Marzec 2014

Transkrypt

Marzec 2014

CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT)
NR 3 (474) MARZEC 2014
MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY
ROK ZAŁOŻENIA 1963
ROK KRZYSZTOFA
CELESTYNA MRONGOWIUSZA
www.miesiecznikpomerania.pl
Verba Sacra w Wejrowie s. 3
Sédmë nowëch Skrów s. 6
Dobry rok DCT Gdańsk s. 8
OKLADKA_MARZEC_2014.indd 1
2014-03-03 07:31:43
PRENUMERATA
Z DOSTAWĄ DO DOMU
SZCZEGÓŁY s. 2
2014-03-03 07:31:46
Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji
oraz Samorządu Województwa Pomorskiego.
Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska
28 Wycieczka do Wdzydz
Teresa Tyszkiewicz
W NUMERZE:
3 Wejrowsczé słëchanié Bòżégò Słowa
Róman Drzéżdżón
30 Non omnis mortuus est… (część 16)
Jacek Borkowicz
6 Sédmë Skrów, Roczitkòwé Jagòdë i Paweł Ruszkòwsczi
Red.
8 Więcej statków, więcej kontenerów
Sławomir Lewandowski
31 32 10 Cemnosc widzã, to je ò bezbiałgłowsczich Kaszëbach
Tatiana Slowi
11 Lëstë Lecha Bądkòwsczégò
Słôwk Fòrmella
Dzisiaj bandzie maltich zez parzónkó!
Zyta Wejer
Czuję się tu jak u siebie
Z Anną Matusewicz rozmawia Marek Adamkowicz
34 Nowa twarz Ogarnej
Marta Szagżdowicz
I–VIII NAJÔ ÙCZBA
35 Z drugiej ręki
36 Ùczba 31. Kaszëbskô Jerozolëma
Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch
13 O Polakach, gdy Sarmatami się zwali
Stanisław Salmonowicz
38 Derdowsczi w Pariżu
Roman Robaczewski, tłóm. Hana Makùrôt
15 Stanica pòwstańców ë wòjarzów
rd
40 Tucholscy „strzelcy”
Aleksandra Majkowska
15 Działo się w marcu
42 Kultura przy piecu chlebowym
Kazimierz Ostrowski
16 „Ludzi dobrej woli jest więcej”
Maria Pająkowska-Kensik
42 Kùltura przë chlebòwim piecu
Tłóm. Bògùsława Gòłąbk
18 Wielkie dzieła ks. Szczepana Kellera
i ks. Józefa Mazurowskiego
Józef Borzyszkowski
44 Kazimierz (Kazik, Kajtek, Kaj) Przybyszewski…
Józef Borzyszkowski
20 Lech Bądkòwsczi – 30 lat pózni
Janina Bòrchmann, tłóm. DM
47 Listy
21 Zwierzné pierwiastczi w kaszëbsczim
spiéwanim
Tómk Fópka
22 Òskar Kòlberg na Kaszëbach
Sławomir Bronk, tłóm. Bòżena Ùgòwskô
51 Lektury
59 Kòniczi Wiesława
Maya Gielniak, tłóm. Iwóna Makùrôt
62 Klëka
24 Z życia Pomorzanina
Adrian Watkowski
67 Z brakù… warków
Tómk Fópka
26 Tu nie macie żadnych praw
Józef Czarliński
68 Jastrowô kôrtka do brifczi
Rómk Drzéżdżónk
POMERANIA STRËMIANNIK 2014
POMERANIA_MARZEC_2014.indd 1
2014-03-03 07:17:29
Od redaktora
Od 11 lat przyciąga tłumy. Główni bohaterowie
w zasadzie co roku ci sami, miejsce też się nie zmienia.
A jednak Verba Sacra, to wciąż niezwykłe wydarzenie.
Trudno powiedzieć, w jakim stopniu ludzi przyciąga
do wejherowskiej kolegiaty głębia Bożego słowa
czytanego po kaszubsku, w jakim piękna muzyka,
a w jakim kunszt aktorski i sława Danuty Stenki,
czyli „naszi Danuszi”. To nieistotne, ważne, że całość
„zagrała”. I to jak! Takiej promocji kaszubszczyzny
potrzeba nam nie tylko w Wejherowie – promocji
na wysokim poziomie, z dopracowanymi szczegółami, działającej na
wyobraźnię i poruszającej zarówno młodszych, jak i starszych odbiorców.
Szkoda, że Danuta Stenka jest tylko jedna, bo pewnie byłoby łatwiej…
I żal, że takie spektakularne wydarzenia mogą się odbywać tylko co
jakiś czas. Jak wiadomo, do osiągnięcia sukcesu potrzebna jest przede
wszystkim codzienna, mrówcza praca. Siedmioro Pomorzan, którzy takiej
cierpliwej roboty się nie boją, Kolegium Redakcyjne wspólnie z redakcją
„Pomeranii” wynagrodziło w minionym miesiącu Skrami Ormuzdowymi.
Dziękujemy im za to, że po prostu chce im się dbać o nasz region,
o jego kulturę, o język kaszubski, o gwarę kociewską. Mamy nadzieję, że
uroczystość wręczenia Skier, na wypełnionej sali Nadbałtyckiego Centrum
Kultury, z dedykowanym laureatom koncertem Pawła Ruszkowskiego
oraz występem tanecznym zespołu Roczitkòwé Jagòdë, chociaż w części
wynagrodziła im trud włożony w pracę na rzecz Pomorza.
Dariusz Majkowski
PRENUMERATA
Pomerania z dostawą do domu!
Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty
zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT.
Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2014 roku otrzymają
jedną z atrakcyjnych książek.
Lista pozycji do wyboru jest dostępna na stronie www.miesiecznikpomerania.pl/kontakt/prenumerata.
Książki wyślemy we wrześniu 2014 roku.
Aby zamówić roczną prenumeratę, należy
• dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska
20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny
adres
• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected]
• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na
adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem:
22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora.
2
ADRES REDAKCJI
80-837 Gdańsk
ul. Straganiarska 20–23
tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31
e-mail: [email protected]
REDAKTOR NACZELNY
Dariusz Majkowski
ZASTĘPCZYNI RED. NACZ.
Bogumiła Cirocka
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
(WSPÓŁPRACOWNICY)
Danuta Pioch (Najô Ùczba)
KOLEGIUM REDAKCYJNE
Edmund Szczesiak
(przewodniczący kolegium)
Andrzej Busler
Roman Drzeżdżon
Piotr Dziekanowski
Aleksander Gosk
Stanisław Janke
Wiktor Pepliński
Bogdan Wiśniewski
Tomasz Żuroch-Piechowski
TŁUMACZENIA
NA JĘZYK KASZUBSKI
Bogusława Gołąbek
Dariusz Majkowski
Hanna Makurat
Iwona Makurat
Karolina Serkowska
Bożena Ugowska
FOT. NA OKŁADCE
Danuta Stenka
fot. Arkadiusz Wegner
WYDAWCA
Zarząd Główny
Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
80-837 Gdańsk
ul. Straganiarska 20–23
DRUK
DRUKARNIA WL
Redakcja zastrzega sobie prawo
skracania i redagowania artykułów
oraz zmiany tytułów.
Za pisownię w tekstach w języku kaszubskim,
zgodną z obowiązującymi zasadami,
odpowiadają autorzy i tłumacze.
Redakcja nie ponosi odpowiedzialności
za treść ogłoszeń i reklam.
Wszystkie materiały objęte są
prawem autorskim.
POMERANIA MARZEC 2014
2014-03-03 07:17:30
Wejrowsczé słëchanié
Bòżégò Słowa
RÓMAN DRZÉŻDŻÓN
Verba Sacra to òsoblëwi szpektôczel widu, mùzyczi a słowa. Szpektôczel, na jaczi ju òd 11 lat do
kòscoła pw. Swiãti Trójcë w Wejrowie przëchôdô hùrma lëdzy. Przëchôdają, bë słëchac Bòżégò
Słowa w kaszëbsczi gôdce.
3
2014-03-03 07:17:31
VERBA SACRA 2014
Zôczątk
W kòlegiace wszëtczé sedzącé place
zajãté. Nie je to krëjamnotą, że niejedny
niefòrmalno rezerwùją so plac. Wiele
lëdzy, chcącë lepi widzec, stoji krótkò
wôłtôrza. Ti sedzący slôdë mògą pòdzérac
binã na wiôldżich telebimach. Tam-sam łiskają flesze gazétników. Żdaniô na zôczątk
szpektôkla towarzi szëmar, chtëren cëchnie, czej przed wôłtôrz wëchôdô prezydeńt Wejrowa Krësztof Hildebrandt.
Witô zeszłëch słëchińców, swiecczé
a dëchòwné wëszëznë, òrganizatorów
a ùdbòdôwców. Pò nim pòjôwiô sã
pòchôdający z Wejrowa francyszkanin òjc
prof. Adóm R. Sykòra z Ùniwersytetu m.
Adama Mickewicza w Pòznanim, chtëren
je dolmaczã tekstów, jaczé za sztót
mdą czëtóné. Gôdô pòmalë, z pòwôgą,
spòkójno, ważącë kòżdé słowò. W głosu
je czëc bëlny kùńszt kaznodzeje, ale téż
wzrëszenié. Òjc Adóm òsoblëwie dzãkùje
za pòmòc w rëchtowanim kaszëbsczich
dolmaczënków Swiãtëch Pismionów profesorowi Jerzémù Trédrowi. Bez kòscół
hòlëją stolemné brawa.
Latos szpektôczel zaczinają dzecë. Niechtërny słëchińcowie są kąsk
zadzëwòwóny – tak co jesz nie bëło. Kò
wiedno czëta „nasza Danusza”.
Próba
Wicy jak miesąc przed 11. edicją Verba
Sacra – Kaszëbskô Biblëjô Tomôsz Fópka, direktór wejrowsczégò mùzeùm,
dostôwô wiadło z Pòznaniô. Reżisera
a ùdbòdôwca Verba Sacra Przemisłôw
Basyńsczi prosy ò wskôzanié dzecy, co
bëlno czëtają pò kaszëbskù. Kò mało
czasu. Zdążą sã abë dzôtczi przërëchtowac? Ò pòmòc bëłë proszoné szkólné
kaszëbsczégò jãzëka z Tëchòmia, Jelińsczi Hëtë a Swôrzewa. Ludmiła Gòłąbk,
Joanna Ruczińskô a Kasza Bialkòwskô.
Jich òdpòwiescë są krótczé: Jo!
W niedzelã 2 gromicznika pierszô próba. Reżisera zadowòlony. Dzecë są bëlno przërëchtowóné. Kòżdé
czëtô pò swòjémù – lesôczka z Jelińsczi
Hëtë „godo”, bëlôk ze Swôrzewa głosy „slowò”. Swòje dzélëczi prezeńtëją
téż Tomôsz Fópka z córką Anką i Edita
Jankòwskô-Germek. Lektoróm towarzą jejich drëszë a drëszczi ze szkòlny
ławë, szkólny a starszi, chërny òstalë
pòproszony bez reżiserã do ùdzélu
w szpektôklu.
4
W nym samim czasu, kòle kòlegiatë,
w parafialny zalë miona Jana Pawła II
òjc Adóm Sykòra i òjc Jakùb Waszkòwiôk
dôwają wikłôd pt. „Abë lepi zrozmiec
Bòżé Słowò”. Je òn dlô nëch wszëtczich,
jaczi chcą sã co wicy dowiedzec ò biblijnëch dokazach a lepi przërëchtowac na
zéńdzenié ze Swiãtim Słowã, co mdze
dzéń pózni.
Pòniedzôłk 3 gromicznika. Dwie
gòdzënë do zôczątkù. Drëgô próba. Je
ju Danuta Stenka. Jesz dosc długò gôdô
dlô gduńsczi telewizje. Kùreszce wchôdô
do prezbiterium. Witô sã z zeszłima
dzecama ë jejich òpiekùnama. Reżisera kòmeńdérëje: Zaczinómë próbã! Jesz
trochã rajbachù, slédnëch wskôzów,
zaczinają dzôtczi. Stenka słëchô na nie.
Szerok sã ùsmiéchô. Widzec je redosc na
ji twarzë. Mòże nie spòdza sã, że dzecë
tak kùńsztowno rozmieją zaprezeńtowac testameńtowi tekst?
Zadzëwòwanié
Wiele rzeczi òbczas wejrowsczi Verba Sacra sã nie zmieniwô. Òjc prof. Adóm dolmaczi. Profesór Tréder dorôdzô. Danuta
Stenka czëtô. Nad całoscą dôwô bôczënk
2014-03-03 07:17:32
VERBA SACRA 2014
reżisera Basyńsczi. Ksądz prałat Tadéùsz
Reszka je gòspòdarzã kòlegiatë. Kòżdô
edicjô mô wespólné elemeńta, równak
wiedno je téż cos taczégò, co zadzëwùje
a nawetka òczarzi słëchińców. Na przëmiôr mùzyka.
Co rok je jinszô. Rëchtowelë jã chòcbë
Witosława Frankòwskô, Cezari Pôcórk,
Tadéùsz Kòrthals ë Cyprión Wieczorkòwsczi. W 2009 rokù prawie ti dwaji slédny proszony bëlë, bë zajãlë sã
mùzyczną òprawą Verba Sacra. Òkôzało
sã, że jejich kómpòzycje, wòkalizë
w wëkònanim Weróniczi Kòrthals czë
nawetka wëzwëskóné instrumeńta
(m.jin. diôbelsczé skrzëpce) zadzëwòwelë
niejednégò słëchińca bòkadoscą zwãków, w jaczich dało sã czëc żëdowską
a kaszëbską nótã. Do te jesz doszła pësznô gra farwnëch widów tańcëjącëch pò
wôłtôrzu a sklepienim.
Verba Sacra jãzëkama lëdzy
Nôwicy je kaszëbiznë. Stenka wëmôwiô
Bòżé Słowò pò swòjémù. Tak jak je
naùczonô z dodomù – w gòwidlëńsczi
gôdce.
Jem czekawi, jakùż ùdało sã namówic Stenkã do czëtaniô. Zapitôł jem ò to
òjca Sykòrã. Do negò projektu zarôcził jã reżisera Przemisłôw Basyńsczi – òpòwiôdô.
– Z tegò, co wiém, chòc chùtkò sã zgòdza,
równak kąsk sã bòjała, czë dô radã
pùbliczno czëtac pò kaszëbskù. Kò bëła to
dlô ni nowizna, òsoblëwé zadanié, jaczégò
sã pòdjãła ë jaczé tak pëszno prowadzy do
dzysdnia.
Na gwës Bóg pò kaszëbskù rozmieje,
le niechtërny mają z tim kłopòt. Ti mùszą
sã dobrze przësłëchac abò pòdzérac do
ksążeczczi, w jaczi latosy tekst je téż
wëdrëkòwóny pò pòlskù.
Òbczas Verba Sacra czëc je nié le
kaszëbsczi. Łoni Stence towarzëlë aktór Jerzi Kiszkis, chtëren czëtôł dzélëczi
Pismionów pò greckù, a òjc Jakùb
Waszkòwiôk – pò hebrajskù.
Słowò
Dzecë skùńczëłë. Na jejich gąbkach widzec je zadowòlenié. Sadłë. Tomôsz z Editą wëkònelë swòje zadanié. Czas na òjca
Jakùba Waszkòwiôka. Czëtô w jãzëkù
wëbrónégò nôrôdu krócëchny sztëczk.
Zaczinô Danuta Stenka.
Ju jednôsti rôz prezeńtëje Pismiona
w Wejrowie. Latos je to Ksãga ZôczątPOMERANIA STRËMIANNIK 2014
ków, łoni bëłë psalmë z Nowégò, niłoni
a dwa lata nazôd ze Stôrégò Testameńtu.
Jesz rëchli Ewanielëje swiãtégò Mareka,
Jana, Matéùsza i Łukasza… W 2005 rokù
mia nadzwëk drãdżé zadanié – nôstarszé kaszëbsczé tekstë bibliowé. Co cekawé nié w przekładach katolëcczich
dolmaczérów, le lëtersczich – Szëmóna
Krofeja i Michała Pòntanusa.
Stenka kùńczi pierszi dzél. Czëc je
mùzykã. Latos kómpòzytorã a wëkònôwcą je Cezari Pôcórk – rodã z Wejrowa. Towarzą mù białka Iwóna a jejich
dzecë. Na saksofónie graje Macéj Sykała.
Òjc Waszkòwiôk czëtô pò hebrajskù,
Stenka pò kaszëbskù. W kòscele czëje
sã skùpienié słëchińców. Czas flot nëkô.
Nie wiedzec czedë pôdają slédné słowa. Brawa. Jesz pòdzãkòwania. Kwiatë, winszowanié, chwalba kùńsztu
wëkònôwców. Arcybiskùp gduńsczi
Tadéùsz Gòcłowsczi – wiérny ùczãstnik
kaszëbsczi Verba Sacra – przëznôwô, że
tak pò prôwdze miôł bëc terôzka w Rzimie, le zachòrzôł… Je tuwò, w Wejrowie,
chòc pò kaszëbskù nié wszëtkò rozmieje. Jesz aùtografë. W zakristie długô réga
młodzëznë chcący dostac aùtograf òd
„naszi Danuszi”…
Za rok w stëcznikù abò gromicznikù
hùrma lëdzy zôs zasadnie w ławach wejrowsczi kòlegiatë. Òjc Sykòra ju wié, co
Stenka mdze czëta: Z Ksãdżi Zôczątków
dramaticzną a zajimającą historëjã Józefa,
ùkòchónégò sëna Jakùba.
Brzôd
Mógł bë wiele pisac ò brzadze wejrowsczich zéńdzeniów Verba Sacra. Kò nicht
nie mdze wiedzôł tegò lepi rzec, jak
mòcny wiarą òjc Adóm Sykòra:
Wierzã w mòc Bòżégò Słowa. Je òno jak
zôrno rzuconé w zemiã. Na zôczątkù nic
nie je widzec, tej pòmalë rosce, zmieniwô
sã w kłos, kùreszce dôwô brzôd. Z Ewanielëji wiémë, że jegò bòkadosc baro zależi òd
zemi, na jaką pôdô. Jem dbë, że co rok na
Verba Sacra przëchôdają lëdze, co mają
òtemkłé serca, bë przëjic no Słowò ë temù
téż ò brzôd nëch zéńdzeniów, zdrzącë dalek
w przińdnotã, jem spòkójny.
Fot. A. Wegner
5
2014-03-03 07:17:32
WËDARZENIA
Sédmë Skrów, Roczitkòwé
Jagòdë i Paweł Ruszkòwsczi
18 gromicznika w Stôromiejsczim Rôtëszu we Gduńskù òstałë wrãczoné Òrmùzdowé Skrë za
2013 rok.
Westrzód latosëch dobiwców rokrocz
ny nôdgrodë miesãcznika „Pomera
nia” są szkólny, artiscë, animatorzë
kùlturë, a przede wszëtczim lubòtnicë
Kaszub i pòmòrsczi kùlturë. Jesmë
wëbiérelë z 16 kandidatów i tak pò prôwdze kòżdi z nich miôł zasłużoné na Skrã.
Dobrze sã stało, że latosé wëprzédnienia
trôfiają do przedstôwców rozmajitëch
dzélów Pòmòrzô – Krajnë, Kòcewiô, Kaszub
– pòdczorchiwôł òb czas ùroczëznë
przédnik Redakcjowégò Kòlegium
Édmùnd Szczesôk.
Òrmùzdowé Skrë są wrãcziwóné
òd 1985 r. To nôdgrodë m.jin. za roz
kòscérzanié kaszëbsczi i pòmòrsczi kùl
turë, spòlëznowé dzejanié i pòdskôcanié
miłotë do môłi tatczëznë.
Hewò dobiwcowie nëch wëprzé
dnieniów za 2013 rok:
Aleksander Atamańsczi – szkól
ny z Kamienia Krajeńsczégò, załóż
ca regionalnégò karna „Śladowcy”.
Zôchãcywô młodëch lëdzy do badéro
waniô historie swòjégò miasta i òkòlégò,
wespół z nima mô starã ò zabëtkòwé
môle w gardze i jegò òkòlim.
Tomôsz Damaszk – animator
kùlturë na Kòcewim, direktor Zespòłu
Pùblicznëch Szkòłów w Bëtoni w gmi
nie Zblewò. Òd sédmë lat razã ze Sto
wôrą Lëdowëch Ùtwórców z Gduńska
òrganizëje plenerë lëdowëch ùtwórców,
w jaczich bierzą ùdzél artiscë z Kòcewiô,
Bòrów i Kaszub.
Mieczisłôw Kònkòl – kaszëbsczi
regionalësta z Jastarni. Òd wiele lat
mô starã ò zachòwanié i òdbùdowã
tradicyjnëch rëbacczich bôtów – pò
mòrénków. Wespółòrganizator rézë
6
POMERANIA_MARZEC_2014 skladacz.indd 6
pòmòrénków Wisłą do Sandomierza
i rozegracji „Jastarniô przódë lat”.
Bòżena Labùda – szkólnô kaszëb
sczégò jãzëka w Zespòle Szkòłów w Ro
czitach. Òd 2009 rokù prowadzy karno
Roczitkòwé Jagòdë. Òrganizëje wielné
warkòwnie dlô dzecy i młodzëznë, do
zérô regionalną zalã w Roczitach.
Danuta Miszczik – dzejôrka KPZ
w Brusach. Òd 1987 rokù je przédnicz
ką Téatru Lëdowégò Òbrzãdu „Zabora
cy” w Czëczkòwach. Dzãka ni òd 20 lat
òdbëwają sã w ti môlëznie Kaszëbsczé
Wiliowé Wieczorë.
Benedik t Reszka – zajimô sã
òdkrëwanim i dokùmentowanim hi
storie Bòrowégò Młina i całi bëtowsczi
zemi, òsoblëwie kawlów mieszkań
ców Gôchów òb czas II swiatowi wòjnë
i krótkò pò ni.
Tomôsz Sobisz – artista żłobiôrz,
akademicczi szkólny, aùtor pòmników
Jana Pawła II i wiele dokazów, jaczé sto
ją w rozmajitëch môlach pamiãcë na
Pòmòrzim, m.jin. w Piôsznicë, Nôwczu
i Darłowie.
W artisticznym dzélu ùroczëznë
wrãcziwaniô Òrmùzdowëch Skrów
wëstąpiło dzecné karno tuńca Roczit
kòwé Jagòdë i Paweł Ruszkòwsczi,
kòscersczi artista, dobiwca kònkùrsu
„Pamiętajmy o Osieckiej”.
Rozeg racjã prowadzëlë: A n
drzéj Bùsler i Tatiana Slowi. Wëjimk
z Żëcégò i przigòdów Remùsa ò skrach
Òrmùzdowëch przeczëta Elżbiéta
Prëczkòwskô.
Red., Òdj. Arkadiusz Wegner
2014-03-03 07:25:15
WËDARZENIA
Dzysdniowi i ùszłi przédny redaktór westrzód snôżich rzezbów zrobionëch przez
Wòjcecha Wesserlinga. Za sztót pùdą òne w rãce Òrmùzdowëch Skrów.
Édmùnd Szczesôk, przédnik Redakcjowégò Kòlegium, béł baro rôd z tegò,
że Skrë padłë tim razã na całé Pòmòrzé.
P R E Z E S Z K- P
ŁUKASZ GRZĘDZICKI
Młodi lëdze z Roczitkòwëch Jagòdów pòkôzelë,
że w kaszëbsczich tuńcach je wiele żëcégò.
Aleksander Atamańsczi – Skra z Krajnë.
A hewò wszëtczé Skrë...
Dobiwcowie z Kaszub: Benedikt Reszka, Danuta Miszczik, Tomôsz Sobisz
(zatacony za białkama), Bòżena Labùda i Mieczisłôw Kònkòl.
Paweł Ruszkòwsczi òczarził słëchińców swòjim kùńsztã.
Benedikt Reszka, tak jak pòòstałé Skrë 2013, pòdczorchnął, że tak pò prôwdze
nôdgroda, jaką dostôł, nôleżi sã téż lëdzóm, jaczi mù pòmôgają w dzejanim.
7
2014-03-03 07:25:15
POMORSKA GOSPODARKA
Więcej statków,
więcej kontenerów
Największy i najszybciej rozwijający się polski terminal kontenerowy DCT Gdańsk miniony rok
zakończył z bardzo dobrym wynikiem. W porównaniu z 2012 rokiem wzrosła liczba obsłużonych
jednostek oraz masa przeładowanych kontenerów.
SŁAWOMIR LEWANDOWSKI
DCT Gdańsk jest jedynym głęboko
wodnym terminalem w tym rejonie
Bałtyku, do którego bezpośrednio za
wijają statki z Dalekiego Wschodu. Był
też pierwszym terminalem, do które
go przypływały statki z Azji na Morze
Bałtyckie, a dzisiaj jest miejscem do
celowym największych jednostek na
świecie wyruszających z Chin, Korei
Płd. oraz innych krajów azjatyckich.
Tym samym na żeglugowych mapach
świata powstał nowy szlak handlowy
łączący Azję z Morzem Bałtyckim. Ter
minal DCT Gdańsk obsługuje polski
import, eksport, tranzyt oraz tranzyt
morski. Dzięki dobremu dostępowi ze
strony morza zapewnionemu przez
kanał podejściowy o głębokości 17 m
oraz do 16,5 m (wzdłuż nabrzeża),
braku zalodzenia oraz świetnym moż
liwościom operacyjnym, DCT Gdańsk
jest doskonałym miejscem dla obrotu
skonteneryzowanego w Europie Środ
kowo-Wschodniej. Wzrost przeładunków
W 2013 roku obsłużono w gdańskim
DCT 370 jednostek, czyli o 100 więcej
niż w 2012 (wzrost o 37 proc.). Licz
ba przeładunkowa w roku 2013 to
1 150 000 TEU (kontenerów 20-stopo
wych) – wzrost o 28 proc. w porów
naniu z 2012 rokiem, kiedy przełado
wano 897 TEU. Rok 2013 był ciekawy
dla polskiej konteneryzacji. Terminal
DCT Gdańsk w porównaniu z 2012 rokiem zwiększył ilość przeładowanych
kontenerów i jako pierwszy i jedyny
Kontenerowiec Maersk McKinney Moller. Fot. Sławomir Lewandowski
8
2014-03-03 07:25:15
POMORSKA GOSPODARKA
terminal w Polsce przekroczył w ciągu
jednego roku milion przeładowanych
kontenerów – mówi Maciek Kwiatkow
ski, prezes Zarządu DCT Gdańsk. Tak
znaczny wzrost możliwy był głównie
dzięki rosnącemu eksportowi, co świadczy o pozytywnych trendach w polskiej
gospodarce – dodaje prezes Kwiatkow
ski.
