z posługiwaniem się obwodową częścią pola widzenia i z widzeniem o zmroku. Dodatkowo należy zwracad uwagę na odpowiednie oświetlenie i unikanie odblasków powodujących olśnienie. Istotny jest również dobór odpowiednich środków farmakologicznych. 4. Zaburzenia dziedziczne 4.1 Achromatopsja Schorzenie to odnosi się do tzw. wrodzonej ślepoty czopkowej. Brak czopków w plamce może byd całkowity lub częściowy. Problemem w funkcjonowaniu wzrokowym przy tym schorzeniu jest światłowstręt, pogorszenie widzenia przy dziennym oświetleniu, zaburzenia widzenia barw, ubytki w centralnym polu widzenia. Wykonywanie zadao wymagających udziału wzroku ułatwi ograniczanie ilości światła i odblasków, stosowanie przyciemnionych szkieł. 15 4.2 Bielactwo (albinizm) Albinizm jest schorzeniem również uwarunkowanym genetycznie. W oczach a czasami również we włosach lub skórze brakuje barwnika. Bezbarwna tęczówka przepuszcza światło, które odbite wraca zabarwione czerwonawo od naczyo krwionośnych naczyniówki, nadając oczom różowy odcieo i powodując silny światłowstręt. Osoby cierpiące na bielactwo mają zazwyczaj dużą wadę wzroku, obniżoną ostrośd widzenia i znaczną wrażliwośd na światło, mrużą oczy, aby unikad zbyt dużej jego ilości. Schorzeniu temu nierzadko towarzyszy oczopląs. Jeśli chodzi o praktyczne funkcjonowanie, takie osoby muszą jedynie zbliżad się do oddalonych obiektów lub przysuwad nieco bliżej oczu drukowany tekst, by widzied wyraźnie. Niektórzy będą potrzebowad szkieł dwuogniskowych, inni – przyciemnionych, zmniejszających odblask. Przydatne okazuje się też korzystania z daszków. Prawie wszystkie osoby z bielactwem mogą korzystad z tekstów drukowanych czcionką normalnej wielkości. 4.3 Beztęczówkowośd (aniridia) To kolejne dziedzicznie uwarunkowane schorzenie wzroku polega na niedorozwoju lub całkowitym braku tęczówki, co może spowodowad, że cała przednia częśd oka jest bardzo zmniejszona i niedorozwinięta. Ze względu na brak tkanki tworzącej tęczówkę, oko jest bezbarwne i występuje problem z automatycznym zwężaniem się źrenicy, regulującej ilośd światła dopływającego do oka. Bez tej zdolności nie można w naturalny sposób uzyskiwad głębi ostrości, często występują olśnienia i światłowstręt. Z brakiem tęczówki mogą sią łączyd inne defekty narządu wzroku, takie jak zadma i jaskra, oczopląs. Widzenie funkcjonalne prawdopodobnie będzie lepsze w nocy i przy 16 słabszym oświetleniu. Powiększenie obrazu bywa przydatne, ale funkcjonowanie wzrokowe może się zmieniad z dnia na dzieo. 4.4 Postępujący zanik naczyniówki (choroidermia) Ten defekt dziedziczny powoduje ubytki lub całkowity zanik tkanek naczyniówki i siatkówki. Schorzenie to może się ograniczyd do niewielkiego ubytku w obwodowej części tkanki, co powoduje zakłócenie widzenia jedynie w obrębie powstałej w ten sposób szczeliny. Natomiast całkowity zanik tej tkanki może odbid się na większej części pola widzenia i poważnie osłabid zdolnośd do wykonywania czynności wzrokowych. Powiększenie obrazu jest przydatne dla tych osób, które mają silną motywację do korzystania ze wzroku. Wymaga to wiele wysiłku, a tempo pracy jest powolne. 4.5 Defekty rogówki Niektóre uszkodzenia rogówki można skorygowad przez szkła korekcyjne, jednak poważniejsze zniekształcenia rogówki (stożek rogówki) mogą wymagad interwencji chirurgicznej (przeszczepienie rogówki). Po zabiegu często następuje okres bardzo powolnego rozwoju wzrokowych możliwości recepcyjnych i percepcyjnych. Najczęściej występujące problemy funkcjonalne związane z tym defektem to: zniekształcenie obrazu, obniżenie ostrości wzroku, światłowstręt, olśnienia. 4.6 Zanik nerwu wzrokowego Schorzenie to łączy się z ograniczeniem przewodzenia wrażeo wzrokowych nawet wówczas, gdy inne części oka funkcjonują prawidłowo. Ta dysfunkcja może mied podłoże 17 genetyczne i jest stwierdzana w chwili urodzenia lub w późniejszym okresie życia. Degeneracja włókiem wzrokowych jest nieodwracalna, przyjmuje formy postępujące i nie postępujące. Postępujący zanik nerwów wzrokowych może powodowad coraz większe trudności w funkcjonowaniu wzrokowym. Typowymi objawami tego schorzenia jest pogorszenie się lub brak widzenia barw i obniżona ostrośd widzenia. 4.7 Wysoka krótkowzrocznośd Wysoka postępująca krótkowzrocznośd to kolejne schorzenie dziedziczne, które ujawnia się we wczesnej młodości, lub w nieco późniejszym okresie życia. Polega ono na tym, że w miarę jak rośnie gałka oczna wydłużając się w osi przednio-tylnej, siatkówka napręża się i w efekcie staje się cieosza. Schorzeniu temu może towarzyszyd zadma, krwotoki w obrębie plamki żółtej, oraz odwarstwienie siatkówki (często na skutek wysiłku fizycznego). Najczęstsze problemy funkcjonalne to obniżona ostrośd wzroku (z wyjątkiem bardzo bliskiej odległości), ubytki w polu widzenia, zaburzenie wrażliwości na światło, ślepota zmierzchowa. 4.8 Zwyrodnienie siatkówki Schorzenie to występuje najczęściej u osób w starszym wieku. Jeśli obumierające komórki są skupione w obrębie plamki żółtej (jest to miejsce na siatkówce oka o największej rozdzielności widzenia związanej z największym zagęszczeniem czopków, fotoreceptory plamki żółtej zawierają żółty barwnik, stąd jej nazwa), powoduje to zaburzenia widzenia centralnego (ubytki w centralnym polu widzenia, mroczek centralny) i sprawia, że funkcjonowanie jest łatwiejsze przy obniżonym 18 natężeniu światła. Uszkodzenie czopków wpływa również na zaburzenie widzenia barw. Jeśli zwyrodnienie obejmuje jeden lub więcej punktów w obwodowej części siatkówki, jego następstwem jest ograniczenie pola widzenia i ślepota zmierzchowa. Uszkodzenia siatkówki powodują, że rozróżnianie bardzo drobnych szczegółów i rozpoznawanie barw jest utrudnione, jeżeli obiekty nie znajdują się odpowiednio blisko i nie są odpowiednio oświetlone. Niektóre osoby z tą dysfunkcją wykonują czynności wzrokowe przy silnym świetle, skierowanym bezpośrednio na miejsce pracy, inni wolą pracowad przy słabszym oświetleniu. W funkcjonowaniu pomaga używanie pomocy optycznych w postaci lunetek czy lup (w tym podświetlanych). 4.9 Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki Dziedziczna dysfunkcja, która może nie ujawniad się aż do okresu dojrzewania lub wczesnej dojrzałości. Polega na tym, że w obwodowej części siatkówki zachodzą postępujące zmiany zwyrodnieniowe, w wyniku których pole widzenia coraz bardziej się zawęża, w rezultacie czego dochodzi do ślepoty zmierzchowej i zamazania obrazu. Utrata wzroku może byd powolna lub nagła, w zależności od różnych czynników o charakterze indywidualnym. Funkcjonowanie wzrokowe osoby dotkniętej tym schorzeniem jest podobne do funkcjonowania osób z ogólnym zwyrodnieniem siatkówki. Zdolnośd posługiwania się wzrokiem przy czytaniu może przez dłuższy okres pozostawad nie osłabiona, niezbędne będzie jedynie światło o dużym natężeniu. Przydatnośd urządzeo powiększających bywa różna – przy ograniczeniu pola widzenia do 5 stopni lub mniej, urządzenia takie nie są zazwyczaj użyteczne. 19 4.10 Siatkówczak (retinoplastoma) To uwarunkowane genetycznie schorzenie objawia się obecnością złośliwego guza, który występuje w jednym lub w obu oczach w okresie niemowlęctwa bądź we wczesnym dzieciostwie. Jeśli nie jest natychmiast wykryty, może zajśd koniecznośd usunięcia gałki ocznej. W niektórych przypadkach, gdy wykrycie guza nastąpi odpowiednio wcześnie, naświetlania i chemioterapia pozwalają zachowad oko i użyteczne resztki wzroku. 5. Schorzenia, infekcje i uszkodzenia. Każda infekcja krwi lub układu krążenia, taka jak anemia, białaczka bądź cukrzyca, może powodowad krwotoki z naczyo krwionośnych naczyniówki, dochodzi wówczas do obrzmienia, naczynia mogą pękad, powodując tym samym uszkodzenie naczyniówki oraz zmętnienie płynu wewnątrzgałkowego. W przypadku cukrzycy wylewy mogą się powtarzad co finalnie prowadzi do nieodwracalnego uszkodzenia siatkówki a co za tym idzie, często do utraty zdolności widzenia. Retinopatia cukrzycowa jest jedną z głównych przyczyn utraty wzroku w całej populacji osób z dysfunkcją wzroku. 5.1 Zapalenie naczyniówki (Choroiditis) Schorzenie to polega na istnieniu stanu zapalnego naczyniówki, wywołanego przez chorobę lub infekcję. Jeśli infekcja obejmuje warstwy tkanki znajdującej się za rogówką, wtedy schorzenie to nosi nazwę śródmiąższowego zapalenia rogówki. Infekcja ta stanowi czasem rezultat nieleczonej kiły, 20 lub innych rodzajów infekcji, powodując czasowe lub trwałe zakłócenia w procesie funkcjonowania wzrokowego. 5.2 Odwarstwienie siatkówki Do najczęstszych uszkodzeo oka należy odwarstwienie siatkówki, spowodowane nagłym urazem, np. uderzeniem w głowę lub w twarz, dźwiganiem, intensywnym nurkowaniem lub też innym schorzeniem, w którym dochodzi do rozciągania się i rozrzedzania tkanki siatkówki, np. w wysokiej krótkowzroczności. Odwarstwioną siatkówkę w miarę możliwości powinno się jak najszybciej przykleid z powrotem. W miejscu zabiegu mogą pojawid się zbliznowacenia, taka osoba po leczeniu potrzebuje silnego oświetlenia za pomocą lampy z ruchomym ramieniem i metalową powierzchnią odbijającą światło. Przydatne okazują się urządzenia powiększające. 5.3 Zapalenie nerwu wzrokowego. Jest to proces zapalny nerwu wzrokowego, który trzeba leczyd natychmiast, aby zapobiec zwyrodnieniu włókien nerwowych. Zapalenie to może się wiązad z chorobami takimi jak niedożywienie, anemia, cukrzyca, zatrucia oraz z wpływem leków. Skutki są takie same jak te, które towarzyszą zanikowi nerwu wzrokowego. Wczesne diagnozowanie i leczenie bywa skuteczne w zapobieganiu utraty zdolności do funkcjonalnego widzenia. 21 5.4 Oczopląs Jest to raczej objaw zaburzeo o charakterze neurologicznym niż schorzenie samo w sobie. Oczopląs polega na trudności w utrzymywaniu gałek ocznych w stałej pozycji, przy czym wyraźnie jest dostrzegalne ich drżenie o mniejszym lub większym natężeniu. Oczopląs jest zwykle objawem wtórnym, towarzyszącym wielu schorzeniom i uszkodzeniom układu wzrokowego. Brak stałości fiksacji i ruchów gałek ocznych ma niewielki wpływ na funkcjonowanie wzrokowe i na ogół wzbudza większe zaniepokojenie u obserwatorów niż u osób nim dotkniętych. Przy silnym oczopląsie zaburzenia neurologiczne mogą zakłócid wykonywanie czynności wzrokowych. 5.5 Ubytki w obwodowym polu widzenia Istnieją różne rodzaje ubytków w polu widzenia, spowodowane przez najróżniejsze schorzenia zwyrodnieniowe, przez wylewy, wypadki i inne urazy mózgu. Poważny uraz głowy bądź penetracja mózgu przez ciało obce może doprowadzid do zniszczenia odcinków drogi wzrokowej znajdującej się pomiędzy okiem (oczami) a odpowiedzialną za percepcję wrażeo wzrokowych częścią kory mózgowej. W rezultacie może dojśd do pogorszenia się widzenia w małej części pola widzenia, np. równej dwiartce koła (1/4 obwodowej części pola widzenia), bądź w obrębie równym połowie tego pola (tzw. widzenie połowiczne) – w jednym lub w obu oczach. Każdy z tych ubytków ma poważne konsekwencje dla bezpieczeostwa danej osoby (utrata zdolności poszukiwania), orientacji (brak widzialności pewnych obiektów w przestrzeni), ustawienie głowy i całego ciała – w celu skupienia wzroku na obiektach – 22 jak również dla pozaplamkowej. ewentualnego dwiczenia fiksacji 5.6 Rozrost włóknisty pozasoczewkowy Retinopatia wcześniacza jest związana z zaburzeniami w dystrybucji tlenu u wcześniaków (zbyt duża ilośd tlenu dostarczanego w inkubatorach). Tlen wydaje się wpływad na nadmierny rozrost niewykształconych jeszcze naczyo krwionośnych, w siatkówce następuje rozrost tkanki włóknistej albo bliznowatej. Zasięg zmian bywa różny, lecz w większości przypadków wiążą się one z krótkowzrocznością. O ile w ogóle została zachowana jakakolwiek zdolnośd widzenia. Tym osobom, które zachowały użyteczną zdolnośd widzenia, przy patrzeniu z bliska pomagają często zwykłe lupy z rączką a przy patrzeniu z daleka – lunetki. Pomocne jest zwykle silne oświetlenie lub powiększalnik telewizyjny. 5.7 Retinopatia cukrzycowa (retinopathia diabetica) Jest to dysfunkcja związana z cukrzycą. Zaburzenia jej towarzyszące to jaskra, zadma, możliwośd odwarstwienia siatkówki. Najczęstsze problemy związane z funkcjonowaniem wzrokowym to stopniowa utrata wzroku – obniżanie się ostrości wzroku, ubytki w polu widzenia, wylewy do ciała szklistego, zaburzone widzenie barw, zmienna zdolnośd widzenia. *** 23 II. ZMYSŁY KOMPENSUJĄCE BRAK WZROKU. Beata Makuszyoska Wszystko czego w życiu doświadczamy, dociera do nas poprzez narządy zmysłów. Te zaś rozumiane są jako stacje odbiorcze dla bodźców, które płyną z zewnątrz lub z wnętrza naszego ciała. Różne zmysły służą nam do odbioru różnych obszarów i odmiennych zjawisk w otaczającej nas rzeczywistości. Oczy służą aby nimi patrzed, uszy by słyszed, język by odczuwad smak. Całe ciało jednakowo wrażliwe jest na ciepło, zimno, ciśnienie i światło. Spróbujmy zatem zdefiniowad pojęcia powszechnie używane przez psychologów do opisywania funkcji czucia. Narząd czucia, zwany receptorem, jest wyspecjalizowaną częścią ciała odczuwającą pewne rodzaje zmian swojego środowiska, a nie reagującą na zmiany innego rodzaju. Oko dla przykładu, jest receptorem odbierającym fale świetlne, ale nie odbiera bodźców dźwiękowych. Bodziec to z kolei każda mechaniczna, chemiczna lub fizyczna zmiana otoczenia, oddziałująca na narząd zmysłu. Stąd już tylko krok do reakcji. Reakcja to każda zmiana zachowania będąca odpowiedzią na bodziec. Chod często nie zdajemy sobie z tego sprawy, to niemal każda reakcja człowieka poprzedzona jest przez bodziec. Postrzeganie rzeczywistości odbywa się za pomocą zmysłów. Tych podstawowych, powszechnie znanych, jest pięd - 24 to wzrok, słuch, dotyk, węch i smak. Dochodzi do tego jeszcze mniej znany zmysł koordynacji mięśniowej zwany kinestezą. Brak wzroku skutkuje pojawieniem się zjawiska zwanego kompensacją. Jej istota polega na zastąpieniu zaburzonych funkcji organizmu innymi, sprawnie działającymi. Pojęcie to pochodzi od łacioskiego compensatio – wyrównanie braku, zastępowanie czegoś brakującego, bądź niewłaściwie funkcjonującego, czymś innym, prowadząc do stanu rzeczy w większym stopniu odpowiadającego normalnemu, tzn. takiemu, w którym nic nie brakuje i wszystko funkcjonuje właściwie. Osoby dotknięte dysfunkcją wzroku mają uniemożliwione, lub mocno ograniczone doświadczanie doznao wzrokowych, co mobilizuje ich do korzystania z pozostałych analizatorów (zmysłów) jakimi jest dotyk, słuch, węch i kinesteza. 1. Dotyk Osoby z dysfunkcją wzroku rekompensują sobie brak tego zmysłu przez dotyk. Poznają rzeczywistośd poprzez używanie dłoni i ramion do określania cech fizycznych przedmiotu i jego rozmiaru. Należy tutaj wspomnied, że oglądanie dużych, wykraczających poza rozpiętośd ramion przedmiotów oraz tych bardzo małych, oglądanych za pomocą np. mikroskopu dla osób z dysfunkcja wzroku jest trudno osiągalne. Zostaje zatem opis werbalny. Dotyk pozostaje jednak jednym z najważniejszych zmysłów ułatwiających poznanie. Ułatwia określenie rodzaju przedmiotu poprzez analizę jego wielkości, miękkości lub twardości oraz faktury. 25 2. Słuch. Ten zmysł zaraz po wzroku pełni najważniejszą rolę w procesach poznawczych. To poprzez opis sytuacji osoba niewidoma otrzymuje informację o środowisku, w jakim przebywa. To słuch dostarcza takiej osobie informacji, jakie przeszkody ma do pokonania, jak się orientowad w przestrzeni. Osoby niewidome są w wyższym stopniu od widzących wrażliwe na bodźce słuchowe. Wynika to nie tyle ze specyfiki osobowościowej, co z długotrwałego procesu kształcenia kompensującego brak zmysłu wzroku . Osoby widzące opierają się głównie na zmyśle wzroku. A mamy też inne zmysły, których nie rozwijamy aż do czasu, gdy zmysł wzroku trzeba w jakiś sposób zastąpid. Osoba niewidoma uczy się słyszed (dostrzegad) dźwięki, uczy się dokładniej lokalizowad w przestrzeni źródło dźwięku i określad jego charakter. 3. Węch i smak Węch i smak również pełnią istotną rolę w procesie kompensacji u osób niewidomych. Badania wykazały, że wiele rzeczy poznawanych za pomocą smaku można rozróżnid tylko łącznie za pomocą zmysłów smaku i węchu. Wyróżniamy pięd podstawowych wrażeo smakowych, które mogą byd rozpoznawane przez nasz zmysł smaku: słodki, kwaśny, słony, gorzki, smak substancji metalicznych. Poszczególne części języka są wyspecjalizowane w odczuwaniu różnych wrażeo smakowych. Receptory dla smaku słodkiego zlokalizowane są blisko kooca języka, dla smaku gorzkiego – u nasady języka, kwaśnego – po bokach języka a słonego – są rozsiane po prawie całej powierzchni języka. Gorzkiego smaku pigułki nie będziemy odczuwad na czubku języka lecz dopiero w tylnej jego części. W wielu sytuacjach węch uzupełnia nasze wrażenia 26 smakowe. Węch lub inaczej mówiąc powonienie jest zmysłem rozróżniającym także substancje chemiczne. Za węch odpowiadają komórki wrzecionowate zlokalizowane w nabłonku węchowym nosa a połączone z nerwami węchowymi. 3.1 Klasyfikacja zapachów. Podobnie jak w przypadku zmysłu smaku, eksperymentalnie wyróżniono podstawowe klasy zapachów: pikantny (np. goździk), kwiatowy (np. róża, fiołek), owocowy (np. skórka pomaraoczy), żywiczny (np. sosna, smoła), spalenizny (np. spalona smoła), zgniły (np. zepsuta ryba czy mięso). Podział ten jest jednak bardzo ogólny, ponieważ większośd substancji stanowi mieszankę różnych zapachów. 4. Zmysł czucia W skórze dominuje zmysł czucia, który składa się na następujące zmysły: dotyk lub ucisk, zmysł bólu, ciepła, zimna. Chod trzeba też wiedzied, że receptory narządów czucia zlokalizowane są nie tylko w skórze. Narządy wewnętrzne, chociaż w mniejszym stopniu, też reagują na dotyk, ból i temperaturę. Odczuwanie ciepła i zimna następuje poprzez oddzielne i wyspecjalizowane zakooczenia nerwowe. Istnieje jednak wyjątek od tej reguły. Receptory dla zimna będą odpowiadad na przyłożenie intensywnego ciepła, a receptory dla ciepła będą reagowad na zastosowanie intensywnego zimna. Te „odwrotne” wrażenia czucia nazywane są paradoksalnym zimnem lub paradoksalnym ciepłem. Wyjaśniają one mechanizm prostej sztuczki, w której osobie z zawiązanymi oczami mówimy, że będzie dotknięta gorącym żelazkiem, a faktycznie przyciskamy kawałek lodu do jej karku. Podobne zjawisko występuje u dzieci bawiących się śnieżkami, po 27 pewnym czasie dziecko mówi, że dłonie je „parzą”, podczas gdy są mocno zmarznięte. 5. Zmysł koordynacji mięśniowej. Zjawisko kinestezy, czyli świadomości ruchów ciała bardzo blisko łączone jest ze zmysłem równowagi. Odgrywa ono ogromną rolę w funkcjonowaniu osób z niepełnosprawnością wzrokową. Bodźce pochodzące z mięśni ścięgien służą nam jako wskazówka w kierowaniu ogromną różnorodnością aktywności ruchowych mięśni podczas wykonywania zarówno tak prostych czynności jak chwytanie szklanki, jak i wysoce skomplikowanych – jak np. skok z trampoliny. Ważne jest przy tym rozróżnienie między procesem sensorycznym (zmysłowym) a percepcją. Proces sensoryczny, jest bowiem aktem odbioru bodźca przez dany narząd zmysłu. Percepcja to akt interpretacji tego bodźca zarejestrowanego w mózgu przez jeden lub więcej mechanizmów zmysłowych. U osób z niepełnosprawnością wzroku kompensacja, jak już wspomniano, obejmuje zastępcze sposoby odzwierciedlania rzeczywistości głównie przez dotyk, słuch i węch. Wszystkie te sposoby kompensacji mogą byd właściwie wykorzystane przez osoby niewidome, bądź słabowidzące dopiero dzięki prawidłowo ukształtowanym reakcjom na sygnały werbalne. To tzw. II układ sygnałowy, właściwy jedynie człowiekowi. Tylko on jest w stanie reagowad na słowa zastępujące naturalne bodźce środowiskowe (człowiek reaguje nie tylko na dźwięk dzwonka, lecz również na słowo dzwonek, czyli sygnał sygnału). II układ sygnałowy stanowi podłoże myślenia abstrakcyjnego, wiąże się z procesami wyższej analizy i syntezy: uogólnianie, 28 abstrahowanie, wnioskowanie, wiązanie elementów w logiczną całośd, klasyfikowanie. U osób niewidomych dopiero na poziomie II układu sygnałowego powstają wyobrażenia zastępcze (surogatowe). Pozwalają one na wyższy stopieo adekwatności w postrzeganiu rzeczywistości niż wskazywałaby na to dysfunkcja wzroku, który jest głównym zmysłem wykorzystywanym w jej percepcji. Istotną rolę w życiu osób z dysfunkcją wzroku odgrywa również zmysł przeszkód. Jest on trudny do przecenienia. Dużą rolę odgrywają również wyuczone schematy zachowao w określonych sytuacjach. Dziecko nawiązuje kontakt z otoczeniem najpierw przez dotyk, następnie przez smak, potem poprzez słuch i w koocu wzrok. Różnice w przypadku osób niewidomych i niedowidzących dotyczą tego ostatniego zmysłu. Działanie bodźców z otoczenia powoduje powstanie w świadomości człowieka wrażeo, które stanowią elementarne procesy poznawcze, odzwierciedlają one elementy przedmiotów i zjawisk. Z kolei spostrzeżenia pozwalają na odzwierciedlenie całego przedmiotu czy danego zjawiska. Osoby dotknięte dysfunkcją wzroku mają uniemożliwione, lub ograniczone doświadczenie doznao wzrokowych, co mobilizuje ich do korzystania z pozostałych zmysłów. Tak więc kompensacja zmysłów u osób niewidomych polega na odbieraniu wrażeo poprzez pozostałe analizatory zmysłowe, a także pobudzanie procesów korowych wyższej analizy i syntezy. Ważne jest by pamiętad, że zmysły kompensujące narząd dotknięty dysfunkcją nie mogą działad pojedynczo. Kompensacja jest zwykle efektem współdziałania kilku analizatorów. 