Pobierz plik PDF - Uniwersytet Gdański

Pobierz plik PDF - Uniwersytet Gdański

Natalia Wyszogrodzka-Liberadzka
Uniwersytet Gdański
Ponadczasowe poszukiwanie sensu egzystencji.
Ilirsko proročište Antuna Šoljana
Akcja opublikowanego w 1975 roku w tomie Obiteljska večera i druge priče
opowiadania Ilirsko proročište Antuna Šoljana, jednego z najważniejszych przedstawicieli chorwackiego pokolenia krugovców1, dzieje się w okresie panowania
Imperium Rzymskiego, na terenie ówczesnej Ilirii, miejsca zamieszkania indoevropskih plemena koja su u I. milenijumu pre n.e. naseljavala jugozapadne delove
Balkanskog poluostrva, odnosno istočne obale Jadranskog mora, od Istre do Valonskog zaliva2. Dokładny czas akcji nie jest znany, jednak ze wzmianek na temat ilirskiej królowej Teuty i działań wojennych legionów można wnioskować, że Rufus przybywa
do Ilirii na przełomie III i II wieku p.n.e., kiedy to Rzymianie podbili część osiedli
iliryjskich w dolinie rzeki Neretwy, jednak jeszcze przed całkowitym włączeniem
prowincji do cesarstwa w 165 roku p.n.e. Na temat wierzeń i obrzędów ilirskich,
jak i samych miejsc kultu na ich terenach wiadomo niewiele, co pozwoliło autorowi na swobodną kreację świata przedstawionego.
O mestima žrtvovanja i svetilištima malo se zna. (…) Mestima namenjenim za
obavljanje kulta smatraju se tumuli koji se često nalaze pokraj gradinskih naselja,
a koji umesto grobova sadrže slojeve paljevine, sa velikom količinom keramičkih
fragmenata. O vrstama i načinu prinošenja žrtvi malo se zna, a otvoreno je i pitanje da
li su kod Ilira određena lica obavljala svešteničke funkcije3.
1
Chorw. krugovaška generacija, termin określający pisarzy tworzących i skupionych wokół
zagrzebskiego czasopisma „Krugovi”, wychodzącego w latach 1952-1958 (przyp. NWL).
2
A. Cermanović-Kuzmanović, D. Srejović, Leksikon religija i mitova drevne Evrope, Beograd
1992, [online] dostęp 10 maja 2013, dostępny w Internecie: http://www.rastko.rs/antropologija/iliri.
html.
3
Ibidem.
Ponadczasowe poszukiwanie sensu egzystencji. Ilirsko proročište Antuna Šoljana
143
Ilirsko proročište to tekst – jak na twórczość prozatorską Šoljana – niespotykany, i z racji tego należna jest mu uwaga. To jedyne opowiadanie w całym dorobku
pisarza, którego akcja przeniesiona została w przeszłość; w pozostałych przypadkach zarówno podejmowane przez niego tematy, jak i sama ich realizacja były na
wskroś nowoczesne. Zauważają to między innymi Strahimir Primorac4, Dubravko Jelčić5 czy Vjeran Zuppa, który ubolewa wręcz, że przymiotnik „współczesny”
w odniesieniu do Šoljana jest nagminnie nadużywany:
Šoljan je suvremen pisac. Tu očiglednost književna kritika najčešće je tumačila
sintaktičkim i leksičkim svojstvima njegovog stila, aktualnošću njegovih literarnih
tema. Protom je pronašla da njegova proza počiva uglavnom na stilskim i sadržajnim
iskustvima novije i nove američke književnosti. Ovakav se način gledanja na Šoljanovo
književno djelo bio toliko uvriježio, da mi se povremeno znalo učiniti kako je nekim
našim kritičarima na samom vrhu jezika bila i tvrdnja kako se Antun Šoljan zaista
dobro uklopio u tokove suvremene američke književnosti6.