Terminal DCT bił także rekordy
pod względem wielkości obsługiwa
nych jednostek. Należący do duńskie
go armatora Maersk Line, największy
kontenerowiec i najdłuższy statek na
świecie – Maersk McKinney Moller
– wpłynął 18 sierpnia 2013 roku do
terminalu DCT w Gdańsku. Jednostka,
dla której był to dziewiczy rejs, przy
płynęła z Korei Płd. Kontenerowiec
ma 400 m długości, 59 m szerokości
i 73 m wysokości. Na swój pokład
może zabrać 18 tys. TEU. Jak zauważa
prezes Kwiatkowski, wprowadzenie
do obsługiwanego przez DCT Gdańsk
serwisu Azja-Europa statków klasy
EEE (Triple-E, czyli największe statki
świata) było bardzo ważnym wyda
rzeniem.
Planowane inwestycje
Wartość terminalu podniosły liczne
inwestycje infrastrukturalne zre
alizowane w ostatnich latach przez
władze miasta Gdańsk, samorząd wo
jewództwa pomorskiego oraz przez
polski rząd. Wymienić należy choćby
Trasę Sucharskiego, która wyprowa
dza ruch samochodowy z terenów
portowych w stronę południowej ob
wodnicy Gdańska i dalej autostrady
A1. W planach jest także modernizacja
linii kolejowej nr 226 (Pruszcz Gdański
– Gdańsk Port Północny) wraz z mo
stem przez Martwą Wisłę. Inwestycja
została uwzględniona w projekcie Do
kumentu Implementacyjnego do Stra
tegii Transportowej Kraju 2020 i ma
zapewnione finansowanie z poziomu
krajowego w Programie Operacyjnym
Infrastruktura i Środowisko 2014–
–2020 (POIŚ). W sąsiedztwie gdańskie
go terminala DCT powstaje Pomorskie
Centrum Logistyczne, które będzie
tworzyć zaplecze dla rozwijającego się
terminalu DCT Gdańsk, a także służb
i podmiotów działających w branży
DCT Gdańsk widziany z góry. Fot. Kacper Kowalski/aeromedia.pl
transportu morskiego. Pierwszy obiekt
o powierzchni 14 tys. metrów kw. ma
już swoich pierwszych najemców. Do
celowo jednak centrum będą tworzyć
obiekty o powierzchni aż 500 tys. me
trów kw. Inwestorem jest australijska
Grupa Goodman. Planowana inwesty
cja umocni pozycję DCT Gdańsk jako
ważnego miejsca przeładunku konte
nerów na Bałtyku.
Przewidujemy, że rok 2014 będzie
bardzo ciekawy pod względem przewozów kontenerowych. W II kwartale
spodziewamy się rozstrzygnięć ze strony urzędów zajmujących się konkurencją w USA, Unii Europejskiej i Chinach,
które mają podjąć decyzje w sprawie
działalności aliansu trzech największych linii kontenerowych świata,
tzw. P3. Jeśli decyzje będą pozytywne,
to statki trzech największych armatorów będą zawijać również do Gdańska
– mówi prezes Maciek Kwiatkowski.
Jest to szansa dla eksporterów i importerów z Polski oraz pozostałych
krajów Europy Środkowo-Wschodniej
oraz Rosji, które obsługiwane są za
pośrednictwem DCT Gdańsk, na zwiększenie konkurencyjności na globalnym
rynku.
Specyfikacje terminala DCT Gdańsk
Roczna przepustowość terminala:
1 250 000 TEU
Roczna przepustowość bocznicy
kolejowej:
760 000 TEU
Powierzchnia całkowita:
44 ha
Specyfikacje nabrzeża:
650 m długości z głębokością do 16,5 m
Dźwigi STS: 5 szt.
Dźwigi RTG: 17 szt.
Powierzchnia składowa: 26 000 TEU
Przyłącza do kontenerów chłodniczych:
336 szt.
Bocznica kolejowa: 4 tory o łącznej
długości 4 km
Wielkość magazynu: 7 200 m kw.
Terminalowy System Operacyjny: Navis
Obsługa jednostek (łącznie – statki przywożące kontenery z Azji oraz rozwożące
z Gdańska do innych bałtyckich portów)
oraz liczba przeładowanych kontenerów
2012 rok 270 jednostek
897 TEU (kontenerów 20-stopowych)
2013 rok
370 jednostek – wzrost o 37 proc.
1 150 000 TEU (kontenerów 20-stopowych)
– wzrost o 28 proc.
9
2014-03-03 07:25:15
MIDZËNÔRODNY DZÉŃ KÒBIÉTÓW 2014
Cemnosc widzã, to je
ò bezbiałgłowsczich
Kaszëbach
TAT I A N A S L O W I
Leno jedna białka bëła òbczas pierszich
wnetka 60 lat dzejaniô Kaszëbsko-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô przédniczką ny
òrganizacje, le 2 kòbiétë na 7 chłopów
bëłë przédnyma redaktorkama cządnika
„Pomerania”, z 66 dzejającëch partów KPZ
leno 26 wëbrało so na przédnika niastã.
KPZ nie prowadzy niżódny statisticzi tikający tegò, wiele westrzód nôleżników partów je białkama, ale pòdezdrzewac mòże,
że ne wielënë nie bãdą pò starnie jednégò
z ôrtów. Skądka taczi pòdzél? Ano prawie przez kòbiétë! To òd nich nôczascy
czëła żem w zôczątkach mòjégò dzejaniô
w karnie sztudérów Pomorania: „Leno
brutczi w karnie? To nie je dobrze! Mùszą
bëc knôpi! Sygnie chòcle jeden, cobë béł
na przédnika”. Òkróm te, że białczi mało
czedë zgłosziwają sã na nôwëższé stanowiszcza, i to nié leno w Zrzeszenim!,
to jesz rzôdkò welëją na przedstôwcczi
białgłowsczégò ôrtu. Ale dosc ju ò tim, bò
nié ò paritetach tuwò bãdze i nié ò dżenderze, ale ò „Seksmisje” na Kaszëbach. Ale
taczi përzna jinszi jak ù Machùlsczégò....
Je 8 strëmiannika 2014 rokù. Czile
dniów chùdzy nad Pòmòrską przelecôł
wiôldżi kòsmiczny bôt i wcygnął na
pòkłôd wszëtczé Kaszëbczi. Całô òbéńda
òd Nordë do Zabòrów (a téż òkòlé zamieszkiwóné przez kaszëbską diaspòrã
w Kanadze) òstała… z òdemkłim pëskã
abò barżi: jakbë ji chto w niegò dôł. „Co
to sã sta?”, „Gdze òne lazłë?”, „A cëż
terô?” – pitanióm nie bëło kùńca.
Ùczbë kaszëbsczégò na wnetka całëch Kaszëbach mùszałë òstac òdwòłóné.
Do ùczeniô rodny mòwë òsta leno gôrzc
szkólnëch (chłopsczégò ôrtu). Gminë
tracą wiôldżé òswiatowé subwencje na dzecë ùczącé sã kaszëbsczégò.
10
Edukacjô je białczënégò ôrtu (òd lewi: Danuta Pioch, Wanda Czedrowskô i Bòżena Ùgòwskô) . Òdj. DM
Włodarze gminów i krézów rwą włosë z głowë (tegò kłopòtu ni mają nôwëższé wëszëznë w Kartuzach, bò
i bùrmésterka, i starostka téż wanożą gdzes w kòsmicznym òbmiescym).
Przédny Zarząd KPZ ni mòże so pòradzëc z rozmajitima sprawama, bò na
bùtenzemską emigracjã trafiło całowné karno lëdzy, jaczi w nëch témach są
weszpecjalizowóny – Renata Mistôrz,
Wanda Czedrowskô, Lucyna Radzymińskô i Danuta Pioch. Dodôwkòwò
niebëtnosc Danutë Pioch i Bòżenë
Ùgòwsczi je przëczëną niedzejaniô Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka a nawetkã
Internetowy Doradnie Rodny Mòwë,
przez co przënômni sédmë krézów
zamieniło sã w Wieżã Babel. Cządnik
„Pomerania” chce wëdac całi numer
pòswiãcony òsoblëwémù znikniãcymù
Kaszëbków, ale artikle nie są do zrozmieniô, bò ni miôł jich chto ùprawic
(kò na kòsmiczny òkrãt trafia téż zastąpiôczka przédnégò redaktora, chtërna
sã tim zajima). Nowégò przédnika mùszi
wëbrac jedna trzecô partów KPZ a téż
karno sztudérów Pomorania. W Radio
Gduńsk dôwają stôré (ale czekawé!) klëczi, bò pòłowa kaszëbsczi redakcje je nie
wiedzec gdze… Przédny Zarząd KPZ
zwòłiwô nadzwëkòwé zéńdzenié. Głodny chłopi radzą, a pò prôwdze sztridëją
sã bez kùńca, bò za czim jic dodóm…
EPILOG
Je 8 strëmiannika 2214 rokù, bùtenzemskô cywilizacjô z Wenus pisze
pòstãpné słowarze i lëteracczé dokazë pò kaszëbskù. Kaszëbsczi ùczony je
téż w szkòłach. W rodny mòwie jidze
sã dogadac na sztrasach i w krómach.
Timczasã zemskô cywilizacjô Kaszëbów
wanożi pò swiece latającyma bôtama
i òstôwiô òsòblëwé szlachë w rozmajitëch zortach zbòżów a trôwów, jaczé
roscą na planetach galaktików w nôblëższim òkòlim. Lżi bë bëło, miast niszczëc
rodã deptanim nëch heroglifów, cos napisac w rodny mòwie, ale Kaszëbi z Zemie wnetka 200 lat chùdzy zabëlë jãzëka
w gãbie.
Chcemë le so zażëc!
2014-03-03 07:19:45
NSP 2011
Lëstë Lecha
Bądkòwsczégò
Dzél 2
Wiédzô ò kaszëbsczi regionalny rësznoce mòżemë nalezc we wielnëch historicznëch zdrzódłach.
Kąsk wiadomòsców, co tikają sã naji historie, je téż zamkłé w aktach zebrónëch w archiwùm
Institutu Nôrodny Pamiãcë.
S Ł Ô W K F Ò R M E L L A*
Jednym ze zdrzódłów, z jaczégò Służba Bezpiekù „lëdowi Pòlsczi” dostôwa
wiadła, chtërne jã interesowałë, bëło
przezéranié lëstów. Fónkcjonariuszowie krëjamnëch służbów mòglë sã
z nich wëdowiedzec, z kim nen człowiek,
chtërnégò lëstë czëtelë, miôł łączbã; czë
westrzód lëdzy, do jaczich pisôł abò jaczi do niegò piselë, nie bëło personów
niebezpiecznëch dlô wëszëznów „socjalisticzny òjczëznë”. Kùreszce dzãka
czëtaniémù lëstów esbecë mòglë téż doznac sã, jaczé pò prôwdze pòzdrzatczi na
rozmajité sprawë miôł jich aùtor i czë ni
miôł òn czasã wrodżégò òdnieseniô do
tegò wszëtczégò, co sã w Pòlsce dzejało.
W òbrëmienim strukturów pòliticzny
pòlicje kòmùnysticzny Pòlsczi jistniałë
apartné wëdzélë, chtërnëch robòtnicë
mielë zajëmac sã prawie przezéranim
lëstów, jaczé piselë ë jaczé dostôwelë
lëdze, co interesowelë SB. Bëłë to Wëdzélë
„W”, co dzejałë w Wòjewódzczich Kòmańdach Òbëwatelsczi Milicje (òd 1983 r. ju
Wòjewódzczich Ùrzãdach Bënowëch
Sprawów), a chtërnym w Minysterstwie
Bënowëch Sprawów òdpòwiôdało tak
pòzwóné Bióro „W”.
do Fikùsa w Labòrgù
i bracynë w Słëpskù
Bëlnym przëmiarã wëzwëskaniégò
przez bezpiekã tegò prawie zdrzódła wiadłów mòże bëc sprawa dzejaniów Lecha Bądkòwsczégò z pòłowë
sédmëdzesątëch lat ùszłégò stalata,
chtërnëch célã bëło stwòrzenié kòłów
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô
w Lãbòrgù ë w Słëpskù. Z aktów òbiektowi sprawë ò kriptonimie „Saga” mòżemë wëdowiedzec sã, że 4 łżekwiata
1975 r. gduńskô SB dosta w swòje rãce lëst
napisóny przez Lecha Bądkòwsczégò do
mieszkającégò w Lãbòrgù kaszëbsczégò
pisarza Sztefana Fikùsa. Wëchôdało
z niegò, że Bądkòwsczi pò òbgôdanim
sprawë z przédnictwã gduńsczégò partu
KPZ ùdbôł so stwòrzëc w Lãbòrgù kòło
Zrzeszeniô, co prôwdac òrganizacjowò
przënôlégałobë do gduńsczégò partu,
ale miałobë swój gwôsny zarząd. Donëchczôs nôleżnikama partu w Gduńskù
bëło wiãcy jak dwadzesce sztëk lëdzy,
co mieszkelë w samim Lãbòrgù, jak
téż w òbrëmienim tamecznégò krézu,
równak próbë stwòrzeniô lãbòrsczégò
kòła KPZ pòdjimóné do tegò czasu nie
przëniosłë brzadu. Temù téż Bądkòwsczi
w swòjim lësce zabédowôł Fikùsowi, żebë
założił w swòjim gardze kòło Zrzeszeniô.
W lësce nym Fikùs pòzwóny òstôł dejowim człowiekã ë bëlnym òrganizatorã,
co wedle esbeków miało gò òsoblëwie
achtnąc i zachãcëc do dzejaniégò. Wedle fónkcjonariuszów krëjamnëch
służbów lëdowi Pòlsczi nadczidniãcé
przez Bądkòwsczégò ò tim, że nowò
stwòrzoné lãbòrsczé kòło miałobë apartné przédnictwò, bëło dokazã na to, że bëła
to próba wëzwëskaniô ambicjów Fikùsa.
W swòjim lësce aùtor ksążczi Odwrócona
kotwica bédowôł Fikùsowi, żebë przërëchtowac w Lãbòrgù zéńdzenié, w chtërnym
ùdzél òkróm niegò ë Bądkòwsczégò mielë
wząc nôleżnicë KPZ z òbéńdë lãbòrsczégò
pòwiatu.
Juwerné dzejania òstałë pòdjimniãté
przez Lecha Bądkòwsczégò w przetrôfkù
Słëpska, gdze mieszkôł jegò bracyna
Tadéùsz. Prawie do niegò napisôł lëst, co
jistno jak nen do Fikùsa, wpôdł w rãce
SB 4 łżëkwiata 1975 r. Lech próbòwôł
achtnąc swòjégò bracczégò. Nazwôł gò
w swòjim lësce baro dobrim òrganizatorã,
chtëren wié, czegò chce, i zachãcywôł
gò do ùtwòrzeniô w Słëpskù kòła KPZ.
Bezpieka z kòrespòndencje bracynów
Bądkòwsczich mògła dowiedzec sã, że donëchczôs bëło w nym gardze czile nôleżników Zrzeszeniégò i że Lech dulcził na to,
że Tadéùsz przëcygnie do niegò nowëch
11
2014-03-03 07:19:45
KASZËBI W „LËDOWIM” PAŃSTWIE
lëdzy. Wedle dbë Lecha Bądkòwsczégò,
żebë stwòrzëc słëpsczé kòło Zrzeszeniô sygnąc miało ju czilenôsce sztëk
lëdzy. W przińdnoce kòło to miało stac
sã samòstójnym krézowim partã, co
pòdlégôłbë bezpòstrzédno Òglowémù
Zarządowi KPZ.
i òdpòwiesc na nie… òd gduńsczi SB
Esbecë zarô, czej le dostelë ne wiadła
w swòje rãce, zaczãlë dzejac tak, żebë jak
nôbarżi przeszkòdzëc Bądkòwsczémù
w zjiscenim jegò ùdbów. Bëlë òni dbë,
że zakłôdanié nowëch klubów KPZ
z pòdskacënkù jegò i przez żëcznëch
jemù lëdzy miało zagwësnic mù wiôldżi cësk na przińdné dzejanié nëch
strukturów. A to doch nie bëło pò nosu
wëszëznóm socjalisticzny Pòlsczi, wedle
chtërnëch Bądkòwsczi béł tej jich przédnym procëmnikã bënë Zrzeszeniégò.
Temù téż gduńskô SB ùdba so wësłac
do bezpieczi w Lãbòrgù ë w Słëpskù
pismiona, w jaczich prosa, żebë òbjąc
òperacjową kòntrolą Sztefana Fikùsa i Tadéùsza Bądkòwsczégò, cobë ògrańczëc
jich ë Lecha Bądkòwsczégò cësk na to,
co dzeje sã w jich gardach a pòwiatach.
Òkróm tegò lãbòrskô ë słëpskô SB mia
dzejac na przék ùdbóm, chtërnëch célã
bëło stwòrzenié kòła KPZ w òbrëmim
jich zasygù dzejaniégò. W przëtrôfkù
Lãbòrga fónkcjonariuszowie WKÒM we
Gduńskù chcelë wëzwëskac to, że miało sã tam òdbëc zéńdzenié nôleżników
Zrzeszeniô, co chcelë stwòrzëc nowé kòło
w swòjim miesce. Tak tej prosëlë tameczną
bezpiekã, żebë zrobic jich spisënk,
kòntrolowac jich dzejanié i ò wszëtczim,
co sã jich tikô, selac wiadła do wòjewódzczi kòmańdë. Pasowné pismiona w ti sprawie òstałë wësłóné 16 łżëkwiata 1975 r.
przez III Wëdzél WKÒM we Gduńskù do
zastãpców kòmańdantów do sprawów SB
w kòmańdach ÒM w Słëpskù ë Lãbòrgù.
Lãbòrsczé kòło KPZ
równak pòwstało
Jaczi béł brzôd dzejaniów Lecha Bądkòwsczégò ë Sztefana Fikùsa w Lãbòrgù
fónkcjonariusze krëjamny pòliticzny
pòlicje dowiedzelë sã w czerwińcu 1975 r.
Dzesątégò dnia tegò miesąca dostelë
òni wiadło ò tim z przezdrzonégò przez
prôcowników Wëdzélu „W” WKÒM we
Gduńskù lëstu Lecha Bądkòwsczégò
do Jerzégò Sampa. Esbecë, a terôzka
z jich aktów më, mòglë dowiedzëc
sã, że 7 czerwińca òdbëło sã w Lãbòrgù
òrganizacjowé zéńdzenié kòła gduńsczégò partu KPZ. Przédnikã kòła wëbróny òstôł Sztefón Fikùs a sekretérą Henrik
Pawelczik. W lësce nym z miona ë nôzwëska wëmieniony òstelë téż jiny nôleżnicë zarządu lãbòrsczégò kòła, dzãka czemù SB wiedza, chto nôbarżi aktiwno dzejôł na kaszëbsczim gónie
w nym òkòlim. Przedstôwcą gduńsczégò
partu na òrganizacjowim zéńdzenim
w Lãbòrgù béł sóm Lech Bądkòwsczi
a nowò stwòrzoné kòło miało tej 34 nôleżników. Wedle bezpieczi to, że lãbòrsczé
kòło pòwstało, bëło dokazã rësznégò dzejaniô Bądkòwsczégò. Òkróm tegò gwësné
dlô SB bëło to, że pòwstanié klubù KPZ
w Lãbòrgù mòżlëwé bëło leno dzãka
trzimiącym z Bądkòwsczim tamecznym
dzejarzóm, z chtërnëch w pierszi rédze
wëmieniony òstôł Sztefan Fikùs.
a Słëpsk na zycher
„rozkrący sã”, ale…
W przëtrôfkù Słëpska sytuacjô wëzdrza ju kąsk gòrzi. Z przezéróny przez
„esbecjã” kòrespòndencje midzë bracynama Bądkòwsczima wëchôdô, że
Tadéùsz ni miôł za wiôldżégò lësztu na
to, bë aktiwno włączëc sã w twòrzenié
słëpsczégò partu KPZ. Zresztą Lech miôł
żôl do bracczégò ò to, że nie jinteresëje
sã sprawama, z jaczich ni mô òsobistëch
profitów. Timczasã aùtorowi ùsôdzka
Zarys historii literatury kaszubskiej baro zanôlégało na Słëpskù. Prawie w rokù 1975
wprowôdzony òstôł w całi Pòlsce nowi
administracjowi pòdzél. Zlëkwidowóné
òstałë krézë, pòwiãkszonô zôs òsta wielena wòjewództwów. Jednym z nowëch
wòjewódzczich gardów stôł sã téż prawie
Słëpsk. Wedle ùdbë Lecha Bądkòwsczégò
słëpsczi part Zrzeszeniô béłbë, pò Bëtowie ë Lãbòrgù, trzecym môlã w òbrëmim
nowégò wòjewództwa, gdze dzejałëbë
placówczi KPZ. Òkróm te miôł òn stac sã
wëszëzną dlô wszëtczich jistniejącëch
w słëpsczim wòjewództwie miesczich
a gminnëch kòłów Zrzeszeniégò. W sprawã stwòrzeniô nowégò partu KPZ w Słëpskù włączony bëlë tej direktor Państwòwégò Archiwùm Zygmùnt Szultka, znónô
kaszëbskô pisôrka Ana Łajming ë Władisłôw Rëbakòwsczi.
Nowé wiadła na tã témã zwëskelë esbecë 7 lëpińca 1975 r. z pòstãpnégò lëstu
Lecha Bądkòwsczégò do swòjegò bracynë.
Lech pisôł tej midzë jinszima, że Słëpsk
na zycher „rozkrący sã”, ale że mùsz je
jak nôchùtczi stwòrzëc part KPZ w nym
gardze, bò prawie czas òrganizowaniô
wòjewódzczi administracje je nôlepszi
do te, żebë part nen zwëskôł wôżny môl
w nowim wòjewódzczim miesce. Nadczidnął téż, że jeżlë Tadéùsz ni mdze
miôł lësztu, bë zajimac sã dzejanim
w Zrzeszenim, tej nicht gò do te nie bãdze
zmùsziwôł. Pózni jaczis pasowny dzejarze
na gwës sã nalézą a terôzka chòdzy leno
ò to, żebë „pòstawic stopã”, bë zwëskac
môl dlô se. Jak baro Tadéùsz Bądkòwsczi
włącził sã w twòrzenié słëpsczégò partu, tegò ju jem w aktach SB nie nalôzł.
Part równak pòwstôł. Sta sã to dopiérze
w przińdnym, to je w 1976 r., a jegò
przédnikã òstôł prôcownik Mòrsczégò
Ùrzãdu Léón Lewandowsczi.
Dzejania Lecha Bądkòwsczégò, chtërnëch célã bëło założenié placówków KPZ
w Lãbòrgù ë w Słëpskù, przëniosłë bëlny
brzôd. Nie òznôczô to dejade, że esbecjô
sã òbda. Lãbòrsczé kòło i słëpsczi part
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô,
chòc jistniałë, nie dostałë równak òd
wëszëznów zgòdë na rejestracjã. Przez
pôrã pòstãpnëch lat mùszałë tej dzejac na
pół legalno.
*Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym
dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë.
A MOŻE PRENUMERATA?
12
s. 2
2014-03-03 07:19:46
GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH
O Polakach,
gdy Sarmatami się zwali
STANISŁAW SALMONOWICZ
Maria Bogucka, profesor historii w Warszawie, ale dobrze znana w Gdańsku,
któremu wiele książek poświęciła,
ogłosiła nową książkę, znakomicie napisaną, którą można polecić każdemu,
kto chciałby się dowiedzieć o kulturze
materialnej i umysłowej, o życiu codziennym w Polsce wieków XVI–XVIII.
Elitę kraju zwano wówczas nieraz
Sarmatami. O jakich tu Sarmatów chodzi? Odpowiedź jest dość skomplikowana. Prawdziwi Sarmaci rzeczywiście
istnieli, choć o nich za wiele nie wiemy.
Był to bitny lud pochodzenia irańskiego, który w pierwszych wiekach naszej
ery wędrował zbrojnie po Europie, docierając aż do Hiszpanii i posiadłości
imperium rzymskiego. Rzecz jednak
w tym, iż w toku XVI/XVII w. mityczni
nieco Sarmaci uznani zostali przez polskich pisarzy czy ówczesnych historyków za protoplastów polskiej szlachty:
słynący z waleczności, ale i bogactwa
lud koczowników z równie mitycznego
Orientu odpowiadał ideologom polskiej
szlachty, którzy szukali w epoce antycznej godnych dla siebie wzorów. Szlachta
nie chciała przyznawać się do pochodzenia od spokojnych Słowian, którzy
jej zdaniem byli raczej protoplastami
podległej szlachcie ludności wsi pańszczyźnianej. To Maciej z Miechowa, Miechowitą zwany, już w 1517 r. w swym
traktacie historyczno-geograficznym
pt. Tractatus de duabus Sarmatiis, Asiana
et Europeana et de contentis in eis tworzył
sarmacką genealogię „prawdziwych
Polaków”, czyli szlachty. Dziś historycy
nazywają szczególne, nieraz oryginalne cechy kultury polskiej od końca XVI
w głąb wieku XVIII – formacją sarmacką w dziejach kultury polskiej. Oczywiście, jest to zarazem w Polsce i Europie
epoka baroku jako kultury artystycznej, umysłowej, sposobu życia i bycia.
Można więc patrzeć na sarmatyzm jako
polską, oryginalną w niejednym, ale
również odmianę ogólnoeuropejskiego
baroku. O zakres i treść tych pojęć toczą
się w polskiej nauce spory. Możemy powiedzieć, że ideologia polskiej szlachty
tej epoki, wywodząca się z teorii sarmackiej i jej konsekwencji, określała
w odrębny nieraz sposób obraz polskiego baroku.