29 III. SPECYFIKACJA PROCESÓW POZNAWCZYCH U OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ WZROKOWO (ONW) Michał Kuchar 1. Procesy poznawcze ogólnie Procesy poznawcze zachodzące w ludzkim umyśle to: wrażenia (emocjonalnośd), postrzeganie (percepcja), tworzenie wyobrażeo, myślenie, uwaga i pamięd. Najprostszym z wymienionych procesów jest rozwój emocjonalny, jego wynikiem są odczucia - emocje. Są to zasadnicze elementy psychologicznej refleksji, czyli podstawowe źródło życia psychicznego. Dzięki wrażeniom człowiek może nawiązad kontakt ze światem. Są one także częścią składową bardziej złożonych psychicznych zjawisk, takich jak percepcja. Emocjonalnośd jest pierwotnie uwarunkowana właściwościami i kondycją organizmu, jak i wyposażeniem organów zmysłu. Odczucia dzielimy na dwie grupy według tego, czy przyjmujemy bodźce z zewnętrznego środowiska (dotykowe, cieplne, bólu, smaku, węchu, słuchu i wzroku), czy z wewnętrznego środowiska (pozycja ciała i równowaga, ruch ciała i wewnętrznych organów). Kolejnym z poznawczych procesów jest postrzeganie (percepcja), które jest uznawane za podstawowy proces poznawczy. Percepcja jest zmysłowym zobrazowaniem i odzwierciedleniem spójnych elementów rzeczywistości przy ich bezpośrednim oddziaływaniu na receptory. W odróżnieniu od emocjonalności percepcja jest wynikiem uczenia się, motywacji, postawy i innych psychicznych czynników. Percepcja jest uważana za podstawowy psychiczny regulator zachowania. Zawiera się w nim skomplikowany obraz rzeczywistości, który powstaje dzięki stopniowej analizie i syntezie zmysłowych właściwości postrzeganego obiektu. W takim kształtowaniu 30 percepcji bierze udział także pamięd. Elementem percepcji jest zawsze wcześniejsze doświadczenie, głównie w formie wyobrażeo. Percepcja nie jest pasywnym przyjmowaniem bodźców przez organy zmysłów, ale jest ona integralną częścią psychicznych i praktycznych działao człowieka. Człowiek porusza się w skomplikowanym środowisku, które zawiera niewiarygodną ilośd bodźców. Nie jest to możliwe, aby odbierał wszystkie bodźce w taki samym stopniu, dlatego zawsze wybiera sobie te, które są dla niego ważniejsze i te faworyzuje. Inne wręcz przeciwnie – selekcjonuje, pomija lub nie przyjmuje ich w ogóle. Ten wybór ma obiektywne przyczyny (wielkośd przedmiotu, siła, kontrast ze środowiskiem, oświetlenie i odległośd), jak i subiektywne przyczyny (kondycja i właściwości odbiorcy, koncentracja, stosunek do bodźców, zainteresowania, osobiste doświadczenia itd.). Percepcję dzielimy na percepcję właściwości przestrzeni (odbieranie kształtów, wielkości, głębokości i kierunku), na percepcję czasu (długośd trwania, długośd przebiegu i sekwencja zdarzeo), na percepcję ruchu przedmiotu (tutaj jest połączenie percepcji przestrzeni i czasu, postrzeganie kierunku i szybkości ruchu, czyli przemieszczania przedmiotu w przestrzeni i czasie i na obserwowanie. Obserwowanie jest systematyczną percepcją, bardziej lub mniej celową. Natomiast sama percepcja to obserwacja obiektu w celu dokładniejszego i bardziej szczegółowego przebadania. Jest to percepcja z pełnym udziałem myślenia. Dzięki dwiczeniom rozwija się systematycznośd, dokładnośd i intensywnośd obserwacji. Następnym procesem poznawczym jest tworzenie i przetwarzanie wyobrażeo, które składają się na wyobraźnię. Wyobrażenie jest wzorcowym psychicznym obrazem, którego nie postrzegamy w danej chwili, tworem abstrakcyjnym i tym właśnie różni się od percepcji, która jest wzorcowym obrazem obiektu, który oddziałuje w danej chwili bezpośrednio na narządy zmysłu. 31 Wyobrażenia dzielimy na dwie grupy, które czasami ciężko jest od siebie odróżnid. Pierwszą grupę tworzy wyobraźnia odtwórcza. Polega ona na odtworzeniu w świadomości wcześniej poznanych i zanalizowanych obiektów. Jest to dokładna kopia tego, czego człowiek doznał. Tworzenie i odtwarzanie wyobrażeo jest uaktywnianiem pamięci w sferze zmysłowych doznao. Wyobrażenia mogą byd indywidualne (wyobrażenie jednego konkretnego obiektu) i obiektywne, gdzie mamy do czynienia ze schematycznym psychicznym obrazem przedmiotu określonego rodzaju, któremu brakuje jednak znaków należących jedynie do konkretnych poszczególnych obiektów (np. pies, dom, człowiek itd.). Wyobrażenia wraz z uczuciami i percepcją definiują stopnieo zmysłowego poznania. Umożliwiają przejście od percepcji do myślenia ponieważ odłączają poznanie od zależności od chwilowych bodźców. Według tego w której sferze zmysłów wyobraźnia jest najsilniejsza, dzielimy ją na wzrokową (wizualną, optyczną), słuchową (akustyczną), ruchową (motoryczną, kinestetyczną), węchową (olfaktoryczną) i smakową (gusto). U niektórych ludzi jest wyraźna przewaga któregoś typu wyobraźni nad pozostałymi. Wyobrażenia, które w życiu psychicznym nie znajdują odzwierciedlenia i nie zakotwiczają się dzięki innym zmysłom, z czasem się uszkadzają, rozpadają i znikają. Drugą grupę wyobraźni tworzy wyobraźnia fantazyjna, która powstaje poprzez wewnętrzne psychiczne przetworzenia obrazów uzyskanych poprzez percepcję. Między pierwotnymi, a nowymi wytworzonymi psychicznymi obrazami istnieje różny stopieo zgody lub odmienności. Oryginalnośd oceniamy pod aspektem psychologicznym i społecznym. Do wyobrażeo fantazyjnych zaliczamy: fantazję (rekonstrukcja, konstrukcja, sen na jawie i sen świadomy), iluzję i halucynację. Wyobraźnia jest ważnym elementem w procesach poznawczych. Umożliwia zrozumienie zjawiska poprzez przypisanie mu charakterystycznych cech lub znaków. Pomaga odtworzyd 32 niejasne i niekonkretne doznania i doświadczenia. Wyobraźnia może też czasem poznanie zniekształcad. Chodzi jednak o bardzo ważną zdolnośd twórczą człowieka, która łączy się z procesem myślenia przy odkrywaniu nowych rozwiązao, hipotez i tworzeniu planu działania. Ważna jest także dla emocjonalnego życia człowieka. Najwyższym stopniem procesu poznawczego jest jednak myślenie. Jest to umożliwienie poznania rzeczywistości, i w ogólnym wymiarze, i w szczegółach jej podstawowych znaków i relacji. Dzięki myśleniu człowiek poznaje rzeczywistośd dogłębnie i bardziej perspektywicznie wobec poznania zmysłowego. Poznaje istotne właściwości i relacje pomiędzy rzeczami, świadomie prowadzi swoje czynności i podejmuje codzienne obowiązki. Myślenie to najważniejszy regulator zachowania człowieka i jego relacji z otoczeniem. Ma ono dwie niezwykle ważne funkcje – poznawanie otaczającego świata (poznawanie struktury, właściwości i relacji rzeczy) i rozwiązywanie różnych teoretycznych i praktycznych problemów. Te dwie funkcje wzajemnie na siebie oddziaływają i się przenikają. Myślenie może się realizowad za pośrednictwem wyobrażeo i słów. Bez opanowania mowy rozwinięte ludzkie myślenie nie byłoby możliwe. Podstawowym elementem mowy jest słowo, które może dla człowieka występowad w formie wypowiadanej (akt mowy), słuchanej i czytanej. Słowo jest środkiem dzięki któremu możemy przetwarzad zmysłowe doświadczenia na pojęcia. Ze słowem łączą się ogólnie powszechne właściwości przedmiotów, które tworzą treśd pojęd. Myślenie jest w istocie posługiwaniem się pojęciami, jest ruchem od pojęcia do pojęcia. Mowa jest środkiem wymiany, przekazywaniem myśli i doświadczeo między ludźmi. 33 Właściwości myślenia dzielimy na samodzielne (relatywnie niezależne, ale bazujące na gotowych wzorcach), twórcze (oryginalne myśli, odkrycia, odkrywanie nowych zależności przy rozwiązywaniu problemów), elastyczne (zdolnośd szybkiego opuszczania rozpoczętego toku myślenia, w przypadku kiedy okaże się nieodpowiedni i znalezienie nowego według życzenia dla zmienionych warunków), wynikowe (planowanie i logicznie śledzenie rozwiązania problemu aż do koocowego dowodu) oraz szybkie (szybkie tempo myślenia). Kolejny procesem poznawczym jest uwaga, która jest nieodzownym elementem i warunkiem tworzenia poznawczych obrazów. Skupienie uwagi stwarza warunki do dokładnego, konkretnego i efektywnego poznania przedmiotu lub wykonania czynności. Proces skupiania uwagi uwzględnia pewną stałośd i systematycznośd psychicznej aktywności, wnosi do procesu myślowego określony porządek i kolejnośd. Uwaga dzieli się na mimowolną (powstaje bez wysiłku czy zamiaru) i celowa (wynika ze świadomości, potrzeby, lub obowiązku poświęcania komuś uwagi). Ostatnim ze sześciu procesu poznawczych jest pamięd. Pamięd jest nieuniknionym warunkiem poznania, uczenia, celowych czynności i psychicznego rozwoju każdej osoby. Bez niej nie byłoby możliwe przechowywanie i używanie nabytych doświadczeo. Podstawą pamięci jest zdolnośd systemu nerwowego do zachowywania zmian i ożywiania śladów po zmianach, które powstały podczas doświadczeo i motorycznych działao. Procesy pamięciowe dzielą się na zapamiętanie (wszczepianie), przechowywanie i zapominanie, odtwarzanie (reprodukcja i ponowne poznanie). Te pojedyncze fazy mają wprawdzie swoją kolejnośd, ale równocześnie się przenikają. 34 2. Rozwój procesów poznawczych Wszystkie procesy poznawcze podczas naszego życia nieustannie się rozwijają i zmieniają. Natomiast od cech osobowościowych i środowiska, w którym człowiek funkcjonuje zależy, jak się u niego te procesy rozwiną, jak i w jakim zakresie będzie ich używad. Na pewnym etapie naszego życia docieramy do stanu intelektualnej samodzielności, w którym sami decydujemy już o kierunku uczenia, rozwoju pamięci i myślenia. Jednak zanim to nastąpi, każdy z nas przechodzi przez okres dzieciostwa, kiedy jakośd procesów poznawczych zależy od innych ludzi. I właśnie ten okres w ludzkim życiu jest niezwykle istotny. Ci, którzy najwcześniej mają wpływ na człowieka i pomagają mu orientowad się w otaczającej go rzeczywistości, to oczywiście rodzice. Ich rola trudna jest do przecenienia, ponieważ to oni dają dziecku fundament, z którego później będzie budowad swój świat. Kwestia ta jest szczególnie widoczna w różnicach pomiędzy małymi dziedmi z tzw. normalnych rodzin i dziedmi z rodzin dysfunkcyjnych. W tym drugim przypadku, dzieci nie są zachęcane do tego, aby badad, odkrywad, próbowad rozpoznawad nowe rzeczy. Nie dwiczą sobie pamięci prostymi wierszykami czy piosenkami. Dlatego mają cięższy start w procesie edukacji i trudności w późniejszym życiu. Duży problem stanowi również język. Jak już powiedzieliśmy, myślenie nie może odbywad się bez użycia mowy. I właśnie to jest u rodzin dysfunkcyjnych problemem, ponieważ rodzice sami najczęściej nie znają formalnego języka, mają bardzo mały zakres słownictwa, posługują się dużą ilością wyrazów slangowych i wulgaryzmów. Tak samo jak uboga jest mowa zewnętrzna, uboga jest również mowa wewnętrzna, której każdy człowiek używa w swoich myślach. Jest oczywiste, jak wczesne dzieciostwo predestynuje zdolności człowieka w jego przyszłym życiu. 35 Kolejnym etapem, gdzie człowiek znajduje się pod silnym wpływem innych ludzi, jest okres obowiązku szkolnego. Teraz już nie oddziałują na niego jedynie rodzice, ale również nauczyciele. Spoczywa na nich duża odpowiedzialnośd ponieważ dzieci są im oddane pod opiekę na wczesnym etapie rozwoju. To od nauczyciela zależy, jak „poprowadzi” każdego ucznia i czy pomoże mu przy rozwijaniu jego wewnętrznego potencjału. Warto podkreślid, że szkoła nie jest tylko miejscem, gdzie człowiek uczy się faktów z różnych dyscyplin, jest również miejscem, gdzie formuje się ludzka tożsamośd. Jeśli nauczyciele nie będą zdolni z wyczuciem prowadzid swoich uczniów w rozwijaniu ich myślenia, pamięci a przede wszystkim sztuki uczenia się, mogą ich w tym względzie mocno upośledzid. Dzisiejsze czasy charakteryzują się dużą ilością informacji napływających ze wszystkich stron. Informacje nieustannie się zmieniają, niektóre z nich są półprawdami, inne – zupełnym kłamstwem. Jeśli człowiek nie ma właściwie rozwiniętych procesów poznawczych, nie ma umiejętności selekcjonowania wrażeo, w społeczeostwie informacyjnym może czud się mocno zagubiony. *** Chod wydaje się to oczywiste, byd może warto jednak poczynid założenie, że osoba niewidoma jest pełnowartościowym człowiekiem. Wtedy problem odmienności od osoby widzącej zawęża się do procesu poznawania wewnętrznego jak i zewnętrznego. W obu przypadkach pojawia się istotna specyfika. Wewnętrzne procesy poznawcze są odmienne przede wszystkim w pierwszej fazie (sferze odbieranych wrażeo) jak również w trzeciej fazie (wyobraźni). Zakładając jednak proces myślenia jako całośd, z całym jego emocjonalnym bogactwem, możemy przyjąd, że drugi proces poznawczy w sferze percepcji nie koniecznie mysi byd upośledzony. 36 W powszechnej świadomości dotyczącej osób niepełnosprawnych wzrokowo (ONW) istnieją często nieprawdziwe twierdzenia i stereotypy. Najbardziej rozpowszechnionym poglądem jest ten, że niewidomi mają wyostrzone zmysły, w sposób daleko wybiegający poza możliwości ludzi widzących. To znaczy, mają lepszy słuch, bardziej czuły dotyk, lepszy węch. Kolejny mit dotyczy talentu muzycznego. Nic bardziej mylnego. ONW nie mają wrodzonych predyspozycji muzycznych. Wszystko polega na konieczności zmiany użytkowania zmysłów, do czego będą później przykłady. Jeśli zaś chodzi o talent muzyczny, częste pojawianie się, między niewidomymi, muzyków nawet śpiewaków czy stroicieli, jest wynikiem rzetelnego systemu edukacji muzycznej, który jest aplikowany u ONW już od pierwszej klasy szkoły podstawowej. Jest tam uważnie obserwowany ich słuch muzyczny, ich umiejętności i możliwości fizyczne z tym związane, a w konsekwencji dopiero - pojawia się mozolna nauka gry na wybranym instrumencie. W zasadzie przy każdym upośledzeniu, a tym wzrokowym szczególnie, dla prawidłowego bądź patologicznego rozwoju istotny jest czas kiedy doszło do upośledzenia i jego rozległośd. W przypadku, gdy niewidomy nie widzi od urodzenia, nie jest to dla niego tak traumatyczne doznanie, jak utrata wzroku dla nastolatków czy dorosłych. Natomiast z obiektywnego punktu widzenia - nabyta wada wzroku jest korzystniejsza, ponieważ zachowana zostaje pamięd wzrokowa, doświadczenia i umiejętności, których dzieci z wrodzonym upośledzeniem nie mają. Wyróżniamy pierwotne upośledzenie, które obejmuje wadę wzroku i zmiany wtórnego charakteru, które z niej wynikają. Wtórnie są upośledzone te funkcje, których bezpośredni rozwój jest uzależniony od wzrokowej percepcji i informacji wizualnych. Jednym z głównych czynników, który ma znaczący wpływ na psychiczny rozwój jednostki jest deprywacja 37 sensoryczna. Osoba upośledzona wzrokowo, ma znacznie mniej informacji wizualnego charakteru niż osoba widząca, lub nie odbiera ich wcale. Jej percepcja jest jakościowo inna, ponieważ dominują inne bodźce zmysłowe. Niezdolnośd do szybkiego i sprawnego orientowania się w przestrzeni, znajduje odzwierciedlenie w ograniczonym samodzielnym poruszaniu. Pod wpływem deprywacji sensorycznej obniża się aktywnośd człowieka. Normalna oferta bodźców jest uboższa i jednolita. Bodźce słuchowe mają stosunkowo niski poziom informacji, dopóki dziecko nie mówi. Dotykowa percepcja wymaga dużo większego wysiłku i nie wystarczą tu zwykłe bodźce w niemowlęcym wieku dziecka stymulujące do spontanicznego rozwoju. Niektóre dzieci stają się pod wpływem przytoczonych czynników bardziej pasywne, wycofane, tracą zainteresowanie otaczającym je światem. Niejednokrotnie pojawiają się u nich cechy autystyczne. Przy niższym poziomie aktywności i stymulowanej deprywacji pojawia się często niedorozwój cech charakteru. Opóźniony rozwój uwagi wpływa na upośledzenie wzrokowe wtórnie. Uwaga w wieku przedszkolnym jest niedojrzała, słabo koncentrowana, powierzchowna i słabo przyciągana. Uwaga skupia się raczej na własnym ciele i jego aktywnościach. Do tego, aby upośledzona osoba osiągnęła adaptacje społeczną - nieustannie zmuszana jest do korzystania z technik kompensacyjnych, które pomagają rozwiązywad trudne sytuacje. W cechach charakteru ONW nie należy doszukiwad się więc jakościowej odmienności. To raczej tylko niektóre strony charakteru, niektóre cechy, jakie u zdrowej osoby nie muszą wysuwad się na pierwszy plan, u osób niepełnosprawnych wzrokowo (ONW) są częściej spotykane, np. troskliwośd, chorobliwa podejrzliwośd itp. W kontaktach społecznych z innymi pojawia się u ONW przeszkoda w postaci braku kontaktu wzrokowego, co wyraźnie zubaża komunikację pozbawiając ją mimiki i gestów. Każde nawiązanie interakcji pomiędzy ludźmi, zwykle zaczyna się od kontaktu wzrokowego, a więc niewidomy nie ma możliwości przejścia tej wstępnej fazy komunikacji. To zwłaszcza u widzących partnerów może 38 wywoład napięcie i tym samym komunikację zakłócid. Ta krótka wycieczka do sfery rozwoju ONW niezbędna jest dla zrozumienia następującej terminologii. Pozwoli nam także łatwiej zrozumied poszczególne pojęcia i odpowiedzied na kluczowe pytania związane z psychologią ONW. 3. Podstawowe pojęcia Doznanie: prostsza forma percepcji, składająca się ze spostrzeżeo, tworząca naszą percepcję Percepcja: psychiczny proces rejestrowania wszystkiego, co działa na nasze organy zmysłu. Odróżniamy percepcję wzrokową, słuchową, węchową, dotykową i smakową. Percepcja zależy od momentalnego stanu, wypływa z potrzeb konkretnej sytuacji itd. Zależy od wcześniejszych doświadczeo, wspomnieo, emocji, psychicznego stanu. Na podstawie percepcji się rozwija wyobraźnia i fantazja. Upośledzenia percepcji: dzielimy zasadniczo na dwie grupy: ilościowe – np. utrata wzroku i jakościowe – iluzja, halucynacje, inna percepcja rzeczywistości. W przypadku ONW warto wspomnied o zagadnieniu psychologii postaci (gestaltyzmu). Przejawia się ona w kilku regułach, którymi kieruje się mózg w odbieraniu obrazów: 1. prawo bliskości – kiedy elementy, które są blisko siebie postrzegamy jakby należały do jednej grupy, 2. prawo zamknięcia – jeśli brakuje części jakiegoś określonego kształtu, mamy tendencję, aby ją dotworzyd, 3. prawo szczegółu – elementy, które są do siebie podobne postrzegamy jakby były takie same, 4. zmysłowe złudzenia – wynikają z faktu, że postrzeganie konkretnej części determinowane jest całością, do której ta częśd należy. 39 Wyobrażenia: wzorcowy obraz czegoś, co w danym momencie nie oddziałuje na nasze zmysły, zbudowany na podstawie wcześniejszych doświadczeo. Fantazja: marzenia Myślenie i mowa: myślenie jako psychologiczny proces służy do rozwiązywania problemów, ma ścisłe powiązanie z percepcją i pamięcią. Proces myślenia przebiega na bazie pojęd, a pojęcia wyrażane są werbalnie za pomocą słów. Pamięd: zbiór psychologicznych procesów, umożliwiający oswojenie doświadczenia. Dzieli się na trzy procesy: 1. zapamiętanie – wszczepienie, 2. przechowywanie, 3. odtwarzanie. W odniesieniu do ONW trzeba wspomnied o stosunkowo szybkim procesie zapominania, który jest powiązany z utrudnionym procesem poznania. Pamięd dzieli się na: węchową, wzrokową, dotykową, słuchową, pamięd ruchu, pamięd logiczną – to co jest wyrażone słowami. Dalej pamięd dzieli się według rodzajów czynności: np. techniczna, muzyczna, krótkoterminowa, długoterminowa, świadoma, podświadoma. Zaburzenia pamięci: hipermnezja – podwyższona funkcja pamięci, hipomnezja – obniżona funkcja pamięci, amnezja – częściowa lub całkowita utrata pamięci, konfabulacja – tworzenie wyobrażeo o tym co się stało (chod nigdy nie miało miejsca) Motywacja: zbiór aktywujących aspektów. Motywacja według potrzeb, zainteresowao i upodobao, nawyku, perspektyw i celów, wartości i postaw, uczud i emocji. Potrzeby: potrzeby podstawowe – fizjologiczne – jedzenie, sen itp., potrzeby wtórne – psychologiczne – potrzeba 40 bezpieczeostwa, potrzeba miłości i przynależności, potrzeba szacunku, potrzeba samorealizacji itp. Zainteresowania: pozyskane motywy, relacja wyrażająca stosunek osoby względem konkretnej czynności, na której się skupia. Nawyk: sposoby reagowania i zachowania się w konkretnych sytuacjach. Perspektywa i cele: łączy się z realizacją działao i zamierzeo Wartości: duchowe, kulturowe, materialne – hierarchia wartości. Postawy: są motywem do określonego zachowania Uczucia i emocjonalne relacje: wpływające na nasze działanie bardzo silne motywy Analizując mechanizm percepcji osoby niepełnosprawnej wzrokowo i osoby zdrowej wskazad należy na istotne różnice jakie między nimi powstają. Ta pierwsza tworzy wyobrażenia o działaniach, a druga ma percepcję poznawczą. Przypomnijmy tutaj, że ponad osiemdziesiąt procent informacji o otaczającym nas świecie uzyskujemy dzięki wzrokowi. Stąd upośledzenie ONW jest na tym polu olbrzymie. Trzeba również wiedzied, że wzrokowa percepcja niesie z sobą element wychowawczy i edukacyjny, jakim jest naśladownictwo. Rozwinięcie tego problemu jest absolutnie konieczne do zrozumienia różnic w psychologii poznawczej ONW i człowieka bez wady wzroku. Ten ostatni od niemowlęcia będzie dzięki bodźcom wzrokowym wychowywany do poznawania na podstawie pamięci wzrokowej: swoich bliskich, przestrzeni i podstawowych ludzkich czynności. Naśladownictwo jest w tym przypadku główną cechą. 