Należy mieć na uwadze, że w owym czasie i ustroju politycznym chorwacki
(jugosłowiański) bohater literacki miał – a przynajmniej powinien – być „przyzwoity” (schludny zarówno wizualnie, jak i moralnie), nie zadawać niewygodnych pytań, które wprowadzają „ferment”, lecz podążać za wytycznymi Partii,
z zapałem budując nowy ustrój, oparty na braterstwie i jedności. Tymczasem
(anty-)bohaterowie, których zaproponowali krugovcy, często zmagają się z moralnym niepokojem, paniką, czy przeciwnie – znużeniem i apatią. To indywidua
poszukujące jakiegokolwiek sensu istnienia, próbujące odkryć logikę poczynań
człowieka, tak w ogóle, jak i często po prostu własnych. Oczywistym wydaje się,
że podejmowaniu takich właśnie tematów sprzyjały nie tylko wspomnienia przeżycia generacyjnego, jakim dla krugovców był czas wojny, ale też zachodnia moda
literacka, na której się wzorowali. Jak zauważa Miroslav Šicel:
Dok starija generacija više ili manje nastoji nastaviti neke procese započete negdje prije
samoga početka rata, dižući ih na višu razinu umjetničkoga govorenja i ne prekidajući
4
„Jedan od najčešćih atributa koji se pripisivao Šoljanovoj prozi bio je da je ona moderna:
takvom je čini, u prvom redu prekid s „tradicijom i prošlošću” (D. Cvitan). Šoljan da piše modernim
jezikom, o modernom čovjeku, o bitnim problemima i ključnim situacijama modernog života.”
S. Primorac, Obiteljska večera, [w:] Književna kritika o Antunu Šoljanu, red. B. Donat, Zagreb 1998,
s. 139.
5
„Junaci su u njima redovito pripadnici njegova »izgubljenoga naraštaja«, koji je odrastao
u doba »hladnoga rata«, i to još iza »željezne zavjese«, naraštaja koji se kod nas, zbog njegove
ideološke suzdržljivosti, nazivao još i osumnjičenjim naraštajem.”, D. Jelčić, Povijest hrvatske
književnosti: tisućljeće od Baščanske ploče do postmoderne, Zagreb 2004, s. 310.
6
V. Zuppa, UVOD U ŠOLJANA ili: prozaik pred problemom delingvacije, [w:] Književna kritika
o Antunu Šoljanu, red. B. Donat, Zagreb: Dora, 1998, s. 215.
144
Natalia Wyszogrodzka-Liberadzka
– bez obzira na nove teme – pupčanu vezu s tradicjom nacionalne literature – mlađa,
nova generacija, posebno neki njeni predstavnici, više se orijentiraju na na pojave
u svjetskoj književnosti tražeći u njoj modele vlastitom stvaralaštvu, zanemarujući uz
to i vlastitu društveno-nacionalnu komponentu i specifičnu psihologiju suvremenoga
hrvatskog čovjeka formiranog u zadanim okvirima vremena i prostora, a sve to na
račun minucioznog istraživanja sudbine čovjeka kao isključivo egzistencijalnog
bića, vrlo često izvan konkretnoga društvenog i nacionalnog konteksta7.
Podmiotem działania i wartościowania w literaturze zaproponowanej przez
krugowców, biorących za wzór najlepszych przedstawicieli współczesnej im literatury Zachodu (Lorca, Hemingway, Faulkner, Camus i in.8) jest subiektywne
indywiduum. Antun Šoljan wyróżnia się na tle swego pokolenia tym, że stworzeni przez niego bohaterowie zmagają się nie tylko z ciężarem własnej egzystencji
i niemożnością odnalezienia się w powojennej jugosłowiańskiej rzeczywistości.
W jego opowiadaniach jednostka dźwiga dodatkowo brzemię odpowiedzialności
za los całego świata, jest sumieniem swoich czasów. Dubravko Jelčić wskazuje, że
puna simbolike i aluzivnosti, često alegorična, s rečenicom vjernom čistoći jasnog
iskaza, Šoljanova proza svjedoči o njegovu sve odlučnijem priklanjanju spoznaji
o piscu kao savjesti ugrožena čovjeka9.