Maria Bogucka wybrała do omówienia w swej książce nade wszystko
te aspekty kultury sarmackiej, które
obrazują obyczaje epoki oraz życie codzienne, mentalność społeczną. Tym
kwestiom, a więc rozlicznym aspektom kultury materialnej i duchowej
społeczeństwa, poświęciła większość
uwag, niektóre sprawy, jak dzieje kultury „wysokiej”, twórczość literacka,
architektura czy muzyka, pozostały na
marginesie, głównie tylko ilustrując
konkretnie ogólne rozważania. Kolejne
rozdziały książki mogą niezwykle zainteresować czytelnika, nawet takiego,
który ze szkoły wyszedł z awersją do
długiej listy dat panowania władców
czy ważniejszych bitew! Tutaj otrzymujemy wielkie spektakle sarmackie
życia rodzinnego (narodziny, śmierć,
pogrzeb, wesele, patriarchalny obraz
rodziny). Omawiane są różne modele
sposobu bycia, zachowań społecznych
i towarzyskich, a zwłaszcza wiele kwestii z kultury materialnej, ale i zarazem
określających życie codzienne i mentalność epoki: przykładowo wspominam
sprawy mieszkaniowe, higienę, zdrowie, kuchnię, obyczaje seksualne, pracę i rozrywkę, prawo i przestępstwo,
sarmacką wrażliwość na sprawy religijne, wzniosłe, a zarazem i codzienne.
Sygnalizując niektóre nurty narracji,
chciałbym podkreślić umiejętność łączenia precyzji badawczej z żywym
opisem epoki, pełnym iście barokowych
kolorów, przykładów i cytatów. Bagaż
warsztatu naukowego nie utrudnia lektury, co sprawia, że otrzymujemy dzieło
przystępne, które nam uświadamia, jak
bardzo w ciągu wieków społeczeństwo
się zmieniało, nie tylko technika, że
ciągle mamy do czynienia z procesami ewolucji obyczajów i zwyczajów,
a także i prawa. Autorka, jak mało kto
z historyków, wykorzystała dorobek
polskiej historii prawa, świadoma faktu, że rozwój relacji między prawem
obowiązującym a obyczajami epoki jest
ważnym elementem życia społecznego:
„W społeczeństwie staropolskim układała się ona (tj. sytuacja) odmiennie,
niż to miało miejsce w innych krajach
13
2014-03-03 07:25:50
GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH
europejskich, w których prawo dominowało nad obyczajem. Ponieważ państwo polskie było w XVI–XVIII wieku
słabe, gdyż szlachta w nim rządząca
chciała mieć jak najwięcej swobód
i wolności, na czoło norm społecznych
wysunął się obyczaj, określając sposoby
egzystencji i zachowania zarówno jednostek, jak i całych grup społecznych”
(s. 16).
Szlachta polska, łącząc różne wpływy, w tym tradycje Antyku i oczywiście chrześcijaństwa, barokowe podniety, płynące głównie z Włoch, a także
silne wpływy orientalne (tureckie, perskie) widoczne zwłaszcza w strojach,
uzbrojeniu i taktyce militarnej, nawet
kuchni tworzyła pewien model życia
barwnego, bogatego, który dodajmy,
w wieku XVII przez czas długi wpływał na rozległe terytoria wschodnie,
sięgając aż do państwa moskiewskiego, także do ówczesnej Rumunii czy
Węgier. Na wschodzie państwa polsko-litewskiego granice, zarazem kultury
polskiej i wpływów Europy, wykreślały
nie tylko zamki czy pałace magnatów
za Mińskiem czy Kijowem, ale też kościoły i kolegia jezuickie, ośrodki par
excellence kształcenia polskiej szlachty
w duchu łączenia nieskazitelnej dewocji katolickiej z ideologią wolnościową
barokowo-sarmacką.
Dziś tylko z dawnych publikacji i fotografii można uchwycić obraz epoki,
po której wiele śladów materialnych
nie pozostało: potop szwedzki i inne
wojny, rozbiory Polski, a wreszcie kataklizmy dwóch wojen światowych,
świadome niszczenie polskich i katolickich zabytków na wschodzie przez
Związek Radziecki i wreszcie, last but
not least, reforma rolna PRL-u, która
sposobem przeprowadzenia zniszczyła
bezpowrotnie setki pałaców i dworów,
a ich nieraz bogate zbiory – eksponaty kultury – uległy rozproszeniu czy
zniszczeniu.
Wiele niósł sarmatyzm poglądów
niekoniecznie pozytywnych (czy za
takie uważanych): Polska miała być
„przedmurzem chrześcijaństwa” wobec Turków czy Tatarów, co zarazem
określało rosnącą w końcu XVII wieku
nietolerancję religijną szlachty, jej generalną niechęć do obcych (ksenofobia).
Polscy Sarmaci to naród wybrany przez
14
Boga, a ich ustrój najlepszy w Europie.
Megalomania narodowa, miłość do
własnych, rzekomo zawsze pełnych
prostoty i zacności rodzimych obyczajów. Jak te obyczaje w praktyce życia
i bycia w tej epoce wyglądały, warto
się dowiedzieć. Maria Bogucka opisuje
rozrywki i uczty magnackie, szlachecki
gest „zastaw się a postaw”. Pijaństwa,
stroje i uczty pochłaniały majątki, a gościnność sarmacka była przysłowiowa.
Zamożny szlachcic nadmiernie rządami
swoich posiadłości się nie przejmował,
główne jego zajęcia to polowania i życie polityczne oraz towarzyskie: „Tylko
szlachcic był w stanie częstować, poić
do upadłego każdego, kto tylko odwiedził jego dom, i zdejmował koła z bryki, żeby nie dopuścić do wcześniejszego
wyjazdu (...)” (s. 219).
O obyczajach erotycznych (czy życiu seksualnym) tej epoki wiele nie
wiemy. Barok był epoką, w której żyło
się krótko, dynamicznie, czasem awanturniczo, a życie zmysłowe nieraz dominowało. W życiu polskiej szlachty
sprawy intymne a bulwersujące dość
rzadko ujawniano. Przeważał typ małżeństw układanych przez rodziców,
miłość jednostki wielkiego znaczenia
nie miała. Młody szlachcic pędził przed
ślubem (a i po nim) życie seksualne nieraz burzliwe, uważano to za normalne.
Inaczej było ze szlacheckimi panienkami. Na wsi sprawy seksu były o wiele
prostsze (ale rodzina patriarchalna
miała się dobrze, a sprawy majątkowe decydowały niemal o wszystkim).
Wpływy Kościoła katolickiego, choć
w praktyce nieraz kwestionowane, zazwyczaj były znaczne. Barok sarmacki
najwyższą wagę przykładał do kwestii „godnego” zejścia z tego świata,
o czym świadczyły pełne przepychu
pogrzeby magnatów, wzorowane nieraz na pogrzebach królewskich, oraz
słynna do dziś polska kolekcja tak zwanych obrazów trumiennych.
Co do życia erotycznego czytamy
u autorki, że w rękopiśmiennych księgach szlacheckich ku pamięci zapisywanych miłość „(...) jest prawie nieobecna,
rzadko się zdarza wierszyk lub fraszka
o tej tematyce, najczęściej dość prymitywna, naiwno-zmysłowa” (s. 102). Dodam tu, że poezja sarmacka, pozostająca raczej też w rękopisach, przekazała
przecież przykłady poezji nie tylko erotycznej, ale i śmiałe obscena (Jan Andrzej Morsztyn i jego naśladowcy, także
poezja nurtu mieszczańskiego). Przywołać mogę przykład toruńskiego wierszoklety, protestanta, Piotra Szenknechta,
który drukował panegiryki weselne
nieraz zgoła obsceniczne, co zapewne
dziś nikogo już nie razi. W swoim czasie wydałem bibliofilski wybór utworów Szenknechta, uzupełnię więc opis
erotyzmu Sarmatów takim fragmentem
jego wiersza:
Między Was gadkę rzucam Damy Żartobliwe,
Tłumaczcie mojey gadki sekreta prawdziwe.
Jest na świecie rzecz jedna nieomylająca,
W nocy do powinności się poczuwająca,
Gdy czuje wilgoć bardziej natura ją budzi,
I śpiących by naysmaczniej podczas snu
obudzi,
Nie kontenta, iże raz naturze dość czyni,
Jednak przecię żaden ją za to nie obwini...
Bawiono się nieraz więc beztrosko,
nie tylko szlachta, ale i mieszczanie,
i wieśniacy. Czasami, choć ojczyzna
była w niebezpieczeństwie, szlachcie
wystarczał frazes o wolności, bez gotowości do ofiar. Wolność stawała się
czystą samowolą i anarchią, a nawet
zbrodnią, wobec której słaby wymiar
sprawiedliwości był bezradny. Anarchia była szkodliwa dla państwa i narodu. Zapominali o tym, jakże rozliczni
w XVII wieku, apologeci demokracji
szlacheckiej. Jeszcze w wieku XVIII,
choć kraj od dawna był w niewesołej sytuacji wobec zamożnych sąsiadów, jezuita Walenty Pęski, obsypując pochwałami szlachtę, która zakon popierała, pisał
znamienne słowa: „Polska nierządem
stoi, to jest niezwyczajnym u inszych
narodów trybem, nie po cudzoziemsku,
nie po francusku, nie po niemiecku etc.,
ale po naszemu, po polsku, niby też nie
po ludzku, ale po niebiesku”. Miał tu na
myśli, iż słowo „polus” z łaciny, oznaczające także niebo w łacinie, jego zdaniem jest spokrewnione bezpośrednio
ze słowem Polak!
Maria Bogucka, Między obyczajem a prawem.
Kultura Sarmatyzmu w Polsce XVI–XVIII wieku,
Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2013.
2014-03-03 07:25:50
WAŻNE DATY / ZACHË ZE STÔRI SZAFË
Sësznik tińtu
DZIAŁO SIĘ
w marcu
• 4 III 1944 – pod Sikorzynem podczas próby ucieczki został zastrzelony przez gestapowca Józef Dambek, nauczyciel, założyciel
i kierownik TOW Gryf Pomorski. Urodził się
7 lipca 1903 we wsi Zdroje (pow. świecki).
• 6 III 1454 – na prośbę Związku Pruskiego
król Kazimierz Jagiellończyk ogłosił inkorporację Prus do Korony i poparł zbrojne
powstanie antykrzyżackie, w wyniku którego doszło do wojny trzynastoletniej, zakończonej podpisaniem traktatu w Toruniu
19 października 1466.
• 14 III 1924 – uchwałą Ligi Narodów przyznano Polsce Westerplatte.
• 20 III 1924 – w Warszawie zmarł dr Stefan Łaszewski, filomata pomorski, działacz
niepodległościowy, oświatowy i polityczny,
pierwszy wojewoda pomorski II Rzeczypospolitej, sędzia Sądu Najwyższego w Warszawie,
Prezes Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Pelplinie.
• 22 III 1914 – w Detroit zmarł Jan Lemke,
krawiec, zwany patriarchą kaszubskiego
i polskiego osadnictwa w tym mieście,
współtwórca budowy szkoły i kościoła pw.
św. Wojciecha. Wśród pierwszych przybyszów do Detroit Kaszubi stanowili zdecydowaną większość. J. Lemke urodził się
w 1826 r. w Kościerzynie.
W gromicznikù 2014 rokù do wej
rowsczégò mùzeùm trafił wiele
wôrtny ekspònat – stanica, chtërny
miéwcą bëło Towarzystwo Byłych
Powstańców i Wojaków w Górze. Do
mùzealnëch zbiorów òsta przekôzónô
z Karna Wëżigimnazjowëch Szkòłów
nr 1 m. Króla Jana III Sobiesczégò
w Wejrowie.
Towarzëstwò w Górze pòwstało
w 1924 rokù a òbjimało dzejanim
téż jiné wsë z òbrëmieniô górsczi
parafie, to je Bólszewò i Gòscëcëno.
Ji nôleżnikama bëlë ùczãstnicë m.jin.
wiôlgòpòlsczégò pòwstaniô czë
pòlskò-bòlszewicczi wòjnë. Wôż
nym zadanim towarzëstwa, òkróm
dozéraniô pamiãcë ò biôtkach ò sa
mòstójnotã Pòlsczi, bëło sztôłto
wanié patriotizmù a wëchòwanié
młodzëznë.
rd
• 25 III 1294 – zmarł książę gdański Mściwój
II, który 15 lutego 1282 doprowadził do zawarcia układu w Kępnie, na mocy którego
Pomorze Gdańskie stało się częścią państwa
polskiego.
• 8 III 1904 – w Orliku k. Brus urodził się ks.
kan. Wojciech Kossak-Główczewski, kapelan
„Daru Pomorza”, płk WP, więzień obozów
koncentracyjnych, od 1947 do 1973 był
proboszczem w Jastarni. Zmarł 14 września
1975 w Sztumie, pochowano go na cmentarzu parafialnym w Jastarni.
Źródło: Feliks Sikora,
Kalendarium kaszubsko-pomorskie
15
2014-03-03 07:25:50
Z KOCIEWIA
„Ludzi dobrej woli
jest więcej”
MARIA
PA J Ą KO W S K A - K E N S I K
Tak ujmująco śpiewał niezapomniany
(i z Gdańskiem też związany!) Czesław
Niemen. Artystom Bóg daje więcej, więc
trzymajmy się ich dobrych, trafnych
myśli. Szukanie ludzi dobrej woli jest zawsze budujące.
W święto Matki Boskiej Gromnicznej
(w tym roku była to niedziela) podczas
wieczornej mszy świętej z nadzieją liczyłam zapalone świece. Tym razem byłam
w gdańskim kościele na tzw. Małym
Przymorzu. Na początku wydaje się, że
już w tym roku prawie wszyscy zapomnieli o tradycji, bo szalona nowoczesność, dzięki mediom bez przerwy też
kuszą nowinki z całego świata. Kobiety
– strażniczki tradycji – jednak pamiętają,
zapalają nadzieję. Święto Światła, bardzo
mi odpowiada to określenie, bo światło
zawsze kojarzy się pozytywnie. Morskie
latarnie, roratnie lampiony, światełko
w oknie chaty zagubionej w kniei, blask
świecy zapalonej w romantyczny wieczór z ukochanym – wszystko to rozjaśnia ludzki los i od dawna ocieplało literackie czy też filmowe obrazy życia. Oby
jeszcze długo, jak najdłużej na Kaszubach każde dziecko wiedziało, dlaczego
mówi się gromicznik, a u nas na Kociewiu
znało opowieści starszych o gromnicy
zapalanej przed groźną burzą… Ten
dzień jest zarazem pożegnaniem świątecznych, tj. gwiazdkowych dekoracji.
Robi się szaro i trochę smutno. Nie znam
nikogo, kto by się z tego cieszył. Przecież
było tak pięknie i szkoda, że minęło. Została jednak nadzieja na nowe dni rozświetlone blaskiem świec.
Trzeba działać, by do kolejnej Gwiazdki nazbierać dokonań. A plany są poważne, te ogólne i te osobiste. Tu muszę
koniecznie wspomnieć o zimowym spotkaniu aktywistów kociewskich, którzy
w tczewskiej Fabryce Sztuk zebrali się,
by przystąpić do działań dotyczących
nowego, kolejnego, już piątego, Kongresu Kociewskiego. Ucieszyłam się, że jest
to „spotkanie na szczycie” regionalistom
potrzebne. Owoce poprzedniego kongresu zebrano w grubą księgę. Jej redaktor
Mirosław Kalkowski mógł nią szczególnie zainteresowanych obdarować.
Kolejna księga pokongresowa (stojąc na
półce obok poprzednich, też pokaźnych)
świadczy o żywotności idei regionalistów, o tym, że nie tylko większe jest
żniwo, ale i robotników przybywa. Nadal gromadzi się wielu już zasłużonych,
którzy nie zniechęcili się trudnościami
i zarazem cieszą się obecnością młodych.
Serce rośnie, gdy widzę na sali Ryszarda
Szwocha, Andrzeja Grzyba, Józefa Ziółkowskiego, Bogdana Wiśniewskiego,
Grzegorza Ollera i innych często obecnych, gdy coś ważnego się na Kociewiu
dzieje. Dobrze, że dzieło przejmują młodzi – Michał Kargul (prowadzący zebranie), Krzysztof Korda, Dorota Piechowska… Tak powinno być.
Już czwarta księga pokongresowa
dokumentuje ważne poczynania, radość
dokonań, różnorodność historycznych
wydarzeń, w sumie bogactwo naszej
kultury i troskę o nią. Ogólny dorobek
kongresów ma znaczną przewagę nad
niespełnionymi planami, nadziejami,
zbyt krętymi ścieżkami możliwości.
Jestem przekonana, że obecne ożywienie Kociewia jest w dużym stopniu
plonem czterech kongresów pobudzających do wzmożonych działań na rzecz
regionu – od gminnych i powiatowych
samorządów po instytucje naukowe Pomorza. Często skry (nie tylko Ormuzdowe)
rozrzucają wybitni regionaliści, a silni
duchem i zdolni rozpalają potem rozprzestrzeniające się ogniska. Ważne jest też
już samo bardzo odświętne spotkanie,
policzenie się… Dlatego też się cieszę, że
w 2015 roku odbędzie się piąty Kongres
Kociewski! Wielu Kociewiaków, instytucji, organizacji nie przyjdzie z pustymi
rękami, czyli „tak sobie, tylko na biesiadę”.
Na przykład w ostatnim czasie Rada
Programowa zasłużonego „Kociewskiego Magazynu Regionalnego” Pierścień
Mechtyldy przyznała Jadwidze Mielke,
Katarzynie Sturmowskiej i prof. Tadeuszowi Linknerowi. Stało się to podczas
uroczystej sesji Rady Miejskiej w Tczewie. Wszyscy wymienieni należą do
ludzi niepospolitych, robią coś (tj. dużo)
ponad swoje obowiązki, właśnie dla Kociewia. W innej części Pomorza, w Wejherowie było prawdziwe wielkie święto
słowa – Verba Sacra! Gdybym musiała
krótko określić swoje przeżycie, powiedziałabym: potęga słowa. Kaszubszczyzna w takim wydaniu musi zachwycać
i przenikać do głębi…
Po tak niezwykłej duchowej uczcie
nie można zapomnieć, że „ludzi dobrej
woli jest więcej”.
NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCI PROMOCJE
WWW.KASZUBSKAKSIAZKA.PL
NOWOŚCI PROMOCJENOWOŚCI PROMOCJE
NOWOŚCI PROMOCJE NOWOŚCIPROMOCJE
16
2014-03-03 07:20:05
ZÉŃDZENIA DLÔ PISZĄCËCH PÒ KASZËBSKÙ
LEKTURY
widzałé radio na Kaszëbach
800 000 słëchińców na Pòmòrzim
dzéń w dzéń wôżné wiadła
twòja òblubionô mùzyka
pòzdrówczi ë kònkùrsë
17
2014-03-03 07:20:05
POMORSKIE ŚPIEWNIKI
Wielkie dzieła
ks. Szczepana Kellera
i ks. Józefa Mazurowskiego
J Ó Z E F B O R Z Y S Z KO W S K I
Czas Bożego Narodzenia i Nowego Roku,
dni spotkań rodzinnych i opłatkowych,
a także odwiedzin duszpasterskich, gdy
często śpiewamy kolędy, zmobilizował
mnie do przypomnienia tytułowych postaci i ich dzieł. Chodzi o dwa śpiewniki:
Zbiór pieśni nabożnych katolickich do użytku kościelnego i domowego, przygotowany
przez ks. Szczepana Kellera (1827–1872),
i Melodje do Zbioru pieśni nabożnych katolickich do użytku kościelnego, opracowane
równocześnie przez ks. Józefa Mazurowskiego (1832–1877). Obaj autorzy zapisali
swoim życiem i dokonaniami piękne
karty w dziejach Kaszubów i Pomorza,
a zwłaszcza Diecezji Chełmińskiej ze stolicą w Pelplinie.
Wspomniane dzieła ujrzały światło
dzienne niemal półtora wieku temu.
Pierwsze, z imprimatur ks. bpa Joannesa
(Marwicza) z 13.07.1868, zostało wydane w Pelplinie w 1871 roku (i ponownie
w 1886). Drugie ukazało się nakładem
wydawcy w słynnej Drukarni Breitkopfa i Haertla w Lipsku, również z imprimatur tegoż biskupa z 23.12.1869 roku,
równocześnie z pierwszą edycją zbioru
ks. Kellera, stąd przyjmujemy, że miejscem jego wydania jest także Pelplin.
Życiorysy obu twórców znamy dzięki benedyktyńskiej pracy śp. ks. Henryka
Mrossa zatytułowanej Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920, wydanej przez
Bernardinum w 1995 roku. Jeszcze za
życia ks. Henryka (zm. w 2000 r.) mówi-
18
liśmy o potrzebie wznowienia obu dzieł,
a zwłaszcza śpiewnika ks. Kellera, zachowanego w niewielu już domach i jeszcze
rzadziej w bibliotekach publicznych.
Zwykle w rodzinach traktowany jest on
jako bezcenna pamiątka, szczególnie pielęgnowana przez tych śpiewaków, którzy prowadzą Puste Noce. W tym zbiorze
znajduje się bowiem 29 pieśni pogrzebowych. Wiele z nich uwzględnił w swoim
śpiewniku pt. Pustô noc ks. Jan Perszon
(Lublin – Luzino 1993). Przed jego publikacją wśród śpiewaków popularne były
kserograficzne kopie fragmentów śpiewnika ks. Kellera lub swoiste samizdaty.
Ze zbioru Kellera korzystali też, jeszcze
w czasie zaborów, twórcy innych śpiewników, np. przywołany na pierwszym
miejscu przez ks. Perszona Jan Herman
Szczypior z Załakowa (jego nakładem
wydany Nowy Kancjonał Pieśni Nabożnych wedle obrządku Kościoła katolickiego na uroczystości całego roku ukazał się
w Poznaniu w 1908 r.). W śpiewniku Kellera można ponadto znaleźć 131 „Pieśni
na Boże Narodzenie”, 4 „Pieśni na dzień
Młodzianków”, 5 „Pieśni na Nowy Rok”
oraz 12 „Pieśni na uroczystość śś. Trzech
Króli”. Warto je wszystkie poznać, studiować, śpiewać!
O wiele rzadsze od Zbioru ks. Kellera,
wręcz unikatowe, są egzemplarze Melodji… ks. Mazurowskiego. Egzemplarz
zachowany w Bibliotece WSD w Pelplinie (a raczej w zbiorach ks. prof. Edwarda Hinza), której kierownikiem był ks.
Henryk Mross, nie ma strony tytułowej.
Pełne wyjaśnienie okoliczności wydania
tegoż dzieła zawarł ks. E. Hinz w biogra-
mie ks. J. Mazurowskiego opublikowanym w Słowniku biograficznym Pomorza
Nadwiślańskiego. Tam też informacja,
że ks. J. Mazurowskiego w pracy nad
Melodjami… wspierał Teodor Kiewicz
(1834–1903) – organista i profesor Collegium Marianum, a potem w Seminarium Nauczycielskim w Kościerzynie,
który zasłynął również jako autor ciekawych śpiewniczków (zob. SBPN, pod red.
S. Gierszewskiego, t. III L–P, pod red. Z.
Nowaka, Gdańsk 1997, s. 179–180. W t. II
SBPN, s. 378–380, biogram ks. Sz. Kellera,
opracowany przez Jacka Banacha, a na
s. 387–388 biogram T. Kiewicza, autorstwa Jerzego Szewsa). Szczęśliwym zbiegiem okoliczności zostałem właścicielem
pięknego egzemplarza Melodji…, który
trafił do mnie z Płocka. Moim darczyńcą
jest ks. infułat Aleksander Pasternakiewicz, przed laty profesor WSD w Szczecinie. Tam otrzymał on ów egzemplarz
od śp. ks. abpa Zygmunta Kamińskiego,
metropolity szczecińsko-kamieńskiego,
który obdarowany został nim podczas
wizytacji w którejś parafii Pomorza Zachodniego. Odtąd zacząłem zabiegać
o wznowienie obu dzieł we współpracy
z Bernardinum, co znalazło się także
w planie wydawniczym Instytutu Kaszubskiego i… nadal jest aktualne.
Wyjątkowa wartość – historyczna
i kulturowa – obu omawianych dzieł
wynika tak z zawartości samych zbiorów, jak i wyjątkowości ich twórców.
Ks. Sz. Keller urodził się w Chmielnie
jako syn nauczyciela. Nauki pobierał najpierw w szkole katolickiej przy Kaplicy
Królewskiej w Gdańsku, a później przed
2014-03-03 07:20:05
POMORSKIE ŚPIEWNIKI
pójściem do gimnazjum chełmińskiego
był podopiecznym proboszcza sianowskiego ks. Jana Tułodzieckiego (1813–
1876), dbającego o kształcenie ubogiej
młodzieży. Podczas pobytu w Chełmnie
opiekował się nim kolejny wspaniały
proboszcz, ks. Andrzej Pomieczyński
(1814–1888), rodem ze Swarzewa – filantrop i opiekun sierot, podobnie jak J.
Tułodziecki, działacz społeczny i narodowy, a także katecheta tamtejszego gimnazjum ks. Antoni Knast (1812–1852).
Ten drugi, będąc redaktorem „Szkoły
Narodowej”, wychodzącej w okresie
Wiosny Ludów, skorzystał ze zdolności rzeźbiarskich Szczepana, który jest
autorem drzeworytowej winiety tegoż
pisma (jego snycerskie dzieła zachowały się ponoć w Ostródzie i Pogódkach).
Na łamach „Szkoły Narodowej” Florian
Ceynowa ogłosił swój manifest „Kaszëbi
do Polôchów”, z którym polemizował
autor „Korespondencji z Kaszub”, gimnazjalista Sz. Keller, podpisując się jako
„Chłop z mirachowskiej ziemi”. Keller
zdecydowanie opowiadał się za polskością i minimalizowaniem odrębności
kaszubskich. Po studiach w Pelplinie był
wikarym w Kościerzynie, a następnie
administratorem parafii w Ostródzie.