41 Tymczasem dla człowieka niewidomego od urodzenia naśladownictwo staje się dużym problemem, ponieważ ograniczone jest wyłącznie do jego zmysłów, które są częściowo kompensowane brakiem wizualnych bodźców. Różnicą w zabawie dziecka niepełnosprawnego i dziecka bez zaburzeo wzroku jest wynik ich działania. Dziecko bez wady wzroku postawi wieże z klocków i okazuje swoją radośd, z powodu budowli, tym, że podziwia wysokośd tej budowli, jej stabilnośd itd. Wieża postawiona przez niewidome dziecko mu przynosi radośd tylko wtedy, kiedy ją zrzuci i cieszy się z dźwięku, który towarzyszy upadającej wieży. Od najmłodszych lat małe dziewczynki naśladują czynności swoich matek, mali chłopcy działania swoich ojców. Nikt ich nie musi długo i mozolnie uczyd jak posługiwad się łyżką, jak wycisnąd pastę do zębów z tubki na szczoteczkę. Wszystko już tyle razy było obserwowane. W związku z powyższym przykładem narzuca się koniecznośd rozróżniania osób wcześniej, lub później ociemniałych. Dla ich pamięci wzrokowej ważny jest oczywiście czas utraty wzroku. Całkiem inną pamięd wzrokową ma dziecko, które oślepło w niemowlęcym wieku, ewentualnie osoba starsza upośledzona utratą wzroku na skutek cukrzycy. Zasadne staje się tu pytanie, czy dla pracy w audiodeskrypcji są to informacje istotne? Z dużą dozą pewności możemy powiedzied, że nie. Jeżeli tworzymy fundamentalny opis danej rzeczy, chodzi w nim o możliwie obiektywne przetworzenie informacji wizualnych, na słowa umożliwiające wywołanie naturalnych skojarzeo, pozwalające na zbudowanie właściwych obrazów w percepcji ONW. Czas utraty wzroku nie powinien mied wpływu na prace twórców audiodeskrypcji i w żadnym wypadku ich nie ogranicza. Dlatego w kolejnej części rozdziału będzie skoncentrujemy się na ludziach najbardziej upośledzonych, czyli zupełnie niewidomych. Jak już było powiedziane, znakomitą większośd informacji z naszego otoczenia uzyskujemy dzięki wzrokowi. Powstaje więc 42 pytanie, czy pozostałe zmysły są jakkolwiek zdolne do kompensacji tak dużego braku? Odpowiedź nie jest jednoznaczna, ponieważ trudna do jednoznacznej definicji jest wyjątkowośd procesu poznawania bez udziału wzroku. Procesu, w którym inne zmysły pełnią funkcję kompensującą. Są to bowiem specyficzne środki zamienne i warto zastanowid się jak bardzo deformują proces zmysłowego poznania. A w konsekwencji również – jak bardzo deformowane są produkty tego niewłaściwego poznania, czyli percepcja. Procesy kojarzenia przebiegają u ONW tak, jak u osób bez wady wzroku. Jeśli jednak przetwarzają informacje wstępnie zdeformowane, to zjawiskiem naturalnym będzie również deformacja rezultatów. Co często prowadzi do frustracji i poczucia dyskomfortu. Czy zatem znaczy to, że niewidomi na skutek swej niepełnosprawności otrzymują niepełnowartościowe i niekonkretne informacje? Niekoniecznie. Prawda jest taka, że w zakresie percepcji może zmieniad się zarówno ich ilośd, jak również jakośd. Nieuprawnione jest jednak twierdzenie, że ONW będzie mied zawsze mniej wartościową percepcję i z związane z nią poznanie. Osoba niewidoma, będzie miała zawsze problemy z abstrakcyjnymi pojęciami. Dlatego trzeba je ograniczyd do minimum. Przykładem niech będzie termin Droga Mleczna. Możemy go osobie niewidomej opisad jako pasmo gwiezdnego skupiska ciągnącego się po części nocnego nieba. Spróbujmy jednak pomyśled o tym problemie trochę szerzej. Mleko, jak wie każdy niewidomy i jak jest zdolny to poznad, ma swój smak i konsystencję. Większy problem przychodzi w chwili, gdy przychodzi skojarzenie z kolorem, mleko jest białe. Każdy niewidomy wie jak narażony na zabrudzenie jest biały kolor, ponieważ jest o tym z zewnątrz poinformowany. To na tym przede wszystkim będzie koncentrował uwagę. Białe meble, tak samo jak białe ubranie, są narażone na zabrudzenie. Czym jest zatem Droga Mleczna? Mleko jest też białe jak śnieg. Możemy więc użyd porównania, że Droga Mleczna sprawia wrażenie 43 chłodu. Ale czy dzięki temu wiemy już wszystko, wiemy czym jest droga mleczna i potrafimy ją sobie wyobrazid? Informacja wciąż jest niekompletna i należy użyd kolejnych środków do stworzenia opisu gwiazd, ich skupienie i odległośd, aby ONW wykreowała sobie to właściwe wyobrażenie, ale i tak u poszczególnych osób te wyobrażenia będą się różnid w szczegółach. Musimy zatem pogodzid się z faktem, że percepcja u ONW przebiega inaczej i jej efekty też mogą się różnid, nie tylko w odniesieniu do osób widzących, ale i w odniesieniu do innych niepełnosprawnych. Podstawowymi środkami kompensującymi są słuch, dotyk, węch i smak. Pierwsze dwa bardzo wyraźnie przyczyniają się do uspołecznienia ONW, ponieważ umożliwiają jej mobilnośd, która jest podstawowym założeniem pełnowartościowego życia. Oprócz tego mają niezmiernie ważną funkcję poznawczą. Za najbardziej istotny zmysł kompensujący trzeba uznad słuch. Ten już od najwcześniejszego dzieciostwa prowadzi ONW i staje się najważniejszym źródłem poznania. Na drugim miejscu możemy postawid dotyk. Na problematykę psychologii poznawczej związaną ze słuchowymi wrażeniami już zwracaliśmy uwagę, dalej opiszemy możliwości i ograniczenia poznawania dotykiem. Szczególnie w procesie mobilności dotyk, w tym przypadku biała laska, jest niezastąpiony. Słuch w tym procesie jest pełnowartościowym partnerem dotyku i jeden od drugiego trudno jest odłączyd. W rozwoju poznawania dotyk gra ważną rolę. Możemy ją podzielid na kilka sfer. Jest to dotyk oralny, dotyk najpowszechniejszy, związany z używaniem rąk i palców, znaczący jest też dotyk nogą i oczywiście całą powierzchnią ciała. Dotykowe informacje owszem mają swoje ograniczenia. Istnieje cała skala haptycznych (dotykowych) metod, których celem jest poprawienie jakości wychowania i edukacji ONW. Już od wczesnego wieku utrwalają się dotykowe doznania, które następnie przekierowywane są do pamięci dotykowej. Nie 44 istnieje chyba niewidomy człowiek, który nie odróżniłby jabłka od pomaraoczy, łyżki od widelca itp. Jednakże po zapoznaniu się z trójwymiarowymi przedmiotami codziennego użytku przychodzi kolej na poznanie abstrakcyjne, na przykład poznanie płaskorzeźby. Tutaj już skala funkcjonalności zmienia się w zależności od odbiorcy i jego umiejętności, bądź jej braku, w zakresie abstrakcyjnego myślenia. O ile łatwo jest zrozumied różnicę pomiędzy stylem doryckim a jooskim antycznych kolumn, o tyle szczegółowa plastyczna mapa Europy sprawia już wrażenie chaotyczne. To przez łączenie zbyt wielu detali w całośd np. wygląd partnera, jego twarz, która jest bardzo skomplikowaną mozaiką z natury trudną do poskładania, może mied minimalną wartośd informacyjną. Tak jak słuch jest znaczący w procesie orientacji w przestrzeni i to nie tylko z przeznaczeniem do identyfikacji ulicy, tak i dotyk np. nogą jest w tym systemie równie ważny. Trzecim ze znaczących zmysłów jest węch. Zwłaszcza ci z niewidomych, którzy nie palą, nauczyli się używad tego zmysłu do tego stopnia, że są zdolni przy spacerze po mieście definiowad konkretny rodzaj sklepów, lokali usługowych, fabryk itd. Węch jest też bardzo ważny podczas komunikacji. Tak jak widzący człowiek preferuje piękno, tak i ONW będzie preferowad człowieka, który będzie dla niego ładnie pachnied. Oczywiście działa tu również preferencja odwrotna. Nie sprawia przyjemności przebywanie w towarzystwie osoby, która brzydko pachnie. Smak jest ostatnim ze zmysłów, w żadnym razie nie mniej cennym niż inne. Na podstawie smaku niewidomych człowiek jest zdolny rozróżnid całą skalę artykułów spożywczych i na podstawie smaku także może żywid sympatię do kogoś, kto potrafi mu takiego smaku dostarczyd. *** 45 Życie niewidomego człowieka nie jest w żaden sposób uboższe, ani bogatsze, niż człowieka pełnosprawnego. Są to jednak dwa światy, bardzo różniące się od siebie i trzeba o tym pamiętad. Kiedy człowiek widzący w wyborze swojego partnera w druzgocącej większości podlega wszystkim atawizmom, do których przede wszystkim zalicza się wygląd przyszłego partnera, według indywidualnego kryterium piękna, tak człowiek niewidomy ma całkiem inną hierarchię wartości, która jego wybór partnera warunkuje. Tak jak niewidomy nie jest zdolny zrozumied humoru mima, chod staramy się przybliżyd go opisem jak najlepiej, tak wielokrotnie będziemy zaskoczeni specyficznym humorem ONW, którego treśd nam umknie. Ze świadomością tej specyfiki musi podejśd i twórca audiodeskrypcji do swojej pracy. Może byd pewnym, że podczas spaceru po muzeum jemu sami niewidomi będą zwracad uwagę na fakt przechodzenia obok stoiska z pamiątkami już tylko po specyficznym zapachu druków. Musi się liczyd z tym, że nigdy nie będzie mógł stuprocentowo spełnid oczekiwania wszystkich niewidomych, ale powinien dołożyd wszelkich starao, aby się maksymalnie do tego celu zbliżyd. Kompensacja wzroku nie odbywa się wyłącznie za pośrednictwem innych zmysłów. Istnieje bardzo wiele pomocy technicznych, które ONW deficyt wzroku pomagają zmniejszyd. Bezspornie największym wynalazkiem jest biała laska. Ona jest pierwszą przesłanką mobilności. Niemniej ważnym elementem w obszarze edukacji osoby ONW jest Alfabet Braille'a. Granice możliwości edukacji wyraźnie się poszerzyły wraz z pojawieniem się technologii komputerowej. Do pomocy powszechnie używanych należy komputer z syntezatorem mowy, ich peryferiami mogą byd zarówno czarnodrukowa drukarka jak i drukarka Braille'a. Co więcej te komputery mogą byd uzupełnione o tzw. brajlowski monitor. W przypadku osób niedowidzących znaczącą pomocą stały się lupy optyczne, czy programy powiększające czcionkę według życzenia, ale i skaner 46 umożliwiający zmianę druku na dźwiękową formę cyfrową. Kolejną pomocą stają się różnego rodzaju urządzenia codziennego użytku np. sprzęt do rozróżniania kolorów, zegarek, czy telefon komórkowy z syntezatorem mowy, a głównie głosowa nawigacja w nich zaimplementowana. Rozwój techniki wyraźnie ułatwia prace domowe zaczynając od urządzenia do określania ilości nalanego napoju, a koocząc na Penfriends umożliwiającym głosowy opis przedmiotów takich jak pudełka na przyprawy, leki itp. 47 IV. ZASADY POSTĘPOWANIA Z OSOBĄ NIEPEŁNOSPRAWNĄ WZROKOWO (ONW). Michał Kuchar Użycie tego terminu wynika z faktu poruszania się w świecie osób niepełnosprawnych, w większości są to osoby z lekkimi wadami wzroku, które można kompensowad okularami lub soczewkami. Praktycznie co czwarty człowiek ma lekką wadę wzroku, przy czym wiele z tych osób, nie wie o swoim problemie ze wzrokiem i, co za tym idzie, nie robi nic, aby go poprawid. To oni, paradoksalnie, nie dowiedzą się o swoim niedowidzeniu do kooca życia i nie poznają nigdy prawdziwej jakości zdrowego zmysłu wzroku. Osoby z ciężką wadą wzroku, to osoby dotknięte wszystkimi stopniami niepełnosprawności wzrokowej, które nie są kompensowane przez klasyczne pomoce optyczne, od połowicznego niedowidzenia, aż po całkowitą ślepotę, gdzie nie jest zachowane poczucie światła. 1. Asystowanie przy okazji audiodeskrypcji 1.1 Samodzielne poruszanie się ONW jako podstawa mobilności Umiejętnośd samodzielnego poruszania się w terenie jest najistotniejszym celem nauki orientacji w przestrzeni, gdzie staramy się osiągnąd niezależnośd. To pojęcie rozumiemy jako zdolnośd powtarzalnego poruszania się ONW w terenie, bez udziału widzącego asystenta, przy pomocy białej laski, lub psa przewodnika. Niezależnośd w przemieszczaniu się jest 48 kamieniem węgielnym wolności, ponieważ umożliwia ona ONW samorealizację w życiu społecznym, jak i zawodowym. Mobilnośd jest efektem dokładnego wydwiczenia topografii trasy i nauczenia się jej na pamięd. Z całą pewnością ONW nie jest zdolna do samodzielnego poruszania się w przestrzeni takiej jak muzeum, teatr itp. Z tego powodu skupimy się na fundamentalnych zasadach asystowania osobie niewidomej przy okazji audiodeskrypcji w intytulacjach kultury. 1.2 Nauka orientacji w przestrzeni Mimo wielu trudności związanych z tym rodzajem niepełnosprawności, niewidzące dziecko od najmłodszych lat zapoznaje się z otoczeniem, za pośrednictwem dotyku i z maksymalnym udziałem słuchu. Już raczkujący maluch zapoznaje się nie tylko z powierzchnią płaską, po której się porusza np. raczkując po podłodze, ale również z innymi wymiarami, jak np. wysokośd. Dzięki pomocy rodziców, dziecko powinno poznawad wysokośd drzwi, szafy, innych mebli itd., tak aby kształtowało się podstawowe pojęcie o przestrzeni. Poruszanie się ułatwia również węch, który pomaga mobilnemu maluchowi przemieścid się np. z pokoju do kuchni. Orientacja w przestrzeni jest absolutnie podstawowym zagadnieniem, którego ONW się uczy. Dzięki niej będzie mogła poruszad się w mikrośrodowisku i makrośrodowisku, przy pomocy białej laski. 1.3 Orientacja w mikrośrodowisku Mikrośrodowisko jest sferą, którą ONW może objąd swoimi ramionami. Zaliczyd do tej kategorii możemy np. biurko, stół, częśd samochodu, w którym siedzi itd. Jeżeli pracujemy z ONW w mikrośrodowisku, powinniśmy ją zapoznad z tą przestrzenią. Jeśli czas na to pozwoli, winniśmy informację przekazaną jej werbalnie, pozwolid poznad za pomocą dotyku. 49 Jedynie ONW, która pewnie porusza się w mikrośrodowisku, będzie zdolna do przemieszczania się w makrośrodowisku przy wsparciu asystenta. Jeśli chodzi o posiłki, dobrze jest zapoznad niewidomego z rozmieszczeniem szklanek na stole, przy naszym udziale umożliwid mu znalezienie tych przedmiotów. W tej sytuacji nie unikniemy bezpośredniego kontaktu fizycznego z ONW, o którym trzeba niewidomego poinformowad. Jeżeli chodzi o miejsca, których nie można zbadad dotykiem, wtedy polecamy prostą receptę np. umiejscowienie potraw na talerzu według rozmieszczenia godzin na zegarze, tzn. na dwunastej jest mięso, na dziewiątej surówka, między trzecią a dziewiątą znajduje się ryż. 1.4 Orientacja w makrośrodowisku W tym miejscu dochodzimy do sedna sprawy, ponieważ orientacja w nowej, niezbadanej przestrzeni jest bezpośrednio już związana z asystowaniem ONW. Celem tego rozdziału nie jest nauka technik orientacji w makrośrodowisku, ale opis zadao asystenta. Te dzielą się na kilka części. 1.4.1 Przedstawianie się To o czym musimy pamiętad przede wszystkim, to tzw. strefa osobista. Niezwykle ważna dla osoby niewidzącej. W żadnym przypadku nie powinniśmy popełniad błędu, polegającego na ograniczeniu dystansu personalnego ONW, tzn. nie podchodzimy do niej zbyt blisko i nie pozwalamy sobie na fizyczny kontakt. Dystans personalny jest wyznaczony odległością co najmniej osiemdziesięciu centymetrów między dwoma osobami. Spokojnym zrównoważonym głosem, powinniśmy zwrócid się do niewidomego, przedstawid się i poinformowad o swoich zamiarach. Zaproponowad pomoc, adekwatną do sytuacji. W tym pierwszym kontakcie, bardzo ważne jest przestrzeganie bon tonu. Podanie ręki musi byd 50 zgodne ze społecznymi normami. Dla przykładu starszy mężczyzna po przedstawieniu się podaje dłoo młodszemu mężczyźnie, informując wcześniej ONW komunikatem: „Podaję panu rękę”. Mając już wiedzę jak należy się przedstawiad, przejdźmy do kolejnego kroku jakim jest poruszanie się z ONW. 1.4.2 Poruszanie się z ONW Technika tutaj prezentowana skierowana jest przede wszystkim do osób niewidomych. Wychodzimy z założenia, że osoby niedowidzące możemy wykluczyd, ponieważ nie potrzebują one pomocy asystenta w tak szerokim zakresie. Zacznijmy od tego, że to ONW pozostawiamy decyzję, którą ręką będzie się trzymad asystenta podczas wspólnego chodzenia. Chwyta nas ręką w odpowiedni sposób, nad łokciem, ewentualnie jeśli się upiera, może położyd dłoo na ramieniu. Jeżeli pani chce byd prowadzona pod rękę, oczywiście jest to możliwe. Wszystkie metody umożliwiają wspólne chodzenie, pod warunkiem, że asystent jest - co najmniej - o pół kroku przed osobą prowadzoną. Ma to duże znaczenie przy pokonywaniu nierówności w terenie, takich jak np. schody, gdzie ONW, jest informowana, już zmianą wysokości ręki, o zbliżającej się przeszkodzie. Dodatkowo instruujemy jaka przeszkoda będzie pokonywana. Przykładowo: „Schodzimy z chodnika na ulicę”. Przy wchodzeniu po schodach informujemy o pierwszym i o ostatnim stopniu. Jest to podstawowa technika, za pomocą której jesteśmy zdolni do poruszania się po znanym nam terenie. 1.4.3. Poruszanie się z grupą Znacznie bardziej wymagające niż prowadzenie jednej osoby, jest poruszanie się z grupą. Technika jaką zastosujemy 51 uzależniona jest od ilości osób, którą zamierzamy przemieścid z punktu A do punktu B. Jeżeli prowadzimy np. cztery osoby, a teren nam to umożliwia, możemy wykorzystad następującą technikę: z każdej strony asystenta, trzymając go w sposób opisany powyżej, idzie jedna ONW. A tych z kolei, tak samo jak asystenta, trzymają się dwaj pozostali niewidzący. Jeśli warunki na to nie pozwalają, wtedy musimy stworzyd tzw. pociąg, który może byd tak samo jak w pierwszym przypadku, jedno lub dwustronny a prowadzone osoby ustawione są gęsiego. 1.4.4. Asystowanie Warto w tym miejscu zaznaczyd, że stosunek asystenta do wykonywanego zadania, ma istotny wpływ na jego powodzenie. Jeśli asystent nie sprawia wrażenia pewnego siebie, lub zachowuje się nietaktownie względem prowadzonych osób, wspólne chodzenie dla ONW może okazad się bardzo nieprzyjemnym, lub wręcz traumatycznym doświadczeniem. Z drugiej strony jednak wystarczy kilka ciepłych słów, mały żart, aby wspólne poruszanie się w terenie stało się źródłem dobrego humoru, gdzie potknięcie o nogę osoby idącej przed nami nie budzi zgorszenia, a raczej wywołuje uśmiech. Wiele zależy od asystenta. Ważne jest, aby dobrze ocenił stopieo sprawności fizycznej każdego niewidzącego. Jeżeli osoby prowadzone nie upomną się o to same, staramy się w technice pociągu tak ustawid kolejnośd, aby osoby słabsze fizycznie znajdowały się w bezpośrednim kontakcie z asystentem. 52 1.4.5. Pokonywanie przeszkód podczas wspólnego poruszania Podstawy poruszania się w terenie i w pomieszczeniach zostały już opisane. W miejscach takich jak muzeum, dodatkowym utrudnieniem są przede wszystkim drzwi. Drugą kwestią o której należy pamiętad jest trudnośd z utrzymanie bezpiecznej odległości od eksponatów. W momencie przechodzenia ONW przez wąskie drzwi, należy podzielid grupę na części, a te przeprowadzad osobno. Jeżeli sytuacja będzie sprzyjająca, możemy poprosid niewidomego idącego na czele: „Idź dziesięd kroków do przodu ”. W tym czasie wracamy do drzwi i tam informujemy przechodzących o ewentualnych przeszkodach. Ważne jest, aby utrzymywad ciągły kontakt z grupą. Mówimy zawsze stojąc przodem do słuchaczy tak, aby wszyscy mogli nas usłyszed. Przekazując komunikat, jednocześnie obserwujemy zachowanie grupy. W ten sposób łatwo zweryfikowad, czy informacja została właściwie przez wszystkich zrozumiana. Tak samo ważna jest świadomośd indywidualnych cech każdej ONW, związanych ze stopniem upośledzenia wzroku czy czasem powstania wady wzroku. Tych informacji najpewniej nie będziemy posiadad wcześniej. Dlatego konieczna jest wnikliwa obserwacja zachowao naszych podopiecznych, abyśmy mogli odpowiednio szybko reagowad na ich gesty i mowę ciała. 1.4.6. Zasiadanie do stołu. Oddzielnym zagadnieniem w asystowaniu osobom niewidomym jest zajmowanie miejsc siedzących. Niezależnie od tego czy są to miejsca przyjmowane na czas posiłku, czy na okolicznośd wysłuchania prelekcji, czy audiodeskrypcji, w pierwszym przypadku omówimy sposób rozmieszczania ONW przy stole, chwilę później powiemy jak ten sam proces będzie wyglądał w rzędach. 