Należy zauważyć, że typowy bohater utworów Šoljana, mimo pozornej wielości perspektyw, wariantów działania, jest świadomy, iż w rzeczywistości ma tylko
jedną możliwość zachowania się czy podjęcia decyzji. Podąża czy też usilnie stara
się podążać wybraną przez siebie ścieżką; pozostali (czytelnicy, ale i inni bohaterowie) mogą tylko domyślać się przyczyn jego postępowania. Tak też rzecz ma się
z Rufusem, obywatelem Rzymu, który w poszukiwaniu odpowiedzi na niewypowiedziane pytania zawędrował aż do dalekiej Ilirii. Główny bohater opowiadania
Ilirsko proročište jest byłym oficerem rzymskich legionów. Dokładniej rzecz ujmując, dezerterem. Człowiekiem pełnym wątpliwości, przegranym i zmęczonym
ciężarem, który przyszło mu dźwigać: Zar sam pozvan da sam preuzmem težinu
7
M. Šicel, Hrvatska književnost 19. i 20. stoljeća, Zagreb 1997, s. 205.
„Otvaranje mladih prema Europi, kao i prema Americi, bilo je u tom trenutku potpuno.
S jedne strane Garcia Lorca, Neruda (nadrealizam), zatim Sartre, Camus (egzistencijalizam),
Anouilh, pa Moravia ili Quasimodo – a s druge Angloamerikanci: Joyce, T.S. Eliot, Ezra Pound,
Faulkner, Hemingway, Steinbeck, Mailer i drugi – pisci su koji se najviše čitaju i vrlo često susreću
u prijevodima na stranicama naših književnih časopisa, dok je njihov utjecaj na nov naraštaj očit.
Dodamo li tome i prijevode poezije Baudelairea, Valeryja, Colleridgea, E. A. Poea, Jesenjina – vidjet
ćemo da je to bilo vrijeme kad su mladi pisci kao spužva upijali sve što im se nudilo.”, ibidem. s. 205.
9
D. Jelčić, Povijest hrvatske književnosti…, s. 310.
8
Ponadczasowe poszukiwanie sensu egzystencji. Ilirsko proročište Antuna Šoljana
145
odgovornosti za ono što je učinio moj narod? Zar moram trpjeti osvetu za ono od
čega i sam bježim?10
Wie on, że w swej drodze, w poszukiwaniu odpowiedzi na najważniejsze pytania, skazany jest na błądzenie po omacku i samotność; jak przytomnie zauważa, Svatko ti može pokazati komadić puta, ali cijeli put možeš prijeći jedino sam11.
Uczucie osamotnienia jest zresztą dominujące, gdy mowa o typowych bohaterach
utworów egzystencjalistycznych, podobnie zresztą jak męczący Rufusa niepokój;
u podstawy takiej kreacji bohatera leży wyznawany przez egzystencjalistów paradoks, według którego człowiek musi zaakceptować własne zwątpienie i rozpacz,
aby móc się samookreślić. Filozofia ta wyrosła z buntu przeciw stanom bezwładu
i zastoju, lecz bunt ten nie jest ożywczy; prowadzi przez rozpacz i lęk u Kierkegaarda, do odrazy i mdłości wobec zastanego świata u Sartre’a. Ze wszystkimi
tymi stanami zetknąć się można również w utworach chorwackiego prozaika,
na co uwagę zwrócili liczni badacze, w tym Branimir Donat: Bijeg, izdaja, poraz,
osjećanje svijeta kao tuđine, nemogućnost integracije u društvo, odvojenost, odnosno neintegriranost u društvenu prosječnost, potreba da se ostane autsajder, pa čak
i marginalac, opsesivne su teme (...) Šoljana12.
W rozważaniach nad sensem życia podkreśla się istnienie naturalnej potrzeby
poszukiwania przez człowieka tegoż. Kazimierz Obuchowski wiąże zagadnienie
to z psychologiczną kategorią potrzeb ludzkich, zaliczając sens życia do ogólnych
potrzeb człowieka, które umiejscawia w obszarze potrzeb emocjonalnych, wchodzących obok potrzeb poznawczych i kontaktu emocjonalnego w skład tzw. grupy
potrzeb samozachowania13. Jak zauważa:
Potrzeba sensu życia jest więc potrzebą cechującą dorosłego człowieka – bez jej zaspokojenia nie może on funkcjonować normalnie (…), zaspokojenie to zaś polega na
uzasadnieniu sobie w jakiś sposób sensu swojego bytu, wytyczającym jasny, praktyczny i możliwy do zaaprobowania przez siebie kierunek działania14.