Tam wybudował kościół i założył katolicką szkołę parafialną. Z Prus Wschodnich trafił do Leśna, gdzie był najpierw
lokalnym wikarym, potem proboszczem
i inspektorem szkolnym. Jako proboszcz
w Pogódkach, kiedyś centrum klucza kaszubskiego dóbr cystersów pelplińskich,
angażował się również w działalność
narodową, zwłaszcza na rzecz oświaty
ludowej. Jego współpracownikiem był
m.in. Franciszek Nierzwicki (1821–1904)
z Więcków, wówczas kaszubski trybun
ludowy i działacz wielu organizacji
polskich, rzecznik oświaty narodowej,
zwany „Starym Frankiem”, czczony dziś
szczególnie na Kociewiu. W 1868 i 1869
roku ks. Sz. Keller był współtwórcą
i pierwszym redaktorem pelplińskiego
„Pielgrzyma”. Na jego łamach publikował liczne teksty wzmacniające ducha
narodowego i morale rodaków, a nawet
krytykował księży germanizatorów. Był
także rzecznikiem ruchu trzeźwościowego. Jest autorem m.in. publikacji pt. „Jad
człowieczy gorszy od jadu żmii i padalca,
czyli Przekleństwa i złorzeczenia co znaczą i co płacą…” (Pelplin 1872), „Pół kopy
wykrętów pijackich” (Pelplin 1872) oraz
„Kawałków z postępowania niektórych
rodziców względem szkoły”, opublikowanych w latach 1869–1870 na łamach
„Pielgrzyma”. Jednakże największym
jego dziełem, wciąż mało znanym i dotąd rzadko badanym, pozostaje Zbiór pieśni…. Dotąd też niewiele wiemy o źródłach, z których korzystał, oprócz penetracji wakacyjnych w terenie. Bez wątpienia
korzystał też z wcześniejszych publikacji
i z tego, co wówczas było w codziennym
użytkowaniu wiernych na Kaszubach
i w diecezji chełmińskiej, gdzie pracował.
Wiele pieśni z jego zbioru ma charakter
niemal ludowy. Dotyczy to także kolęd,
z których sporo śpiewanych jest do dziś –
najczęściej nauczonych ze słuchu i to niekiedy w postaci bardzo skaszubizowanej.
Śpiewnik ks. Kellera dotarł też do
rodaków na emigracji, w Niemczech
i w Ameryce, gdzie wspominają go do
dziś najstarsi Kaszubi w Ontario (zob. film
Henryka Bartula pt. „Kaszubi w Ontario”,
cz. I). Niekiedy krewni ze Stanów Zjednoczonych darowali go swoim bliskim
w ojczyźnie – opłacając należność drogą
pocztową w Pelplinie. Takim spo-sobem
egzemplarz drugiego wydania trafił do
mojej babci w Karsinie, Marianny Trzcińskiej z domu Napiątków w Lubni, jako
dar jej siostry. To dzięki temu egzempla-
rzowi poznałem sporo tekstów i melodii,
zwłaszcza podczas sąsiedzkich wieczorów kolęd w rodzinnym domu. Warto zaznaczyć, że w niejednej rodzinie po śmierci właściciela dochodziło do sporów, kto
ma dziedziczyć ten śpiewnik.
Jeśli idzie o Melodje…, to ich nakład
był zapewne skromniejszy. Właścicielami egzemplarzy byli najczęściej nauczyciele pełniący zarazem obowiązki
organisty (np. w moim egzemplarzu jest
odręczny ekslibris: „Eigenthum des Lehrees und Organisten J. Ebert), rzadziej duchowni. Ten śpiewnik, zawierający nuty
– melodie rozpisane na 4 głosy – i teksty
pierwszych zwrotek pieśni, był bowiem
przydatny dla tych, którzy i znali nuty,
i umieli grać na instrumentach, choćby
na skrzypcach (obowiązek każdego nauczyciela) czy organach – sztuka opanowana przez kandydatów na organistów.
Twórca zbioru Melodji…, ks. Józef Mazurowski urodził się w Białej Górze (pow.
Sztum) jako syn cieśli. Po śmierci ojca,
dzięki ojczymowi Michałowi Kostrzewskiemu, nauczycielowi w Pelplinie, został
uczniem tamtejszej szkoły śpiewaczej,
poprzedniczki Collegium Marianum.
Tam był uczniem wybitnego muzyka, ks.
Wacława Maślona (1810–1881), rodem ze
Śląska, m.in. dyrygenta chóru katedralnego. Uczęszczając potem do gimnazjum
19
2014-03-03 07:20:06
POMORSKIE ŚPIEWNIKI / ROCZËZNË
w Chojnicach (1850–1855), był już organistą i dyrygentem chóru w kościele
gimnazjalnym i podejmował próby
własnych kompozycji. Po studiach teologicznych w Pelplinie, gdzie rozwinął
także swoje umiejętności muzyczne, jako
ksiądz do 1859 roku pracował w Człuchowie i Kamieniu Krajeńskim, a w 1861 został wikariuszem katedralnym i nauczycielem śpiewu i muzyki w katedralnej
szkole śpiewaczej dla chłopców, w 1865
roku przekształconej w Collegium Marianum. Pracował także w seminarium jako
profesor śpiewu i rytu, a w 1870 roku zo-stał dyrygentem chóru katedralnego.
Miał już wówczas za sobą indywidualne studia w różnych ośrodkach Niemiec
oraz był znanym rzecznikiem ruchu tzw.
cecyliańskiej odnowy muzyki kościelnej
i mistrzem chorału gregoriańskiego. Został pionierem tegoż ruchu na ziemiach
polskich, podnosząc na wyżyny śpiew
chóralny i muzykę organową w Pelplinie
i wielu parafiach diecezji (zob. E. Hinz,
Praktyka muzyczna w katedrze diecezji
chełmińskiej w Pelplinie w latach 1824–
–1918, „Studia Pelplińskie”, t. 10, 1979 oraz
tenże, Rola ruchu cecyliańskiego w odrodzeniu muzyki kościelnej w diecezji chełmińskiej 1869–1918, „Studia Pelplińskie”,
t. 14, 1983). Jest twórcą wielu kompozycji
wokalnych i preludiów organowych, zachowanych w zbiorze Teodora Kiewicza
pt. Vademekum, wydanym w Głogówku
w 1875 roku. Jednakże głównym jego
dziełem pozostają owe Melodje do Zbioru
pieśni nabożnych katolickich dla użytku
kościelnego Ułożone do grania na organach
i śpiewania na cztery głosy. Obejmuje ono
1102 pieśni, datowane przez nas Pelplin
1871, drukowane w Lipsku.
O ile ks. Sz. Keller ma godny i piękny,
ale wołający o renowację, nagrobek na
cmentarzu przykościelnym w Pogódkach, o tyle grób ks. Józefa Mazurowskiego, zmarłego i pochowanego w Pelplinie, pozostaje nieznany. Pamięć o obu
twórcach wśród współczesnych jest
jeszcze skromniejsza. Stąd warto, obok
wznowienia ich dzieł i spopularyzowania ich twórczości, podjąć działania na
rzecz odnowienia ich nagrobków. Warto
przypomnieć także ich następców – autorów zbiorów pieśni polskich wydanych
w Pelplinie w okresie zaboru, stanowiących dziś wspaniałe dokumenty kultury
muzycznej Pomorza w XIX i XX wieku.
20
Lech Bądkòwsczi
– trzëdzescë lat
pózni
26 gromicznika w Pùbliczny Biblotece Gminë Wejrowò m. Aleksandra Labùdë w Bólszewie òdbëła sã nôùkòwô kònferencjô
przërëchtowónô na wdôr 30. roczëznë smiercë Lecha Bądkòwsczégò.
JANINA BORCHMANN
Ji òrganizatorama bëlë: wójt gminë Wejrowò Henrik Skwarło, Kaszëbsczi Institut,
Pòmòrskô Akademiô w Słëpskù, Miłosława Kòsmùlskô – wnuczka Bądkòwsczégò,
gdińsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô, Eùropejsczé Centrum Solidarnoscë i Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie.
Pò tim jak H. Skwarło i J. Bòrchmann
przëwitelë gòscy, jaczi wëfùlowelë
kònferencyjną zalã, prelegentowie wëgłosëlë taczé referatë: Andrzéj Bùsler „Kaszëbë w żëcym Lecha Bądkòwsczégò”,
Anna Flisykòwskô „Lecha Bądkòwsczégò
wizerënk òdjimniãti w archiwalnëch
papiorach Zrzeszë Pòlsczich Lëteratów”,
Zuzana Szwedek-Kwiecińskô „Mòtiw
białczi w historicznëch romanach Lecha
Bądkòwsczégò”, Miłosława Kòsmùlskô
„Przemianë w lëteracczim jãzëkù Lecha
Bądkòwsczégò”, Krësztof Kòrda „Lech Bądkòwsczi i jegò òkrãżé a Solidarnosc”, Daniél
Kalinowsczi „Parabòlicznosc prozë Lecha
Bądkòwsczégò”, Jowita Kãcyńskô-Kaczmarek „Dlôcze prawie Pieśń o miłosnym
wieńcu?”, Macéj Tamkùn „Malarsczé inspiracje ùsôdzkã Lecha Bądkòwsczégò
Pieśń o miłosnym wieńcu”. Wszëtczé bãdze
mòżna za pôrã miesąców przeczëtac
w rëchtowóny przez bólszewską biblotekã
ksążce, w jaczi nalézą sã téż òbrazë, dlô
chtërnëch pòdskôcënkã stôł sã dokôz L.
Bądkòwsczégò Pieśń o miłosnym wieńcu.
Plener òdbãdze sã òd 5 do 11 łżëkwiata
w Górze.
Òb czas diskùsji wëstapił m.jin. pòsélc
Jerzi Bùdnik, chtëren pòdzãkòwôł òrganizatoróm i wspòmnął swòjã wespółrobòtã z L. Bądkòwsczim w dodôwkù „Samorządność” do gazétë „Dziennik Bałtycki”. Córka przédnégò bòhatera kònferencji Sławina Kòsmùlskô pòdczorchnãła, że bólszewskô kònferencjô je bëlną ùdbą trzimaniô pamiãcë ò lëteracczi
spôdkòwiznie i òpòzycyjnym dzejanim
ji òjca. Wrãczëła téż direktorce bibloteczi Słowôrzk pòlskò-kaszëbsczi Aleksandra
Labùdë z òdrãcznyma notkama aùtora i L.
Bądkòwsczégò.
Na zakùńczenié òdbëła sã promòcjô
znowiony łoni (przez wëdowiznã Region)
ksążczi Połów nadziei, wëdóny pierszi rôz
w 1959 rokù.
Ùczãstnicë mòglë téż òbzerac wëstôwk
Lech Bądkòwsczi – òbrazë z żëcégò, jaczi pòkazëje nôwôżniészé wëdarzenia w żëcym
wespółzałóżcë KPZ w kòmiksowi fòrmie.
Kòmiksë przërëchtowelë: Anna Pietralczik, Mónika Sodkiewicz, Agata Sobiepan,
Ùnka Òdia [pòl. Odya], Łukôsz Gòdlewsczi
i Kamil Òlszewsczi. Ùdbòdôwôczką
ekspòzycje je M. Kòsmùlskô, a òrganizatorã Stowôra – Gduńsczi Òbëwatelsczi
Kòmitet. Wëstôwk mdze przistãpny dlô
wszëtczich chãtnëch do 13 strëmiannika
w gòdzënach òtemkniãcô bibloteczi.
Tłómacził DM
2014-03-03 07:20:06
NÓTAMA PRZËKRËTÉ
Zwierzné pierwiastczi
3 lata temù karno Śliczne Goździki zrëchtowało mùzyczny projekt „Pieśni o Roślinach i Zwierzętach”, dze roscënë i zwierzãta òpòwiôdałë ò lëdzczich kawlach. Wszëtczé te dokazë òstałë wzãté
òd Òskara Kòlberga, jaczi w XIX stalatim zbiérôł pò Pòlsce chòranczi. Jak pòdôwô Regina Òsowickô
w swòji ksążce Bedeker wejherowski, pòd kuńc lata 1875 rokù nen badéra béł na Kaszëbach, we
Wejrowie, dze jegò prowadnikã béł Ludwik Jakòwicczi, szkólny z gimnazjum. Chcemë, jidącë
Òskarowim szlachã, spróbòwac zebrac pò 139 latach kaszëbsczé piesnie tzw. lëdowé (jaczich nie
znómë aùtorów), dze nalezc mòżemë zwierzãta.
TÓMK FÓPKA
„Kaszëbsczé nótë”, co tak pò prôwdze
nie są wcale kaszëbsczé, mają w se słowa ptôczi i wół. „Ach, Sybir nen”: soból
chòwie sã; „Mòrze rëczi” z Karwieńsczich Błot: jak mewa procëm fali gnają,
wielë rib złowilë; „Rëbòcë òd Wiôldżégò
Mòrza” z Hélu: jedzemë na mòrze na bańtczi, wãgòrze; më rëbë złowimë ë do waji
wrócymë; „Na Kaszëbach”: Hej, tu ù nas,
na Kaszëbach ribkã ribkã gòni; „Spiéwczi
słodzą żëcé”: ptôszczi lotné; „Do Pùcka
pò sledza”; „Na pastwiskù”: jô bãdã pasł
bëdełkò; „Zalotë przë stëdni” ze Skòrzewa:
mòja miłô, napój mie kònia; „Nierobnô Hanuszka” ze Strzelna: pògnała kaczczi na
grochòwiskò; „Kùkówka” z Bãdargòwa:
kùkówka, dzãcołë, gòłąbeczka; „Rëbackô
frantówka” z Rotãbarka: Hej, wa, płotczi,
òkùneczczi, mòréneczczi téż; „Na darmò”
z Rëbôków: sto talarów wëdôł i kòniczi
sprzedôł; „Na co płakac”: spiéwôł ptôszk
ò pòrénk; „Ùtracony wiónk” ze Strzelna: łabãdze mają pòpłënąc pò wiónczi,
co wòda wzãła; „Doczekała sã matka
pòcechë”: Jedze Jaszek, jedze na kònikù
wronym, wëwijô sznëptuszkã tim mòjim
czerwionym; „Z jiną chòdzy”: nie òpùscy
jakò ptôszka w cemny nocë; „Żôle gąsôrczi”: pòjta gąsczi mòje; „Òst kòle drodżi”:
jem chòdzëła celãtóm pò seczkã; „Mòdré
òczka” na mel. z Chlapòwa: òna ribczi
targùje, òn na mòrzu wãdrëje; „Niedobrô
nowina”: a të ptôszkù skòwronuszkù;
„Andża w lese”: tam nóm zaspiéwô słowiczek wczas; „Żôl wiónka” z Ceszónka:
kònik wòdã pije i wcąg nóżką bije; „Dwòje
młodëch wãdrëje”: cëchò wa, ptôszczi, nie
krzëczce; słowiczek spiéwô a jô płaczã;
nôbarżi krëczi krakałë; „Dzéwczëca nie
ùstrzeżesz”: miôł jem cë jô piãkné dzéwczã
– piesek mie jã ùgrizł,; „Òwczôrze i wilk”:
òwiecczi chòdzą; co òwcóm, to skòpkóm,
to jarliżątkóm; òddôjże wilkù mégò barónka; „Gałganka”: pasł òwczôrz bëdło,
gałganka òwce; „Co za kòtka” z Môłkòwa:
kòtka wëpiła òwieczkóm mléczkò; „Sekretë”: òwczarczik swòji òwcë szukô; „Miłosc
na wiesoło”: nie pùsc wróbla, czej môsz
w garscy; „Kòlibiónka z Bãdargòwa”: kaczor płënie pò brzezënie, kaczka za nim pò
leszczënie; „Dzéwczã rają” z Gùsëna: dają
kònia kùlawégò a (…) do tegò psa równie
slepégò; „Jadą gòsce”: kóń mknie pò mòsce;
„Gòszczenié Jasynka” ze Sławùtówka:
ò Jasynka i jegò kònika zadba panna Cecylia; „Pózné wrëje”: Kùkôweczka kùkô,
stôri dzôd młodi żonczi szukô; „Dlô młodi
pani”: zakùkała kùkôweczka przed dwòrã,
sedzy pani za stołã; „Na grochòwinie”:
stôré kòbëlskò (…) wilcë je wzãlë; „Zómczi
na lodze” z Bòrska: kòkòszeczkã nasadzã,
kùrcząteczka òdsprzedóm – kùpiã sobie
w miesce dóm; „Niedbałô Kaszka” z Szemôłda: swinie w seni rëją, kòtczi statczi
mëją; „Òżéń le sã” ze Strzelna: psyczã,
wôłczk, wôłczëszcze; „Pòrządk mùszi
bëc”: kania wòdã pije – białka chłopa bije,
psë hùltaju; „Weronijô”: miała baba jednã
krowã; „Starka i sënowô”: biôj, wëdój të
krowë, cos òd mie dostała; „Òjc i trzë córë”:
òjczulk jakò (…) gòłabk sëwuszczi; „Serota
na służbie”: lecą gąsczi, lecą; tak sama jak
przepiórka w zbòżu; ni móm spòkòju, jak
ta ribka w mòrzu; „Gãsy pasturk”: piluszczi, liwùszczi, biôjta ju dodóm; zgòniają
wkòło z pól bëdło ju knôpë; pôsł razã
z psã Bùrkã; „Frantówka pasturka”: nëkóm
bëdło w pòle, spãdzô je pies szybczi; „Pasturk”: pase krówczi, biczczi i jałówczi,
bëdło; òwczôrz pãdzy òwce, a pasturka
gãsë; „Fidżel”: zdrzémnął Jasz, krowë pasł,
bëdło ùszło w zbòżé; „Òwczôrz i wileczk”;
„Òwce i wileczk”: wileczk gôdô: kùsznij
mie razã z wielmòżnym panã, czedë jem
dalek w lese z baranã; „Séwca”: wewiórka
lôtô; „Rëbôcë na mòrze” z Karwi: w nocë
rëbôcë z rëbami przëszlë; „Na kòlãdze”:
dwa młodé gòłąbczi, bòcóna wzął, trzë
gãsë; „Słësząc pasterze” ze Strzépcza:
wëgnalë òwcë, bëdło jadło, jaż sã pòkładło,
wëskòcził wilek, do kòzë przesôdô; rozpłosził jagniãta, pòdësził kòzlãta; „Nad Betlejem” z Wejrowa: dlô Mariji młodëchnégò
barónka; „Czemùże të, Jezëskù”: ògrzéwóny w bëdlątków ropie; „Knôpcë paslë”
z Wejrowa: krówczi, òwce, szopczi; krówczi Mù tak chù, chù róbkałë na rączczi
ë na nóżczi; „Czemù ptôczë dzys spiéwają”
z Serakòjc: strzodë; „Spòtkôł zając pieska”
ze Strzebielëna: gnają do Bëtowa; „Wiôlgô
jasnosc” ze Strzebielëna: pùdżi, krówczi
spałë; dorsza, szczëkã cygnie, sandą, flindrą mignie; kòsz wãgòrzi dwigô; miech
brëtlingów; jadą z kòzą; kaczczi, gãsë
gnają; stari Bartek z Wiela zobôcził wilka,
wëgnôł pszczółczi; „Zaskrzeczała sroczka
w lese” z Lëzëna; „Òwce bleczą” z Grabòwa:
òseł chrapie, psyczã drapie, òwce zamknij;
„Gùsce, szëkùj darë”: barónk, òseł; „Bóg
sã z Panë narodzëł” z Lesniewa: łososa
tłëstégò, wãgòrza dłudżégò, ribków pełen kòsz; „Do nóg Twòjich” z Przëtarnie:
òwieczczi jakò lëdze; „Nasz kùr zapiôł”
z Darżlëbia: barónczi; „Kaczëce” z Brzezna:
pasła Kasza kaczëce; „Trzë diôbłë” ze Strzelna: za co Macéj kòzã bije.
Ò zwierzãtach w dokazach, chtërnëch aùtorów znajemë, Fópka napisze w pòstãpnym numrze „Stegnë”.
21
2014-03-03 07:20:06
BADÉROWIE PÒMÒRZÉGÒ
Òskar Kòlberg na Kaszëbach
Dwasta lat temù (22 gromicznika) ùrodzył sã Henrik Òskar Kòlberg – etnograf, fòlklorista
i kómpòzytór. Z leżnotë ti òkrãgłi roczëznë Sejm Rzeczëpòspòliti Pòlsczi ògłosył rok 2014 Rokã
Kòlberga. W ùdokaznienim pòsélcowie napiselë m.jin. „Òskar Kòlberg zebrôł i òpracowôł 33
tomë regionalnëch i tématicznëch mònografiów, drëkã wëdôł kòle 200 artiklów z òbrëmia etnografii, fòlkloristiczi, jãzëkòznôwstwa i mùzykòlogii. Spôdkòwizna Òskara Kòlberga je spòdlim,
do jaczégò òdwòłiwają sã pòkòlenia ùtwórców i badérów kùlturë”. Wôrt je przë tim dodac: téż
badérów Pòmòrzégò.
S Ł AW O M I R B R O N K
Etnograficznô réza na Pòmòrzé
Òskar Kòlberg na Kaszëbach bawił
w drëdżi pòłowie zélnika 1875 rokù. Na
krótkò zascygnął sã w Pelplinie, a tej
przëjachôł na przëmòrzé. Tu gòscënã nalôzł w Sopòce ù rodzënë Donimirsczich:
„W Copòtach, gdze jô béł na pòmieszkanim
ù państwa Donimirsczich dni 10, jô miôł
leżnotã kòrzëstac z pòblëznotë mòrza
i ùrządzywónëch tuwò mòrsczich kąpaniów; czej jem sã z rena wëkąpôł, jô miôł
całi dzéń dlô se i wëzwëskiwôł jem gò (czej
wiodro bëło łaskawé) na òrganizowanié
wanogów w głąb Kaszëb dëcht pòd
bokã leżącëch. Taczim przëtrôfkã jô béł
w Òliwie, w Kackù, na Òksywiu, w Wejrowie. Pòtemù jem sã wëprawił do Gduńska,
skądka pôrã razy lóprowôł jem tam i sam,
pò mòrzu téż, leno wiedno z etnograficzny
łakòtë (cobë marinów pòznac)” (tłóm. BÙ).
Kòlberg miôł zamiar (jesz w 1862 r.)
wëdac dwie òsóbné mònografie etnograficzné: „Kaszuby” i „Ziemia Pomorska i Michałowska” w òbrëmim swòjégò
wiôldżégò dokazu Lud. Jego zwyczaje,
sposób życia, mowa, podania, przysłowia,
obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka
i tańce. Czedë rëgnął w etnograficzną
rézã na pòlsczé Pòmòrzé, ten region
béł ju dosc dobrze òpisóny w czile lëteracczich i cządnikòwëch wëdôwiznach.
Równak Òskar Kòlberg doznôł sã, że
felô pùblikacjów (zresztą nié leno tëczącëch sã Pòmòrzégò), w jaczich bë bëłë
22
òbgôdiwóné sprawë òdnôszającé sã
do piesniowò-mùzyczny fòlkloristiczi.
Materiôł pòzebróny przez Kòlberga
na Pòmòrzim nie doczekôł sã równak òpùblikòwaniô za żëcégò aùtora,
a dopiérkù 90 lat pózni – w 1965 rokù.
Mòże sã domëszlac, że to z pòliticznëch
leżnotów (cenzura). Ùróbk badérowaniów prowadzonëch przez Kòlberga
na Pòmòrzim zgódno z ùchwôlënkã
przëjãtim w 1960 rokù przez Radzëznã
Państwa ùkôzôł sã w drëkù w pùblikacji
pòd titlã Pomorze (przërëchtowóny pòd
nôùkòwim dozérã Pòlsczi Akademii
Pòùczënë [Polska Akademia Nauk], pòd
redakcją Józefa Bùrsztë) jakno 39. tom
zebrónëch dokazów tegòż aùtora pt.
Dzieła wszystkie. Plón zwënégów, zawiarti w tomie Pomorze, òbjimôł nôslédné
òbéńdë: Kaszëbë, Zôpadné Kaszëbë, Bòrë
Tëchòlsczé, Kòcewié, Pòwislëznã, Żuławë
i Chełmińską Zemiã.
Z cządnika „Pielgrzym”
ò mùzykalnoscë i spiéwie Kaszëbów
W ksążce zatitlowóny Pomorze (Dzieła
wszystkie Kòlberga, t. 39) òdnalôżómë
materiałë i òpisë, jaczé nie są brzadã
leno bezpòstrzédnëch rozezdrzënków
ùdokazniwónëch przez Kòlberga. Wôżné
2014-03-03 07:20:07
h
BADÉROWIE PÒMÒRZÉGÒ
wiadła na przëmiôr ò Kaszëbach mieszkającëch na Élsczi Kòsë (gdze Kòlberg
nigdë nie béł) pòznôwómë na spòdlim
artiklów anonimòwégò (dzys) aùtora
drëkòwónëch w pismionie „Pielgrzym”.
Zéńdzenié Kòlberga z ks. Francëszkã
Rąbcą z Pelplina, a pózni jich dwalatné
pisanié do se, rzeszëłë sã prawie z przesyłanim badérowi cekawiącëch gò roczników cządnika „Pielgrzym”. W tim
cządnikù dôwôł bôczenié chòcbë na cekawé słowa o ùmùzykalnienim i spiéwanim Kaszëbów mieszkającëch w Jastarni
(„Pielgrzym”, r. 6, z. 11–14, Pelplin 1874;
wëdôwca ùsôdzkù Pomorze nie dôł radë
doszëkac sã òriginalnego tekstu): „(…)
mòwa półòstrowianów je kaszëbskô. Jô
béł na Kaszëbach pierszi rôz, nie dzyw
tej, że jich gôdka bëła dlô mie baro zajimającą. Prôwdac ze żôlã doczuł jem sã
wielënë niemiecczégò słowa, równak
jądro jãzëka je w całoscë pòlsczé (…). To
jak dzysdniowi wiérno zachòwelë jãzëk
swòjich starków, tak samò òdnôszô
sã téż do jich wiarë. Ju z pierszégò
pòzdrzatkù je widzec jich prostotã
i pòbòżnosc w kòscele, dejade nade
wszëtkò wëapartniwają sã swòjim spiéwanim, òsoblëwie w kòrunce i w lëtaniach, bò w jinëch chòrankach, wezmë
na to przigòdnëch, pòd cëskã szkòłë
i òrganistë nen spiéw ju wiele stracył
ze swòji swiéżoscë i snôżotë. Jak czësté
wałë mòrsczich wòdów bez òprzestónkù
sã bôłdëją i chwiądają, bezùstôwno berëją do brzegù, tak téż no spiéwanié dobëté z mòcnëch piersów czasã trzema,
sztërzema i wiãcy głosama narôz przë
nôòstrzészim crescendo i decrescendo bez paùzë cygnie żëwim ritmã (nié
taktã) do Bòsczi chwalbë i ùdzyrzeniô sebie i bliznégò. I dôlëbóg, nigdze jesz jem
nie czuł tak ùdałégò lëdowégò spiéwù,
jak w Jastarni; nôserdeczni mòdlą sã
spiéwającë, a melodiô je tak snôżô, że
jaż rozprzenôszô z òczarzeniô. Wiele
razy na długò przed nôbòżéństwã jô
jem zachôdôł do kòscoła le blós za tim,
żebë nasłëchac sã tegò spiéwaniô i rozpłëwac sã z lubòtë w tim mòrzu głosów
i melodii. Wa wszëtcë sznëpòrzita tam
dzes w Niemcach za mòdłama lëdowégò
spiéwù; czemù ni ma waju tuwò,
w Jastarni? Żlë spëtac sã rëbôków, chto
wëùcził jich tegò spiéwù, tej sami tegò
nie wiedzą: jich prastarkòwie ju spiéwelë wedle tegò szëkù, a gwësno jich
wnukòwie i prawnukòwie téż tak samò
mdą spiewac, kò ju dzecë trzë, sztërë lata
stôré nié leno kòrunkã, ale i jiné piesnie
bëlno spiewac rozmieją; wëùczoné są
jich òb czas zëmòwëch wieczorów przë
rzeszenim jadrów, a ju nôwiãkszą mają
ùcechã z sedzeniô przed kòscołã i wtórzeniô za tima, co spiéwają w kòscele.