53 Zdecydowanie zalecamy ONW przy stole usadzad pojedynczo. Po wprowadzeniu ONW do pomieszczenia, w którym słuchacze będą siedzied, prosimy ich, aby zatrzymali się w jednym miejscu. W tym czasie pojedynczo doprowadzamy niewidomych do stołu. Jeżeli warunki na to pozwalają, można doprowadzid do stołu całą grupę, a następnie pojedynczo posadzid ich na krzesłach. Zalecamy następujące postępowanie: prawą rękę niewidomego, po uprzednim poinformowaniu, położymy na oparciu krzesła a lewą rękę na granicy stołu, do którego zasiada. Później tylko kontrolujemy poprawnośd twarzowego zasiadania do stołu. Tę samą czynnośd powtarzamy z pozostałymi osobami. Zaraz po tym polecamy przeprowadzid zapoznanie ich z mikrośrodowiskiem, aby ONW same wyznaczyły swoje terytorium i umiały się w nim orientowad. Nie zaszkodzi zaznajomid je także z pomieszczeniem w którym się znajdują. 1.4.7. Zasiadanie w rzędzie w przypadku dwóch asystentów, prostym rozwiązaniem jest podział ról. Pierwszy z nich prowadzi ONW w rzędzie krzeseł a drugi kontroluje ich wejście w alejki między rzędami. Po wypełnieniu się rzędu, ONW same siadają. Wyjście z rzędów czy odejście od stolików jest procesem odwrotnym do obu wyżej opisanych i znacznie łatwiejszym. Trzeba jednak robid to w sposób przemyślany, aby nie doprowadzid do ewentualnych kolizji i nie powodowad zbędnego zamieszania. 1.4.8. Asystowanie w toalecie Jest oczywiste, że w czasie asystowania osobie niewidzącej, prędzej czy później powstanie potrzeba odprowadzenia ONW do toalety. W tym przypadku zalecamy 54 odprowadzad maksymalnie dwie osoby. Aby w pełni zaspokoid życzenie ONW powinniśmy zapytad, czy chce skorzystad z toalety, czy z pisuaru. W toalecie wskazujemy spłuczkę i rolkę papieru toaletowego. Jeżeli zaś chodzi o pisuar, powinniśmy doprowadzid przed niego osobę niewidzącą w taki sposób, aby o miejscu pisuaru nie musiała się przekonywad namacalnie. W tym celu wystarczy dotyk nogą, lub kolanem koocówki pisuaru. Następnie po załatwieniu potrzeby, umożliwiamy ONW kompleksowe mycie rąk włącznie z ich osuszeniem. W przypadku asystowania do toalety paniom, zalecamy poprosid o to inną kobietę. Musimy pamiętad o tym, że powinniśmy ją wcześniej poinformowad o postępowaniu w tej sytuacji. *** Asystowanie w ramach audiodeskrypcji nie jest wymagającym procesem, nie łączy się z długimi i żmudnymi przygotowaniami. Ważna jest jednak świadomośd kilku kluczowych zasad w kontakcie z ONW. Do osoby, której chcemy pomóc zwracamy się łagodnie i uprzejmie. Zanim nastąpią dalsze działania, cierpliwe czekamy na jej reakcję i dopiero wtedy jej asystujemy. W żadnym wypadku osoby niewidomej nie puszczamy przed siebie i nie wypychamy do przodu, nawet kiedy wsiadamy do środka komunikacji miejskiej. Wręcz przeciwnie, idziemy nieznacznie przed ONW, informując ją, gdzie może się przytrzymad. To wszystko robimy ze świadomością, że asystowanie to nie tylko odprowadzenie, lub przyprowadzenie człowieka, ale przede wszystkim to chronienie osoby, która nam zaufała i oddała pod naszą opiekę. Zdarzają się też przypadki, kiedy proponowana pomoc zostaje przez osobę niewidzącą odrzucona. Nie należy wtedy nalegad, ale i nie powinniśmy się zniechęcad. W życiu tak już czasem bywa, że 55 nie każda osoba, która wygląda na potrzebującą pomocy, rzeczywiście tej pomocy oczekuje i odwrotnie. Osoby bardzo potrzebujące pomocy często pozostają niezauważone. 56 V. KOMUNIKACJA I RETORYKA W PROCESIE AUDIODESKRYPCJI Michał Kuchar Analizując mechanizm percepcji osoby niepełnosprawnej wzrokowo, wskazad należy na kluczowe znaczenie relacji pomiędzy mową, a myśleniem, zwłaszcza w przypadku bardziej złożonych form społecznej percepcji. Szczegółowo zagadnienie to opisane zostało w rozdziale III niniejszego podręcznika - Specyfikacja Procesów Poznawczych ONW – teraz koncentrujemy się już na praktycznych funkcjach mowy i ich przełożeniu na komunikację z osobami z dysfunkcją wzroku. W mowie nazywamy pojęcia, wyrażamy myśli, a przede wszystkim komunikujemy. To wszystko wywołuje proces myślenia, podczas którego rozwiązujemy problemy. Rozwiązujemy je, albo za pomocą algorytmu, kiedy to wykorzystujemy znane nam już procedury i ścieżki postępowania, albo też za pomocą metody twórczej, kiedy spotykamy się z problemem nowym, dotychczas nierozpoznanym. Twórcze rozwiązywanie problemów ma 4 fazy: 1. 2. 3. 4. napotkanie problemu – w naszym przypadku: przekaz werbalny lub, dla ONW, przy pomocy dotyku, słuchu czy węchu. wstępna faza – odkrycie problemu, zaznajomienie się z nim, objawienie istoty problemu własna odpowiedź na problem (wypracowanie rozwiązania) – wpadłem na pomysł... weryfikacja – sprawdzenie pomysłu. 57 Świadomośd problemu, iż w przypadku ONW dochodzi do dwóch zasadniczych zaburzeo percepcji, zarówno ilościowej jak i jakościowej, prowadzi do ważnej konkluzji. Komunikacja jako podstawowy środek audiodeskrypcji musi minimalizowad powstawanie tych zakłóceo. A osiągamy to przede wszystkim poprzez zastosowanie jednej z głównych zasad pedagogicznych, zasadę adekwatności. Jej fundamentem jest akceptacja innych dla ONW sposobów percepcji, długości czasu potrzebnego do przetworzenia informacji i zdolności reakcji, kiedy to pojawia się dobra odpowiedź na zadane pytania, trafione porównania itp. Sam przedmiot komunikacji w odniesieniu do jego zawartości i części składniowej (znaczenie słów, używanie pojęd, ich hierarchia itp. ) nie będzie w tym miejscu opisywany. Po pierwsze dlatego, że więcej uwagi poświęcimy mu w rozdziałach dwiczeniowych, bezpośrednio związanych z tworzeniem audiodeskrypcji. Po wtóre, czynimy założenie, że pewne predyspozycje językowe osoby pozostające w kontakcie z ONW, albo już posiadają, albo też empirycznie ich nabiorą. W kolejnej części tego rozdziału skupimy się raczej na technikach komunikacji oraz ich zasadach. 1. Zasady komunikacji Głośnośd – używamy natężenia głosu dostosowując je do przestrzeni, w której aktualnie się znajdujemy i ilości słuchaczy. Wypowiedź ustna musi byd łagodna i melodyjna. Z jednej strony nie za cicha, tak aby wszyscy zainteresowani mogli ją usłyszed, ale i nie za głośna. Pamiętajmy! Niewidomy nie oznacza również niedosłyszący. 58 Zrozumiałośd – mowa nie może byd pośpieszna, niedbała i nieprzemyślana. Niedopuszczalne jest jąkanie, bełkotanie i zalewanie słuchacza niepotrzebnym potokiem słów (z dużym prawdopodobieostwem ich nie zrozumie, a przy okazji nabierze wątpliwości co do naszego profesjonalizmu i przygotowania) Ukierunkowanie się na słuchacza – nigdy nie mówimy podczas chodzenia odwróceni do słuchaczy plecami, nie mówimy też z głową odwróconą przez ramię. Zawsze stoimy do słuchaczy zwróceni twarzą. Jedynie ta postawa gwarantuje nam zrozumiałośd naszego przekazu. Interakcja - już we wcześniejszym rozdziale „Sposoby postępowania z ONW” opisane zostały zasady pierwszego kontaktu z ONW. Trzymanie się tych zasad jest podstawową przesłanką do konstruktywnej komunikacji. Komunikacja nie jest procesem jednostronnym! Oznacza to, że jako twórcy audiodeskrypcji, musimy potrafid precyzyjnie sformułowad wszystko to, co chcemy słuchaczom przekazad, ale równocześnie przyjmowad informację zwrotną i właściwie na nią reagowad. Dostosowanie – jakkolwiek środki komunikacji pozostają niezmienne, ich forma i sposób wykorzystania powinny byd dostosowane do stopnia niepełnosprawności, czasu jej powstania itp. Zupełnie inaczej podchodzid przecież będziemy do komunikacji z małymi dziedmi, inaczej do osób starszych, gdzie możemy również oczekiwad starczych zmian percepcji słuchowej. Odrębną kwestią są osoby głuchoniewidome, a to dlatego, że praca z osobą głuchoniewidomą możliwa jest tylko w trybie indywidualnym 59 i to jedynie przy założeniu, że dobrze posługujemy się dedykowanym osobom głuchoniewidomym alfabetem Lorma. Należy jednak założyd, że jeśli taka osoba uczestniczyłaby w wydarzeniu związanym z audiodeskrypcją, najpewniej zostanie przyprowadzona przez swojego asystenta, który będzie w stanie werbalny komunikat tłumaczyd osobie głuchoniewidomej na bieżąco. Retoryka – dla naszych potrzeb, została ona odrobinę przedefiniowana. Retoryki nie rozumiemy tu jako środka wywierającego wpływ na odbiorcę, gdzie oprócz konstruowania werbalnego przekazu, nieodłączną częścią jest również mowa ciała. Retorykę pojmujemy bardziej jako krasomówstwo, które opiera się przede wszystkim na zwięzłych i zrozumiałych komunikatach, na zdolności do barwnego opisu z szeroką skalą porównao. *** Wszystkie przytoczone wyżej wskazówki, dotyczące sposobu wypowiadania się i komunikacji, powinny prowadzid do skutecznego nawiązania kontaktu pomiędzy osobą udostępniającą audiodeskrypcję, a ONW. Nawiązanie skutecznej dwustronnej komunikacji jest podstawowym warunkiem umożliwiającym osiągnięcie celu, jakim jest dobry audiodeskrypcyjny opis obiektu, znajdującego się w kręgu naszego bezpośredniego zainteresowania. I w tym właśnie miejscu docieramy do najważniejszej części audiodeskrypcji, którą jest zdolnośd precyzyjnego opisu danego zamówienia. Ważna jest świadomośd, że jakąkolwiek techniką będziemy pracowad, nigdy nie będzie ona idealna dla każdej ONW. Jest to uzależnione od zbyt wielu zmiennych, na które nie mamy wpływu. To przede wszystkim stopieo upośledzenia wzroku i czas powstania tej wady. W praktyce – nigdy nie będziemy w stanie wyselekcjonowad grupy osób, która straciła wzrok w późniejszym okresie życia. Nigdy nie będziemy mogli każdemu z 60 osobna sprawdzid śladów pamięci wzrokowej i do tych parametrów dostosowad treści naszego wykładu. Wręcz przeciwnie, na różne spotkania przychodzid różne grupy odbiorców. Będą w nich uczestniczyd zarówno osoby zupełnie niewidome, jak i niedowidzące, osoby z różnym wykształceniem, inteligencją, w różnym wieku, a nawet w różnym nastroju. Musimy się liczyd również z tym, że w naszym przekazie będą fragmenty bardziej i mnie interesujące. Jeśli będziemy dla przykładu odtwarzad dzieła malarskie, to oprócz opisu treści obrazu i tego, co artysta chciał nim opowiedzied, warto wspomnied również o kolorach, użytej technice itp. Niestety są to informacje bardzo mało użyteczne dla osób niewidomych od urodzenia, które mają raczej słabo rozwinięte poczucie kolorów. Stąd koniecznośd umiejętnego i wyważonego tworzenia takiego opisu. Musimy bardzo uważad, aby audiodeskrypcja zamiast źródła ciekawych informacji nie stała się jedynie nudnym wykładem. Uważad tym bardziej, że osoba która raz zrazi się do tej techniki, bardzo trudno przekonuje się do niej ponownie. Innym znamiennym przykładem może byd wizyta w muzeum, gdzie oprócz opisów dzieł sztuk, powinny się znaleźd miniatury eksponatów, tak aby ONW miały możliwośd także haptycznego (dotykowego) poznawania ekspozycji. Tylko wtedy wizyta w muzeum będzie dla nich satysfakcjonująca, jeśli będą mogli dotknąd rzeźby lub jej miniatury. Często, przez wzgląd na dobre wychowanie niewidomi nie mówią nam całej prawdy i o tym także należy pamiętad. Zwiedzanie źle zorganizowanej wystawy, będzie w „oficjalnej” recenzji ONW ciekawym doświadczeniem, podczas gdy tak naprawdę, wrażenia mogą byd zgoła odmienne. Tak samo jak żmudny jest opis abstrakcyjnych obrazów, ciężki jest opis abstrakcyjnej rzeźby, niełatwo jest również opisywad techniczne zagadnienia. Dlatego należy wykorzystywad wszelkie nadarzające się okoliczności do skoncentrowania i utrzymania uwagi słuchaczy. Kiedy mamy 61 możliwośd dotknięcia olbrzymiego koła lokomotywy parowej, możemy spodziewad się, że uda się tym wzbudzid zainteresowanie ONW i na podstawie całego szeregu odpowiednich porównao, zapoznad ją z całą skomplikowaną w swej konstrukcji lokomotywą. Dla uświadomienia sobie stopnia trudności stworzenia wysokiej jakości audiodeskrypcji na poziomie abstraktu, zalecamy każdemu, aby spróbował chociaż raz osobie widzącej, lub nawet samemu sobie, opisad tak prosty przedmiot codziennego użytku, jakim jest łyżka. Starajmy się jednak trzymad abstrakcyjnego charakteru opisu i nie podawad sposobu użycia opisywanego przedmiotu… Kolejnym specyficznym przedmiotem opisu, jest opis wnętrza pomieszczeo czy budynków. Tutaj mamy już znacznie większe szanse na umożliwienie ONW dotykowego kontaktu z opisywanym obiektem. Możemy na przykładach zaznajomid ją z monumentalnością budowy, jej rozmiarami, wielkością przestrzeni, przede wszystkim jednak z wystrojem i dekoracją. Z drugiej strony, koniecznie musimy sobie uświadomid, że i w tym przypadku istnieją granice możliwości poznania. Barierą może okazad się różny poziom skuteczności odtwarzania obiektów w wyobraźni i różny sposób przetwarzania bodźców w szczególności u osób niewidomych od urodzenia. Niezmiernie ważną częścią audiodeskrypcji są obrazowe przykłady. Ich znaczenie było już wyżej opisane. Proces poznawania opierający się na werbalnych i dotykowych informacjach jest niezastąpiony i znacznie bardziej skuteczny. W momencie zapoznawania ONW przez dotyk z danym przedmiotem tj. zwiedzania haptycznego, zalecamy wcześniej precyzyjne przygotowanie. Idealnym rozwiązaniem jest współpraca z niewidomym człowiekiem, który najlepiej doradzi jak mają wyglądad poszczególne fazy i postępowanie 62 haptycznego zwiedzania danego obiektu i sposobu słownego opisu. I jeszcze jedna ważna uwaga, zdolnośd precyzyjnej audiodeskrypcji wymaga wysokiej kultury słowa i jakości mówionego wystąpienia. Powinno ono dotrzymywad wszystkich zasad językowych i gramatycznych, włącznie z bogatym słownictwem i podstawowymi informacjami retorycznymi. 63 VI. AUDIODESKRYPCJA W KINIE, TEATRZE I MUZEUM. WPROWADZENIE DO DZIAŁAO PRAKTYCZNYCH Agnieszka Szarkowska i Izabela Künstler Hasło Audiodeskrypcja już wielokrotnie przewijało się w niniejszym opracowaniu, teraz jednak przechodzimy do jego bardziej praktycznego wymiaru. I w tym właśnie kontekście audiodeskrypcja (AD) definiowana jest jako technika opisywania filmów osobom niewidomym i słabowidzącym. To: „co”, „kto”, „kiedy”, „jak” i „gdzie” danego filmu, dołączone w postaci dodatkowej ścieżki dźwiękowej z odczytanym przez lektora opisem: wydarzeo, wyglądu bohaterów, miejsca akcji itp. Tekst audiodeskrypcji dyskretnie wplata się pomiędzy dialogi i inne dźwięki, tworząc z nimi jednorodną całośd. W Polsce audiodeskrypcję tworzy się najczęściej do filmów fabularnych – na potrzeby DVD i kina, także na potrzeby filmowych festiwali. Od niedawna filmy z AD można również oglądad w polskiej telewizji. Uchwalona w 2011 r. znowelizowana ustawa medialna nakazuje nadawcom telewizyjnym, by częśd swoich programów nadawali z AD, jednak do połowy 2012 roku takich programów wyemitowano niewiele. Można jednak przyjąd, że najbliższa przyszłośd przyniesie zmiany. Wśród filmów z polską audiodeskrypcją zdecydowaną większośd stanowią polskie filmy fabularne, chod podjęto też próby stworzenia audiodeskrypcji do filmów zagranicznych, o czym będzie mowa w dalszej części tego rozdziału. To jednak nie wszystko. Audiodeskrypcją opatrzono też filmy dokumentalne (np. Człowiek na linie, La Soufriere: pod wulkanem), filmy przyrodnicze (Rok w puszczy, Na skraju lasu, Moczary i uroczyska) oraz zarejestrowany i wydany na DVD 64 koncert Zespołu Pieśni i Taoca „Mazowsze”. Laboratorium Przekładu Audiowizualnego na Uniwersytecie Warszawskim stworzyło również audiodeskrypcję do filmów edukacyjnych z serii Było sobie życie, Był sobie człowiek i Byli sobie wynalazcy. Czy wszystkie programy wymagają audiodeskrypcji? Nie. Treśd wielu programów zawiera się w ich warstwie słownej. Audiodeskrypcja nie jest konieczna, aby zrozumied programy informacyjne, publicystyczne, nazywane popularnie „gadającymi głowami”, teleturnieje i inne podobne formy. Ponadto w tego typu programach pomiędzy dialogami zazwyczaj jest bardzo niewiele czasu na dodanie opisów. Dla porównania – wyobraźmy sobie film z minimalną ilością dialogów. W trwającym ponad 100 minut filmie Jana Jakuba Kolskiego Afonia i pszczoły, dialogi zajmują około 10 minut. Treśd pozostałych 90 minut filmu niewidomi mogą poznad wyłącznie dzięki audiodeskrypcji. 1. Audiodeskrypcja do filmów fabularnych Co opisujemy tworząc audiodeskrypcję? Przede wszystkim obrazy: co się dzieje na ekranie, gdzie ma miejsce akcja, kiedy, kto i jak wykonuje opisywane czynności. To jednak nie wszystko. W niektórych przypadkach audiodeskrypcja zaczyna się, zanim jeszcze zacznie się film. Nazywa się ją wtedy audio wstępem. Jego zastosowanie nie jest konieczne przy wszystkich filmach, 65 ale czasami znacznie ułatwia ich odbiór. Szczególnie wtedy, kiedy mamy do czynienia z filmami autorskimi, o nietypowym lub szybkim montażu czy takimi, których akcja rozgrywa się na różnych płaszczyznach czasu i przestrzeni (np. film Godziny, rozgrywa się równolegle w teraźniejszym Nowym Jorku oraz na przedmieściach Londynu na początku lat 20. ubiegłego wieku). Audio wstęp może zawierad ogólne informacje o filmie, reżyserze, obsadzie, fabule, zastosowanych technikach montażowych itp. Właściwie może zawierad wszystko to, co pomaga w odbiorze filmu. Poniżej załączamy przykładowy fragment audio wstępu do filmu "Człowiek na Linie": Akcja filmu rozgrywa się w trzech planach. Pierwszy plan utrzymany jest w konwencji „gadających głów”*...+ Drugi plan to rekonstrukcje pokazujące przygotowania Filipa i jego współpracowników do kolejnych przedsięwzięd. Fragmenty te zagrane są przez młodych aktorów bardzo podobnych do bohaterów wydarzeo. *...+Gadające głowy” i rekonstrukcje przeplatane są trzecim planem – zarówno kolorowymi, jak i czarno-białymi ujęciami archiwalnymi. By przekazad treśd filmu i intencje jego twórców nie wystarczy sam opis tego, co widad na ekranie. Obrazy, składające się na film, następują po sobie w nieprzypadkowej kolejności, wynikającej z języka filmu. Audiodeskryptor odczytuje język i jego znaki, zaś ich sens zapisuje w tekście audiodeskrypcji. Przykładowo: wspomnienia, marzenia, sny, retrospekcje, wszelkie sceny nierealistyczne, pojawiające się w filmie, powinny byd nazwane, aby ułatwid odbiorcy zrozumienie intencji twórców filmu i nie zostawid go samego z domysłami. 