Potrzeba znalezienia sensu istnienia skierowała Rufusa na drogę, która ostatecznie zawiodła go do obcej świątyni. Rzymianin nie potrafił przy tym nawet wyartykułować targających nim wątpliwości, które sprawiły, że opuścił służbę wojskową i udał się do barbarzyńskiego w jego mniemaniu kraju. Wiedział jedynie, że
każdy człowiek potrzebuje w życiu celu – dla niego stała się nim ilirska wyrocznia.
10
11
12
A. Šoljan , Ilirsko proročište, [w:] idem, Obiteljska večera i druge priče, Zagreb 1975, s. 194.
Ibidem, s. 193.
B. Donat, Odgovornost odgovora Antuna Šoljana, [w:] idem, Različito i isto, Zagreb 1993,
s. 175.
13
14
Zob. K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983, s. 90–95.
Ibidem, s. 203.
146
Natalia Wyszogrodzka-Liberadzka
Ne znam što sam očekivao, jer ne znam što tražim. Možda sam naprosto bez posebnog
razloga izabrao točku prema kojoj ću se kretati. Možda je moj izbor sasvim slučajno
pao na Vidasusov hram. Možda su nedokučivi bogovi htjeli da mi ga Quintus Gabinius
spomene u beznačajnom razgovoru, i da njegove riječi shvatim kao omen. Možda sam
u tom času bio sit svega drugoga, a možda sam zaista izabrao – ne znam. Čovjek mora
imati cilj. Makar privremeni. Makar prividni. Ali mora ga imati, nažalost15.
Teorie egzystencjalistyczne, ateistyczne i chrześcijańskie, unaoczniają dystans,
jaki istnieje między popędami człowieka a jego „kondycją”; tragizm wynika ze
sprzeczności pomiędzy absurdalnością świata, w którym człowiek musi działać,
a jego pragnieniem ładu i sprawiedliwości. Egzystencjalizm chrześcijański, choć
nie wolny od rozpaczy i zwątpienia, nie jest jednak w swej wymowie tak pesymistyczny, jak świecki – wiara w Boga daje nadzieję, że absurd istnienia służy jakiemuś celowi i jest częścią większego planu. W religii człowiek podświadomie szuka
gotowych rozwiązań, które pozwoliłyby mu uniknąć niepokoju samodzielnych
poszukiwań, jak i związanych z tym ewentualnych rozczarowań i bólu. Wiara to
odwieczna chęć pozbycia się egzystencjalnego, przytłaczającego poczucia wolności, by zyskać w zamian opiekę.
Rufus z opowiadania Ilirsko proročište nie uważa się za człowieka szczególnie
religijnego, jednak odpowiedzi na nurtujące go pytania szuka w świątyni ilirskiego boga Vidasusa, który wydaje mu się potężniejszy i bardziej opiekuńczy od bogów rzymskich: Možda su to bogovi koji zaista štite svoje stado, pomislio je Rufus,
koji ne napuštaju svoj narod u teškome času. Možda su to bogovi koje treba tražiti16.
Z drugiej strony, nie można powiedzieć, by bohater w tajemniczym, obcym mu
bóstwie pokładał szczególną nadzieję – jest zbyt zrezygnowany, doświadczony,
zdaje sobie sprawę z błędnego koła ludzkiego losu. Oni koji tražu hodaju svijetom
bez Bogova17, mówi Rufusowi stary Grek, który ma zaprowadzić Rzymianina do
świątyni barbarzyńskiego bóstwa. W konsekwencji, brak wiary obnaża pierwotny
lęk, jaki nosi w sobie człowiek. Lęk ten potrafi człowieka zniewolić i odebrać mu
poczucie sensu istnienia. Wybitny dwudziestowieczny filozof i teolog protestancki Paul Tillich wyartykułował tę samą myśl nieco inaczej: zagrożeniem życia duchowego nie jest wątpienie, jako element, lecz wątpienie totalne18.