W sąsednëch parafiach »kraju« ju ni mają
»rëbacczégò« spiéwù. Co do sami melodii
kòrunczi, je mòżebnym, że nen spiéw je
dëcht tim, jaczégò nas ùcził sw. Jacek,
naùcziwający różańca we Gduńsku i jegò
òkòlim” (tłóm. BÙ).
Znóny i anonimòwi zbiérôcze
pòmòrsczégò fòlkloru
Kòlberg òb czas bawieniô na Kaszëbach,
a pòtemù dzãka szeroczim kòrespòndencyjnym kòntaktóm òtrzimiwôł
rozmajitégò ôrtu materiałë: òdjimczi, nótowé zôpisczi. Bòkadny béł w tim ùdzél
nawet przëtrôfkòwëch infòrmatorów (nie
òstelë òni pózni wspòmnióny w spisënkach zbiérôczów pòmòrsczégò fòlkloru).
Nie przëmiérzającë dërżéniowi béł wkłôd
ks. Léóna Masłowsczégò (1843–1886),
w òbsądze Kòlberga „dobrze ze zwëkama
hewòtnégò lëdu òbznajomionégò”, a téż
zajimającégò sã ùwieczniwanim lëdowëch frantówków. Drëgą wôżną pòstacją
zagwësniwającą Kòlbergòwi pòmòc béł
szkólny z Wejrowa Ludwik Jakòwicczi
(1819–1900), chtëren przesłôł òdjimk
białczi w kaszëbsczim òbleczënkù, a do
te nótë trzech żniwnëch szãtopórków
i zwiarti òpisënk pôrã zwëków.
Brzôd etnografnëch badérowaniów
Òskara Kòlberga westrzód Kaszëbów, to
11 piesniów i melodiów ùznôwónëch za
baro wôrtné, tak z jãzëkòznôwczégò, jak
i historiczno-kùlturalnégò pòzdrzatkù.
Lëteratura
• O. Kolberg, Dzieła wszystkie, Pomorze,
tom 39, Pòlsczé Towarzëstwò Lëdoznôwczé, Wrocław – Pòznań 1965.
• Oskar Kolberg na Pomorzu Gdańskim
w setną rocznicę pobytu, red. M. Pietrzikòwskô, Wòjewódzczi Òstrzódk
Kùlturë, Gduńsk 1975.
Tłómaczëła Bòżena Ùgòwskô
Òskar Kòlberg (1814–1890) béł sënã Juliusza i Karolënë z dodomù Mercoeur. Pò
pôrãlatnym zamieszkiwanim w òpòczińsczim krézu jegò òjc òstôł pòwòłóny na ùrząd
profesora katedrë geòdezji, miérnictwa i topògrafii Warszawsczégò Ùniwersytetu.
W latach 1823–1830 Òskar Kòlberg ùcził sã w Warszawsczim Liceùm, a w tim
samim czasu chòdzył téż na nôùkã grë na fòrtepianie ù Francëszka Vettera. Pózni
doskònalił sã na mùzycznëch studiach ù Józefa Elsnera (òd 1830 rokù), u Ignacégò
Dobrzańsczégò (w l. 1832–1834) i ù Karla Friedricha Girschnera (w l. 1835–1836),
jak téż Karla Friedricha Rungenhagena w Berlinie. Jegò kómpòzytorsczé pòczątczi
z 1836 rokù nie wëwòłałë za wiôldżégò zacekawieniô. Pòd kùnc lat 30., òb czas
wanodżi z karnã drëchów, w Kòlbergù zaczãło sã sztôłtowac rozskacenié pòlsczim fòlklorã. Z pòczątkù zapisywôł
melodie z òkòlégò Warszawë, w pòstãpnëch latach jegò badérné eskapadë òbjimałë corôz dalszé òbrëmia przedrozbiorowi Pòlsczi. Òskar Kòlberg pòzebrôł bòkadné archiwùm ùdokazniwającé wszelejaczé ùjimniãca szerok rozmióny lëdowi kùlturë, w tim mùzyczné notérënczi. Kòlberg wespółdzejôł z taczima warszawsczima pismionama, jak
„Biblioteka Warszawska”, „Tygodnik Ilustrowany” i „Kłosy”, dze pùblikòwôł tekstë tëczącé sã lëdowi problematiczi.
W rokù 1857 wëdôł Pieśni ludu polskiego, w jaczich nalazłë sã zebróné przez niegò aùtenticzné (bez harmònicznégò
òpracowaniégò) taneczné melodie i baladë.
W 1871 rokù Òskar Kòlberg wëcygô z Warszawë. Òtrzimôł zagwësnienié dostaniô ùdëtkòwieniô òd
Krakòwsczégò Towarzëstwa Nôùkòwégò, a nadto corôz drãgszé pòliticzné jeleżnoscë w rusczim zôbòrze zmùsëłë
Kòlberga do wëcygnieniô tamstądka, nôprzód do Mòdlnicë, a 13 lat pózni do Krakòwa. Wëdôwôł pòstãpne tomë
swòjégò dokazu Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni,
muzyka i tańce. W 1885 rokù zainicjowôł nową seriã pt. „Obrazy etnograficzne”. Ùmarł 3 czerwińca 1890 rokù
w Krakòwie, a pòchòwóny òstôł na Rakòwicczim smãtarzu.
Òskar Kòlberg całé żëcé òddôł deji dokùmentowaniô lëdowi kùlturë, béł głãbòk przeswiôdczony, że drogą do
ùdostaniô nazôd samòstójnoscë przez Pòlskã je dozéranié gwôsny kùlturë, a ù ji spòdlégò leżi dëchòwô i materialnô
tradicjô lëdowô. Kòlberg wëdôł 33 zbiérë òbrobiony dokùmentacji fòlkloru. Ò wëdôwiznã materiałów, jaczé pòòstawił
w manuskriptach, mô starã Institut Kòlberga w Pòznanim. Do naszich czasów òstało òpùblikòwónëch 85 tomów jegò
dokazów pòd pòspólnym titlã Dzieła wszystkie. Materiałë pòzebróné przez Òskara Kòlberga wcyg rozskôcają swiat
nôùczi i kùńsztu do wjimnëch analizów.
23
2014-03-03 07:20:07
WSPOMNIENIA
Z życia Pomorzanina
Bolesław Grzywacz – nauczyciel, wychowawca młodzieży, działacz społeczny. Urodził się 20
kwietnia 1894 r. w Nieżychowicach (pow. chojnicki). W czasie I wojny światowej wcielony do
armii niemieckiej, walczył we Francji i na terenie Cesarstwa Rosyjskiego. Po zakończeniu działań wojennych przyłączył się do powstańców wielkopolskich. Następnie podjął pracę jako nauczyciel i kierownik szkoły w Godziszewie, a potem w Turzu. Podczas II wojny światowej wraz
z rodziną przebywał w Generalnej Guberni. Po 1945 r. aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa.
Zmarł w Tczewie 13 czerwca 1984 r. W wieku 86 lat postanowił spisać wspomnienia.
A D R I A N WAT KO W S K I *
Strajk szkolny
Lata zaboru pruskiego, to okres przymusowej germanizacji na Pomorzu,
zwłaszcza w szkolnictwie. Sytuacja ta
powodowała liczne bunty i protesty ze
strony młodzieży. Do jednego z nich
przyłączył się Bolesław Grzywacz.
W roku szkolnym 1906/07 chodziłem
do szkoły do Rytla. Było tu 5 nauczycieli:
Treuge kierownik, Henschke ewangelik,
Adler, Morawski i Boris. Tu zorganizowaliśmy za namową Ojca strajk szkolny. Ja
i kuzyn Leon Grzywacz, i najstarszy z nas
Jan Chabowski, który również u wujka
wybierał ziemniaki, wystąpił jako inicjator. Kierownik wchodzi do klasy, a wszyscy mówią: „Niech będzie pochwalony
Jezus Chrystus!”. Kierownik pyta: „Co
jest?” Niemki, córki wachmistrza, odpowiedzieli i wskazali na nas. Treuge zaczął
nas katować do krwi. Miał laskę grubości
palca i bił, nie patrząc gdzie. Powstał wielki lament. Myśmy się kryli pod ławki, ale
Treuge stłumił strajk w zarodku. Potem
zachorowałem na reumatyzm stawowy.
Miałem straszne bóle. Był lekarz i ksiądz,
który namaścił mnie olejami św. Po 6–8
tygodniach wróciłem do zdrowia.
W armii Wilhelma II
W 1914 r. Grzywacz został wcielony do
armii niemieckiej i wysłany na front
wschodni. W pierwszej fazie działań
24
Grzywacz ze swoimi uczniami ze szkoły w Turzu w 1931 r. Fot. z archiwum autora
wojennych armia Wilhelma II ponosiła
porażki w walce z Rosjanami.
Uchodziliśmy prawie bez ustanku
– dziennie około 100 km z pełnym opakowaniem wojskowym, plus 3 gurty naboi na szyi. Ile dni maszerowaliśmy, nie
pamiętam, może około 14, i znaleźliśmy
się na Śląsku. Wyczerpani, wychudnięci
– blisko śmierci. Gazety pisały, że najwięcej wycierpiała 17 armia, myśmy do niej
należeli. Zdarzyło się, że ktoś skończył
życie, że ktoś nie mógł dalej. Ale kto nie
chciał iść, dowódca groził zastrzeleniem.
Czasem był rozkaz „stanąć, wydawać
obiad!”. Złożyliśmy karabiny w kozły
i już drugi rozkaz „do broni i marsz”,
bo Kozacy byli już blisko. Ja jako rekrut
nacierpiałem się najwięcej. Po trzech
dniach zrozumiałem, że tylko ja noszę
te trzy gurty z nabojami na szyi i zrozumiałem... w następnej nocy i moje gurty
zostały w nocnej ściółce. Najgorzej było
rano, jak była pobudka po kawę. Tak
mnie kości bolały, że trudno było się ruszyć. Pierwszy kilometr człowiek szedł
jak inwalida, potem powoli bóle przestały. Człowiek spał i szedł – możecie nie
wierzyć, ale tak było. Może nazwiemy to
półsnem, bo tyle się jednak uważało, aby
trzymać się w rzędzie.
Następnie został przerzucony do
Francji, na front zachodni.
Pewnego poranku Niemcy rozpoczęli
atak nad rzeką Marną z użyciem gazów.
2014-03-03 07:26:11
WSPOMNIENIA
Linię przerwano i poszliśmy naprzód. Potem stawili nam opór wojska garnizonowe (starcy w mundurach barwnych), ale
tak waleczni, że bronili się do ostatka i nie
oddali okopów. Potem nadjechała francuska artyleria nowoczesna – podobno
amerykańska – strzały były wprost zabójcze. Rozrywały się przy najmniejszym
dotknięciu z ziemią i w promieniu 7–10 m
skosiły trawę do samej ziemi. Toteż Niemcy
mieli teraz dużo zabitych. Od tego czasu
Francuzi przewyższali technicznie wojska
niemieckie. Niemcy załamały się.
Będzie Polska
Rok 1918. Bolesław Grzywacz jako rekonwalescent został skierowany do
Grudziądza, po drodze odwiedza rodziców. Tam dowiaduje się o upadku kajzerowskich Niemiec i odrodzeniu Polski.
Przychodzę do domu, rodzeństwo się
cieszy, a rodzice byli w Starogardzie. Gdy
wrócili, opowiadam im o mojej podróży
i celu, a oni zachwycają mnie radosną
nowiną: w Starogardzie wywieszony
czerwony sztandar, oficerom zrywają
gwiazdy i odznaczenia, mówią o rewolucji i że wojna już zakończona. Była
niesłychana radość. Wojna się skończyła, a ja już jestem w domu (...). Wszyscy
się cieszyli, a szczególnie Polacy, bo mówiono, że będzie Polska. Wywiesiliśmy
biało-czerwoną chorągiew. Rozpoczęły
się zebrania, które organizowali głównie
księża. Polacy, którzy wrócili z wojny,
założyli organizację „Powstańców i Wojaków”. Ojciec chodził po zebraniach,
wyczuwał, czy potrzeba, aby gdzieś się
włączyć. Zabierał też nas – mnie i brata
Damazego, który już również z wojny
wrócił.
Niedługo potem wybuchło powstanie wielkopolskie – jedyna udana w historii Polski akcja zbrojna przeciwko
zaborcy. Wziął w niej udział Bolesław
Grzywacz.
Na Poznań głównym dowódcą był
Władysław Zakrzewski. Podczas zdobywania koszar zostałem lekko ranny.
Potem po 14 dniach pod dowództwem
Jana Tomaszewskiego wyruszyliśmy do
zagrożonego Szubina, gdzie od 9 stycznia
toczyły się zacięte walki. Po kilkudniowej
walce straciliśmy połowę ludzi. Potem
przydzielono mnie do kompanii żnińskiej
pod dowództwo Kubiaka, gdzie walczyłem do połowy marca 1919 r.
W międzywojniu
Po zakończeniu walk w Wielkopolsce
B. Grzywacz udał się do Pelplina na
kurs nauczycielski. Po jego ukończeniu
w 1920 r. otrzymał posadę kierownika
szkoły powszechnej w Boroszewie. Początki jego pracy nie były łatwe.
(…) Było przeszło 120 dzieci, w tym
około 18 Niemców (…). Uczyłem od godz.
8–11 klasę III i IV, a od 11 do 13 klasy I i II.
Oprócz tego musiałem uczyć – z powodu braku nauczycieli – w poniedziałki
i wtorki, czwartki i soboty po 3 godziny
w Godziszewie. Razem dziennie 8 godzin. Przez 7 lat uczyłem w Boroszewie
sam, dopiero w ósmym roku otrzymałem pomoc. Najprzód był kolega Troka ze
Zblewa, potem była nauczycielka Maria
Cerowska, moja koleżanka ze szkoły podstawowej w Kleszczewie.
Pod koniec lat dwudziestych B. Grzy
wacz objął funkcję kierownika szkoły
powszechnej w Turzu. Pracował również na rzecz miejscowego kółka rolniczego.
II wojna światowa i wysiedlenie
Rok 1939. Tragiczna data w dziejach
Pomorza. Pierwsze niemieckie bomby
II wojny światowej spadły właśnie na
tczewską ziemię. Bolesław Grzywacz
dołącza do tłumu uciekinierów.
W drodze lotnicy niemieccy bombardowali nas na ulicy. Było sporo zabitych
ludzi i koni. Wieś Osie była w płomieniach. Wieczorem ulokowaliśmy się po
wsiach. Nad ranem ostrzeliwali nas Niemcy artylerią i karabinami maszynowymi.
Zeszliśmy do dołu kopca, a kule fruwały
ze świstem nad nami. Za Osiem nocowaliśmy w lesie. Przed wyruszeniem w dalszą
drogę zauważyliśmy ludzi i wozy wracających. Opowiadali, że most na Wiśle
w Świeciu jest zbombardowany, i przejście jest niemożliwe. Poszczególni podróżni mogą się przedostać łodziami, ale
i to jest z powodu obstrzału niemieckich
pilotów niepewne. Ponieważ nie chciałem sam uciekać, więc załadowałem się
również z motorem na wóz drabiniasty
siostry i wracaliśmy do domu. W Skórczu
byli już Niemcy. W Starogardzie przechodziliśmy drugą kontrolę. Chcieli mi
zabrać motor, ale gdy im udowodniłem
moją własność, odstąpili.
B. Grzywacz i jego rodzina jako
osoby przyznające się do polskości zo-
stali wysiedleni do Generalnej Guberni. Zamieszkali w Małkini Górnej na
północno-wschodnim Mazowszu. Żyli
tam w skrajnej biedzie i bardzo ciężkich warunkach materialnych.
Ponieważ otrzymywałem tylko 300
zł miesięcznie, a 1 kwintal ziemniaków
kosztował 100 zł, więc można sobie wyobrazić, jakie mogło być nasze życie.
Uczyłem kilka osób języka niemieckiego,
ale to też były tylko złotówki. Poza tym
nie mogliśmy nigdzie kupić mleka ani
mięsa. Było tak, że jedliśmy tylko zacierkę na wodzie i wszyscy chorowaliśmy na
rozwolnienie. W jesieni 1940 r. podarował
nam Figoń kilka worków ziemniaków,
zarząd gminy przydzielił nam też tych
płodów po niskiej cenie. Było więc trochę
lepiej.
W stalinowskim więzieniu
Po klęsce hitlerowskich Niemiec zaczęto budować komunizm w Polsce. Nadszedł ponury okres stalinizmu. B. Grzywacz zostaje aresztowany i skazany za
rzekomą współpracę z okupantem.
(…) W sądzie dostałem wyrok 11 lat:
niby za współpracę z Niemcami i pokrzywdzenie Raczkowskiego. U nich, jak należał
do Gwardii Ludowej, to mógł rabować i zabijać Polaków.
Potem sąd najwyższy zmniejszył
mi wyrok na 7 lat. Przeniesiono mnie
z Gdańska do Sztumu, tu ze starymi
więźniami było dużo lepiej. (…) Potem
przeniesiono mnie do Iławy, gdzie pomagałem w introligatorni. Miałem zawroty
głowy i złamałem rękę. Ponieważ tu nie
było szpitala więziennego, więc przeniesiono mnie do Barczewa.
W czasie pobytu w Barczewie
otrzymał radosną wiadomość.
(…) Pewnego poranku, dnia 28 sierpnia 1954 roku woła strażnik więzienny:
„Grzywacz, idziecie na wolność, zgłoście
się do biura!” Załatwiłem formalności
i udałem się do Barczewa na dworzec,
stąd pojechałem do Iławy, tam musiałem
czekać na pociąg. O godz. 21 z minutami
byłem w Tczewie.
* Autor jest prawnukiem B. Grzywacza, absolwentem administracji na
Uniwersytecie Gdańskim, studentem
historii na tej uczelni. Należy do Klubu
Studenckiego Pomorania.
25
2014-03-03 07:26:11
WOJENNE LOSY
Tu nie macie żadnych praw
Józef Czarliński urodził się 18 marca 1923 r. w Szteklinie na Kociewiu. W czasie II wojny światowej został wcielony do Wehrmachtu. Jego wojenne drogi prowadziły m.in. do Francji i Norwegii.
Był też żołnierzem Polskich Sił Zbrojnych I Dywizji Pancernej gen. Maczka. W latach 2010–2011
opisał swoje wojenne losy na kilkudziesięciu stronach i wysłał do popularyzatora pomorskiej
historii Benedykta Reszki, aby „pozostawić po sobie prawdziwą historię opartą na prawdziwych
faktach”. Naszym Czytelnikom prezentujemy krótkie fragmenty jego wspomnień, ukazujące cierpienia, jakich doznał od nazistów.
JÓZEF CZARLIŃSKI
Powołanie do wojska
Dnia 8 września 1942 roku otrzymałem wezwanie w celu powołania
mnie, obywatela polskiego, do armii
niemieckiej. To był lament i płacz moich rodziców, jak mogą mnie zabierać
do Wehrmachtu, jak moi starsi bracia
cierpią w obozach hitlerowskich (…).
Pamiętam jak dziś, na wezwaniu było
wypisane: stawić się w tym dniu i tej
godzinie w Starogardzie Gdańskim,
w razie niestawienia się grozi kara
śmierci. Co robić? Uciekać do lasu jest
niemożliwe, to by groziło wymordowaniem całej mojej rodziny. Mój ojciec
śp. zawiózł mnie w konie bryczką do
Starogardu na dworzec kolejowy (…).
W mieście Butzbach-Hessen padł rozkaz „Wysiadać!”, poprowadzono nas do
koszar, do magazynu mundurowego,
umundurowali nas w mundury Wehrmachtu. Poprowadzono nas na jadalnię
specjalnie przygotowaną, białe obrusy,
talerze, noże, widelce. Kultura niemiecka na pokaz. Codziennie ćwiczenia, a po
południu musztra, tzn. pruska dyscyplina. Można było pisać listy do domu (…).
We Francji
Dowództwo dało nam po jednym chlebie i jedną konserwę, i dali nam rozkaz
pójść tą samą drogą, co żeśmy szli. (…)
Idziemy i widzimy, że po prawej stronie
26
Fot. z archiwum autora
przy szosie stoi jeden biały domek wiejski, a po lewej stronie stary zamek na
górze. Dochodzimy do domu, wyszedł
jakiś Niemiec podoficer (…), stanął,
ręce miał do tyłu i czekał, aż ktoś z nas
zamelduje jemu, a z nas nikt nie umiał
po niemiecku i nikt nie chciał pójść
zameldować: „Idź ty, idź ty”, on to słyszał i odezwał się po polsku (…): „Wy
świnie Polacy, padnij, biegiem marsz
w to bagno do wody, czołgaj się w bagnie”. Kopał nas, bił. My przemoczeni,
ubrudzeni, stoimy przed nim na baczność. Do nas przemówił po polsku: „Ja
pochodzę z Gdańska i znam Polaków, ja
was świnie nauczę rozmawiać po niemiecku, macie mundury Wehrmachtu
i nie wolno wam rozmawiać po polsku”.
(…) Poprowadził nas do starego zamku
bez drzwi, bez okna, podłoga z kamieni,
to było straszne. Zapadła noc, ciemno,
zimno, z zimna trzęśliśmy się jak galareta. Rano do nas nikt nie przychodzi,
jest wieczór, poszliśmy całą grupą (…),
otwieramy drzwi i się meldujemy, mówimy „hunger” – głodni, zimno, mokro,
a oni w śmiech. Był z nimi oficer, wszyscy leżeli na pryczach, być może, że byli
2014-03-03 07:26:11
WOJENNE LOSY
pijani. Oficer się do nas odezwał: „Jak
wam źle w zamku, to tu za tym domem
jest wóz cygański, to będzie wasza kwatera, będzie wam ciasno, ale nic innego
dla was nie mam. Waszym opiekunem
będzie o ten podoficer kapral”. Nas 12
Polaków, nie było jak się położyć, ani
światła, na podłodze jeden na drugim
leżał, ciemno.
W obozie w Sjøvegan
W porcie Narwik czekały na nas Polaków samochody, ciężkie, ciężarowe, na
kołach łańcuchy (…). Samochody pięły
się w górę, zimno dokuczało, straszny
mróz 40 stopni. W pewnej chwili zatrzymały się wozy, padł rozkaz „wysiadać” (…). Teren ogrodzony kolczastym
drutem, wieżyczki. Załoga wyszła nas
przywitać z psami (…). Jak się okazało,
zbrodniczy Wehrmacht nas Polaków
w mundurach Wehrmachtu przekazał
do obozu karnego niemieckiego (…)
w miejscowości Sjøvegan. Baraki nasze
w ogóle nie były ogrzewane, a mróz sięgał 40 stopni. Nie było prycz ani posłania, spanie na podłodze. Rano było pełno Polaków zamarzniętych na śmierć.
Pobudka przez podoficerów Niemców
z psami, psy nas szarpały i gryzły. Kto
się bronił i pchnął Niemca, esesmana
ukrytego w mundurze Wehrmachtu,
to na miejscu został rozstrzelany. Nie
było wody do mycia ani toalety, aby się
załatwić, to trzeba było pokonać wielkie śniegi, były tzw. latryny na drągach,
belkach (…). Kto był słaby, to się utopił
w rowie, w fekaliach (…). Był to początek pobytu w obozie Sjøvegan.
Jeszcze nie wiedziałem, że za rozmowę po polsku i pisanie listu grozi
tu kara śmierci. Była skrzynka postawiona Post na placu. Postanowiłem
napisać list do domu, do rodziców (…).
W liście nie pisałem nic, co dzieje się
w obozie w Sjøvegan, pisałem, że jest
surowa zima i jestem zdrów, co więcej
mogłem pisać. W pewnym momencie
przychodzi do mnie niemiecki żołnierz
(…), zwraca się do mnie po polsku (…):
„Ty wiesz, że ty tu jesteś w obozie karnym, więźniem, kryminalistą?”, a ja się
pytam: „Co to znaczy, ja tu nie jestem
żołnierzem Wehrmachtu?”. „Nie, to jest
obóz karny i to specjalnie dla was Polaków”. Trzyma mój list w ręku, połowa
listu jest spalona (…). „Wam nie wolno,
surowo jest zabronione pisanie listów,
a nawet karane śmiercią, to samo rozmowa po polsku jest surowo zabroniona. Tu nie macie żadnych praw, jesteście
więźniami, kryminalistami”. A ja z oburzeniem się odzywam: „Ja mam taki
sam mundur jak ty i jesteśmy żołnierzami Wehrmachtu”. Na to on odpowiada:
„Powtarzam, tu nie jest Wehrmacht,
ale obóz karny. Ten twój list ja przetłumaczyłem komendantowi obozu,
on ciebie wezwie na rozmowę, jesteś
przygotowany?”. A ja się pytam: „Co
to znaczy przygotowany? Na śmierć?”.
On odpowiada: „On jest komendantem
tegoż obozu i ma takie prawo ciebie
zastrzelić”, a ja się jego pytam: „Za co,
za napisanie listu do moich rodziców?
Przecież żadnych tajemnic nie pisałem”.
On odpowiada: „Już samo napisanie listu grozi karą śmierci jak za zdradę tajemnicy wojskowej, obóz ten jest objęty
ścisłą tajemnicą wojskową i za nieprzestrzeganie grozi kara śmierci”.