66 Inny przykład - z filmu Kostka (seria Magiczne drzewo): Mały chłopiec idzie dworcowym peronem. Na ekranie widad go w oddali. Nagle na pierwszym planie pojawiają się dwie pary nóg w czarnych spodniach. Osoba widząca kojarzy taki kadr z zagrożeniem, niebezpieczeostwem grożącym chłopcu, a na pewno domyśla się, że w ten sposób ukazani właściciele nóg obserwują chłopca. W tekście audiodeskrypcji nie możemy tego pominąd. Opisanie sytuacji ograniczające się do stwierdzenia, że na jednym peronie jest chłopiec, a na sąsiednim - nieznani dwaj mężczyźni, pozbawiłoby osoby niewidome istotnej informacji. Tekst audiodeskrypcji brzmi: „Wiki nie wie, że jest obserwowany…” Kolejną ważną rzeczą w audiodeskrypcji jest opis dźwięków, które są trudno rozpoznawalne dla odbiorców z dysfunkcją wzroku. Nie opisujemy jednak dźwięków oczywistych, np. „dzwoni telefon” i takich, których łatwo się domyślid z kontekstu. Nie można też zapomnied o włączeniu do skryptu AD wszelkiego rodzaju tekstów pojawiających się na ekranie. Mogą to byd napisy początkowe, koocowe lub w środku filmu, a także logo, nazwy budynków, stacji, wiadomości na ekranie komputera/telefonu, itp. Powinny się one znaleźd w AD zwłaszcza jeśli stanowią ważny element fabuły. Poniżej przykład z filmu „Bitwa warszawska”: [15:05-15:26] Kawalerzyści zjeżdżają z mostu na czarną drogę. Na jej skraju, w bramie fabrycznej, stoi kilkadziesiąt osób. 67 Trzymają ogromną czerwoną płachtę z napisem: „Ręce precz od Rosji Sowieckiej”. O ile określenie tego, kiedy może pojawid się audiodeskrypcja jest dośd proste: w przerwach między dialogami i gdy nie słychad ważnych dźwięków. Warto jednak pamiętad, aby audiodeskrypcja nie zdominowała filmu. Nie można i nie trzeba opisywad wszystkiego. Przeładowana audiodeskrypcja jest trudna do przyswojenia i wymaga nieustannego wysiłku. Tymczasem niewidomi - jak większośd z nas - chodzą do kina dla przyjemności. Zasady dotyczące tego, jak należy opisywad warstwę wizualną są już o wiele bardziej skomplikowane i kontrowersyjne. Istnieje wiele szkół. Do niedawna dużą popularnością cieszyły się różne standardy czy zalecenia tworzenia audiodeskrypcji. Powstały one w wielu krajach - poniżej przedstawiamy krótkie zestawienie: 68 Wielka Brytania: “ITC Guidance on Standards for Audio Description” USA: “Audio Description Coalition Guiding Principles” Hiszpania: Standard UNE 153020:2005 RNIB: “International AD Standards. A comparative study.” Kanada: “Descriptive Video Production And Presentation Best Practices Guide For Digital Environments” Również i Polska doczekała się swoich standardów opracowywania AD: Audiodeskrypcja. Obraz słowem malowany. Standardy tworzenia audiodeskrypcji do produkcji audiowizualnych. Powstały one bezpośrednio na zamówienie Uniwersytetu Warszawskiego na potrzeby zajęd z przekładu audiowizualnego i zostały sfinansowane z Funduszu Innowacji Dydaktycznych UW. Ich autorami są Barbara Szymaoska i Tomasz Strzymioski z Fundacji Audiodeskrypcja (FA). Standardy są dostępne zarówno na stronie internetowej Fundacji, jak i Laboratorium Przekładu Audiowizualnego UW: (Pełny tekst opracowania do pobrania...)1. W tym miejscu pozwolimy sobie na dygresję - chociaż będzie ona na temat. Angielskie słowo "guidance" czy "guidelines" na polski tłumaczy się jako wskazówki. I tak właśnie należy powyższe dokumenty traktowad. Są to wskazówki, jak radzid 1 Przekierowanie aktywne tylko w przypadku korzystania z elektronicznej wersji podręcznika 69 sobie z pewnymi problemami. Jednak brutalnie mówiąc, wskazówki nie zwalniają od myślenia i nie dają się zastosowad w każdej sytuacji, nawet pozornie podobnej. Różne filmy wymagają różnych rozwiązao, aby audiodeskrypcja mogła spełnid swoje zadanie, jakim jest ułatwienie nadążania za fabułą. W większości z wyżej przytoczonych dokumentów podkreśla się koniecznośd opisu obiektywnego i nakazuje się autorom skryptów unikanie wszelkiego rodzaju interpretacji. Przykładowo, zamiast pisad, że bohater jest zdziwiony, należałoby powiedzied, że unosi brwi i otwiera usta. Uzasadnia się to tym, że osoby niewidome chcą same dochodzid do zawartych w filmie treści, nie chcą dostawad wszystkiego “na tacy”. Wytyczne z USA zawierają wiele przykładów, jak unikad subiektywnego opisu na rzecz bezstronnego obiektywizmu. Oto kilka z nich: –”Mary is furious.” →“Mary clenches her fists.” (Mary jest wściekła. → Mary zaciska pięści.) –”She is upset.” →“She is crying.” (Jest zdenerwowana. → Płacze.) –”It’s a dream.” →“Now, through a white mist, Joan runs through a field.” (Zdarzenie we śnie. → Joan biegnie po polu przez białą mgłę.) –”He dies.” →“His head lolls back and his eyes close.” (Umiera. → Jego głowa opada, a oczy się zamykają.) Obecnie odchodzi się już powoli od dyktatu obiektywizmu, ponieważ każdy wybór dokonany przez autora 70 skryptu jest z natury rzeczy subiektywny (zob. Kruger & Orero 2010). Poza tym, suchy obiektywny opis nie zawsze dobrze oddaje to, co dzieje się na ekranie. Jeśli powiemy, że bohater marszczy brwi, nie wiemy, czy jest smutny, zdenerwowany, zły czy może po prostu intensywnie myśli. Jak opisad obiektywnie ironiczny uśmiech? Mieszane uczucia? Takie przykłady można by mnożyd. Co więcej, wydaje się, że „AD obiektywna” wymaga często dłuższego opisu, a na taki nie ma zwykle w filmie czasu. Bardziej szczegółowo na ten temat piszą Chmiel i Mazur (2011), omawiając przykład trudności dotyczących obiektywnego opisu sceny, w której dwaj bohaterowie wymieniają zdziwione spojrzenia: Po pierwsze, bardzo trudno jest znaleźd słowa, które pozwolą precyzyjnie opisad spojrzenie, które osoba widząca postrzega jako „zdziwione”, a po drugie, nawet jeśli można by to wyrazid w sposób bardziej szczegółowy, przerwy między dialogami są często zbyt krótkie, aby umieścid w nich tak dokładny opis. Warto też odwoład się do scenariusza filmowego, którym często audiodeskryptorzy mają okazję się wesprzed w procesie pisania audiodeskrypcji. Scenarzyści w didaskaliach często opisują emocje, jakie mają okazad postacie. Sposób ich wyrażenia pozostawiają aktorom i reżyserowi. To, czy wpisane w scenariusz "załamanie" zostanie przedstawione przez opuszczenie ramion, czy pochylenie głowy, jest kwestią drugorzędną. Ciekawe badania na temat subiektywizmu i obiektywizmu przeprowadziły badaczki z UAM, Agnieszka Chmiel i Iwona Mazur. Na pytanie, czy audiodeskrypcja powinna zawierad przymiotniki wartościujące (np. piękny, wspaniały, okropny, brzydki), 71 proc. badanych odpowiedziało twierdząco. Zapytani, czy opisy powinny byd jak najbardziej obiektywne, respondenci byli już bardziej podzieleni: 46 proc. 71 popierało opis zawierający subiektywną interpretację, podczas gdy 54 proc. była interpretacji przeciwna. Następnie badaczki zapytały uczestników badania, czy sformułowania typu: elegancko ubrany, zmartwiony Stefan czy też wymieniają zdziwione spojrzenia zawierają według nich subiektywną interpretację - co ciekawe, większośd osób badanych (ponad 60 proc.) uznała, że powyższe opisy nie zawierają opisu subiektywnego. Jak opisad emocje? – O północy w Paryżu (Gil poznaje Scotta i Zeldę Fitzgerald) I jeszcze garśd zasad, o których autorzy audiodeskrypcji wiedzied powinni i rad, z których warto skorzystad: W audiodeskrypcji niepotrzebne są sformułowania typu „widzimy”, „widad” itp. Jeśli o czymś piszemy – to znaczy, że jest widoczne na ekranie. To konwencja, którą z założenia przyjmujemy wszyscy: piszący i oglądający film dzięki audiodeskrypcji. Zamiast pisad: „Widzimy szeroką 72 aleję” wystarczy użyd równoważnika zdania: „Szeroka aleja”. Tekst audiodeskrypcji formułujemy w czasie teraźniejszym. Ponieważ zadaniem audiodeskrypcji jest prowadzenie odbiorcy przez świat filmu, dajemy osobom niewidomym radośd odbierania treści na bieżąco, jednocześnie z odbiorcami widzącymi. Audiodeskrypcja nie zapowiada wydarzeo i nie relacjonuje ich po fakcie. Zatem czas teraźniejszy jest naturalnym sposobem przekazywania informacji. Wszystkie środki językowe powinny byd dobierane świadomie. Przykładowo: opisując na bieżąco losy bohatera filmu, najczęściej stosujemy stronę czynną czasowników. Jeśli jednak opisujemy wydarzenie, w którym wykonawca jakiejś czynności jest nieznany i nieistotny, zależy nam natomiast na opisaniu samej czynności posłużymy się stroną bierną - jak w filmie Man on Wire/Człowiek na linie: Angielska AD: - More girders and steel sections are craned towards the top of the building. - Another piece of WTC is craned into position. Polska AD: - Z ziemi na linach wciągane jest blaszane pokrycie dachu. - Między rusztowania wciągane są belki stropowe i wsporniki. Unikamy niepotrzebnej terminologii filmowej. Przykładowo – zdanie: Kamera zwraca się w stronę patrzących może byd 73 przez odbiorcę źle zrozumiane. Osoby niewidome, którym przedstawiono podobne sformułowania, podejrzewały, że kamerę widad na ekranie. Zdarzają się jednak sytuacje, w których słownictwo filmowe jest potrzebne. Oto przykład opisu z filmu Wernera Herzoga La Soufriere: pod wulkanem: Widok z lotu ptaka na skąpane w słoocu miasto. Im mniej słów – tym lepiej. Język audiodeskrypcji powinien byd jasny i zwięzły, a zdania proste. Mogą to byd również równoważniki zdao, które brzmią dobrze w opisie dynamicznej akcji filmu, podkreślają tempo. Słowa – dobieramy świadomie i precyzyjnie. Szukamy takich, które niosą jak najwięcej potrzebnych nam skojarzeo i znaczeo. Zamiast neutralnego słowa „idzie” lepsze będzie jedno z wielu bliskoznacznych, ale bardziej obrazowych: „kroczy”, „przechadza się”, “stąpa”, “człapie”, “posuwa nogami”, “kuśtyka”, “przemyka” itp. Jeśli używamy terminów specjalistycznych, za pierwszym razem powinniśmy je objaśnid, np. „trzyma balanserkę – długi kij, służący do utrzymania równowagi”. 74 Chod audiodeskrypcja powinna byd zsynchronizowana z obrazem zdarzają się sytuacje, gdy konieczne są niewielkie odstępstwa. Przykładowo: gdy nowa scena od pierwszej sekundy zaczyna się dialogiem, możemy posłużyd się „antycypacją”, czyli o dwie, trzy sekundy wyprzedzid to, co dzieje się na ekranie. Zazwyczaj zapowiadamy wówczas miejsce, osoby, okoliczności… Np. „Wieczór. Leśniczówka”, „Dom Piotra. Paula śpi na kanapie”. – przykłady pochodzą z serialu Telewizji Polskiej „Determinator”, w którym sposób montażu wszystkich odcinków narzucił autorom audiodeskrypcji właśnie taki sposób wprowadzania kolejnych scen. Zdarzają się też sytuacje odwrotne. Jednak pamiętajmy, że mogą to byd tylko uzasadnione wyjątki. Brak synchronizacji utrudnia odbiór szczególnie osobom słabowidzącym. Informacje powinniśmy przekazywad, konstruując tekst zgodnie z zasadą „od ogółu do szczegółu” (inaczej - zasada „odwróconej piramidy”). Najlepiej zacząd od 75 przedstawienia miejsca, a potem dokładnego opisu, np. zamiast: Szeregi zielonych latarni ciągną się po obu stronach Pól Elizejskich, lepiej napisad: Po obu stronach Pól Elizejskich ciągną się szeregi zielonych latarni. I jeszcze kilka podobnych przykładów: 1. Noc. Most nad Sekwaną. Pociąg przejeżdża pod rozświetloną Wieżą Eiffla. →Noc. Most nad Sekwaną. Pod rozświetloną Wieżą Eiffla przejeżdża pociąg. 2. Statek wycieczkowy płynie po Sekwanie. → Po Sekwanie płynie statek wycieczkowy. 3. Zamglony zarys Wieży Eiffla wyłania się zza kremowych budynków. → Zza kremowych budynków wyłania się zamglony zarys Wieży Eiffla. 76 Audiodeskrypcja powinna brzmied tak, jakbyśmy opowiadali film niewidomemu znajomemu, który siedzi obok nas w kinie. Filmy czy nawet poszczególne sceny mają swój rytm i nastrój. Audiodeskrypcja nie powinna ich zaburzyd. Np. bardzo obszerny tekst, wymagający szybkiego czytania zakłóci odbiór melancholijnej i spokojnej sceny. Pamiętajmy, że AD ma byd częścią filmu. Ciekawym problemem w audiodeskrypcji jest od pewnego czasu tzw. lokowanie produktu („product placement”). W ostatnich latach wiele polskich produkcji zawiera lokowanie produktu - mogą to byd marki samochodów, galerie handlowe, produkty spożywcze, telefony komórkowe, komputery, itd. Wydaje się, że tego rodzaju informacje powinno się również uwzględniad w skrypcie AD, chod nie ma w tym wymiarze żadnych twardych wytycznych. 77 AD: Czarny elegancki samochód czy czarne Volvo? AD: Centrum handlowe czy Centrum Handlowe „Arkadia”? 78 AD: W studiu radiowym czy w Studiu Radia Zet? 2. Proces tworzenia AD Audiodeskrypcja to proces złożony. Osoba pisząca skrypt audiodeskrypcji - po polsku audiodeskryptor - może, lecz nie musi byd również osobą czytającą skrypt. W Polsce przyjęło się, że autor tekstu zwykle nie czyta swojej AD. Robią to profesjonalni lektorzy i lektorki. Warto tu wspomnied o tym, że na świecie głos lektora dobiera się do filmu - skrypty AD są czytane zarówno przez mężczyzn, jak i przed kobiety. W Polsce do niedawna skrypty były czytane wyłącznie przez mężczyzn-lektorów, prawdopodobnie ze względu na długą tradycję lektorską odczytywania tłumaczeo filmowych. Wydaje się jednak, że głos powinien byd dobrany do charakteru filmu. Co więcej, w przypadku filmów zagranicznych, 79 gdzie tekst tłumaczenia odczytuje lektor mężczyzna, głos kobiecy ułatwia widzom odbiór filmu i odróżnienie dialogów od skryptu AD. Przeprowadzono również kilka eksperymentów, gdzie zamiast lektora człowieka, czytającego skrypt AD, zastosowano programy do syntezy mowy (ang. text-to-speech audio description, TTS AD). Pomysł ten został przyjęty przez częśd środowiska niewidomych jako dobre rozwiązanie, zwłaszcza jeśli ma to pomóc w zwiększeniu liczby filmów z AD. Obecnie również w innych krajach (Szwajcaria, Hiszpania) trwają eksperymenty dotyczące zastosowania syntezy mowy do audiodeskrypcji. Przystępując do pracy autor skryptu AD rozpoczyna od obejrzenia filmu w całości. Wtedy podejmuje najważniejsze decyzje, np. od kiedy i jak nazywad poszczególnych bohaterów występujących w filmie. Zwykle imiona postaci podajemy dopiero, gdy zostaną one przedstawione w dialogu filmowym, jednak zależy to oczywiście od filmu. Dla przykładu, w filmie Dzieo świra imię głównego bohatera, Adama Miauczyoskiego, pada dopiero w 47 minucie, dlatego też w skrypcie AD zdecydowano, by bohatera od początku nazywad „Adamem”, a nie „mężczyzną”. Skrypt pisze się albo w edytorze tekstów, np. MS Word, przepisując ręcznie kody czasowe, bądź też w specjalnym programie do opracowywania audiodeskrypcji. Na rynku dostępnych jest kilka takich programów, np. Adept, Starfish, AutoDescription, Magpie. Oprócz kodów czasowych, bardzo pomocne podczas nagrania jest zapisywanie kilku słów dialogu poprzedzających dany 80 fragment AD. Oto przykładowy fragment skryptu AD z filmu „Dzieo po jutrze”: 00:01:22 Czyści siedzenie pasażera. …psiakrew. 00:01:25 [szybko] Dziewczyna bierze torebkę i odchodzi. Przepraszam za kłopot. 00:01:30 Idąc, odchyla głowę do tyłu i przytrzymuje chusteczkę blisko nosa. Mężczyzna prostuje się i patrzy za nią. Podobnie jak w przypadku tłumaczenia w wersji lektorskiej, skrypt AD powinien zawierad informacje przydatne lektorowi, tzn. fonetyczny zapis obcojęzycznych nazw, np. Dżon zamiast John, czy też oznaczenie pauz: ^ - krótka pauza / średnia pauza // długa pauza Przykład z tego samego filmu („ Dzieo po jutrze”): 00:01:40 Kierowca zerka na siedzenie pasażera i spogląda za dziewczyną. ^ Z dwoma kanapkami w ręku podchodzi do siedzącej na trawie pasażerki. A skoro mowa o czytaniu warto jeszcze raz podkreślid koniecznośd "trzymania w ryzach" długości audiodeskrypcji. 81 Trzeba pamiętad, że lektorzy czytają wolnym i dośd równomiernym tempem. Oczywiście czasami mogą przyśpieszyd, lub zwolnid. Jednak słuchanie audiodeskrypcji czytanej szybko i niewyraźnie - "byle się zmieścid" mija się z celem. W tym wypadku zasada "mniej znaczy więcej" sprawdza się doskonale. W trakcie pisania skryptu, autor AD – podobnie jak tłumacz – prawdopodobnie natknie się na rzeczy, których po prostu nie wie i które należy zweryfikowad. Przyjrzyjmy się temu na przykładzie AD do „Bitwy warszawskiej”. Przygotowując się do pracy, autorka skryptu AD obejrzała film dokumentalny „Wielka Wojna na Wschodzie, 1919-1921”, dzięki któremu zdobyła wiedzę o przebiegu działao wojennych (nie zawsze jasno przedstawionych w filmie) i skąd zaczerpnęła specjalistyczne określenia, takie jak „taczanki” czy „budionówki”. Przydała się jej również lektura pisma „Szabla i Koo”, gdzie znalazła opisy szarży z bitwy pod Komorowem wzięte z pamiętników żołnierzy, a także recenzja z „Kina”, zawierająca szczegółowy opis zdjęd Idziaka i technice 3D zastosowanej w tym filmie. Scenariusz filmu posłużył do identyfikacji miejsc i bohaterów, chod niekiedy wprowadzał w błąd: w jednej ze scen w scenariuszu taniec opisany był jako fokstrot, chod okazało się, że w rzeczywistości był to charleston. Nie obyło się także bez współpracy z konsultantem, statystą konnym, który pomógł autorce skryptu przy nazwach mundurów, broni i formacji wojskowych. Należało również trafnie zidentyfikowad miejsce akcji i tak na przykład określenie „step” zostało użyte tylko w przypadku scen na froncie ukraioskim. Poniżej kilka przykładów: 82 [3:36-4:14] Szeroka równina. Na horyzoncie niezliczone szeregi jeźdźców. Na przedzie uzbrojone wozy konne – taczanki – oraz zwykłe bryczki. Z tyłu taczanek tkwią przymocowane karabiny maszynowe. Za wozami w luźnym szyku jadą kawalerzyści. Powiewają czerwone sztandary. Na jednym z nich złoty sierp i młot. Bolszewicy kiwają się w siodłach. Niektórzy jedzą, inni rozmawiają lub drzemią. Częśd żołnierzy nosi pełne mundury i oficerki, na plecach karabiny, przy boku szable. Inni mają tylko brudne koszule i kożuchy. Konie idą stępa. [8:32-8:59] Pod sufitem wiruje lustrzana kula. W dole panowie w garniturach i panie w secesyjnych sukniach taoczą czarlstona2. Panie mają na sobie sznury pereł, opaski z piórkami i jedwabne rękawiczki. Panowie noszą muszki i wypolerowane półbuty. [12:44-13:07] Przed kościołem św. Anny. Dwa rzędy szwoleżerów w galowych mundurach wznoszą szable. Jan, także w mundurze, bierze Olę na ręce. Kobiety w barwnych kapeluszach sypią ryż. Jan przenosi Olę pod sklepieniem z szabel. 2 Wymowa dla lektora 83 Kolejny krok w tworzeniu skryptu AD to konsultacje. Dobrą praktyką jest skonsultowanie skryptu z osobami niewidomymi i słabowidzącymi. Jest to niezwykle cenne doświadczenie i zawsze skutkuje wprowadzeniem pewnych zmian w skrypcie, np. wyjaśnieniem nieścisłości. Zawsze powinniśmy też przekazad tekst do przeczytania i zredagowania innemu audiodeskryptorowi. Inna osoba z pewnością zwróci uwagę na inne szczegóły, zaproponuje alternatywne rozwiązania, byd może zauważy błędy. W toku dyskusji wypracujemy optymalną wersję. Zakładamy, że dla audiodeskryptora język polski jest środowiskiem, w którym czuje się swobodnie i z którego świadomie wybiera potrzebne narzędzia. Na wszelki wypadek sugerujemy jednak korzystanie ze słowników, lub oddanie tekstu do przeczytania doświadczonemu redaktorowi, ponieważ – jak wiadomo z filmu - Nikt nie jest doskonały. 84 3. Audionapisy w filmach wielojęzycznych i zagranicznych Audio napisy (z ang. audio subtitles) to odczytane przez lektora napisy, przeważnie zawierające tłumaczenie obcojęzycznych wypowiedzi występujących w filmie. Doskonałym przykładem zastosowania audio napisów jest serial Londyoczycy, gdzie lektor odczytujący skrypt AD czytał również – odpowiednio modulując głos – kwestie wypowiadane po angielsku i tłumaczone dla widzów polskich w formie napisów. W innych krajach, gdzie nie spotyka się wersji lektorskiej do tłumaczenia filmów, audio napisy mogą zawierad tłumaczenie całej listy dialogowej w przypadku filmów zagranicznych, np. hiszpaoskojęzyczny film Almodovara Volver został wprowadzony na rynek brytyjski z audio napisami odczytanymi przez lektorkę, podczas gdy skrypt AD czytał lektor. Ze względu na obowiązującą w Polsce wersję lektorską, polscy widzowie mogą usłyszed audio napisy jedynie w filmach wielojęzycznych. W tym miejscu warto wspomnied o doborze lektorów, bo ich głos jest ważnym elementem składowym audiodeskrypcji. W przypadku filmu z audionapisami możliwe są trzy rozwiązania. Audiodeskrypcję i audionapisy może czytad ten sam lektor różnie modulując głos, dwóch lektorów o różnych barwach głosu lub lektor i lektorka. Ostatnia z tych opcji została wskazana przez osoby niewidome jako optymalna. 4. Audiodeskrypcja do filmów zagranicznych Obecnie w Polsce tworzy się głównie audiodeskrypcję do produkcji krajowych lub do filmów dubbingowanych. Nie 85 licząc „tyflofilmów” z lat 90. XX w. dostępnych w bibliotece Polskiego Związku Niewidomych, powstało zaledwie kilka filmów z audiodeskrypcją do filmów zagranicznych lub polskich z przewagą dialogów w obcych językach (Ludzie Boga, Człowiek na linie, Duża ryba, Volver, Wszystko gra, O północy w Paryżu, Vicky Cristina Barcelona, Vakha, Mała Moskwa). Głównym problemem wydaje się tu obecnośd kilku ścieżek dźwiękowych: oryginalnych dialogów, tłumaczenia w wersji lektorskiej oraz skryptu AD. Dotychczasowe pokazy filmów zagranicznych z AD pokazują, że osoby niewidome i słabowidzące są bardzo zainteresowane tego rodzaju produkcjami i chciałyby oglądad więcej filmów zagranicznych z AD. Jednym z najtrudniejszych problemów AD do filmów zagranicznych jest to, że w niektórych scenach trudno jest rozpoznad, kto mówi jako że oryginalna ścieżka dźwiękowa jest przyciszona, a lektor zagłusza głosy poszczególnych bohaterów. Można temu zapobiec włączając do skryptu AD imiona bohaterów tuż przed tym, gdy coś mówią. Technika ta sprawdza się w przypadku scen, w których występuje wiele osób, jednak nie powinno się jej nadużywad. Zbyt wiele imion bohaterów nie pozwala osobom niewidomym skoncentrowad się na śledzeniu akcji i utrudnia domyślenie się z kontekstu. Innym ważnym problemem w audiodeskrypcji do filmów zagranicznych jest występowanie elementów z kultury obcej, często nieznanych szerzej widzom polskim. Wydaje się, że w skrypcie AD warto zawrzed chod częśd elementów kulturowych tak, aby polski widz miał szansę poczud obcą atmosferę. I tak na przykład w filmie Woody’ego Allena O północy w Paryżu jest krótkie ujęcie przedstawiające mężczyzn grających w bule. Autorka skryptu ujęła to następująco: 86 „Park. Czterej mężczyźni w pastelowych koszulach grają w bule.” Autor skryptu AD powinien również dobrze określid miejsce akcji. Na przykład para bohaterów filmu Wszystko gra wychodzi z galerii i zatrzymuje się przy rzece. Akcja filmu dzieje się w Londynie i warto napisad, że rzeka to nie tylko rzeka, ale Tamiza, a za bohaterami widad brytyjski Parlament i Big Bena. *13:28+ Nad Tamizą. [13:32] (dośd szybko) Z budynku wychodzą Chloe i Chris. Podchodzą do brzegu rzeki. Przed nimi panorama Londynu - Big Ben i Parlament. Powoli obraca się diabelski młyn - London Eye. *13:44+ Chloe i Chris przechodzą koło Pałacu Buckingham. Przed budynkiem zmiana warty. Strażnicy Gwardii 87 Królewskiej maszerują ubrani w czerwone mundury i czarne, futrzaste czapki. W innej scenie Wszystko gra, główny bohater, Chris, zaczyna nową pracę w biurze. Nie jest jednak zwykłe biuro z londyoskim City, ale prestiżowa siedziba w budynku Swiss Re zaprojektowanym przez słynnego architekta Normana Fostera. Zapewne wielu osobom widzącym ten fakt umknie, jednak stanowi on swego rodzaju „smaczek” i warto by go ująd w skrypcie AD o ile pozwoli na to czas. 88 W filmie O północy w Paryżu jest scena, w której ważną rolę odgrywa obraz Pabla Picassa (zob. zdjęcie). Bohaterowie spierają się, czy Picasso dobrze oddał charakter swojej modelki. Niestety na opis obrazu autorka AD miała zaledwie dwie sekundy. Oto, w jaki sposób wybrnęła: „Na obrazie kobietapatyczak na niebieskim tle”. Określenie „kobieta-patyczak” świetnie oddaje kwintesencję obrazu i atmosferę tej sceny, a także wiele wyjaśnia w kontekście sporu bohaterów. 