Wyrocznia, przed której oblicze Rzymianin zostaje w końcu doprowadzony,
nie daje mu jednak nadziei na zmianę losu. Jak zauważa Tillich, nie da się usunąć podstawowego lęku: lęku skończonego bytu przed groźbą niebytu. Należy on
15
16
17
18
A. Šoljan , Ilirsko…, s. 196.
Ibidem, s. 193.
Ibidem, s. 197.
Tillich Męstwo bycia, tłum. H. Bednarek, Poznań 1994, s. 54.
Ponadczasowe poszukiwanie sensu egzystencji. Ilirsko proročište Antuna Šoljana
147
do samej egzystencji19. Lęk nie zostaje ukojony, przekształca się jedynie w bolesną
świadomość tragiczności ludzkiego losu:
– Uvijek... neprestano svugdje vječno svima svi... uvijek... pripadaš... nisi sam, nikada...
što je najgore, najužasnije, najmučnije... pripadaš... što je najgora samoća... sam si živio,
uvijek... nikada nisi sam... i sam ćeš dalje izroditi sebe... u nizu... preci i potomci u tebi,
samome... nema bijega... kamogod pošao... sa sobom... iako se boriš... sve strašnije
ćeš se sebi osvećivati... kazna sebi... i sve teže pripadaš, sve više... plemenu, plemenu,
plemenu... 20.
Jednak wśród ludzkiego plemienia zawsze istniały, istnieją i zawsze będą istnieć
jednostki, które tkwią we własnym, dodatkowym zaklętym kręgu. To ci, którzy
szukają prawdy. To ci, którzy znajdą niezrozumienie, szykany, samotność i pustkę. Bohater utworu Ilirsko proročište usłyszał straszliwą przepowiednię, dotyczącą
losu wszystkich, którzy tak jak on gotowi są na wiele, by odkryć sens istnienia. To
zapowiedź doli wszystkich niepokornych, heretyków, naukowców, racjonalistów,
ateistów, działaczy, rewolucjonistów, którzy zginą w wyniku prześladowań, którzy
doświadczą szykanowania i tortur, więzienia i obozów pracy, gdyż nie będzie im
wystarczać oficjalnie obowiązująca, świecka bądź religijna, polityczna lub obyczajowa myśl większości.
– Ubijat će vas, paliti, kleti, raspinjati na križ, četveriti, vješati, kopati vam oči, sjeći
udove, daviti, topiti, (...) nitko vas neće voljeti... nikada nećete pobijediti... pripadaš
njima... ali... sam... jesi u porazu... u poniženju... u nesreći jesi... samo po tome živiš... po
sebi živiš... jer nikada nećeš doživjeti drugo... osim sebe... bori se jer nećeš pobijediti...
dobro je, nema pobijede... ponovo ćeš se roditi... opet se roditi... sam... u svojoj djeci
sam... s istom sudbinom... nema kraja... opet ćeš tražiti... propast ćeš ako nadeš... nestat
ćeš ako pobijediš...21.
Słowa wyroczni to przejmujący, tragiczny opis ludzkiego losu. Człowiek ma
dwie drogi: albo zaakceptuje świat, nie będzie zadawał pytań i zadowoli się tak
zwaną otaczającą go rzeczywistością – lecz wówczas „przepadnie”, „zniknie”, jak
mówi wyrocznia – albo też podąży drogą poszukiwania odpowiedzi na dręczące
go pytania i spróbuje znaleźć rozwiązanie dla niepokojów targających jego duszą,
skazując się przy tym na niezrozumienie, szykany, tortury.
– I vidim... vidim vas u neprekinutom nizu... nema kraja... lutate... umornibolesnibezn
adepropalijedanzadrugim... u neprekinutom nizu... i vidim... kratkimačomčukrižnož...
prazna za vas... i dolazite sve bliže... dragovoljno... dok vjetar raznosi svijet... vi se
19
20
21
Ibidem, s. 46.
A. Šoljan, Ilirsko…, s. 204.
Ibidem.
148
Natalia Wyszogrodzka-Liberadzka
smješkate... ah kako bolno se smješkate... nemoćni... patnja je užasna... ali u njoj jeste...
sami... jedino u njoj... i dalje... opet opet opet...22.