Przestraszyłem się i odpowiadam:
„Skąd my mamy to wiedzieć?”. „Są plakaty, regulaminy dla was więźniów”,
a ja odpowiadam: „Cóż z tego, jak nikt
z nas Polaków nie zna języka niemieckiego”. „To nas nie obchodzi”. (…)
Komendant obozu wzywa mnie
do siebie, do kancelarii. (…) Zostałem,
zaraz przy wejściu, uderzony ciężkim
pistoletem w samą twarz, tak silnie, aż
mi pękła szczęka i poleciały zęby, uszkodził oczy i nos, zmasakrował mi całą
twarz, także przy tym potwornie na
mnie krzyczał, bił mnie, kopał leżącego
na podłodze zbroczonego krwią. (…)
Wyciągnął z kabury pistolet i przystawił mi do głowy, ogarnął mnie strach,
widziałem śmierć przed oczyma, zacząłem się w głos modlić, a on mnie
kopał, bił pistoletem po głowie, straciłem przytomność, myślał, że mnie zabił,
zawołał moich kolegów Polaków więźniów, dał im rozkaz wyrzucić mnie na
śmieci. Koledzy zanieśli mnie nieprzytomnego, zbroczonego krwią do mojej
kwatery w baraku. Po pewnym czasie
odzyskałem przytomność, wymiotowałem krwią. Myślałem, że nie przeżyję
tych tortur (…).
Znowu żołnierz…
Było to przy końcu roku 1943, załoga dziwnie zaczęła się zachowywać,
przestali nas torturować, bić, o co tu
chodzi, zastanawialiśmy się (…). Chociaż trochę zaczęliśmy rozumieć, co
załoga esesmanów ze sobą rozmawia.
(…) Usłyszeliśmy między innymi rozmowę, że armia niemiecka ponosi klęskę w Rosji i się wycofuje pod naporem
armii czerwonej.
(…) To nas ucieszyło, że wyzwolenie jest blisko. Postawiono pośrodku
fiordu statek i nas kutrami rybackimi transportowano do tego statku
w celu odwszenia. Cały rok żeśmy się
nie myli, nie kąpali, nie strzygli, nie golili, wyglądaliśmy tak, jak dzikusy z buszu, wychudzeni, brudni, okaleczeni,
zawszeni, jak byśmy wyszli z mrowiska. Dowództwo Wehrmachtu postanowiło nas Polaków więźniów wykorzystać, bo stracili dużo wojska w Rosji.
Przekwalifikować, znowu z nas zrobić
żołnierzy Wehrmachtu. Ale musieli nas
doprowadzić do porządku… Z kutra
trzeba było skoczyć na linę trapową,
ja, słaby, wycieńczony, spadłem z liny
trapowej do morza… topiłem się, byłem nieprzytomny… jak odzyskałem
przytomność na statku, to byłem nagi
i nacierali mnie, masując. (…) Statek
niedaleko popłynął do jakiejś wyspy,
padł rozkaz: „Wysiadać!”. (…)
Były komendant oficer Niemiec, a teraz już przemalowany dowódca kompanii Wehrmachtu, przemówił do nas. Oto
jego słowa: „Od tej chwili znowu jesteście żołnierzami armii niemieckiej. Zapomnijcie o obozie w Sjøvegan, coście
przeszli i widzieli, to jest tajemnica
wojskowa, za rozgłaszanie grozi kara
śmierci. Stąd będziecie przetransportowani do innej jednostki wojskowej.
Tam będzie normalne wojsko, normalne spanie, normalne jedzenie,
tam będzie wam wolno rozmawiać
po polsku i pisać listy. Ale ostrzegam
was, nie wolno wam rozpowiadać,
co działo się w obozie Sjøvegan, bo
to grozi śmiercią. W tej jednostce
żołnierze z ciekawością, będą się pytać, skąd przybywacie, odpowiadajcie,
że z Rosji, byliście na froncie i wojska
sowieckie wzięły was do niewoli, bili
was, katowali, morzyli głodem, dlatego
jesteście tak okaleczeni i wychudzeni.
Ale nasze wojska niemieckie wyzwoliły
nas z niewoli rosyjskiej i nas przetransportowano tu do waszej jednostki”.
27
2014-03-03 07:26:11
WSPOMNIENIA
Wycieczka do Wdzydz
Wakacje letnie 1938 roku były dla nas (tzn. mego brata Leona, siostry Marysi, mnie i malutkiego Stasia) nietypowe. Swego imiennika Dziadek Leon Janta Połczyński zabrał na wycieczkę do
Gdańska, Marysię i Stasia rodzice wzięli na wieś do krewnych w Żydowie pod Gnieznem, a ja
zostałam z dziadkami i wujem Maciejem w Chojnatach pod Chojnicami. Snułam się po pokojach
chojnackich nieco smętna, bo nie było z kim się bawić, miałam 9 lat. Babcia postanowiła mi jakoś
zrekompensować ten okres samotności i zabrać mnie na organizowaną przez siebie wycieczkę
ziemianek pomorskich do Wdzydz.
TERESA TYSZKIEWICZ
Etap pierwszy:
W wielewskiej kalwarii
Punkt zborny był w Chojnicach, skąd
wycieczka miała już ruszyć autobusem
dalej. Z Babcią i mnóstwem podręcznych
pakunków stanęliśmy w Chojnicach
w godzinach rannych. Tam czekało już
spore grono raczej starszych pań (ani
jednego dziecka!), a po chwili podjechał, warcząc i zgrzytając, duży autobus
(gdzie jemu do obecnych, eleganckich
autokarów!). Wycieczkowiczki, wśród
gwaru powitań i rozmów, wypełniły go
prawie w całości. Babcia z wrodzonym
poczuciem odpowiedzialności przeliczała po raz kolejny obecne panie, egzaminowała kierowcę, sprawdzała pakunki
z prezentami dla Wdzydz. W końcu ruszyliśmy.
Pierwszym etapem wycieczki była
kalwaria we Wielu. Szereg kapliczek
murowanych zaczynał się nad brzegiem
jeziora, aby potem rozciągnąć się na sąsiadujące wzgórza, gdzie tonęły w bujnej zieleni. Całość kalwarii wymagała
od pielgrzymującego kilku godzin czasu
– tyle nie mieliśmy do dyspozycji, więc
moja Babka rychło zaczęła wzywać towarzyszki do powrotu, kazała kierowcy
trąbić, bo co sprawniejsze pątniczki zdążyły zajść już daleko.
Było już południe, gdy zagłębiliśmy
się w przepastne otchłanie Borów Tucholskich. Nasz autobus, jadący począt28
kowo raźnie, zaczął stopniowo zwalniać,
kierowca kluczył po pustych leśnych
duktach, w końcu stanął, rozglądając
się bezradnie za jakimś drogowskazem.
Było jasne: zgubił drogę. Jak się później
okazało, pomylił Wdzydze Tucholskie
z Wdzydzami Kiszewskimi. Dokładniejszej mapy terenu nikt nie miał, trzeba
było wrócić do ostatniej mijanej osady,
żeby zdobyć informacje.
Etap drugi: Wdzydze
Już było zdecydowane popołudnie, gdyśmy znaleźli się na właściwej drodze.
Jeszcze naszych Wdzydz nie było widać,
gdy gromadka dzieci wybiegła nam naprzeciw, pokazując drogę, dom, przed
którym mamy wysiąść, i miejsce postoju
dla autobusu.
Wyszła na nasze powitanie pani Teodora Gulgowska, ubolewając nad naszą
przygodą i nad obiadem, który ciągle odgrzewany od kilku godzin, nie ukaże już
gościom kaszubskiej sztuki kulinarnej.
Po obiedzie, w świetlicy, nastąpiło spotkanie nas, gości z miejscowymi
przedstawicielami samorządu i środowisk
twórczych. Moja Babka zagaiła spotkanie,
mówiąc o celu naszego przybycia: poznanie piękna kaszubskiej sztuki ludowej
i ożywienie starań, by ją poznano szerzej,
w całej Polsce. Pani Teodora Gulgowska
w obszernym wystąpieniu scharakteryzowała sztukę ludową Kaszub: hafty
o oryginalnej ornamentyce i kolorystyce
(trzy odcienie błękitu) i unikalne plecionki korzeni sosnowych. Obecne w świetlicy
grupy hafciarek i plecionkarzy na gorąco
pokazywały wytwory swoich talentów
i metody pracy. Po wykładzie pani Teodora zachęciła gości do wykorzystania
okazji, by zaopatrzyć się w dzieła sztuki
kaszubskiej, ponieważ w sklepach jej nie
dostaną, tak mało jest znana. Goście podjęli wezwanie z zapałem i zaczęło się ożywione kupowanie. Z rąk do rąk przechodziły kolorowe obrusy, bieżniki, serwety,
tacki, dzbanki i miski misternie plecione.
Babcia kupiła między innymi pudełko
na nici z pokrywką. Dziwnym zrządzeniem losu to pudełko przetrwało przeszło
osiemdziesiąt lat, w tym wojny, okupacje,
przeprowadzki i leży na półce w moim pokoju, nie naruszone zębem czasu.
Etap trzeci:
sklep „ludowy” w Bydgoszczy
Ta wycieczka do Wdzydz i liczne rozmowy z moją Babką pozwoliły mi poznać
jej działalność promującą polską sztukę
ludową. Otóż z marszałkową Aleksandrą
Piłsudską i gronem społecznie zaangażowanych pań z kręgów ziemiaństwa
i polityki postanowiono, że w każdym
znaczniejszym mieście polskim powinien powstać sklep z sztuką ludową,
ale z różnych regionów Polski, nie tylko
z modnego od czasów Młodej Polski Podhala. Dzięki tym staraniom otwarto taki
sklep w Bydgoszczy przy ulicy Gdańskiej.
Ilekroć Babcia przyjeżdżała do nas
(a mieszkaliśmy wtedy w Bydgoszczy),
zabierała nas, wnuki, na zakupy do centrum miasta. Wycieczki z Babcią miały
2014-03-03 07:20:42
WSPOMNIENIA
swój rytuał: najprzód lody lub napoleonki (dziś nazywają się kremówki papieskie) u Greya, a potem odwiedziny sklepu
„ludowego”. Babcia wsiąkała bez reszty
w dział kilimów, narzut, haftów i samodziałów, nas zauroczyła ekspozycja
zabawek z drewna, figurek rzeźbionych
i ludzików z szyszek i kory, powstałych,
hen, gdzie szum Prutu, Czeremoszu...
Babcia nie lubiła wydawać pieniędzy bez
pożytecznego celu; dostały się nam z siostrą haftowane fartuszki i koniec.
Etap czwarty:
Ostatnia plecionkarka…
Minęły lata burzliwe. W czasie studiów
polonistycznych na Uniwersytecie Poznańskim z całą grupą „włóczęgów” pasjonowaliśmy się zwiedzaniem Polski.
Namawiałam gorąco do poznania Borów Tucholskich i Szwajcarii Kaszubskiej.
Z koleżanką i kolegą wykorzystaliśmy
któreś „dni rektorskie” między Bożym
Ciałem i niedzielą, aby wyskoczyć na Pomorze. Do Chojnic pociągiem, a dalej na
północ rowerami.
Skansen we Wdzydzach, jakże
skromniutki w porównaniu z dzisiejszym, mało znany, pusty i cichy przyjął
nas z wielką gościnnością. Było późne
popołudnie, słońce chyliło się ku zachodowi. Kustosz, widząc nasze zauroczenie
jeziorem, wypożyczył nam łódkę. Płynęliśmy po gładkiej tafli jeziora, skośne
promienie zachodzącego słońca prześwietlały toń, ukazując w niej pnące się
ku powierzchni wodorosty. W tym świetle wyglądały jak kolumny podwodnego
zamku z zaczarowanej krainy. Jezioro
Wdzydze razem ze Świtezią zasługują
na trwałe miejsce w literaturze polskiej
jako jeziora legend i uroków.
Następnego dnia kustosz zaprowadził nas do ostatniej czynnej plecionkarki. Piękne, unikalne rzemiosło i sztuka
kaszubska chyliły się ku upadkowi. Plecionkarka skarżyła się na niekorzystne
warunki współpracy dyktowane przez
Cepelię: płacą jej słabo, a plecionki sprzedają potem drogo. Praca jest ciężka: trzeba
ukopać sporo korzeni sosnowych, przenieść je do warsztatu, oczyścić, spreparować, a plecionka musi być bardzo precyzyjnie zrobiona. Od Cepelii nie można
się nawet doprosić talonu na rower, aby
ukopane korzenie przewieźć na ramie,
zamiast dźwigać na plecach. Miała gotowy dzbanuszek, który kupiłam, i teraz
stoi obok pobabcinego pudełka na nici.
Niewiele czasu później wyczytałam w jakiejś gazecie, że ostatnia plecionkarka kaszubska rzuciła nieopłacalne plecionki
i teraz szyje koszule dla jakiejś spółdzielni.
Etap piąty:
W kartuskim muzeum
Kustosz wdzydzki, zapytany o możliwości zakupu wyrobów kaszubskich,
poradził nam zajrzeć w Kartuzach do
Muzeum Kaszubskiego, którego dyrektor
dysponuje wyrobami na sprzedaż, podał
nam adres i pożegnaliśmy się serdecznie.
Rzeczywiście, miał rację. Młody, przedsiębiorczy, zakochany w swoich zbiorach
dyrektor nie tylko z pasją oprowadził nas
po muzeum, ale otworzył malowany kufer pełen skarbów do nabycia.
Rozmowa zeszła na obyczaje miejscowe: czy dyrektor nie boi się trzymać
wszystko bez zamknięcia: drzwi muzeum,
kuferek, swój pokój w muzeum? Odpowiedział: „Przecież tutaj są sami uczciwi ludzie.
Tylko raz się zdarzyła kradzież; oprowadzałem po muzeum wycieczkę młodych
przodowników kultury z Warszawy, pokój
mój był otwarty, a na biurku leżał aparat
fotograficzny, i ten zniknął. Dałem znać na
milicję, dopadli wycieczkę na dworcu, aparat odzyskałem”.
Etap szósty:
Wieżyca i szept Smętka
W ostatnim dniu wyprawy chcieliśmy
jeszcze zobaczyć piękny przełom Raduni
i Wieżycę. Na szczycie tego wzniesienia
stała wieża triangulacyjna. Na któryś
z jej poziomów prowadziła drabina.
Wdrapaliśmy się, aby rzucić okiem na
morze lasów. Wieczór się zbliżał, było cicho i pogodnie. I wtedy w tej ciszy usłyszałam delikatny, ciągły i jakby tęskny
szum, nie drgnął nawet listek, a szum
był wyraźny: wiatr od morza, szept Smętka, ukrytego w tym powiewie.
Tu potrzebny jest komentarz. Mój
Dziadek Leon Janta Połczyński był wielkim miłośnikiem twórczości Stefana
Żeromskiego. Najbardziej lubił Wiatr
od morza, ale nie mógł zrozumieć, skąd
w wyobraźni pisarza zrodziła się postać
Smętka, ducha, diablika, skrzata. Dziadek
nie znajdował Smętka ani w przyrodzie
Pomorza, ani w charakterze ludu pracowitego, pogodnego, chodzącego dwiema nogami po ziemi, ani w podaniach
i legendach tych stron. Był co prawda
w okolicach Wysokiej i Raciąża legendarny Didko, który w zimowe wichury
urządzał harce po polach i wył w kominie, ale Didko nie miał cech Smętka.
Opowiedziałam Dziadkowi moje wrażenia z Wieżycy. Zadumał się: „Może masz
rację”.
Poznań 13.06.2013
KASZUBSKA KSIĘGARNIA INTERNETOWA
Tytuły pochodzą od redakcji
www.kaszubskaksiazka.pl
29
2014-03-03 07:20:42
FENOMEN POMORSKOŚCI
W 90-LECIE MIASTA KARTUZY
Non omnis mortuus est...
(część 16)
Dziś jest tu elegancka przystań jachtowa, ale kiedyś Mousehole z pewnością zasługiwało na
swoją nazwę. Po angielsku znaczy ona: Mysia Dziura. Aby zrozumieć jej sens, trzeba tu dotrzeć
drogą lądową, od strony miasteczka Penzance. Po obu stronach szosy ciągnie się bezdrzewna
płaszczyzna, na horyzoncie morze… a osady ani śladu. Dopiero przy samym wybrzeżu droga gwałtownie opada zielonym wąwozem. Kilkadziesiąt domków, przycupniętych na wąskim
skrawku ziemi pomiędzy skarpą a brzegiem akwenu, jakby celowo ukryto przed niepożądanym
wzrokiem. Jesteśmy u celu.
J A C E K B O R KO W I C Z
Zapadły kąt
Kornwalia to długi i wąski półwysep,
wbijający się klinem w wody Atlantyku.
Mousehole leży na samym jego końcu.
Tutaj rozumie się sens słowa „kresy”.
Póki nie zbudowano tu bitej drogi, póty
niełatwo było dojechać do rybackiego
zakątka. A i jego mieszkańcy niechętnie
wychylali się poza obręb skarpy, zasłaniającej im resztę lądowego świata. Tutaj
blisko zawsze było tylko do morza.
Na kornwalijskim wybrzeżu znaleźć
możemy więcej takich „mysich dziur”,
małych rybackich wiosek odwróconych
plecami do lądu. Przez wieki ich mieszkańcy penetrowali wody kanału La
Manche, wyprawiali się też na zachód,
w głąb Atlantyku. We wczesnym średniowieczu zasiedlili wybrzeża Bretanii, sąsiadującej z nimi przez morze od
południa. Żywy do dzisiaj celtycki język
bretoński tkwi korzeniami w mowie
dawnych mieszkańców Kornwalii.
Morzem przybywali tutaj także goście, najczęściej niepożądani. W 1595 r.
okolice Mousehole splądrowali żołnierze
floty hiszpańskiej. Jednak Hiszpanów
30
widywano tu rzadko. Znacznie bardziej
uciążliwi byli berberyjscy piraci, którzy
regularnymi rajdami z północnej Afryki
nękali kornwalijskie wybrzeże, łupiąc
wioski i porywając w niewolę ich mieszkańców. Jeszcze przez cały wiek XVIII
Berberowie budzili strach w nadmorskich osadach. Kornwalijczyków nikt nie
bronił, bo ówczesna socjeta Londynu nie
interesowała się zapadłym kątem swojego kraju.
Metryka zgonu języka
Dopiero później malownicze wybrzeże
zaczęło przyciągać tutaj ludzi z głębi Anglii. Jeden z nich, „wielebny Wladislaw”
czyli pastor Władysław Lach-Szyrma,
osiedlił się w 1873 r. w Newlyn, rybackiej
przystani odległej o kilka kilometrów od
Mousehole. Duchowny był synem Krystyna Lacha-Szyrmy, polskiego uczonego
i pisarza, emigranta po powstaniu listopadowym. Po ojcu odziedziczył zamiłowanie do badania przeszłości, połączone
z penetrowaniem okolicy własnej parafii. Wydał kilkanaście książek, z których
dużą część poświęcił historii Kornwalii.
W jednej z nich opisał Dolly Pentreath, starą rybaczkę z Mousehole, która
jako ostatnia osoba na świecie mówiła
płynnie po kornwalijsku. Dolly umarła
w 1777 r. i odtąd owa data stanowi oficjalną metrykę zgonu tego celtyckiego
języka.
Niegdyś wielka
Mieszkańcy tego małego kraju mogą
być dumni ze swojej historii. Kościół
w osadzie Paul, leżącej w połowie drogi
między Mousehole a Newlyn, założył
niejaki Paweł Aurelian – w 490 r. Paul to
wioszczyna nie większa od Mousehole,
a jednak może się poszczycić świątynią,
której początki sięgają czasów starożytnego Rzymu. A przecież Paul nie jest wyjątkiem, takich wiosek pełno jest w całej
krainie. Mousehole nie zawsze było Mysią Dziurą odizolowaną od reszty świata.
Kornwalia stanowiła ongiś ważną część
władztwa Brytów, którzy stworzyli tu
żywe, promieniujące aż na kontynent
ognisko chrześcijańskiej kultury.
Kornwalijczycy wyrażali ją we własnej mowie, której bronili przed anglosaskim naporem. Kiedy w 1549 r. król
Edward VI nakazał im modlić się po angielsku, wzburzeni Celtowie wzniecili
powstanie. Anglicy krwawo je stłumili
i odtąd język kornwalijski zaczął ustępować angielskiemu.
2014-03-03 07:20:42
FENOMEN POMORSKOŚCI / GADKI RÓZALIJI
Wskrzeszenie
nie całkiem martwego
Język ojców i matek – aczkolwiek uznany przez świat za niebyły – nie został
jednak z kretesem zapomniany wraz ze
śmiercią Dolly Pentreath. Stare rybaczki
z okolic Mousehole i Newlyn, naprawiając sieci, mówiły między sobą osobliwą
mieszaniną, wtrącając gęsto kornwalijskie słowa do angielskiej gadaniny. Wiele
osób nadal potrafiło, posługując się starą
mową, płynnie doliczyć do dwudziestu.
Nawet małe dzieci przy zabawie cytowały kornwalijskie rymowanki. „Martwy”
język był jak człowiek w stanie śmierci
klinicznej, którego umiejętne zabiegi
wszelako mogą jeszcze wrócić do życia.
Takim impulsem sztucznego oddychania stało się wydanie w 1904 r.
pierwszego w historii podręcznika języka kornwalijskiego. Odtąd w wielu domach rodzice uczyli swoje dzieci mówić
w języku oficjalnie uznanym za martwy.
Mowa lokalnych elit
Minęło sto lat – i cóż widzimy? Dziś kornwalijskim swobodnie posługuje się kilka tysięcy osób. Istnieją kornwalijskie
szkoły i przedszkola, kornwalijska prasa,
książki, programy radiowe i telewizyjne.
Wymarły język ożył wysiłkiem samych
ludzi, właściwie bez pomocy państwa.
To prawda, że na co dzień zdecydowana większość mieszkańców Kornwalii posługuje się językiem angielskim.
Nikt jednak nie traktuje mówiących po
kornwalijsku Kornwalijczyków jako zacofanych prowincjuszy. Przeciwnie, ich
język uchodzi tam za mowę lokalnych
elit. Ludzi świadomych własnej tożsamości, mówiących mową pradziadów
o historii i poezji. Nikt nie pretenduje do
tego, by posługując się kornwalijskim,
kupić mrożonki w supermarkecie – do
tego wystarczy angielszczyzna. I taki
stan rzeczy wszyscy uznają za zadowalający.
Przykład Kornwalii dowodzi, że języki małych narodów nie są skazane na
wymarcie, aczkolwiek nie muszą wypełniać wszystkich funkcji właściwych
„językom urzędowym”. Cud kornwalijskiego pomorza może się powtórzyć
w innych regionach Europy. Ale nie spowodują go odgórne europrogramy edukacyjne. Impuls musi wyjść od dołu, od
współmieszkańców małej ojczyzny.
Dzisiaj bandzie
maltich zez
parzónkó!
Z Y TA W E J E R
Jak ja żam eszcze była srodze młodsza, to
mnie sia nie chciało pjichciyć maltichóf.
Tedi ja ano zaderłóm sukniska ji szłam
lós zez dodóm do jaki jadłodajni, chdzie
dobrze futrowali za małi grosz. Tam sia
nabuzowałóm, popjitkó popsiyłóm, pisk
witerłóm serwetko abo sznoptucham ji
hajda na jake lófri, najwjanc do córkóf.
Jak łusz mnie sia spszikszyło łazić durcham wew to jedno ji to same mieście, to
szłóm chdzie jindzi, na tan pszikłat bez
most do Poznański kele Fobriki Myblóf
Okrantowych. Nó ale długo nie dyrowało ji tam mnie łusz niy mogli dogodzyć!
Durcham mniałóm różne żandziochi na
take maltichi, chtórnych łóne nie gotoweli. Nó to czekaj tatka latka, aż ci co
łurośnie. Jak żam łurosła wew latach,
tedi miśla sobje: „Stop łorkestra, marsza grajó! – pszibacz jano sobje na stare lata, jak to Matuś gotoweli”. Nó dali
po koleji: krupnik, grochowa, fasolowa
(tu niy banda psisać, co sia tedi działo),
pómidorowa, makarónowa, zez takimi
fizmatantami różnimi kupianimi wew
składzie, owocowa zez brzadu. Jak żam
łusz niy mniała pómiślunku, to na koniec
mnie sia pszibaczyło, że Matuś gotoweli
parzónka (parzibroda znaczi.) Do ti parzónki so ciepna kapusti kiszóni, co to
ja mniałóm zabronione bes łapsiducha
wedle cukszici, ji bigosu ma sia rozumniyć tysz. Nó jo, ale kedi to akurat szło
samo wew brzuszysko – jak bułki zez
masłam. Nó mata wjidziyć, jaki to dało
bjigos po tim bjigosie! Latałóm zez buksami jak jaka podfruwajka ji eszcze buksóf nie podniesłóm riśtiś do góri, łusz
nazat do wichótka rzgałóm! Na co mnie
zeszło! Razu mlyka pjić niy moga. Nó jo,
ale jile ja móm lat na puklu? Łusz wnet
bandó 2 siykyrki. Nie wjam, czi sznapsa
bi se mogłóm glugnyć? Ale co tam: „Ras
kozie śmniyrć!” – jak mnie stuknó te 2
siykyrki, to so jednygo golna. A co! – jak
to Matuś gadeli.
Lubjita se golnąć? A bodaj to za kołniysz wilywata! Łusz ja Was znóm!
Nó bańdzta zdrowe! Jak to mówjó:
„Co nas nie zabjije, to nas łumocni! Toć
możim sobje zdziepko poszpasować, na
niy?!
Do łusłiszania!
Rózalija
Tekst w gwarze kociewskiej, w pisowni autorki
KASZUBSKI PORTAL EDUKACYJNY
www.skarbnicakaszubska.pl
31
2014-03-03 07:20:43
WIELOKULTUROWE POMORZE
Czuję się tu jak u siebie
Rozmowa z Anną Matusewicz, wilnianką, która w Trójmieście znalazła swoje miejsce na ziemi.
Kiedy mówimy o kresowiakach na Pomorzu, przychodzą nam na myśl przesiedleńcy, którzy trafili tu zaraz po
wojnie. Ty przyjechałaś stosunkowo
niedawno.
Do Trójmiasta sprowadziłam się jedenaście lat temu. Jeszcze trochę, a będę
mogła powiedzieć, że dłużej mieszkam
w Polsce, niż mieszkałam na Wileńszczyźnie. Dzieciństwo spędziłam w Wilnie, w dzielnicy zwanej przed wojną Nowym Światem. Chodziłam do polskiej
szkoły, która znajduje się tuż przy starówce. Wilno więc było i wciąż pozostaje
dla mnie bardzo ważne. Mimo upływu
czasu nadal uważam się za wilniankę.