89 A to przykład z filmu „Vicky Cristina Barcelona”: Dziewczyny fotografują kościół Sagrada Familia oraz rzeźbę Żen Fij Sevadą3. Spacerują na tarasie widokowym kamienicy Kasa Mila. 5. Audiodeskrypcja eksperymentalna Większośd stworzonych na świecie skryptów AD mniej lub bardziej trzyma się ogólnie przyjętych zasad. Przeprowadzono jednak kilka ciekawych eksperymentów z dziedziny audiodeskrypcji, o których warto tu wspomnied. Grupa badaczy kanadyjskich (zob. Rebeca Fels & JP Udo) przeprowadziła kilka eksperymentów z audiodeskrypcją. Jeden z nich polegał na zastosowaniu audiodeskrypcji z narracją 3 Wymowa jak dla lektora. 90 pierwszoosobową – w przeciwieostwie do tradycyjnej, trzecioosobowej. Wraz z twórcami filmu – kreskówki Odd Job Jack – badacze stworzyli kilka odcinków, w których główny bohater sam opisywał to, co się dzieje na ekranie. Przeprowadzone badania recepcji takiej AD wśród osób z dysfunkcją wzroku pokazały, że chod tego rodzaju niekonwencjonalna AD była określana przez badanych jako „mniej wiarygodna”, to większośd osób szybko do niej przywykła i uznała ją za bardziej wciągającą i zabawną. Kolejny eksperyment, tym razem do Szekspirowskiego „Hamleta”, polegał na tym, że audiodeskrypcję wypowiadał Horacy, z własnego punktu widzenia. Co więcej, robił to nie we współczesnej angielszczyźnie, ale używając języka, w jakim napisano dramat – w pentametrze jambicznym, rodzaju metrum, w którym Szekspir stworzył swoje najważniejsze dzieła. Jeśli chodzi o eksperymenty w dziedzinie polskiej audiodeskrypcji, warto wymienid – tuż obok AD z syntezą mowy – „audiodeskrypcję autorską” (ang. auteur description), czyli audiodeskrypcję do kina autorskiego, stworzoną w oparciu o scenariusz filmu. Tego rodzaju audiodeskrypcja została stworzona do filmu pt. Volver w reżyserii Pedro Almodóvara. Audiodeskrypcja autorska polega na wpleceniu w skrypt AD opisów postaci, bohaterów, czynności w taki sposób, w jaki widział to reżyser tworząc scenariusz. Skrypt AD do Volver rozpoczął się następującym krótkim wstępem, opisującym główną bohaterkę filmu, Rajmundę: “Główna bohaterka to 32-letnia Rajmunda, grana przez Penelope Cruz. Almodóvar opisuje tę postad tak: Rajmunda 91 jest rasowa, o niezaprzeczalnej urodzie, zakorzeniona w ziemi okrągłym i szczodrym tyłkiem; z biustem takim, że wzroku nie można oderwad od dekoltu. Nieustępliwa, stanowcza, żywiołowa, pełna odwagi, a zarazem krucha.” Oto kilka przykładów sformułowao, jakie zawierał skrypt AD: “Mąż Rajmundy, Pako, rozwalony na sofie, nieogolony, ogląda mecz i żłopie piwo.” “Wychodzi Regina, gruba Kubanka w sukience obcisłej do utraty tchu.” “Wieczór. Dojeżdżają do ulicy, przy której mieszka Rajmunda. Dzielnica i miasto dobiegają tu kresu.” Do tej pory, film spotkał się z bardzo dobrym przyjęciem ze strony widzów z dysfunkcją wzroku. Pewnego rodzaju eksperymentem jest stylizacja językowa. Taki zabieg zastosowano w audiodeskrypcji do przestawienia „Zły” w Teatrze Powszechnym w Warszawie. Ze względu na charakterystyczny język, którym posługują się postacie sceniczne – dotyczy to zarówno słownictwa, jak i „warszawskiej” wymowy - autorki uznały, że w tym kontekście oficjalny, literacki język audiodeskrypcji wyróżniałby się, burzył klimat przedstawienia. Stylizacja była też źródłem humoru, ułatwiła odbiorcom zbudowanie wyobrażeo barwnych postaci, pojawiających się na scenie. Zabieg stylizacji można też uznad za świadome użycie środków językowych. Przykład: 92 Wpada kilku wyrostków. Luźne marynary, skórzane płaszcze, czapki z daszkiem. Zwarta grupa mętnych typów. Rytmiczne jednakowe ruchy. Głowy obracają się jak na komendę. Lustrują otoczenie. Nogi podrygują rytmicznie. Ręce w górę - niby trzymają uchwyty w tramwaju. Poprawiają czapki, podnoszą kołnierze marynarek. Wychodzą luzackim krokiem. 6. Audiodeskrypcja w teatrze i operze W Polsce po raz pierwszy audiodeskrypcja w teatrze pojawiła się w 2007 roku. W Białostockim Teatrze Lalek wystawiono bajkę „Jest królik na księżycu”. Inicjatorem tego wydarzenia była Fundacja Audiodeskrypcja. Największy dorobek w dziedzinie audiodeskrypcji teatralnej ma jednak Fundacja Dzieciom „Zdążyd z pomocą”. Dzięki jej projektowi „Poza ciszą i ciemnością” w teatrach Warszawy, Krakowa i Poznania od połowy 2009 do połowy 2012 roku przygotowano 26 premier. Także w Płocku z inicjatywy Stowarzyszenia Pracy dla Niepełnosprawnych „De Facto”, przy współudziale Fundacji Dzieciom, odbyły się trzy przedstawienia w Teatrze Dramatycznym im. J. Szaniawskiego. Formalnie AD teatralna nie różni się od AD filmowej – opisuje sztukę audiowizualną, jest ograniczona czasem, tekst czytany przez lektora musi się zmieścid między dialogami. Różnice wynikają ze specyfiki przedstawienia teatralnego jako 93 wydarzenia jednorazowego, dziejącego się na żywo i za każdym razem zawierającego element niespodzianki. Także sama materia teatru wymaga opisu innego niż w filmie. Autor audiodeskrypcji opisuje przedstawienie na podstawie nagrania po uprzednim obejrzeniu spektaklu na żywo. Pamiętajmy jednak, że każde przedstawienie jest niepowtarzalne. Różni się od innych czasem trwania, wynikającym z różnego tempa podawania tekstu przez aktorów. Bywa, że pewne fragmenty tekstu są pomijane z powodu zwykłej ludzkiej omyłki lub z powodów artystycznych, których autor audiodeskrypcji nie jest w stanie przewidzied. Aktorzy mogą robid pauzy w innych miejscach niż w czasie zarejestrowanego przedstawienia, na podstawie którego piszemy tekst, lub wykonywad inne gesty. Zdarza się, że przeszkody techniczne mogą wymusid pominięcie całych scen. Wreszcie – w wielu przedstawieniach jest podwójna obsada, czyli niektóre role grają na zmianę różni aktorzy, często mający różne kostiumy. Wszystko to sprawia, że audiodeskrypcja w teatrze musi byd czytana na żywo. Lektor zajmuje miejsce w jednej z teatralnych kabin, a widzowie słuchają audiodeskrypcji ze słuchawek lub – najlepiej – jednej słuchawki. Drugie ucho łowi dźwięki ze sceny i otoczenia. Tekst powinien byd przygotowany w miarę możliwości uniwersalnie, lub dawad do wyboru rozwiązania, spośród których lektor na bieżąco wybierze te właściwe. Nasuwa się też wniosek, że w przypadku AD teatralnej większa jest rola lektora. Jeśli autor tekstu ma predyspozycje do bycia lektorem, właśnie w teatrze mógłby je wykorzystad i w ten sposób czuwad nad ostatecznym kształtem audiodeskrypcji. 94 Inne niż w przypadku filmu trudności łączą się z opisem przestrzeni scenicznej i scenografii. Jeśli inscenizacja umieszczona jest na tradycyjnej scenie pudełkowej, w opisie przestrzeni mogą wystarczyd określenia: na prawo, na lewo, w głębi. Jednak bywa, że mamy do czynienia z zupełnie innym kształtem sceny i przekroczeniem bariery między widownią, a strefą przeznaczoną dla aktorów. Aktorzy pojawiają się wśród widzów, wkraczają nie tylko z trzech stron wyznaczonych przez pudełko sceny, także z tyłu, z góry, z dołu. Na oczach widzów zmienia się scenografia, z definicji umowna, często bardzo uproszczona, tylko sugerująca miejsce akcji. Widzowie obeznani ze specyfiką teatru mogą byd zainteresowani tą teatralną „kuchnią”, a także materiałem, z którego wykonane są elementy scenografii. W Teatrze Narodowym w przedstawieniu „Umowa” na scenie wyrastają drzewa i nieoczekiwanie pojawia się huśtawka: Pojawia się więcej drzew. Są namalowane na przezroczystych taflach. Z góry zjeżdża czerwona huśtawka – prosta ławka na długich linach. Podobny przypadek, w roli głównej znowu drzewa, znajdujemy w przedstawieniu „Opowiadania dla dzieci”: Szlemiel rusza. Wędrując, obserwuje świat. W oddali, na horyzoncie, w jednym kierunku przesuwają się małe domki, drzewa i zwierzęta. Bliżej, w tym samym kierunku, przemieszczają się większe drzewa – niesie je trzech mężczyzn 95 W repertuarze Teatru „Poza Ciszą i Ciemnością” znalazły się m.in.: 96 W repertuarze Teatru „Poza Ciszą i Ciemnością” znalazły się m.in.: 97 Utrudnieniem w przekazie audiodeskrypcji w teatrze może byd duże natężenie dźwięków. Bardzo często muzyka sceniczna jest tak głośna, że uniemożliwia usłyszenie głosu lektora. Z takimi przeszkodami musimy się godzid i nie ma sposobów, aby je ominąd. Przede wszystkim trzeba jednak ustalid, kiedy taki problem występuje, zrezygnowad z audiodeskrypcji w tym momencie, a informacje przekazad wcześniej lub później. Szczególnym rodzajem teatru jest opera. W Polsce dotychczas nie było realizacji audiodeskrypcji w teatrze operowym, chod muzyka – w operze najważniejsza – jest dziedziną sztuki ze swej natury bliską niewidomym. Wydaje się, że jest to jednak tylko kwestia czasu, jako że w innych krajach już od wielu lat tworzy się AD do przedstawieo operowych (np. w barcelooskim teatrze Gran Teatre de Liceu). Przestawienia operowe – kiedy już uda się wprowadzid do nich audiodeskrypcję – będą wyjątkowym wyzwaniem dla audiodeskryptorów. Teatry operowe od wieków słyną z bogatej oprawy scenicznej. Dawniej szczyciły się iluzjonistyczną scenografią, współcześnie zachwycają projektami, przypominającymi żywe obrazy. Dzisiejsi śpiewacy potrafią łączyd wykonywanie muzyki z kreowaniem ról. Wszystkie te elementy zasługują na opis. Mimo wszystko audiodeskrypcja powinna byd wprowadzana z umiarem i tak, by przede wszystkim nie zakłócad odbioru muzyki. We wszystkich teatrach warto podjąd próbę umożliwienia niewidzącym dotknięcia elementów przedstawienia – scenografii, rekwizytów, kostiumów, może nawet aktorów. Nie zapominajmy, że aktorem może byd też lalka, kukiełka, marionetka i to nie tylko w teatrze dla dzieci. 98 Takie zetknięcie z materią teatru byłoby dla niewidzących najbardziej atrakcyjne. Próby takie podjęto już za granicą, np. w Wielkiej Brytanii, gdzie tzw. touch tours przed spektaklem są już czymś naturalnym. Oprócz przekazania opisu przedstawienia, nie możemy zapomnied o tym, by poinformowad o obsadzie spektaklu, o wydarzeniach, mających miejsce tuż po jego zakooczeniu, czyli o ukłonach aktorów. Ukłony to często cały rytuał, niemal drugie przedstawienie specjalnie wyreżyserowane, chod oczywiście znacznie krótsze. Można też rozważyd możliwośd przygotowania dla naszych odbiorców specjalnego programu, broszury lub ulotki z ważnymi informacjami, dla których nie ma miejsca w tekście audiodeskrypcji ze względu na brak czasu. Gości teatru zwykle interesuje także wygląd wnętrza. Może i na to znalazłoby się miejsce w specjalnym wydawnictwie? To pomysł i propozycja, na razie niezrealizowana. Jak opisywad wnętrze? O tym w następnej części tekstu. 7. Audiodeskrypcja w muzeach i galeriach Z innym zadaniem musi się zmierzyd autor audiodeskrypcji zbiorów muzealnych. W tym przypadku jego zadaniem jest opisanie statycznych obiektów. Nie ma więc ograniczenia ilości tekstu podyktowanego czasem trwania utworu. Jeśli audiodeskrypcji nie dokonuje na żywo przewodnik, musi byd dostarczona odbiorcom w postaci nagrao. Zwykle są 99 umieszczane w specjalnych przenośnych odtwarzaczach, czasem w odtwarzaczach ulokowanych w rozpoznawalnych punktach ekspozycji muzeum. Właściwy wybór odtwarzaczy to osobny temat. Warto skonsultowad taką decyzję z odbiorcami. Pliki dźwiękowe mogą byd też dostępne na stronach internetowych. Ten ostatni sposób pozwala niewidomym przygotowad się do zwiedzania, dokonad wyboru wersji audiodeskrypcji, długości ścieżki zwiedzania – jeśli przygotowano ich kilka. Dobrze przygotowanej audiodeskrypcji można słuchad jak audiobooka. Dlatego szczególnie w przypadku tekstów, opisujących architekturę, obiekty muzealne czy dzieła sztuki trzeba się postarad, aby audiodeskrypcja była atrakcyjna, zachęcała do słuchania formą i treścią. Pewnego rodzaju uprzyjemnieniem może byd podkład dźwiękowy nagrania - muzyczny lub nie tylko muzyczny. Pamiętajmy jednak, że wielu ludziom dodatkowe dźwięki mogą przeszkadzad, a nawet uniemożliwid słyszenie tekstu (osoby z zaburzeniami słuchu). Dlatego taka wersja może byd wyłącznie dodatkową opcją, a podstawą jest wersja z nagranym głosem lektora. Co oznacza atrakcyjnośd treści? Przygotowując audiodeskrypcję obiektu muzealnego lub jakiegokolwiek, niebędącego dziełem audiowizualnym, łączymy informacje merytoryczne z opisem. Dla naszych odbiorców nie byłoby wygodne osobne odsłuchiwanie historii przedmiotu naszego opisu, a następnie wyszukiwanie w tekście audiodeskrypcji właściwego fragmentu. Dlatego twórca audiodeskrypcji w tym przypadku musi byd przewodnikiem w pełnym tego słowa 100 znaczeniu. Wybiera najważniejsze informacje i we właściwej proporcji włącza je w ciąg opisów. Tak, jak w przypadku każdej audiodeskrypcji, to piszący dokonuje wyboru. Są to wybory w skali mikro i makro. Audiodeskryptor musi wybrad obiekty i zdecydowad, w jakim stopniu opis będzie szczegółowy. Zawsze kieruje się zasadą „od ogółu do szczegółu”, co oznacza, że najpierw podaje najbardziej ogólną informację, nazywającą przedmiot opisu, następnie – szczegóły. Może zdecydowad się na kilka reprezentatywnych przedmiotów i opisad je dokładnie, opisad jeden przedmiot z grupy, a w pozostałych zwrócid uwagę na różnice, wreszcie – jeśli jest na to czas i są możliwości – opisad wszystkie przedmioty eksponowane na wystawie, wybór pozostawiając odbiorcom. Szczególnie w tym ostatnim przypadku, odbiorców trzeba poinformowad o długości nagrania. W muzeum możemy zetknąd się z bardzo różnymi przedmiotami opisu. Obiektem może byd całe wnętrze, przestrzeo i wyposażenie – jak w audiodeskrypcji sal Zamku Królewskiego. Audiodeskrypcja Zamku Królewskiego do pobrania4. Może to byd ekspozycja składająca się z różnych obiektów, zamkniętych w gablotach, lub inaczej prezentowanych we wnętrzu, które samo nie jest elementem ekspozycji jak w Muzeum Powstania Warszawskiego. Audiodeskrypcja Muzeum Powstania Warszawskiego5 4 Przekierowanie aktywne tylko w przypadku elektronicznej formy publikacji 101 7.1 Treśd, czyli o czym nie wolno zapomnied, a co warto wykorzystad: 1. Nawigacja: Wprowadzając odbiorców audiodeskrypcji do muzeum lub oprowadzając po Rynku Głównym w Krakowie i opowiadając o poszczególnych kamienicach, nie możemy zapomnied o naszej nadrzędnej zasadzie „od ogółu do szczegółu”. Musimy poinformowad słuchaczy o przestrzeni, w której się znajdujemy, określid kierunki, wielkości, wskazad ewentualne przeszkody. W przypadku wnętrza – powiedzied, gdzie są drzwi i okna, ile i jakich obiektów jest w sali, gdzie te obiekty się znajdują. Możemy określad kierunki, korzystając z tarczy zegara, to sposób znany osobom niewidomym i powszechnie stosowany. Przykładowo mówimy: stół jest na godzinie trzeciej, pod oknem. Do określenia odległości wykorzystujemy miarę kroków: mówimy, jaka jest wielkośd sali muzealnej licząc jej długośd i szerokośd krokami. W przypadku nietypowych kształtów – możemy przygotowad plan wnętrza, wycięty z papieru i dad naszym słuchaczom do ręki. Warto też od razu poinformowad, czy we wnętrzu będą mogli czegoś dotknąd. 2. Wymiary, proporcje – Opis każdego obiektu powinien zawierad określenie jego wielkości. Jeśli jest to przedmiot, który zwiedzający może wziąd do ręki, to rozwiązuje 5 Jak wyżej 102 problem, ale w muzeach taka sytuacja zdarza się niezwykle rzadko. Definiując wielkośd obiektu, najlepiej posługiwad się porównaniami do przedmiotów znanych z życia. Przykładowo: w opisie zamkniętych w gablotach eksponatów Muzeum Powstania Warszawskiego posługiwano się porównaniami do – pudełka zapałek, monet, kart kredytowych, legitymacji. Można też podad wymiary w centymetrach, mając świadomośd, że nie wszystkich to zadowoli. Podanie wymiarów w centymetrach jest jednak regułą w przypadku opisów obrazów. 3. Opis poszczególnych obiektów – Opisując każdy przedmiot, jak zwykle pamiętamy o naczelnej zasadzie audiodeskrypcji. Zaczynamy od nazwania przedmiotu, określenia pierwszego wrażenia lub, w przypadku obrazów, zdefiniowania tematu. Opis obrazu absolutnie nie może przypominad metody „skanowania”, czyli wyliczania wszystkich przedstawionych obiektów od lewej do prawej lub z góry na dół. Nasze słowa muszą pomóc niewidomym stopniowo konstruowad obraz przez przechodzenie do szczegółów zgodnie z logiką, jakbyśmy właśnie malowali obraz, lub opowiadali przedstawioną na obrazie anegdotę. Opisując sposób ukazania przedmiotów na obrazie, możemy użyd matematycznych proporcji, oczywiście niezbyt skomplikowanych. Warto powiedzied, że – przykładowo – obraz nieba przedstawiony na obrazie zajmuje połowę jego powierzchni, lub że jakiś przedmiot jest o połowę mniejszy od sąsiedniego. Dorośli odbiorcy powinni poradzid sobie z wyobrażeniem jednej piątej, 103 jednej szóstej. Dalsze proporcje nie są wygodne i łatwe w wyobrażeniu dla nikogo. 4. Dzieci jako odbiorcy. Już nieraz powiedziano, że dla dzieci trzeba pisad jak dla dorosłych tylko lepiej. To dotyczy oczywiście także audiodeskrypcji. Dzieci łatwo znudzid, a my musimy wręcz przeciwnie – zachęcid je do słuchania, pobudzid wyobraźnię. Opisując wielkośd przedmiotów możemy skorzystad z metody Joela Snydera – amerykaoskiego audiodeskryptora, który powiedział, że słynny obelisk w Waszyngtonie ma wysokośd 50 słoni, stojących jeden na drugim. W opisach budynków w projekcie „Wielka architektura dla wszystkich dzieci” wprowadzono bajkowych lub zwierzęcych bohaterów i porównania kształtów budynków do najrozmaitszych zjawisk. Jest też słoo, ponieważ kształt jednego z opisywanych budynków przypomina słonia stojącego z opuszczoną trąbą. Natomiast istotę ażurowej konstrukcji tłumaczy pszczółka, przemieszczająca się między piętrami (przykłady znajdziemy na TEJ stronie)6 5. Porównania do znanych przedmiotów – warto stosowad także w opisie architektury i także dla osób dorosłych. Niektóre ornamenty architektoniczne przypominają koronki lub biżuterię, wieżyczki są podobne do latarenek, a witraże do wycinanek. Namawiamy do twórczego myślenia! 6 Przekierowanie aktywne tylko w przypadku elektronicznej wersji publikacji 104 6. Anegdota - ułatwia zapamiętywanie, przybliża opisywany obiekt naszym odbiorcom, wiążąc z konkretną sytuacją lub osobą. Źródłami anegdot są doświadczeni przewodnicy, książki, do pewnego stopnia Internet. Oczywiście, jak zawsze, informacje trzeba sprawdzid w więcej niż jednym źródle. Podsumowując – audiodeskrypcja nieruchomych obiektów niejedno ma imię i wymaga od audiodeskryptora szczególnej kreatywności. Zanim przystąpimy do pisania, powinniśmy wiedzied, co chcemy napisad i czym chcemy zainteresowad odbiorców. Czyli – mied pomysł! 8. Lektor Nawet najlepiej napisany tekst może wiele stracid, jeśli zostanie źle odczytany. Zdefiniowanie, na czym polega prawidłowe czytanie tekstu, nie jest łatwe. Aktorzy uczą się tej sztuki w czasie kilku lat studiów. Dobry lektor ma prawidłową dykcję, głos o przyjemnej barwie, czyta tekst ze zrozumieniem, stosując naturalną intonację właściwą dla języka polskiego. Na pewno możemy przyjąd, że większośd profesjonalnych lektorów, których słyszymy w telewizji, czytających tłumaczenia w wersji lektorskiej do filmów, robi to wzorcowo. Natomiast zdecydowanie nie polecamy wzorowania się na lektorach, czytających reklamy radiowe czy telewizyjne. Audiodeskrypcja ma byd dyskretna, nie może się narzucad, zachwalad samej siebie. 105 Niektórzy niewidomi deklarują, że od głosu człowieka wolą głos syntezy mowy. Można przygotowywad także takie nagrania, mając świadomośd, że nigdy nie zadowolimy wszystkich odbiorców. 9. Podsumowanie Warto pamiętad, że audiodeskrypcja nie jest dziełem skooczonym, ani objawionym. To dziedzina, która nieustannie się rozwija, a raczej, która nieustannie jest rozwijana w poszukiwaniu nowych rozwiązao i każdy z piszących może wnieśd swój wkład. Zebrane w tym tekście sugestie to wnioski i rady doświadczonych autorów. Nie zwalniają kolejnych piszących z myślenia. Za każdym razem, przystępując do pisania, audiodeskryptor podejmuje decyzję, jaką formę będzie miał jego tekst. Praca nad audiodeskrypcją bez wątpienia jest trudna, ale i niezwykle satysfakcjonująca. Tym bardziej trzeba mied cały czas na uwadze to, po co i dla kogo się ją pisze. Audiodeskrypcja jest sztuką, ale nie powinna byd sztuką dla sztuki. 