Opowiadanie to jest kwintesencją filozofii egzystencjalnej w ujęciu Antuna
Šoljana. Tacy ludzie, jak wykreowany przez niego bohater Rufus, zawsze będą
istnieć, szukać – i cierpieć, zmagając się z lękiem tkwiącym w duszy na równi
z niezrozumieniem reszty społeczeństwa. Trzeba przyznać, że Antun Šoljan po
mistrzowsku potrafił wyrazić ten tragizm nawet na poziomie języka, na co zwrócił
uwagę już Vjeran Zuppa:
Njegov je jezik na muci. I on ga neprestano preoblikuje. Kada lica iz njegovih
pripovijedaka i romana zašute, Šoljan mijenja jezik. (...) A kada to mjesto opet podigne
svoja pitanja, kada ukloni pjesnika, tko će se pojaviti, ako ne ne oni koji su na tome
mjestu zašunjeli? ako ne ono što je tu šutjelo? (...) Antun Šoljan je moralan pisac zato
što uporno hoće biti tu gdje je jezik na muci, a život u dubokoj krizi. On spada onim,
zapravo europskim piscima i intelektualcima, koji uporno istražuju u jednom krugu
pitanja, jer samo vrtnju znaju i samo iz nje nešto slute23.
Rufus ma szansę otrzymać odpowiedź na swoje pytanie – jak stwierdza ilirski żerca, prve riječi koje budeš čuo (po wyjściu ze świątyni – przyp. N. WL), bit
će riječi boga. Poslušaj ih24. Problem polega na tym, że nawet on, Rzymianin tak
świadomy egzystencjalnych niepokojów i do tego stopnia odczuwający ból istnienia, że odważył się na dezercję i hańbę, nie był w stanie tego pytania sformułować.
Wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy mogą być słowa Yi-Fu Tuana, który w swych
rozważaniach na temat przestrzeni zauważył:
Intymne doświadczenia tkwią w nas tak głęboko, że nie tylko brakuje nam słów, żeby
je wyrazić, ale często nie jesteśmy ich nawet świadomi. Kiedy z jakichś powodów wypływają one na powierzchnię naszej świadomości, występują wówczas z ogromną
mocą, której nie mogą dorównać żadne zamierzone działania czy przemyślane doświadczenia25.
Człowiek do tajemnicy może próbować się zbliżyć – musi jednak być wówczas świadomy faktu, iż poszukiwanie nie przyniesie mu spokoju, a jedynie ból,
mękę, poniżenie i poczucie osamotnienia. A tajemnicy i tak nie zgłębi, gdyż nie
jest to możliwe. Wiara w Boga, jakiegokolwiek Boga, najbardziej nawet mocnego i opiekuńczego, nie zmienia faktu, że każdy sam ponosi odpowiedzialność za
22
23
24
25
Ibidem, s. 205.
V. Zuppa, UVOD U ŠOLJANA ili: prozaik…, s. 221.
A. Šoljan , Ilirsko…, s. 206.
Y. Tuan, Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska, Warszawa 1987, s. 173.
Ponadczasowe poszukiwanie sensu egzystencji. Ilirsko proročište Antuna Šoljana
149
swoje istnienie – zdaje się mówić Šoljan ustami swego bohatera. Jednak, mimo
wszystko, pozwala mu na nadzieję.
Što da mu kažem? pomisli odjednom, očajno, izgubljeno, s osjećajem konačne propasti, što da ga ispitam? Što se može reći?? Bože, ti čuješ moje misli, i znaš da nema
riječi, istinitih, pravih riječi, znaš, da se ne može govoriti. Kako bi se sa svim tim moglo
živjeti, kad bi se moglo imenovati? Bože, je li dovoljno pokušati, je li dovoljno za moj
spas što sam došao? Tražio sam te, bože, ne zahtjevaj više. I evo moje molitve: Bože,
odgovori mi na pitanje koje ne mogu postaviti26.