Świadomie na miejsce osiedlenia wybrałaś Trójmiasto?
Przyjeżdżając na Pomorze, w ogóle nie
zastanawiałam się nad tym, dokąd jadę.
Pamiętałam, że Gdańsk to bardzo ładne
miasto. I ta bliskość morza! Dopiero na
miejscu się dowiedziałam, że rodzice lub
dziadkowie wielu nowych znajomych
mają korzenie wileńskie. Odkrywałam
więc Trójmiasto na dwóch płaszczyznach: jako zupełnie nowe, nieznane mi
miejsce, ale też mieszkających tu ludzi,
którzy mają sentyment do Wilna, a często
również rodzinne powiązania. Wilno już
na zawsze zostanie moją Małą Ojczyzną.
Kocham ją! Jednak to w Trójmieście czuję
się jak u siebie. Przeprowadzki są na razie
stałą częścią mojego życia. Mieszkałam
zarówno w Gdańsku, jak i w Gdyni, dzięki czemu poznałam specyfikę obu tych
miast. Stanowią one dla mnie dobrze skoordynowany mechanizm. Są jak prawa
i lewa ręka. W Gdyni najbardziej fascynują mnie ludzie, ich miłość do swojego miasta, pewna homogeniczność. Natomiast
Gdańsk zapiera dech swoją barwną historią. Trochę mi tym przypomina Wilno.
32
Fot. Marek Adamkowicz
Domyślam się, że przyjechałaś do Polski
studiować.
Studia były głównym powodem mojej
przeprowadzki do Gdańska. Początkowo nie dopuszczałam do siebie myśli,
że nie wrócę do Wilna. Zostawiłam tam
licznych przyjaciół, rodzinny dom. Przez
pierwszych parę lat wracałam do rodziców w każde ferie i wakacje, aż w końcu,
któregoś lata, znalazłam wakacyjną pracę
i zostałam. Myślę, że był to dość trudny
moment dla moich rodziców. Szczególnie,
że w tamtym czasie litewska gospodarka
szybko się rozwijała, spadło bezrobocie.
Pamiętam telefoniczną rozmowę z ojcem, który próbował mnie przekonać do
powrotu: „Łatwo o pracę, własny dach
nad głową” – zapewniał. Ale już wtedy
2014-03-03 07:26:29
WIELOKULTUROWE POMORZE
czułam, że chyba znalazłam swoje miejsce na ziemi. Co ważne, rodzice bardzo
chcieli, żebym się kształciła, pilnowali,
żebym miała zdane wszystkie egzaminy. Dla mnie o wiele ważniejsze było to,
co robiłam poza nauką. Dlatego w moim
odczuciu studia w Polsce miały być swego rodzaju przygodą. Zwiedzałam polskie
miasta, angażowałam się w działania organizacji pozarządowych, dużo czytałam
i uzupełniałam wiedzę o kraju, w którym
zamieszkałam. Spoglądając wstecz, mogę
z całą pewnością powiedzieć, że był to fantastyczny czas.
Przy okazji zobaczyłaś innych Polaków
niż na Litwie…
Nie wiem, czy różnią się oni tak bardzo.
Owszem, Polacy na Litwie słuchają innej
muzyki, czytają inne książki, żyją trochę
innymi sprawami, ale zbyt wiele nas nie
różni. Po prostu realia są trochę inne. Do
Polski przyjechałam w 2002 roku. Był to
czas, gdy zaczynały się spełniać marzenia
o Unii Europejskiej. Trudno było uwierzyć, że właśnie znika granica między
Polską a Litwą, że już nie muszę chodzić
po urzędach i odbywać poniżających rozmów, żeby otrzymać kartę pobytu.
Kiedy mówisz o odmiennych realiach,
to od razu przychodzi mi na myśl wielo
etniczność Wileńszczyzny.
Faktycznie. To region, w którym obok
siebie mieszkają Polacy, Rosjanie, Litwini. Są miejscowości zamieszkałe przez
muzułmanów lub karaimów. Nieporozumienia i animozje się zdarzają, ale
wielokulturowość została jakby zapisana w naszej podświadomości. Normalne
jest to, że w domu mówi się po polsku,
z jednym znajomym po rosyjsku, a z innym po litewsku. W Polsce społeczeństwo wydaje się bardziej homogeniczne.
Zdarzyło się, że ktoś mówił do mnie „ruska” tylko dlatego, że oprócz polskiego
znam też rosyjski. Ale takie wąskie horyzonty myślowe, operowanie stereotypami można spotkać wszędzie.
Pomorze to dość szczególny region na
tle Polski, też ma wiele barw.
Dopiero od niedawna odkrywam okolice Trójmiasta – Kaszuby, Żuławy.
Kaszubi wciąż są dla mnie zagadką.
Rozmawiałam kiedyś z ekipą Radia
Kaszëbë i to dzięki nim zobaczyłam
Kaszubów w nowym świetle. Podoba
mi się, że dbają o swoją kulturę, o język. Wyobrażam sobie, że jest to dość
trudne, ponieważ wielu ludziom kaszubszczyzna może się wydawać anachroniczna, niepotrzebna, po prostu
element folkloru. Uważam jednak, że
regionalny patriotyzm jest niezwykle
ważny w rozwoju społeczeństwa. Świadomość pochodzenia wzmacnia poczucie wartości.
A Żuławy?
Tam zabrała mnie przyjaciółka, która jest
mocno związana z tym regionem. Jeszcze dwa lata temu nie miałam pojęcia
o bogatej żuławskiej historii, o nizinnych
krajobrazach i domach podcieniowych.
Czuję, że Pomorze opowie mi jeszcze
wiele fascynujących opowieści.
Po tych kilkunastu latach spędzonych
w Polsce można powiedzieć, że się zaaklimatyzowałaś. Dowodem może być
blog, który prowadzisz.
Myślę, że najlepszym dowodem na to, że
się zaaklimatyzowałam na Pomorzu, jest
moja praca zawodowa. Przez kilka lat
prowadziłam działalność gospodarczą,
teraz pracuję w organizacji pozarządowej i koordynuję projekt skierowany do
młodzieży z Białorusi, Ukrainy i Mołdawii. Bardzo dobrze się w tym czuję. Dla
tych młodych ludzi jestem przewodnikiem po Trójmieście, opowiadam im
o polskich realiach, polityce, działaniach
sektora pozarządowego, o postępie, jaki
dokonał się w Polsce po upadku komunizmu. Jednocześnie dobrze rozumiem
obawy i nadzieje osób z obszaru postradzieckiego, bo Litwa była przecież jedną
z republik ZSRR.
Blog Misja: KSIĄŻKA, o którym wspomniałeś, jest rezultatem moich zainteresowań czytelniczych, zaczęłyśmy go
pisać z koleżanką kilka lat temu. Jeśli
wierzyć statystykom, to czytają nas internauci z całej Polski, dlatego staram się
od czasu do czasu przemycić coś z Pomorza. Szczególnie, że w ostatnich latach
nie można narzekać na brak kulturalnych wydarzeń w Trójmieście.
Książki nie tylko opisujesz, ale też się
nimi dzielisz. Na przełomie roku zorganizowałaś zbiórkę z myślą o szkołach
polskich w Wilnie.
Pomysł zorganizowania takiej zbiórki
dojrzewał dość długo, ale kiedy padło
hasło „działamy!”, wszystko potoczyło
się błyskawicznie. Swoją pomoc zaoferowała Filia Gdańska Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej, inicjatywą
zainteresowały się lokalne media. Informacja o zbiórce poszła w świat również
pocztą pantoflową. Odzew przeszedł
moje najśmielsze oczekiwania. Książki
do biblioteki przynosili nie tylko gdańszczanie. Przyjeżdżali też ludzie z Wejherowa, Pruszcza Gdańskiego. Otrzymaliśmy
kilkadziesiąt paczek z całej Polski i jedną
z zagranicy. To było niesamowite! Wzruszałam się, czytając maile i odbierając telefony od osób, które pytały, jakie książki
najlepiej kupić. Niektórzy opowiadali mi
o swoich dziadkach z Wileńszczyzny,
wspominali turystyczne wycieczki do
Wilna. Dzięki bezinteresownemu zaangażowaniu tak wielu wspaniałych ludzi
udało nam się zebrać prawie tysiąc dobrych i potrzebnych książek. W Wilnie
trafią do dwóch polskich szkół: gimnazjum im. Adama Mickiewicza oraz szkoły średniej im. Szymona Konarskiego.
Myślisz o powrocie na Litwę?
Czasami myślę „co by było, gdyby...?”.
Gdybym nie wyjechała. Gdybym wróciła od razu po studiach. Albo teraz. Te
przemyślenia pozostają zwykłym gdybaniem, bo w chwili obecnej nie planuję wyjazdu z Trójmiasta. Niedawno
poznałam pana, który wrócił do rodzinnego Gdańska po kilkudziesięciu latach.
Dlatego nie wykluczam, że w moim
przypadku wspomnienia i sentyment
również zaprowadzą mnie kiedyś do
mojego Wilna. Wspomniałam, że wielką
radością dla mnie było zniesienie granic
oraz niektórych procedur biurokratycznych po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Już nie muszę urzędnikom tłumaczyć, dlaczego chcę być tutaj, prosić
ich o pozwolenie. Dzięki temu przestałam o sobie myśleć jak o przybyszu, dało
mi to dużą dozę komfortu psychicznego.
Rozmawiał Marek Adamkowicz
33
2014-03-03 07:26:29
GDAŃSK MNIEJ ZNANY
Nowa twarz Ogarnej
Choć równoległa do słynnej Długiej, jednak zawsze wydawała się ulicą na uboczu. Po zmianach
na początku 2014 roku nowe oblicze Ogarnej zyskało zwolenników, ale także oponentów. Wyruszmy sprawdzić, czy udało się zachować – a może stworzyć – klimat miejsca.
M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z
Kwartał eksperyment
Ulica Ogarna jest najstarszym świadectwem dzieła odbudowy miasta Gdańska
po wojennych zniszczeniach. To właśnie
tu „eksperymentowano”, z ruin podnosząc pierwsze domy. Po kilkudziesięciu
latach z pierwotnej świeżości pozostała jedynie szarość i nuda. W 2013 roku
Referat Estetyzacji Miasta Gdańska postanowił to zmienić. Powierzył zadanie
nadania nowego oblicza ulicy Fundacji
Urban Forms z Łodzi, która specjalizuje
się w wielkoformatowym malarstwie.
Artyści ozdobili współczesnymi dekoracjami 20 fasad kamienic przy ulicy
Ogarnej, a także Ławniczej. Pojawiły się
więc nowe kolory i wzory, które oburzają niektórych swoją nowoczesnością.
Wyeksponowano ponadto miejsce urodzin Daniela Gabriela Fahrenheita. Dziś
nie sposób nie zauważyć kamienicy
nr 95, w której przyszedł na świat, a turyści nareszcie zaczęli fotografować dom
słynnego gdańszczanina!
Ulica Psia?
Dziś wędrujemy Ogarną, ale od czasów
średniowiecznych po II wojnę światową przechadzano się ulicą Hundegasse,
czyli Psią. Pierwszy raz wzmiankowana
była w 1378 roku jako „platea canum”.
Psia nazwa wyparła z nieznanych przyczyn pierwotną Brauergasse, czyli Browarniczą. Być może dlatego, że pędzono
tędy bydło w stronę gdańskich rzeźni
znajdujących się na Wyspie Spichrzów,
a ludziom pomagały w tym właśnie psy.
O krowach przypomina Krowi Most
nad Motławą i gotycka Krowia Brama.
Ślady ogarów ciężko jednak znaleźć.
W 1945 roku urzędnicy przetłumaczyli
nazwę tak, by dodać jej nieco godności.
34
Jedyna oryginalna kamienica – numer 27/28. Fot. M.S.
I tak padło na ogary… Średniowieczna
Brama Krowia została niestety zburzona w 1905 roku. Dla ułatwienia przejazdu ówczesne władze zdecydowały
się wznieść tu nowy budynek. W latach
1971–1972 odbudowując Bramę Krowią, wzorowano się na architekturze
średniowiecznej.
Neogotycka perełka
Przy ponadpółkilometrowej ulicy spośród około 120 kamienic tylko jedna
przetrwała 1945 rok. Jest to kamienica
numer 27/28. Na parterze mieści się tu
Biblioteka Brytyjska Uniwersytetu Gdańskiego British Council, a piętra zajmują
prywatni lokatorzy. Budowla powstała
w 1872 roku z inicjatywy Gdańskiego
Towarzystwa Bankowego. Wielokrotnie
jednak zmieniała właścicieli. W 1893
roku obiekt przemianowano na Hotel
Germania. Na dole mieściła się kawiarnia i winiarnia. Goście mieli dostęp do
atrium z ogródkiem, a o luksusie świad-
czyły też łazienki na każdym piętrze. Od
1903 roku hotel dzierżawiła Wolnomularska Loża Gedania. W czasie Wolnego
Miasta Gdańska kamienicę wynajmowała polska instytucja. Swoje przedstawicielstwo założył tu Warszawski Bank
Zjednoczony SA. Niestety z powodu kłopotów upadł w 1926 roku i gdańska filia
została zamknięta. Fasada kamienicy
reprezentuje styl neogotycki. Wyróżnia
się żółtymi i czerwonymi cegłami, ale
przede wszystkim masztami na sztandary trzymanymi przez żelazne smoki.
Dzisiejszą wędrówkę zakończymy na
Ogarnej 20/21. Tutaj w latach 1911–1912
mieściła się redakcja czasopisma „Gryf”.
Jej głównym redaktorem był doktor
Aleksander Majkowski, który przeniósł
się w tym okresie z Kościerzyny do Sopotu. Pismo było głównym organem Towarzystwa Młodokaszubów. Przypomina
o tym tablica pamiątkowa ufundowana
w latach siedemdziesiątych XX wieku
przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie.
2014-03-03 07:26:29
TEaTER 16. Kaszëbë 2.0.
Radio Kaszëbë, 30.01.2014
(…) [Radio Kaszëbë, Jan Jablonsczi] Czy
my naprawdę nie możemy wymagać od
siebie więcej? (…) Więcej, czyli co? W poprzednim odcinku magazynu TEaTER rozmawialiśmy o trzech pokoleniach: naszych
dziadków, naszych rodziców i naszym.
Każde z pokoleń ma swoje kompleksy
i przenosi je na następne pokolenia. Widać
to choćby wśród studentów w Gdańsku.
[Mateusz Schmidt] Jo, jô to tak widzã.
Terô prawie jak jô sztudérëjã w Gduńskù.
Lëdze, jaczi przëjechalë z bùtna tu na Kaszëbë na sztudia (…), czej më wchôdómë
na tã témã kaszëbiznë, tej òni zarô do mie:
A wez rzeczë dwa słowa pò kaszëbskù,
a wez rzeczë, jak to tam ù was sã rzecze
na to, a jak wëzdrzą zwëczi na Wilejã (…).
A strzód lëdzy stądka, ze Gduńska, z Trzëgardu, òni tak nié za baro do ti kaszëbiznë
cygną. Téż nie wiém, skądka sã wzãło to, że
w samim Gduńskù strzód młodzëznë
pòzwa „Ty Kaszubie” je baro pejoratiwnô.
Nie wiém, dlôcze òni jaż tak lëchò na nas
zdrzą…
[RK] Nosimy w sobie jakieś tam historyczne zaszłości, nawet jak to tylko echo.
Może by się w końcu od tego uwolnić? Nacjonalizm, czyli podkreślanie na każdym
kroku swojej narodowości i czynienie z niej
sensu życia, to jakiś taki XIX-wieczny sposób myślenia. (…)
Gościem tego odcinka jest też Roman
Hinc, mechanik samochodowy pracujący
w Rumi.
[Roman Hinc) Jô jem w karnie KJ.
Mómë téż téater kaszëbsczi i chcemë
wszëtczim (…) pòkazac, że młodi lëdze
téż mògą dzejac w kaszëbiznie, że to nie
je blós gôdka stôrëch lëdzy, że młodi téż
sã mògą w to włączëc, żebë ta kaszëbizna
przetrwała, żebë më téż (…) gôdelë pò
kaszëbskù jakò stôri lëdze. Jô nie gôdóm
lëdzóm, że jô jem Kaszëbą, lëdze widzą, że
jô jem Kaszëbą.
(…)
[MS] Jak widzymë taczégò młodégò
baro zaangażowónégò Kaszëbã, òn je całi
òblokłi na czôrno-złoto, fanë z grifã dërch
cygnie, wszãdze w kòszlë z grifã. I tak pò
prôwdze takô farwnô persona wëzdrzi
trochã jak ten „świr”. Dlôte fëjn, że ti młodi są i pòdsztrichiwają tã swòjã swiądã,
tã juwernotã kaszëbską. Le më mùszimë
wzerac na to z wiãkszim spòkòjã: baro fëjn,
że òn sã tak òblôkô, ale nie wiém, czë to je
ta dobrô stegna do pòkazywaniô se jakno
Kaszëbë. Je wiele różnëch jinszich ôrtów do
rozkòscérzeniô swòji kùlturë (…).
[RH] Dzecë mùszą samé pòczëc, że chcą
bëc Kaszëbama, mòżemë blós gadac przë
nich pò kaszëbskù, pòkazywac jima piãkné
Kaszëbë, gadac, jaczé më mómë wôrtnotë
(…), tradicje, ale przëmùsziwac jich nie wòlno, bò to blós zniechãcywô młodëch lëdzy
do kaszëbiznë, a tegò më nie chcemë (…).
[RK] Ale jakby to było takie proste, to
byłoby zbyt piękne. Szukając drogi dla nowoczesnego Kaszuby, trzeba sobie zdać
sprawę z tego, ilu Kaszubów tak naprawdę
jest. Na Pomorzu stanowimy 10% ludności,
jesteśmy mniejszością. Jeżeli każdy będzie
Kaszubą tylko wewnętrznie, to kultura
polska czy szerzej: globalna w końcu nas
zje. Zacząłem się zastanawiać nad takim
terminem „Kaszuba. 2.0”. Lubię nośne
nazwy (…). A serio: szukam drogi między
działaniem na rzecz Kaszub a po prostu
życiem (…).
[MS] „Kaszëba. 2.0”… hmm, mëszlã,
że to na pewno je persona młodô, niekònieczno całã, a dëchã sã czëje, je przenãconô do żëcégò w terôczasnëch latach.
Mëszlã, że fëjn wëzdrzi téż „Kaszëba. 2.0”
na fejsbùkù, mëszlã, że më jesmë młodi,
tej mòżemë gadac ò se jakno ò tim nowim
pòkòlenim Kaszëbów. Më rozmiejemë pisac
pò kaszëbskù w internece, (…) wëzwëskiwac wszëtczé nowé strzodczi przekazu (…)
Më téż jesmë prosto nastawiony na sukces
w żëcym i ta kaszëbizna gdzes kòl tegò
mùszi bëc, nié blós mòże, ale MÙSZI bëc,
i tak sã nam wëklarëje profil Kaszëbë. 2.0,
bò jesz ni mómë ùstalonëch ramów, jak ten
Kaszëba mô wëzdrzec.
[RH] Młodi Kaszëba, taczi na „topie”,
pòwinien dzejac. Ti stôri Kaszëbi òni blós
gôdają pò kaszëbskù i na tim sã kùńczi,
nie zachãcywają nikògò do te. Më młodi
powinnismë pòkazëwac jinym lëdzóm,
że to nie są jaczé zamierzchłé czasë, że sã
gôdało pò kaszëbskù, leno tak je terô i tak
bądze jesz w przińdnëch latach. To je taczi
Kaszëba terôzniészi.
[RK] Odpowiedzi jasnej i klarownej nie
mam. I nie sądzę, żeby ktokolwiek ją miał.
To właśnie najbardziej „jara” w życiu, nigdy nie wiesz nic na pewno, ale coś mnie
nosi, pali w środku, czegoś ciągle chcę i nie
wiem, czego. W magazynie TEaTER staram
się pokazywać ludzi, którzy myślą i czują
podobnie, których też gdzieś nosi, i szukać
z nimi wspólnych mianowników.
[MS] Mòże jo, mòże trzeba bë jich ò to
spëtac, czë òni sã czëją tima Kaszëbama,
czë to je prôwdzëwé, a nié leno zapisanié sã
do jedny czë drëdżi stowôrë, bò jidą welacje
prawie i fëjn bë na lecónce wëzdrzało, że jô
jem nôleżnikã (…) Zrzeszeniégò czë Jednotë. Le pitanié, gdze òni mają tegò Kaszëbã
bënë, w se, i CZË òni mają tegò Kaszëbã
w se. To nie jidze ò tegò grifa na kòszlë,
blós grifa – to pateticzno zabrzmi – jaczégò
w sercu mómë. Jeżlë më bãdzemë pamiãtac
ò ti kaszëbiznie, jeżlë më do dzecy mdzemë
gadac pò kaszëbskù i te wszëtczé zwëczi
kaszëbsczé bãdzemë ùtrzimiwac dërch,
to globalizacjô nie mdze takô strasznô dlô
naji. Je wiele pò prôwdze ôrtów, na jaczé
më mòżemë pòkazac tegò Kaszëbã w se,
i wszëtczé są do wëzwëskaniô.
Didaskalia: to już 16. odcinek magazynu TEaTER, dostaję coraz więcej wiadomości na facebookowy fanpage. Pytacie, kiedy
w całości poprowadzę po kaszubsku odcinek albo podrzucacie pomysły. Pojawiły
się też opinie krytyczne. Z tych najbardziej
się cieszę. (…) Czekam też na propozycje
Kaszuby. 2.0. Jak rozumiecie ten termin?
Ja go rozumiem jak utwór, z porywającą
melodią, ale trudny w odbiorze.
BĄDŹ NA BIEŻĄCO - FACEBOOK.COM/KASZUBI
35
2014-03-03 07:21:01
KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH
ÙCZBA 31
Kaszëbskô Jerozolëma
RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH
Jerozolëma to pò pòlskù Jerozolima. Wejrowò to Wejherowo. Kalwariô to Kalwaria. Kómpanijô to grupa pielgrzymów.
Òdpùst to odpust.
Cwiczënk 1
Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk.
Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski).
– Mie je cãżkò!
– Nie gniecë, le pòj dali. Mùszimë całą drogã przeńc. Bëlno
wiész, że chtëż za żëcégò Wejrowsczi Kalwarëji nie òbéńdze,
nen mdze mùszôł zrobic to pò smiercë.
– Ale jô ju ni mògã. Cëż to są za przitczé grzëpë? Mie bòli
noga, a mòże nawetka òbie nodżi.
– Òd pòłowë XVII wiekù lëdze tuwò pò nëch górkach
chòdzëlë, niejedny nawetka na klëczkach, a na gwës tak nie
stãkelë jak të.
– Jô nie stãkóm, leno sã dzëwùjã. Ni mógł nen Wejher ny
Kalwarëji na plaskatim wëbùdowac?
– Të jes drëszkù wëgódny. Zdrzë lepi, jakùż tuwò je pëszno.
Jak snôżo wëzdrzą ne kapelczi skrëté midzë drzéwiãtama.
A wiész, że pòd kòżdą z nich je wësëpónô grósc zemi z Jerozolëmë?
– Jo, ò tim jem prawie czëtôł. Widzysz, jô téż sã na czims
znóm! Mòże temù Wejrowò zwóné je Kaszëbską Jerozolëmą?
– Wejrowò pòzéwóné je rozmajice. Na przëmiôr mianëje sã
nen gard Dëchòwą Stolëcą Kaszëb.
– Jô téż czuł jinszą pòzwã. Mieszkańcowie òkòlégò gôdają
prosto Miasto.
– Pewno temù, że za prësczich czasów to béł Neustadt.
– Në jo, miasto, gard. Doch móm czëté, że òno nôleżi do
Trójgardu.
– Jo? To chtërno ze znónëch donëchczas trzech ju sã z tegò
karna wëpisało: Gduńsk, Gdiniô czë Sopòt?… Përznã so
wipkùjã – pewno, że nôleżi do Trójgardu, ale môłégò abò
kaszëbsczégò, razã z Rëmią i Rédą.
– Kąsk mie żôl, że më tuwò nie przëjachelë òb czas jednégò
z wiele òdpùstów.
– Jô ce, drëchù, rozmiejã. Jô bë téż rôd òbezdrzôł ne
przëchôdającé z rozmajitëch strón Kaszëb kómpanije.
Pòsłëchôł, jak kapela grô bòżónczi. Òsoblëwie cekawi je téż
nen zwëk witaniô sã chòrągwiów a feretronów. To wëzdrzi
colemało jak tuńc.
– Jo, to téż je wôrt òbezdrzeniô, leno mie ò co jinszégò szło.
– Ò co?
– Ò bùdë.
36
– Wiész të co, w taczim swiãtim môlu cebie w łepie bùdë
sedzą?
– Czemùż nié? Czej më bë so pòsuselë nëch smacznëch
òdpùstowëch bómków, tej bë nama sã lżi pò nëch górach
chòdzëło!
– A lubisz të sok? Kùpił jem dwa soczi z malënów, bò cos
mie tknãło, że bãdzesz miôł na co słodczégò lëgòtkã.
Cwiczënk 2
Nalézë wiadła ò Wejrowie i dofùluj pòstãpné
zdania (znajdź informacje o Wejherowie i uzupełnij następujące zdania):
Wejrowò założił Jakùb .................................................................. Pòwstało
òno w pòłowie ............................................ stalatégò.
Kalwariã dozérają zôkònnicë z klôsztoru ..................................................
W skłôd Kalwarii wchôdô ...................... kaplëców.
Wejrowsczi park mô miono Aleksandra .....................................................
W Wejrowie je wôżné dlô Kaszëbów mùzeùm, jaczé sã zwie
..................................................................
Mùzeùm mô sedzbã w Pałacu ..............................................................................
Cwiczënk 3
Pò pòlskù rzeczemë, że Wejherowo założył Jakub
Wejher, a po kaszëbskù: Wejrowò założił Jakùb Wejer.
Czim jinaczą sã pòzwã gardu i nôzwëskò w pòlsczi
i kaszëbsczi wersji? (Czym różnią się nazwa miasta i nazwisko w polskiej i kaszubskiej wersji?)
- W ùczbie 15 bëła gôdka ò słowach, co zaczinają sã na
„h”, chtërno to mòże bëc gôdóné i pisóné, a mòże je téż
òpùszczac w mòwie i pisënkù. W òmôwiónëch słowach „h”
stojącé w pòlaszëznie we westrzódkù téż je w kaszëbiznie
pòminiãté: Wejrowò, Wejer. (W lekcji 15 była mowa o słowach zaczynających się na „h”, które to może być wymawiane i pisane, ale można je też opuszczać w mowie i piśmie.