106 VII. AUDIODESKRYPCJA W PRAKTYCE, DWICZENIA WARSZTATOWE Urszula Butkiewicz i Izabela Künstler 1. Zamykamy oczy, otwieramy wyobraźnię To najprostsze dwiczenie, które pozwoli nam wejśd w świat odbiorców i przybliży podstawowe zadania audiodeskrypcji. a) wersja do częstego i łatwego stosowania Zamykamy oczy, zatapiamy się w świecie dźwięków. Wsłuchujemy w odgłosy, wydawane przez ludzi, zwierzęta, pojazdy, urządzenia… Próbujemy się domyślid, co dzieje się wokół. Wreszcie - otwieramy oczy, konfrontujemy wyobrażenia z rzeczywistością. To dwiczenie możemy wykonywad wszędzie. Na przykład we własnym domu, zwłaszcza jeśli mamy współmieszkaoców (w tym zwierzęta). Chod oczywiście bardziej atrakcyjne będzie dwiczenie w nowym - nieznanym albo zmiennym otoczeniu: w parku, na ulicy, w autobusie, na przystanku, w holu dużego budynku… - itp. b) wersja wymagająca telewizora/komputera Słuchamy ścieżki dźwiękowej nieznanych nam filmów, programów telewizyjnych, materiałów audiowizualnych w Internecie itp. - bez obrazu. Wyławiamy dźwięki jednoznaczne, notujemy (chodby w pamięci), nierozpoznane, niejednoznaczne, zaskakujące. 107 Próbujemy na podstawie dźwięków i dialogów zrozumied akcję, odtworzyd sytuację, wyobrazid sobie bohaterów… Takie wstępne spostrzeżenia są nieocenione w pracy nad audiodeskrypcją. Pozwalają uniknąd niepotrzebnego powielania informacji, zawartych w ścieżce dźwiękowej, a zarazem wychwycid miejsca, w których opis jest absolutnie niezbędny i musimy go zamieścid chodby kosztem innych informacji, jeśli tempo akcji zmusza nas do zwięzłości. Nowe cenne wnioski nasuną, gdy skonfrontujemy wrażenia słuchowe z obrazem. To niezwykle pożyteczne dwiczenie powinno byd pierwszym etapem pracy nad każdym skryptem. 2. Otwieramy oczy i wyobraźnię, chwytamy pióro/klawiaturę a) statyczny przedmiot opisu Dwiczenia w opisie warto zacząd od obiektu statycznego - np. zdjęcia zamieszczonego w gazecie, rysunku, przedmiotu… Można też opisad osobę, która zgodzi pozowad, albo zwierzę – naszego ulubionego kota. W tym drugim przypadku najlepiej poczekad na dłuższą drzemkę, żeby przedmiot opisu nam nie uciekał. Taka gwarancja jest dla początkującego audiodeskryptora bardzo ważna - pozwala mu rozwinąd skrzydła. Jeśli nasz obiekt cierpliwie czeka, aż go opiszemy, możemy uwzględnid w tekście nie tylko to, co najważniejsze, ale i to, co mniej ważne. Mamy szanse wzbogacid opis o liczne szczegóły. Możliwośd obszernego opisu rzadko pojawia się w audiodeskrypcji materiałów audiowizualnych. Tam zwykle ograniczenia czasowe wymuszają lakonicznośd - opisy trzeba zmieścid między dialogami i ważnymi dźwiękami. 108 Najlepiej stopniowo dobierad coraz trudniejsze przedmioty opisu: od pojedynczych obiektów, zjawisk, osób lub zwierząt do całych scen, uwiecznionych np. na zdjęciu, rysunku lub obrazie, od przedstawieo realistycznych - do artystycznych kreacji, w których opisach musimy uwzględnid specyficzny styl lub technikę. Zawsze zaczynamy od dokładnego oglądania. Na tym etapie wyjaśniamy ewentualne wątpliwości co do przedmiotu opisu, wyławiamy zasadnicze elementy, zastanawiamy, jaki jest sens przekazu. Następnie przygotowujemy konspekt według zasady: od ogółu do szczegółu. Pierwsza częśd konspektu to ogólny, ale konkretny opis, w języku dziennikarzy „lead” - pierwszy akapit, będący kwintesencją tekstu. Lead powinien zawierad wszystko, co najważniejsze - tak, aby niecierpliwy odbiorca, który nie ma czasu albo ochoty czytad całego tekstu, mógł na nim poprzestad, znajdując podstawowe informacje: - do jakiej kategorii należy przedmiot opisu (czy to osoba, zwierzę, rzecz, zdjęcie, rysunek, obraz itp.); - kogo/co przedstawiono; - gdzie/kiedy/w jakich okolicznościach (zależy, co w danym przypadku jest najważniejsze); - jaka jest wielkośd przedmiotu opisu; - jaki kształt. Czasem wystarczy jedno celne zdanie (na przykład: Duży czarny kot śpi na fotelu, zwinięty w kłębek), a czasem trudno zmieścid niezbędne treści w dziesięciu zdaniach (jak w przedstawionym 109 poniżej przykładzie). Od ogółu, jakim jest lead, przechodzimy do szczegółów. Druga częśd konspektu - to plan szczegółowej części opisu. Jeśli opisujemy osobę, zwierzę czy przedmiot, przedstawiamy poszczególne elementy od dołu do góry, czasem od góry do dołu (zwłaszcza w przypadku osób) albo od prawej do lewej. Natomiast aby uporządkowad opis zdjęd/rysunków/obrazów, warto posłużyd się planami. Zazwyczaj: pierwszym, drugim, trzecim. Czasem uzasadnione jest wprowadzenie czwartego, jednak dalsze mnożenie planów wprowadziłoby raczej zamęt niż porządek. Na początku warto przygotowywad konspekty na piśmie, później - wystarczy w pamięci. ________________________________________________ 110 DWICZENIE 1 Prosimy o przygotowanie konspektu opisu przedstawionego poniżej zdjęcia (lead i plan części szczegółowej). Na następnej stronie - nasza propozycja. 111 Nasza propozycja konspektu: I. Lead: Kolorowa fotografia przedstawia dwie kilkuletnie dziewczynki przy pomniku psa Dżoka, w Krakowie, w słoneczny dzieo. Na kamiennym postumencie - rzeźba z brązu: realistycznie ukazany duży pies, naturalnej wielkości, siedzi między górującymi nad nim rozpostartymi dłoomi. Pies wyciąga w stronę patrzących lewą łapę. Na postumencie napis: „Pies Dżok, najwierniejszy z wiernych, symbol psiej wierności. Przez rok (1990-1991) oczekiwał na Rondzie Grunwaldzkim na swego pana, który w tym miejscu zmarł”. Do rzeźby przytula się jasnowłosa dziewczynka; obejmuje psa za szyję. Dziewczynka stoi na postumencie. Druga, ciemnowłosa, patrzy na nią. Stoi na ziemi, obok pomnika. W głębi rozległy zielony trawnik, drzewa, alejki z maleokimi sylwetkami przechodniów. II. Plan części szczegółowej: 1. Pierwszy plan: a. określenie powierzchni zdjęcia, jaką zajmują pomnik i sylwetki dziewczynek; b. stosunek wielkości obu elementów pomnika, kontrast barw; c. opis rzeźby psa (usytuowanie na postumencie; wielkośd - w stosunku do dłoni; ułożenie ciała; wielkośd głowy w proporcji do reszty sylwetki; kształt głowy i uszu; oczy, brwi); 112 d. opis jasnowłosej dziewczynki (usytuowanie względem psa i dłoni; kształt sylwetki; ułożenie ciała; głowa, wyraz twarzy; ubranie); e. opis dłoni (usytuowanie na postumencie; ułożenie i kształt palców); f. opis postumentu (kształt bryły; kształt i barwa tablicy, czcionka napisu, informacja o angielskiej wersji, flakon z kwiatkami); g. opis ciemnowłosej dziewczynki (usytuowanie względem postumentu; kształt sylwetki; ułożenie ciała; głowa; ubranie); 2. Drugi plan: a. określenie wielkości trawnika (do jakiej wysokości sięga na zdjęciu); b. opis trawnika (odcieo i rodzaj trawy; trawa, wydeptane dróżki wokół pomnika; zeschłe liście; drzewa; cienie, kładące się na trawę). 3. Trzeci plan: a. opis asfaltowych alejek (usytuowanie; barwa; spacerowicze; ławki, kosze, latarnie); b. opis drzew i przezierającego spomiędzy nich budynku; c. opis nieba w tle. 113 Gdy konspekt jest gotowy, przystępujemy do opisu. Chod nie ogranicza nas czas (chyba że zniecierpliwi się pozujący nam model albo ucieknie wyspany kot), objętośd tekstu oczywiście nie powinna przekraczad granic zdrowego rozsądku. Nie wolno przytłoczyd odbiorców szczegółami. Gdy dzieło gotowe, szukamy pierwszego odbiorcy i poddajemy jego ocenie. Prosimy, żeby wyobraził sobie i naszkicował to, co opisaliśmy. Na koocu pokazujemy obrazek, porównujemy ze szkicem. Drugi etap weryfikacji tekstu - to poddanie go ocenie niewidomych odbiorców. Na etapie dwiczeo - to pożądane, w przypadku opracowania, które będzie rozpowszechniane bezwzględnie konieczne. b) opis filmu/materiału audiowizualnego Kiedy już rozwiniemy skrzydła, opisując obiekty nieruchome (chodby tylko okresowo), czas zająd obrazami ruchomymi. I tu obowiązuje zasada: od ogółu do szczegółu. Z braku czasu często na ogóle trzeba poprzestad. Jednak gdy tylko to możliwe, operujmy konkretami, wyławiajmy detale, określajmy wielkośd, kształty, kolory, pobudzając w ten sposób wyobraźnię odbiorców. Specyficzna zasada audiodeskrypcji audiowizualnej jest relacjonowanie akcji na bieżąco. Zapomnijmy o przeszłości istnieje tylko „tu i teraz”, istnieje tylko czas teraźniejszy. W dynamicznym opisie, podążającym za akcją nieocenione są równoważniki zdao. Mają też inną cenną zaletę: ponieważ są krótsze od zdao, pozwalają zaoszczędzid trochę czasu. 114 Gdy audiodeskrypcja jest już gotowa, odczytujemy ją naszemu konsultantowi, wplatając w ścieżkę dźwiękową. Następnie pytamy go, co było niejasne, w jakich momentach miał poczucie niedosytu. Wreszcie włączamy film z obrazem i dźwiękiem - i słuchamy kolejnych spostrzeżeo. Udoskonalone dzięki konsultacji opracowanie prezentujemy niewidomemu odbiorcy i nanosimy kolejne poprawki. c) opis trasy Osobie nieznającej terenu udzielamy wskazówek, jak dojśd do celu. Konsultantem niekoniecznie musi byd osoba niewidoma, możemy komuś zawiązad oczy. Prawdopodobnie w tym drugim przypadku zadanie będzie trudniejsze, bo dla widzącego konsultanta będzie to sytuacja niezwykła. To pouczające dwiczenie ma tę cechę, że na bieżąco odkrywamy swoje błędy w opisie, widząc, że nasze wskazówki prowadzą na manowce, ale też - natychmiast możemy się poprawid. Tego rodzaju dwiczenia bardzo się przydają podczas opracowywania audiodeskrypcji wnętrz, ekspozycji muzealnych, ścieżek przyrodniczych itp. 3. OTWIERAMY WYOBRAŹNIĘ I… SŁOWNIKI Chcąc ułatwid odbiorcom budowanie wyobrażeo, musimy bardzo starannie dobierad słowa. Audiodeskryptor powinien nieustannie doskonalid warsztat językowy. Warto szukad określeo idealnie dopasowanych, nie poprzestawad na słowach najpopularniejszych, najbardziej uniwersalnych, a przez to – nieprecyzyjnych i mało wyrazistych. Opis powinien byd napisany sugestywnym językiem, bogatym w porównania i metafory. 115 a) szukamy synonimów DWICZENIE 2. Uśmiech - jaki? Prosimy o wypisanie jak najliczniejszych określeo uśmiechu (pozytywnych, negatywnych, wyrażających różne postawy i emocje...). Nasze propozycje - na następnej stronie. 116 Oto nasze propozycje: Uśmiech - jaki? od ucha do ucha, szeroki, promienny, serdeczny, szczery, błogi, anielski, czarujący, słodki, wesoły, radosny, ciepły, czuły, tkliwy, pogodny, życzliwy, przyjazny, dobroduszny, jowialny, łaskawy, zachęcający, krzepiący, współczujący, pocieszający, łagodny, uprzejmy, ujmujący, wdzięczny, rozbrajający, żartobliwy; nieszczery, fałszywy, obłudny, sztuczny, krzywy, zimny, złowrogi, zabójczy, złośliwy, ironiczny, sarkastyczny, kpiący, drwiący, szyderczy, sardoniczny, zjadliwy, jadowity, cierpki, kwaśny, chytry, bezczelny, pogardliwy, lekceważący, pobłażliwy, protekcjonalny, gorzki, ponury, bolesny, smutny, smętny, żałosny, obleśny; triumfalny, zwycięski, zuchwały, przekorny, prowokujący, wyzywający, filuterny, figlarny, łobuzerski, swawolny, szelmowski, beztroski, niefrasobliwy, znaczący, porozumiewawczy, dwuznaczny, sceptyczny, konfidencjonalny, zalotny, ponętny, kuszący, kokieteryjny, lubieżny, naiwny, niepewny, nieśmiały, pokorny, przepraszający, wstydliwy, przymilny, tęskny, melancholijny; blady, lekki, delikatny, mglisty, tajemniczy, subtelny, zagadkowy, enigmatyczny, zdawkowy, powściągliwy, dyskretny, oficjalny, bezwiedny, odruchowy; *** 117 b) szukamy porównao i sugestywnych określeo Dwiczenie do częstego i łatwego stosowania: idąc ulicą, jadąc autobusem rozglądamy się, porównujemy kształty do innych, powszechnie znanych, szukamy plastycznych określeo. Wieżyczki jak latarenki. ________________________________________________ 118 Otwór strzelniczy w Barbakanie… jak odwrócona dziurka od klucza. _______________________________________________ 119 Ściana nowoczesnego budynku… jak komoda z mnóstwem szufladek. 120 DWICZENIE 3 1. Do czego można porównad ten żyrandol? Oto nasza propozycja: Wieloramienny kryształowy żyrandol kształtem przypomina bogato ustrojoną choinkę. Z licznych ramion zwisa mnóstwo przezroczystych ozdób. (...) _______________________________________________ 2. Do czego można porównad ten budynek (siedzibę zespołu szkół przy ul. Van Gogha w warszawskiej dzielnicy Białołęka)? 121 Oto nasza propozycja (opis adresowany do dzieci): Czyżby na pagórek wpełzł wielki rudy wąż w lśniące szare plamki? Wijąc się wśród roślinności, powyginał długie ciało. Teraz leży nieruchomo - pewnie wygrzewa się w słoocu. Może to olbrzymia żmija?! Bez obaw! Z bliska widad, że to frontowa ściana piętrowego budynku udaje węża. Długa, wąska, falista – wtapia się w zielone otoczenie. Rude łuski okazują się cegłami, a szare plamki - oknami różnej wielkości. 122 VIII. DOBRE PRAKTYKI W AUDIODESKRYPCJI. Justyna Maokowska W ostatniej części naszego podręcznika chcielibyśmy skoncentrowad się na tym co w audiodeskrypcji dobre i godne naśladowania. Na tym co już udało się osiągnąd i jakie obszary są jeszcze do zagospodarowania. Pokażemy, w jaki sposób audiodeskrypcja może byd wprowadzana na szeroką skalę do instytucji kultury i obiektów masowej rozrywki, jak upowszechnia usługi dotąd niedostępne. Dobre praktyki w upowszechnianiu kultury pokażemy na przykładzie kina i brytyjskiej telewizji. Na dużo mniejszą, ale także znaczącą skalę w Polsce wdraża to projekt „Poza Ciszą i Ciemnością” oraz Dyskusyjny Klub Filmowy „De Facto”, o którym szerzej, już za chwilę. Ciekawym przykładem dobrych praktyk w upowszechnianiu informacji i dostępności kultury wizualnej będzie na pewno kiosk internetowy dla niewidomych „De Facto”, w którym audiodeskrybuje się zdjęcia i ilustracje do magazynów. Kolejnym, jeszcze rozwojowym projektem, który pokazuje jak audiodeskrypcja może działad w kulturze i rozrywce masowej, jest komentarz dla niewidomych podczas meczów piłkarskich. Odwołamy się także do sposobów wdrażania dobrych praktyk . Gdzie na rzecz integracji i przeciw wykluczeniu społecznemu działają organizacje pozarządowe, a gdzie jest to wspierane i egzekwowane przez rządy i prawo. 123 1. Wielka Brytania. Kina, Telewizja i DVD. W Wielkiej Brytanii audiodeskrypcja pojawiła się w latach 90., jednak dostępna dla wszystkich stała się wiele lat później. Początek batalii o prawo do dostępności kina i telewizji na wyspach to rok 2000. Trudno ocenid, czy 12 lat to dużo, czy mało, ale w tej chwili ponad 90% kin i multipleksów posiada system do audiodeskrypcji, z którego każdy zainteresowany może korzystad bezpłatnie podczas każdego seansu. Jest to możliwe dzięki powszechnemu zastosowaniu projektorów cyfrowych , z systemem Dolby Surround. Projektory te mają w systemie 8 ścieżek dźwiękowych i nie wszystkie z nich są wykorzystywane. Dzięki temu oprócz dźwięku filmowego, do każdej takiej produkcji, może zostad ‘dopisany’ komentarz dla niewidomych. Znajduje się on na oddzielnej ścieżce dźwiękowej i dzięki specjalnemu systemowi nadajników i odbiorników działających na podczerwieo, słyszalny jest tylko dla osób, które tego potrzebują. To znakomicie sprzyja integracji, ponieważ osoby widzące i niewidome mogą znaleźd się obok siebie na tym samym seansie, zupełnie sobie nie przeszkadzając. Trzeba jednak wiedzied, że właściciele sieci filmowych i małych kin studyjnych nie zrobili tego z własnej woli, ale dzięki lobbowaniu przez Instytut na Rzecz Niewidomych (Royal National Institute for the Blind) oraz zmianom w prawie wprowadzonym przez brytyjski rząd. W roku 2000 w brytyjskiej telewizji było zaledwie kilka programów i około 15 filmów z audiodeskrypcją wyprodukowanych i przełożonych na DVD. W tamtym czasie w życie weszła ustawa o nadawaniu, która po wprowadzeniu 124 telewizji cyfrowej zobowiązywała nadawców telewizyjnych do nadawania języka migowego i audiodeskrypcji obowiązkowo w 20% swoich programów. Kolejną ważną ustawą, która zmieniła tym razem oblicze kina była tzw. Ustawa o Niedyskryminowaniu Niepełnosprawnych. Po jej wprowadzeniu, właściciele kin mocno obawiali się, że będą karani, za to że kina są niedostępne dla osób niewidomych i niesłyszących. Zabezpieczając się przed tym, większośd kin kupiła specjalny sprzęt do nadawania audiodeskrypcji. Jak się później okazało, ustawa nie nakładała obowiązku nadawania audiodeskrypcji na kina nie posiadające sprzętu. Jednak posiadanie takiego wyposażenia obligowało już multipleksy do dostosowania repertuaru do potrzeb osób niewidomych i niesłyszących. W ten oto sposób, trochę mimowolnie i z niewielką pomocą korzystnego zbiegu okoliczności, większośd multipleksów wprowadziła seanse z audiodeskrypcją. Wypracowanie właściwych standardów nie jest jednak możliwe bez porozumienia wszystkich zainteresowanych stron. Jak mówi Joan Greening odpowiedzialna przez wiele lat za rozwój audiodeskrypcji w Wielkiej Brytanii, zmiany w biznesie filmowym nie nastąpiły tylko ze względu na prawo. To była długa, wieloletnia batalia o to, aby w kinach i na płytach DVD znalazło się miejsce na audiodeskrypcję. Przedstawiciele przemysłu filmowego stworzyli organizację pod nazwą „Robocza Grupa na Rzecz Niepełnosprawności” do której należały wszystkie sieci kinowe, dystrybutorzy i producenci filmów i sprzętu kinowego oraz organizacje działające na rzecz niewidomych i niesłyszących. Razem stworzyli dobre praktyki, które wciąż obowiązują. 125 Dzięki porozumieniu wszystkich rynkowych podmiotów, produkowane w Wielkiej Brytanii projektory cyfrowe mogą nadawad audiodeskrypcję na każdym seansie filmowym. Prawie 97% kin do kooca 2012 roku będzie posiadało projektor cyfrowy. Prawie 100% hollywoodzkich premier pokazywanych w brytyjskich kinach ma teraz opcję audiodeskrypcji. Dla każdego i na każdym seansie. Tworzenie audiodeskrypcji jest teraz znaczącą częścią biznesu filmowego. W Wielkiej Brytanii istnieją specjalne firmy , które zajmują się tylko audiodeskrypcją i napisami dla niesłyszących już na etapie postprodukcji. Kolejnośd cyklu postprodukcyjnego wygląda więc następująco: Producent wysyła skooczony film na serwery firm tworzących audiodeskrypcję. Te opracowują audiodeskrypcję, nagrywają ją na osobnej ścieżce i odsyłają z powrotem do firmy, która zajmuje się koocowym masteringiem, czyli miksowaniem całego filmu i zapisywaniem go na docelowych dyskach. O ile w brytyjskich kinach proces dostosowania przebiegał dośd sprawnie, walka z przemysłem Home Entertainment, produkującym płyty DVD trwała znacznie dłużej. W tej chwili jednak wszystkie kinowe premiery, które są potem wydawane na płytach DVD do użytku domowego, posiadają już ścieżkę dźwiękową dla niewidomych. Wszelkie koszty związane z tworzeniem i postprodukcją audiodeskrypcji ponoszą teraz firmy producenckie z Hollywood, które tworzą cały film. Średni koszt stworzenia i udostępnienia audiodeskrypcji to około 5. tysięcy funtów. 126 2. POLSKA. Komentarz sportowy dla niewidomych. Sport to obszar wielkiej integracji osób pełnosprawnych z niepełnosprawnymi. Audiodeskrypcja imprez sportowych jest nową i bardzo popularną dziedziną w Europie i na Świecie. W Polsce możemy właśnie obserwowad proces powstawania dobrych praktyk w tej dziedzinie. EURO 2012. Pretekstem i okazją do tego, aby na mecze piłkarskie został wprowadzony komentarz dla osób niewidomych były Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej EURO 2012. Były to drugie po mistrzostwach przeprowadzonych w Austrii w 2008 roku rozgrywki, na których osoby niewidome mogły usłyszed komentarz audiodeskryptora. Audiodeskrypcja na meczach podczas Euro 2012 to inicjatywa Fundacji CAFE, działającej w Europie na rzecz kibiców niepełnosprawnych. W Polsce CAFE, wspólnie z UEFA i Fundacją TUZ zorganizowała rekrutację i szkolenie z audiodeskrypcji sportowej dla wolontariuszy. Dzięki temu, wolontariusze po specjalnym szkoleniu i treningach w Warszawie, tworzyli na żywo podczas meczów w Polsce i na Ukrainie komentarz dla osób niewidomych. Wolontariusze pracowali parami i nadawali komentarz drogą radiową, który był odbierany przez kibiców za pomocą specjalnych słuchawek, lub radia na wskazanej częstotliwości. To wyjątkowe wykorzystanie audio deskrypcji, ponieważ komentarz tworzony jest na żywo z dokładnym opisem tego co dzieje się na boisku i na trybunach. Kibice nie tylko mogą 127 odczud atmosferę podczas meczu, ale też na bieżąco śledzid rozgrywki. Sprzęt do audiodeskrypcji został zakupiony z pieniędzy UEFA i miał po EURO zostad przekazany Polakom do dalszego szerzenia audio deskrypcji na meczach ligowych. CO DALEJ? Jeszcze przed początkiem turnieju Fundacja KATARYNKA wprowadziła audiodeskrypcję na mecze Śląska Wrocław. Z komentarza korzystają niewidomi kibice z Klubu Kibiców Niepełnosprawnych oraz ze Specjalnego Ośrodka dla Dzieci Niewidomych i Niedowidzących we Wrocławiu. Podobną usługę podczas meczów Katarynka uruchomiła też wspólnie Legią Warszawa. Do korzystania z audiodeskrypcji namawiane są tu osoby, które nie tylko nie widzą, ale też mają inne niepełnosprawności (np. umysłową), albo też piłka nożna nie jest ich pasją i nie zawsze orientują się w przebiegu gry. Koszty audiodeskrypcji sportowej to jednorazowy koszt zakupienia sprzętu do nadawania oraz koszty pracy komentatorów, którzy bez przerwy przez 90 minut opisują to, co dzieje się na boisku. CANAL + Mecze Ekstraklasy w tym Legii Warszawa transmituje również Platforma CANAL +. Od 5 października 2012 włączył on usługę audiodeskrypcji do transmisji meczu. Żeby usłyszed komentarz ze stadionu, wystarczy jedynie wcisnąd przycisk „+” na pilocie dekodera i wybrad odpowiednią opcję językową. CANAL + myśli także o rozszerzeniu swojej oferty na inne mecze ekstraklasy. Audiodeskrypcją na meczach ligowych zainteresowana jest 128 także sama spółka EKSTRAKLASA, która chce udostępnid odbiór meczów niewidomym kibicom innych dużych klubów w całej Polsce. Obecnie trwają rozmowy z klubami na ten temat i sprawdzanie możliwości finansowania tego przedsięwzięcia. Tymczasem Fundacja KATARYNKA chce rozszerzyd audiodeskrypcję sportową także na inne dyscypliny sportowe, m.in. żużel, siatkówkę czy koszykówkę. 