Ilirsko proročište to jedyny przypadek, kiedy Šoljan przeniósł czas akcji opowiadania w przeszłość, zawierając w nim sedno wyznawanej przez siebie filozofii
w taki sposób, że stało się ono ponadczasową alegorią. W recenzji tomu Obiteljska večera i druge priče Strahimir Primorac zauważa: vremenska distanca pruža
mogućnost da se bolje uoče i realnije situiraju naplavine oko toga27. Jeżeli możemy
zrozumieć wątpliwości targające głównym bohaterem, mimo że postać ta „żyje”
w świecie wykreowanym przez autora na dawno już miniony, jest to dowód tego,
że problem poszukiwania sensu istnienia jest ponadczasowy:
Jedno te isto oduvijek se vrti, tek u raznim epohama i na raznim mjestima njegova
pojava ima različite uzroke. Somnabulno iskustvo Antuna Šoljana jedno je iskustvo
kruga, a ne iskustvo mašte. „Bilo koji cilj da si izabrao, izabrao si središte nove vrtnje”.
To kaže Rufus u pripovijeci „Ilirsko proročište”. Mašta bi bila skok izvan te vrtnje, koja
sve sastavlja u jedno28.
Wydaje się, że takie właśnie podejście przyświecało pisarzowi, gdy zdecydował
się odstąpić od powszedniej dla siebie praktyki umieszczania postaci we współczesnej mu czasoprzestrzeni.
W pierwszej połowie dwudziestego wieku uczucie beznadziejności i bezsensowności istnienia nie znikło, wręcz przeciwnie – kolejne wielkie wojny tylko je
wzmogły. Nie wydaje się również, by sytuacja ta zmieniła się diametralnie w wieku dwudziestym pierwszym – ludzkość toczy się nadal w zaklętym kręgu, powielając wciąż te same błędy, borykając się przez cały czas z takimi samymi problemami. Antun Šoljan współczesną opowieść o lękach powojennego świata podał
w ilirsko-rzymskim „opakowaniu”, które wcale nie przeszkadza w zrozumieniu
jego przesłania nawet po prawie pięćdziesięciu latach.
26
27
28
A. Šoljan , Ilirsko…, s. 207.
S. Primorac, Obiteljska…, s. 139.
V. Zuppa, UVOD U ŠOLJANA ili: prozaik…, s. 225.
150
Natalia Wyszogrodzka-Liberadzka
Literatura
Cermanović-Kuzmanović A., Srejović D., Leksikon religija i mitova drevne Evrope, Beograd: Savremena administracija, 1992, http://www.rastko.rs/antropologija/iliri.html.
Donat B., Različito i isto, Zagreb: Hrvatska Sveučilišna Naklada, 1993.
Jelčić D., Povijest hrvatske književnosti: tisućljeće od Baščanske ploče do postmoderne, Zagreb: Naklada Pavičić, 2004.
Obuchowski K., Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa: PWN, 1983.
Primorac S., Obiteljska večera, [w:] Književna kritika o Antunu Šoljanu, red. B. Donat,
Zagreb: Dora, 1998.
Šicel M., Hrvatska književnost 19. i 20. stoljeća, Zagreb: Školska knjiga, 1997.
Šoljan A., Ilirsko proročište, [w:] idem, Obiteljska večera i druge priče, Zagreb: Naprijed,
1975.
Tillich P., Męstwo bycia, tłum. H. Bednarek, Poznań: REBIS, 1994.
Tuan Yi-Fu., Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska, Warszawa: PIW, 1987.
Zuppa V., UVOD U ŠOLJANA ili: prozaik pred problemom delingvacije, [w:] Književna
kritika o Antunu Šoljanu, red. B. Donat, Zagreb: Dora, 1998, s. 215-229.
Summary
In timeless search of the existence’ sense. Antun Šoljan’s Ilirsko proročište.
The article analyses Antun Šoljan’s short story Ilirsko proročište from the book Obiteljska večera i druge priče (1975). The story is unique among Šoljan’s works because of the
transfer of action into Ilyrian space and the times of Roman reign over the Balkans. Taking
advantage from such parabola the author gave a timeless perspective to important questions of human existence. Šoljan’s hero, Rufus, is concious of the painful circle human life
is spinning in, is a very modern hero despite of the old space-time, which makes him both
unique and the most complete manifestation of Šoljan’s existential philosophy.
Keywords
Antun Šoljan, croatian short story, krugovi generation, existentialism