3. POLSKA. De Facto, czyli internetowy kiosk z prasą dla niewidomych. E-kiosk z prasą dla osób niewidomych i niedowidzących powstał w 2011 roku. To w Polsce pomysł zupełnie nowy. Dzięki temu osoby z niepełnosprawnością wzrokową maja dostęp do informacji w wymiarze coraz bardziej zbliżonym do osób pełnosprawnych. Bardzo ważnym elementem e-kiosku jest wykorzystanie audiodeskrypcji i opis zdjęd zarówno w gazetach opiniotwórczych jak i w tygodnikach związanych np. z modą i urodą. Dzięki temu podobnie jak dla widzącej części odbiorców, informacja wizualna staje się dla osoby niewidomej integralną częścią przekazu. Z kiosku korzysta już prawie 2 tysiące osób z terenu całej Polski. W serwisie internetowym dostępnych jest około 50 czasopism. Prasa przetwarzana jest na pliki tekstowe, które potem odczytywane są przez oprogramowanie udźwiękawiające. Każdego miesiąca opisywanych jest około 400. Ilustracji. Audiodeskrypcja wykonywana jest przez grupę pracowników i wolontariuszy. Stowarzyszenie w tym celu skupia około 50 wolontariuszy. To przede wszystkim studenci uczelni wyższych 129 zainteresowanych audiodeskrypcją. Ale również osoby które pracują w innych zawodach i jednocześnie pasjonują się audiodeskrypcją. Do opisywania ilustracji czasopism o misji edukacyjnej dla dzieci i młodzieży zaangażowani są uczniowie ze szkół gimnazjalnych, aby opisy wykonywane były językiem i pojęciami jakimi posługują się rówieśnicy niewidomych czytelników czasopism edukacyjnych. Pośród tytułów są tygodniki Newsweek Polska, Polityka. Wprost. Pojawiają się też czasopisma ilustrowane o tematyce lifestylowej i kobiecej np. Claudia czy Viva. Dostępne są także pisma specjalistyczne i hobbystyczne np.: Młody Technik, Magazyn Internet oraz czasopisma edukacyjne tj. Kumple, Victor Junior, Victor Gimnazjalista, Cogito. Pełną ofertę czytelnicy mogą znaleźd na stronach e-kiosku. Korzystanie z niego jest bezpłatne, ale aby się zarejestrowad trzeba podad stopieo niepełnosprawności wzrokowej i dokument , który ją potwierdza. Projekt e-kiosku rozwinęło Mazowieckie Stowarzyszenie Pracy dla Niepełnosprawnych „De Facto” razem z Instytutem Maszyn Matematycznych, który stworzył i dostosował odpowiednie oprogramowanie. Projekt wspiera PFRON. 130 4. POLSKA. Zamiast kin dla każdego, Internetowy Klub Filmowy. Przemysł filmowy w Polsce jest zdecydowanie zapóźniony w porównaniu z Wielką Brytanią, jeśli bierzemy pod uwagę dostępnośd kina dla osób niepełnosprawnych. W tej chwili nie ma żadnego prawa obligującego właścicieli multipleksów czy producentów filmowych do udostępniania wersji filmu dla niewidomych bądź słabosłyszących. Nie ma też żadnej organizacji skupiającej wszystkie zainteresowane strony, które mogłyby dyskutowad na temat dostępności kina dla niewidomych. Na szczęście pojawia się coraz więcej filmów i seansów z audiodeskrypcją, przede wszystkim w dużych miastach tj. Warszawa, Kraków , Wrocław czy Białystok. Większośd tych przedsięwzięd to jednak projekty organizacji pozarządowych finansowane przez PFRON, czy Unię Europejską. Największym tego typu projektem jest warszawski „Poza Ciszą i Ciemnością”, którego kinowa odsłona ma swój początek w 2008 roku. Do tej pory zorganizowano ponad 35 seansów w różnych warszawskich kinach. Mimo niezwykle ważnego i chwalebnego wpływu tego i innych projektów na dostępnośd kin i filmów dla niewidomych, problem jest ciągle ten sam. Filmy nie są dostępne wszędzie i dla każdego. 131 INTERNET. Bardzo dobrym pomysłem jest kolejna inicjatywa Stowarzyszenia „De facto”. W 2011 powstał Internetowy Klub Filmowy Osób Niewidomych „Pociąg”. Filmy oferowane w Internetowym Klubie posiadają audiodeskrypcję i mogą zostad przesłane w każde miejsce Polski. Pojedyncze kopie wysyłane do widzów rozwiązują także problem nielegalnego upowszechniania i praw autorskich, który nadal pozostaje w audiodeskrypcji ważnym punktem w dyskusji. W chwili powstawania IKF ON zgłosiło się 160 uczestników. Po wypełnieniu ankiety, członkowie klubu dyskusyjnego otrzymują filmy z audiodeskrypcja według określonego harmonogramu. Każdy film ma swoją ustaloną datę projekcji, po której na forum widzowie mogą wymieniad się poglądami i dyskutowad na temat dzieła. Na stronach projektu można znaleźd pliki tekstowe z wprowadzeniem do filmu, a także opinie , jakimi uczestnicy seansu z całej Polski dzielili się po projekcji. Projekt finansowany jest z funduszy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. PODSUMOWANIE. Rozwój dobrych praktyk w dziedzinie audiodeskrypcji jest w tej chwili w Polsce bardzo dynamiczny, zarówno w dziedzinie sportu, jak i filmu czy prasy. Porównując jednak sytuację np. do Wielkiej Brytanii, widad jak ważną rolę odgrywają rozmowy i platformy współpracy 132 zainteresowanych osób niepełnosprawnych z przedstawicielami przemysłu i ustawodawcami. Dopiero po stworzeniu praw, które nakładają na nadawców określone obowiązki, audiodeskrypcja będzie dostępna dla wszystkich. W tej chwili w Polsce trwają prace nad zmianą ustawy, która regulowałaby dostępnośd programów telewizyjnych dla osób niewidomych i niesłyszących w Polsce. Analizując wymienione przykłady, zauważamy, że wdrażanie dobrych praktyk na każdym poziomie, bardzo mocno zależy od aktywności obywatelskiej i działalności organizacji pozarządowych, które pozyskują środki na innowacyjne projekty związane z dostępnością. 133 Bibliografia Audetel Consortium (2000). ITC guidance on standards for audio description. Chmiel A, Mazur I. 2011. “Audiodeskrypcja jako intersemiotyczny przekład audiowizualny – percepcja produktu i ocena jakości.” Kasperska, I; Żuchelkowska, A. (red.) Przekład jako produkt i kontekst jego odbioru. Poznao: Wydawnictwo Rys, 13 30. Fels, D., Udo, J.P., Ting, P., Diamond, J. E., Diamond, J. I. (2005). Odd Job Jack Described – A first person narrative approach to described video. Journal of Universal Access in the Information Society 5(1), 73-81. Ofcom (2000). “ITC guidance for standards in audio description.” Kruger, Jan-Louis and Orero, Pilar (2010) “Audio description, audio narration – a new era in AVT”, Perspectives, 18: 3, 141-142. Kruger, Jan-Louis (2010) “Audio narration: re-narrativising film”. Perspectives, 18: 3, 231-249. Matamala, Anna & Pilar Orero (2007) “Accessible opera in Catalan: Opera for all.” Jorge Díaz Cintas, Pilar Orero and Aline Remael (red.) Media for All. Subtitling for the Deaf Audio Description and Sign Language. Amsterdam and New York: Rodopi, 201214. 134 Rai, Sonali, Joan Greening & Leen Petré (2010) “A Comparative Study of Audio Description Guidelines Prevalent in Different Countries” Szarkowska, Agnieszka (2011) „Text-to-speech audio description: towards wider availability of AD”. Journal of Specialised Translation 15, 142-163. Szarkowska, Agnieszka & Anna Jankowska (2012) „Text-tospeech audio description of voiced-over films. A case study of audio described Volver in Polish.” In: Elisa Perego (ed.) Emerging topics in translation: Audio description, EDIZIONI UNIVERSITÀ DI TRIESTE: Trieste, pp. 81-94. Udo, John Patrick & Deborah Fels (2009) “‘Suit the Action to the Word, the Word to the Action’: An Unconventional Approach to Describing Shakespeare’s Hamlet.” Journal of Visual Impairment and Blindness 103 (3), 178-183. Skrypty audiodeskrypcji “Bitwa warszawska”, reż. Jerzy Hoffman, skrypt AD: Irena Michalewicz “Człowiek na linie”, reż. James Marsh, oraz audio wstęp skrypt AD: Bogna Olszewska “Duża ryba”, reż. Tim Burton, skrypt AD: Anna Jankowska i Martyna Mentel “Dzieo świra”, reż. Marek Koterski, skrypt AD: Agnieszka Szarkowska i Anna Jankowska 135 "Dzieo po jutrze", reż. Michał Janów, skrypt AD: Anna Jankowska, Agata Psiuk i Justyna Kubik “La Soufriere: pod wulkanem”, reż. Werner Herzog, skrypt AD: Magdalena Mączyoska i Agnieszka Szarkowska “O północy w Paryżu”, reż. Woody Allen, skrypt AD: Irena Michalewicz “Volver”, reż. Pedro Almodovar, skrypt AD na podstawie tłum. Marzeny Chrobak, Agnieszka Szarkowska “Wszystko gra”, reż. Woody Allen, skrypt AD: Agnieszka Walczak Audiodeskrypcja stworzona w ramach projektu ILS UW „AD w edukacji” odcinek “Krew” z serii “Było sobie życie” skrypt AD: Agnieszka Walczak odcinek “Newton” z serii “Byli sobie wynalazcy”, skrypt AD: Agnieszka Walczak odcinek “Marie Curie” z serii “Byli sobie wynalazcy”, skrypt AD: Joanna Pietrulewicz odcinki “Ucho”, “Oko” z serii “Było sobie życie”, studenci ILS UW odcinek “Darwin” z serii “Byli sobie wynalazcy”, studenci ILS UW odcinek “Ameryka” z serii “Był sobie człowiek”, studenci ILS UW Audiodeskrypcja stworzona w ramach zajęd z przekładu audiowizualnego w ILS UW i Katedrze UNESCO UJ 136 Godziny Borat Dzikie wieprze Moulin Rouge Quo Vadis Stowarzyszenie Umarłych Poetów Pretty Woman Big Fish Skazani na Shawshank Epoka Lodowcowa Harry Potter Skrypty audiodeskrypcji sal Zamku Królewskiego w Warszawie i Muzeum Powstania Warszawskiego: Urszula Butkiewicz i Izabela Künstler, czyta – Stefan Knothe Audiodeskrypcja architektury: Urszula Butkiewicz, Izabela Künstler, Dorota Miłosz Fragmenty audiodeskrypcji do przedstawieo Teatru Narodowego i Powszechnego pochodzą z tekstów Izabeli Künstler i Urszuli Butkiewicz „Magiczne drzewo – Kostka” – audiodeskrypcja Małgorzata Zawadzka i Izabela Künstler (TVP) 137 Spis treści Wstęp. ....................................................................................................... 2 I. GŁÓWNE SCHORZENIA I USZKODZENIA NARZĄDU WZROKU ORAZ ICH WPŁYW NA PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIE ZDOLNOŚCI WIDZENIA .. 7 1. Rola wzroku ................................................................................... 7 2. W jaki sposób widzimy ................................................................ 10 3. Wrodzone zaburzenia rozwojowe ............................................... 13 3.1 Zadma ....................................................................................... 13 3.2 Jaskra ........................................................................................ 15 4. Zaburzenia dziedziczne .................................................................... 15 4.1 Achromatopsja ......................................................................... 15 4.2 Bielactwo (albinizm) ................................................................. 16 4.3 Beztęczówkowośd (aniridia) ..................................................... 16 4.4 Postępujący zanik naczyniówki (choroidermia)........................ 17 4.5 Defekty rogówki ........................................................................ 17 4.6 Zanik nerwu wzrokowego ......................................................... 17 4.7 Wysoka krótkowzrocznośd ........................................................ 18 4.8 Zwyrodnienie siatkówki ............................................................. 18 4.9 Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki ...................................... 19 4.10 Siatkówczak (retinoplastoma) ................................................. 20 5. Schorzenia, infekcje i uszkodzenia. ............................................. 20 5.1 Zapalenie naczyniówki (Choroiditis) .......................................... 20 5.2 Odwarstwienie siatkówki .......................................................... 21 5.3 Zapalenie nerwu wzrokowego. ................................................. 21 5.4 Oczopląs .................................................................................... 22 5.5 Ubytki w obwodowym polu widzenia ....................................... 22 138 5.6 Rozrost włóknisty pozasoczewkowy ................................... 23 5.7 Retinopatia cukrzycowa ........................................................... 23 II. ZMYSŁY KOMPENSUJĄCE BRAK WZROKU. ...................................... 24 1. Dotyk ............................................................................................... 25 2. Słuch. ............................................................................................... 26 3. Węch i smak .................................................................................... 26 3.1 Klasyfikacja zapachów. .............................................................. 27 4. Zmysł czucia ..................................................................................... 27 5. Zmysł koordynacji mięśniowej. ....................................................... 28 III. SPECYFIKACJA PROCESÓW POZNAWCZYCH U OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ WZROKOWO ........................................................ 30 1. Procesy poznawcze ogólnie ......................................................... 30 2. Rozwój procesów poznawczych .................................................. 35 3. Podstawowe pojęcia....................................................................... 39 Doznanie: ......................................................................................... 39 Percepcja: ........................................................................................ 39 Upośledzenia percepcji: ................................................................... 39 Wyobrażenia: .................................................................................. 40 Fantazja: .......................................................................................... 40 Myślenie i mowa:............................................................................. 40 Pamięd: ............................................................................................ 40 Zaburzenia pamięci: ........................................................................ 40 Motywacja:...................................................................................... 40 Potrzeby: .......................................................................................... 40 Zainteresowania: ............................................................................. 41 Nawyk: ............................................................................................. 41 139 Perspektywa i cele: .......................................................................... 41 Wartości: ......................................................................................... 41 Postawy: .......................................................................................... 41 Uczucia i emocjonalne relacje: ........................................................ 41 IV. ZASADY POSTĘPOWANIA Z OSOBĄ NIEPEŁNOSPRAWNĄ WZROKOWO . .......................................................................................... 48 1. Asystowanie przy okazji audiodeskrypcji ............................................ 48 1.1 Samodzielne poruszanie się ONW jako podstawa mobilności . 48 1.2 Nauka orientacji w przestrzeni ................................................. 49 1.3 Orientacja w mikrośrodowisku................................................. 49 1.4 Orientacja w makrośrodowisku ................................................ 50 V. KOMUNIKACJA I RETORYKA W PROCESIE AUDIODESKRYPCJI ........ 57 1. Zasady komunikacji ......................................................................... 58 Głośnośd .................................................................................. 58 Zrozumiałośd............................................................................ 59 Ukierunkowanie się na słuchacza ............................................ 59 Interakcja ................................................................................. 59 Dostosowanie .......................................................................... 59 Retoryka .................................................................................. 60 VI. AUDIODESKRYPCJA W KINIE, TEATRZE I MUZEUM. WPROWADZENIE DO DZIAŁAO PRAKTYCZNYCH ..................................... 64 1. Audiodeskrypcja do filmów fabularnych ..................................... 65 2. Proces tworzenia AD ................................................................... 79 3. Audionapisy w filmach wielojęzycznych i zagranicznych ............ 85 4. Audiodeskrypcja do filmów zagranicznych ................................. 85 5. Audiodeskrypcja eksperymentalna ............................................. 90 140 6. Audiodeskrypcja w teatrze i operze ............................................ 93 7. Audiodeskrypcja w muzeach i galeriach...................................... 99 7.1 Treśd, czyli o czym nie wolno zapomnied, a co warto wykorzystad: .................................................................................. 102 Nawigacja ...................................................................................... 102 Wymiary, proporcje ....................................................................... 102 Opis poszczególnych obiektów ...................................................... 103 Dzieci jako odbiorcy ....................................................................... 104 Porównania do znanych przedmiotów .......................................... 104 Anegdota ....................................................................................... 105 8. Lektor............................................................................................. 105 9. Podsumowanie .......................................................................... 106 VII. AUDIODESKRYPCJA W PRAKTYCE, DWICZENIA WARSZTATOWE ... 107 1. Zamykamy oczy, otwieramy wyobraźnię ...................................... 107 a) wersja do częstego i łatwego stosowania ................................. 107 b) wersja wymagająca telewizora/komputera ............................. 107 2. Otwieramy oczy i wyobraźnię, chwytamy pióro/klawiaturę ......... 108 a) statyczny przedmiot opisu ......................................................... 108 b) opis filmu/materiału audiowizualnego ..................................... 114 c) opis trasy................................................................................... 115 3. OTWIERAMY WYOBRAŹNIĘ I… SŁOWNIKI ..................................... 115 a) szukamy synonimów ................................................................. 116 b) szukamy porównao i sugestywnych określeo............................ 118 VIII. DOBRE PRAKTYKI W AUDIODESKRYPCJI. ................................... 123 1. Wielka Brytania. Kina, Telewizja i DVD...................................... 124 2. POLSKA. Komentarz sportowy dla niewidomych. ..................... 127 141 3. POLSKA. De Facto, czyli internetowy kiosk z prasą dla niewidomych. .................................................................................... 129 4. POLSKA. Zamiast kin dla każdego, Internetowy Klub Filmowy. 131 Bibliografia......................................................................................... 134 142