W omawianych słowach „h” znajdujące się w środku polskich wyrazów także zostało pominięte w kaszubszczyźnie).
- Zdôrzô sã téż w kaszëbsczi wersji słowa Wejherowo dëbeltnô pòstac: Wejrowò/Wejerowò. Mòże to sã brac stądka,
że w òdmianie jistnika Wejer w zanôleżnëch przëpôdkach téż mògą bëc dwie fòrmë – z „e” abò bez niego.
(W kaszubskiej wersji słowa Wejherowo zdarza się też po-
2014-03-03 07:21:01
KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH
Dospòrządzë òdmianã słów w zanôleżnëch
przëpôdkach (uzupełnij odmianę słów w przypadkach zależnych):
Nz
Wejer
Wejrowò/Wejerowò
R
Dw
Wn
N
Ml
W
Wejera/Wejra
............................................
............................................
............................................
............................................
Wejrowa/Wejerowa
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
Cwiczënk 4
Ùłożë i zapiszë pitania i òdpòwiedzë (zgódné
z deją tekstu) z taczima słowama-kluczama:
Kaszëbskô Jerozolëma, Dëchòwô Stolëca Kaszëb,
Miasto, Kaszëbsczi Trójgard. (Ułóż i zapisz pytania oraz odpowiedzi [zgodne z ideą tekstu] z takimi słowami-kluczami…)
Cwiczënk 5
Wëpiszë z tekstu pòdsztrëchniãté pôrë słów. Dopiszë do nich
jich pòlsczé wersje i przërównôj je ze sobą. Jaczé wëchôdają
z tegò swiądë? (Wypisz z tekstu podkreślone pary słów. Dopisz do nich polskie wersje i porównaj je ze sobą. Jakie wynikają z tego wnioski?)
Słowa „sok : soczi”, „noga : nodżi”, chtërne pòwstałë
z tilnojãzëkòwëch mitczich k` g` są zòbrazowanim
jãzëkòwi znanczi, chtërna pòlégô na tim, że spółzwãczi k, g przed i abò e stôwają sã mitczim cz, dż (zdrzë wiadła z ùczbë 27). (Słowa „sok : soczi”, „noga : nodżi”, które
powstały z tylnojęzykowych miękkich k` g` są ilustracją cechy
językowej,która polega na tym, że spółgłoski k, g przed i lub e
przechodzą w miękkie cz, dż – patrz wiadomości z lekcji 27).
Niejedne słowa z òmôwióny kategórii mają ju leno cz, dż,
jak np.: czedë, czeliszk, dżąc, dżibczi; a w pòlsczim jãzëkù
je: kiedy, kieliszek, giąć, gibki.
Jinszé w słowach krewnëch cągã jesz pòkazywają òbie
pòstacë: długò – dłudżi; noga – nodżi; sok – soczi; bòk –
bòczi; skòk – skòczi.
Nôleżi jesz pamiãtac, że w zapòżëczonëch słowach ta
znanka nie zachôdô. Tedë zmitczenié do cz, dż nie zachôdô np. w taczich słowach, jak: kelner, gimnazjum.
(Niektóre słowa z omawianej kategorii mają tylko cz, dż,
jak np. czedë, czeliszk, dżąc, dżibczi; a w języku polskim
jest: kiedy, kieliszek, giąć, gibki.
Inne w słowach pokrewnych wciąż zawierają obie postaci: długò – dłudżi; noga – nodżi; sok – soczi; bòk – bòczi;
skòk – skòczi.
Należy zwrócić uwagę, że w słowach zapożyczonych ten
proces nie zachodzi. Zatem nie następuje zmiękczenie do
cz, dż np. w takich słowach, jak: kelner, gimnazjum…)
Cwiczënk 6
Wëpiszë z tekstu zapisóné pògrëbionyma lëtrama czasniczi. (Wypisz z tekstu czasowniki zapisane pogrubioną czcionką).
W ùczbie 30 bëła gôdka ò czasnikach z kòniugacji -óm, -ôsz,
dospòrządzë wedle ni mòdło òdmianë wëpisónëch przed
sztótã czasników (w lekcji 30 była mowa o czasownikach
z koniugacji -óm, -ôsz, uzupełnij według tego modelu odmianę wypisanych przed chwilą czasowników):
jô më
të wa
òn, òna, òno
òni, òne znóm
............................................
......................
............................................
......................
............................................
......................
......................
......................
............................................
grô
............................................
Cwiczënk 7
Òdmienioné przed sztótã czasniczi nôleżą do kategórii,
chtërna òkróm krótszich fòrmów mòże téż miec dłëgszé.
Te krótszé òdmieniwają sã według wzoru -óm, -ôsz (gróm,
grôsz), a te dłëgszé wedle kòniugacji -ã, -esz (grajã, grajesz), to òznôczô, że są w kaszëbiznie czasniczi, co mògą
sã òdmieniwac wedle dwùch kòniugacjów. Blós fòrmë
3. òsobë wielny lëczbë są juwerné w òbù spòsobach
òdmianë. (Odmienione przed chwilą czasowniki należą
do kategorii, która oprócz krótszych form może mieć
także dłuższe postaci. Te krótsze odmieniają się według
wzoru -óm, -ôsz (gróm, grôsz); a te dłuższe według koniugacji -ã, -esz (grajã, grajesz), to oznacza, że są w języku kaszubskim czasowniki, które mogą się odmieniać
według dwu koniugacji. Tylko formy 3. osoby l. mn.
są identyczne w obu wzorach odmiany).
Mòdło òdmianë wedle wzoru -ã, -esz (model odmiany według wzoru -ã, -esz):
jô më
të wa
òn, òna, òno
òni, òne
znajã
znajemë
znajesz znajeta
znaje
znają
Pòdôj przikładë jinëch czasników, co sã òdmieniwają wedle kòniugacji -ã, -esz. (Podaj przykłady innych czasowników, które odmieniają się według wzoru -ã, -esz).
SŁOWÔRZK
dwójna postać: Wejrowò/Wejerowò. Prawdopodobnie
wzięło się to stąd, że w odmianie rzeczownika Wejer w przypadkach zależnych też mogą być dwie formy – z „e” lub bez
niego).
bómczi – cukierki, bùdë – tu: stragany odpustowe, gniesc – tu:
marudzić, kapelka – kapliczka, na klëczkach – na klęczkach, plaskati – płaski, przitczé grzëpë – stromë wzgórza
37
2014-03-03 07:21:02
Z ŻËCÔ LËTERATA
Derdowsczi w Pariżu
Kùczer, tramwajowi mechanik, tłómôcz, baloniôrz… Ùsôdzca Czôrlińsczégò we Francji szukôł
za robòtą, wiédzą i dëtkama. Dodóm przëszedł nazôd „bez dëtka”, chòc na gwës bòkadniészi ò
nowé doswiôdczenia.
ROMAN ROBACZEWSKI
Wëjôzd do Francji
Ten nieùbëtny duch nalôzł sã w Pariżu w 1877 r., a wiãc tej, czej béł 25 lat
stôri. Nie òznôczô to równak, że ni miôł
warkòwégò i żëcowégò doswiôdczeniô. Przed zaczãcym zôróbkòwi robòtë
zarechòwôł jaż szesc szkòłów. Pierszô
to spòdlecznô we Wielu, slédnô – gimnazjum w Òlsztinkù, w chtërnym
wierã w 1870 rokù dostôł swiadectwò
dozdrzeniałoscë. Do dzysdnia swiadectwò
nie òstało nalazłé. Zmianë szkòłów nie
bëłë wëchôdënkã tegò, że béł òn zgniłim
ùczniã, a jegò rozëm nie béł w sztãdze
przëswòjiwac wiédzë. Prawie procëmno,
wiedno dostôwôł òn pòzytiwné òcenë
i wëapartniwôł sã doprzińdzeniama
wëchôdającyma bùten zwëczajnëch
szkòłowëch òbrzészków. Relegòwanié ze
szkòłów miało swòjã przëczënã w jegò
nieùbëtnym dëchù, chôłpiznie przigòdów,
nadzwëkòwi wrazlëwòce i niezgòdze na
jistniejący pòliticzny pòrządk. Gwësno
cësk na ùksztôłcenié sã jegò òsobòwòscë
i òkazywanié nôremnégò charakteru miało to, że jakno dzewiãc lat stôri knôp òstał
òn pòzbëti matczënégò cepła i atmòsferë
rodzëznowi chëczë. Pò maturze nie wëbrôł
òn ksydzëznowi drodżi, ò jaczi brzątwiła
dlô niegò i ò jaką miała starã rodzëzna,
dlôte téż strij, ks. Jón Derdowsczi, wstrzimôł ùdëtkòwienié jegò dalszi ùczbë.
Òn zaczął tedë samòstójné żëcé, ni
miôł jiny mòżlëwòtë. Nôprzód béł òn
ksãgarsczim pòmòcnikã w Pòznaniu, ale
dérowało to niedługò, bò wnetka òstôł
chëczowim szkólnym na wiôlgòpòlsczich
38
i kaszëbsczich dwòrach. Na Kaszëbach
ùczbą dzecy zajimôł sã na dwòrze
Francëszka Schrödera, jaczi chùdzy
béł profesorã gimnazjum w Chełmnie
i pòsélcã na Prusczi Sejm. Ju w tamtim czasu òn dôł sã pòznac jakno „zabiti Pòlôch, ze szkólnyma miemiecczi
nôrodnoscë gôdôł blós pò pòlskù”. Leno
dwa lata strzimôł òn w negò ôrtu robòce
i to w rozmajitëch môlëznach. Chôłpizna
przigòdów, chãc pòznaniô jinégò swiata, ale wierã téż i brëkòwnota nalézeniô
wiãkszégò zôróbkù pòpchnãłë gò zarô
do Francji. Jak to colemało z Derdowsczim biwô, ni mòże bëc gwësnym, co
ùdostało gò do wëjazdu, bò i sóm pisôrz
w swòjich wëpòwiescach pòdôwôł rozmajité przëczënë. W jednym z lëstów
òn napisôł, że chcôłbë pòszerzëc swòjã
wiédzã z zasygù słowiańsczi lëteraturë
i słëchac wëkładów prof. Aleksandra
Bòrejczi Chòdzczi, pòétë, òrientalistë
i slawistë, drëcha Adama Mickiewicza, pò jaczim òbjimnął òn i prowadzył w latach 1857–1858 katédrã słowiańsczich lëteraturów w Collège de
France. Bòdôj nie wësłëchôł òn ani
jednégò wëkładu tegò bëlnégò profesora. Z jinëch zdrzódłów wënikô, że
pòcygôł gò Parisczi Wëstôwk, a z jegò
żëcopisu napisónégò przez górala Józefa Watrã-Przewłocczégò dostôwómë
wiédzã, że we Francji Derdowsczi chcôł
òbeznac sã z warkã gòrzelónégò z ùdbą
òbjimniãcô stanowiszcza direktora
gòrzelni w Wiôlgòpòlsce.
Gòrzczi chléb kùczra
Żëcé na cëzënie òkôzało sã nieletczé. Zna
jącë dobrze jãzëk miemiecczi i francësczi,
jaczi w tamtëch czasach béł tak pòw
szechny i brëkòwny, jak dzysdnia anielsczi, przez dłudżi czas ni mógł òn nalézc
przënôléżny robòtë òdpòwiôdający jegò
wëksztôłceniu i zgrôwóm. Kù reszce
równo jaką robòtã téż drãgò bëło dostac. Pòlôszë zgrëpiony wkół pòlsczich
òrganizacjów wzôjno so pòmôgelë,
wspiérelë sã i pòlécelë tim, chtërny
rozsądzywelë ò danim robòtë. Jednym
z notejszich robòtodôwôczów béł Louis
Mékarski (Ludwik Mãkarsczi), znóny
we Francji kònstruktór tramwajowëch
mòtorów, pòlsczégò pòchôdaniô. To
dzãka niemù Derdowsczi òstôł kùczrã
kònnégò tramwaju. To jednotonowé
i prosté zajãcé òkôzało sã dlô niegò wiôldżim wëzwanim. Bò wej mùszôł òn sã
2014-03-03 07:26:52
Z ŻËCÔ LËTERATA
naùczëc prowôdzeniô kònny zôprziżë.
Nie bëła to robòta dlô niegò. Jegò
wrazlëwô dësza ni mògła sã pògòdzëc
z mëslą, że kóń, to królewsczé zwierzã,
barżi sparłãczoné z Bògã nigle z lëdzczim
ôrtã, wëkònywô bezdejową robòtã
w gardowim strzodowiszczu, dalek òd
łąków, pòlów i lasów. Do te nie lëdôł
òn wczasnégò wstôwaniô. Przë pierszi
przëtrôfiający sã leżnoscë zmienił robòtã
kùczra na stanowiszcze tramwajowégò
mechanika. Tak tej awansowôł w hierarchii tramwajowëch robòtników, ni
mùszôł sã ju hajtakòwac z pasażérama.
Donądka zasãpiałi, òsowiałi, znôwù stôł
sã pògódny, żëczny lëdzóm i drëszny.
W czasu przeriwków na frisztëk béł
znóny jakno bajôcz. Cwiardo stąpający pò zemi jegò drëchòwie w kùczerni
òdnôszëlë sã do jegò wërglów nié dëcht
pòwôżno, słëchelë jich równak z rozwieselenim.
Nôdzeja na lepszé żëcé
Derdowsczi biwał w Pariżu téż „na salónach”, z chtërnëch wëniósł, òkôzywóną
nieraz w Pòlsce, widzałą òbëczajną
i towarzëską kùlturã.
Nie òprzestôwôł wëszëkiwac zajãca
òdpòwiôdającégò jegò brzątwinóm
i zgrôwóm. W czile chëczach dôwôł ùczbë
miemiecczégò, m.jin. w pòdparisczim
Aussières, ò czim z bùchą dôł wiédzã
Kraszewsczémù w lësce z 18 lëstopadnika
1878 rokù. Bëlnô znajemnota mie
miecczégò òkôzała sã przëdatnô téż
w barżi zwënégòwnym i prestiżowim
zajãcu tłómôcza w aùstriacczim Generalnym Biórze Parisczégò Wëstôwkù, jaczi
scygnął z rozmajitëch stronów swiata
wiele Pòlôchów, pisarzów, malarzów
i jinëch òsobów chôłpnëch technicznëch
nowiznów, rozmajitoôrtny wiédzë i wrażeniów. Kòrespòndentã z wëstôwkù béł
sóm Henrich Senkiewicz, chtëren pisôł
równobiéżno dlô warszawsczégò cządnika „Nowiny” i pismiona „Gazeta Polska”.
Na nym wëstôwkù Jón Matejkò zaprezentowôł płótno „Kôzanié Skardżi”. Nie
niechôł napisac ò nym wëdarzenim téż
Bòlesłôw Prus w pisónym prawie romanie Lalka, chtëren w dzélkach pòkôzywôł
sã òd 29 séwnika 1878 w cządnikù „Kurier Codzienny”. Wëstôwk dzejôł na wiele
lëdzy jakno magnés, stądka i Derdowsczi
jakno jeden z célów wanodżi do Pariża
prawie gò wëmieniwôł.
Derdowsczi baloniarzã?
W wiele wersjach żëcopisów Der
dowsczégò pòjôwiô sã wątk wanodżi
balonã, chtërnã wierã òdbéł nasz heroja
na rôczbã leùtnanta królewsczi marinë
anielsczi, aeronaùtë Gale’a (jegò miona:
George Bucher). Zdrzódłã negò wiadła, jak
sã wëdôwô, béł sóm Derdowsczi, chtëren
do cządnika „Gazeta Pomorska” nr 59
z 1880 rokù dôł krótczé òpòwiôdanié
„W powietrzu (Z opowiadań starego
wojażera)” (W lëfce (z òpòwiôdaniów
stôrégò wanożnika). Dôł téż do ny gazétë
wrażenia z przelecënkù balonã nad
Pariżã, òpisënczi ekwilibristiczi baloniarza i lądowaniô we wsë Juvisy, w jaczi
béł ùmôlowóny szpëtôl prowôdzony
przez pòlsczé klôsztornice ze Zgromadzeniô Sostrów Miłoserdza Wincentégò a’
Paulo. Westrzód zgrëpionëch gapiélców,
wzérającëch na kòtwiczenié balonu nalôzł sã Pòlôch Wachòwsczi, chtëren czej
ùczuł pòlsczé nareszcie, zwrócył sã do
Derdowsczégò: „A Cebie skądka tuwò
złé przëniosło?”, na co nen òdpòwiedzôł:
„Tec nié skądjinąd, leno z lëftu”. Nie je
wiedzec, czë i ta historijka nie bëła
wëchôdënkã fantazji „łżélca z Wiela”.
Kò pisôrz jak le mógł, ùfarwiôł swój
żëcopis. Na nen ôrt chcôł téż zapisac sã
w swiądze terôczasnëch i òtrocznëch.
Skùńcził sã Parisczi Wëstôwk,
skùńczëła sã téż robòta, chtërna za
gwësniwała pisarzowi przënôléżny
zôróbk. Z Pariża szedł nazôd, juwerno
jak z Włoch, piechti, bez mała w biédze,
zatrzëmiwóny za włóczbã, rozmëszlającë
nad słowama òjca: „za grańcą téż psë
bòso chòdzą”.
Tłómaczëła: Hana Makùrôt
39
2014-03-03 07:26:53
U BOROWIAKÓW
Tucholscy „strzelcy”
W wielu pomorskich miastach w ostatnich latach zostały reaktywowane bractwa kurkowe. Działają m.in. w Brusach, Chojnicach, Gdyni, Kościerzynie czy Tczewie. Uczą władania bronią palną,
umacniają patriotyzm u swoich członków, dbają o zabytki oraz aktywnie włączają się w wydarzenia kulturalne i akcje charytatywne. Międzynarodową sławę zdobyło bractwo w Tucholi,
które w 2012 r. zorganizowało XVII Europejskie Spotkania Historycznych Strzelców. Podczas ubiegłorocznych spotkań dla piszących po kaszubsku postanowiliśmy odwiedzić właśnie Tucholę
i spotkać się z Mariuszem Słomińskim, kanclerzem tutejszego Kurkowego Bractwa Strzeleckiego,
oraz Czesławem Wegnerem, podstarszym i dwukrotnym królem kurkowym okręgu pomorskiego.
ALEKSANDRA MAJKOWSKA
Najpierw było Bractwo Piwowarów
W Tucholi z powodu wielu pożarów
i zniszczeń miasta nie zachowały się żadne dokumenty i pamiątki z tego okresu,
ale prawdopodobnie już w XVI w. powstało tu Bractwo Piwowarów, które można
uznać za poprzednika dzisiejszego Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Tucholi.
Wzmiankę na ten temat można znaleźć
w pracy Romualda Frydrychowicza „Historia miasta, komturii i starostwa tucholskiego” (Geschichte der Stadt, der Komthurei
und Starostei Tuchel, Berlin 1879). Przywołanym przez autora dokumentem jest
przywilej króla Zygmunta Starego z roku
1547 nadający Bractwu Piwowarów
w Tucholi statut i prawa korporacyjne.
Co prawda w tym przywileju nie mówi
się wprost o bractwie strzeleckim, jednak członkowie wspomnianego w nim
Bractwa Piwowarów mieli prawo posiadania broni – szpady, muszkietu i kuszy,
mających służyć do obrony miasta, a takie
prawa i obowiązki są charakterystyczne
dla bractw strzeleckich. Mieli też prawo
warzenia i sprzedaży piwa, co także jest
typowym przywilejem królewskim nadawanym bractwom strzeleckim.
Najstarsze zachowane dokumenty
dotyczące Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Tucholi znajdują się w Archiwum
Wojewódzkim w Bydgoszczy. Pochodzą
40
z 1835 r. Od tego czasu Bractwo działało
nieprzerwanie aż do II wojny światowej.
3 października 1995 roku, dzięki staraniom spadkobierców idei brackich,
„strzelcy” powrócili do Tucholi. Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy wpisał ich tego
dnia do rejestru stowarzyszeń. Na pierwszym Sejmiku Bractwa wybrano Radę
Starszych na czele z Andrzejem Wegnerem jako Starszym Bractwa.
Wielu naszych członków może się poszczycić tym, że ich dziadkowie należeli do
bractwa w okresie międzywojennym. Staramy się pielęgnować pamięć o tych czasach,
przeglądamy materiały historyczne oraz
fotografie – podkreśla Mariusz Słomiński.
W czerwcu 2013 r. do tych pamiątek
doszły kolejne. Jeden z pasjonatów historii
zza zachodniej granicy przywiózł i podarował tucholanom międzywojenne klejnoty i ordery Bractwa, które w czasie wojny zostały wywiezione do Niemiec. Zwrot
tych przedmiotów był możliwy przede
wszystkim dzięki Europejskim Spotkaniom Historycznych Strzelców, które zorganizowali bracia z Tucholi. Organizacja
takiego wydarzenia, to szczególne wyróżnienie, bo w prawie już 40-letniej historii
tej wielkiej międzynarodowej imprezy
tylko raz odbyła się ona w Polsce (w 1998
r. w Krakowie). Przyjęcie kilku tysięcy
gości, którzy m.in. rywalizowali o tytuły
Europejskiego Króla Strzelców oraz Króla
Młodzieżowego, było wielkim wyzwaniem. O tym, że zostaniemy gospodarzami
Pomnik ks. Wryczy w Tucholi. Jego budowę
zainicjowało Bractwo. Fot. A.M.
spotkań, dowiedzieliśmy się 6 lat wcześniej,
i prawie cały ten czas staraliśmy się wykorzystać na przygotowania. Niezbędna
była współpraca z innymi organizacjami
działającymi w Tucholi, m.in. z OSP, KGW,
miejscowymi hafciarkami, Borowiackim
Towarzystwem Kultury. Staramy się współdziałać także na co dzień. W organizacji spotkań pomogli nam też lokalni samorządowcy
– zaznacza Mariusz Słomiński.
2014-03-03 07:26:53
U BOROWIAKÓW
Sprawy zewnętrzne
i życie towarzyskie
Najważniejszym wydarzeniem w życiu
każdego Bractwa jest coroczny wybór
króla. Tytuł ten otrzymuje najlepszy strzelec w królewskim strzelaniu, czyli ten,
kto zestrzeli kura. Strzelający przed zwycięzcą i po zwycięzcy są rycerzami, czyli
świtą królewską, która z okazji ważnych
uroczystości towarzyszy królowi. Natomiast głównym zadaniem monarchy jest
troska o życie towarzyskie w Bractwie
(m.in. regulamin strzelania kurkowego
narzuca na niego obowiązek zakupienia
100 litrów piwa na raut strzelecki i zorganizowanie Kurkowego Balu Królewskiego
w karnawale) oraz reprezentowanie go
na zewnątrz. W Tucholi kadencję „królowania” rozpoczyna Msza Intronizacyjna.
Podczas uroczystości odbywa się też pożegnanie starego władcy. Ważną rzeczą
w ceremoniale jest łańcuch, ozdobiony
wizerunkiem kura, który otrzymuje król.
Przymocowane do niego są tarcze, na ich
rewersach graweruje się imiona, nazwiska i daty panowania królów.
Po raz pierwszy byłem królem 18 lat
temu. Pamiętam ten dzień do dzisiaj. Tego
się nie zapomina – podkreśla Czesław Wegner. Oprócz króla mamy też inne formalne
stanowiska, np. kanclerz, który zajmuje się
„biurokracją”: protokołami, korespondencją,
częściowo też kontaktami zewnętrznymi, czy
strzelmistrz odpowiedzialny za organizowanie strzelania – dodaje.
Nie jesteśmy elitą…
Dzisiaj Bractwo Kurkowe w Tucholi zrzesza ok. 30 członków. Myślę, że udało nam
się stworzyć klub ludzi z różnych środowisk
i z różnymi zainteresowaniami. Wszyscy
członkowie się angażują w pracę, więc chce
się działać. Bractwo nie ma żadnego podłoża politycznego. Ważne są dla nas wartości
chrześcijańskie. Stąd przy okazji naszych imprez zawsze jest msza święta. Jest tak nie tylko w Polsce, ale i w bractwach w zachodniej
Europie – mówi Czesław Wegner. Wiele
Witraż św. Sebastiana w tucholskim kościele pw. św.
Jakuba ufundowany przez miejscowych „strzelców”.
Fot. A.M.
Powiększenie dolnej części dzieła. Fot. A.M.
osób uważa, że Bractwo Kurkowe to organizacja elitarna, skupiająca przede wszystkim
ludzi bogatych lub mających jakieś wpływy.
To stereotyp. O przyjęciu do naszego grona
nie decydują pieniądze. Co prawda obowiązuje składka i wpisowe, ale nie są to wielkie
kwoty. Nie jesteśmy elitą – podkreśla Mariusz Słomiński.
Tucholskie Bractwo ma swoją siedzibę w budynku, który wydzierżawiło od
miasta. Wewnątrz znajdują się dyplomy
i puchary zdobyte przez członków. Nie
brak też podziękowań za działania charytatywne. Pierwszą akcją tego typu była
loteria na początku lat 90. Uzyskane dzięki
niej pieniądze przeznaczyliśmy na rzecz
jednego z domów dziecka. Ufundowaliśmy
też witraż św. Sebastiana w kościele pw. św.
Jakuba. Kupiliśmy również wóz strażacki.
Zresztą ze strukturami ochotniczej straży
pożarnej współpracujemy na bieżąco – opowiada Mariusz Słomiński.
Bractwo zainicjowało też budowę
w Tucholi pomnika ks. Wryczy. Chcieliśmy
upamiętnić jego konspiracyjną działalność.
Zależy nam na tym, żeby mieszkańcy Pomorza i Polski kojarzyli Tucholę z ks. Wryczą
– zaznacza kanclerz Bractwa. Ufundowany przez „strzelców” pomnik stanął
w 2011 r. przy kościele pw. Bożego Ciała.
A jakie zadania stawia sobie Bractwo
na rozpoczynający się rok? Po pierwsze,
planują zaadaptować swoje dotychczasowe pomieszczenia gospodarcze na strzelnicę wraz z wyposażeniem. Oprócz tego
zorganizują tradycyjne imprezy, jak wybór króla kurkowego czy strzelanie żniwne. W lipcu odbędzie się IV Spływ Bractwa
na trasie Cekcyn – Ostrzywilk. Tucholscy
strzelcy włączą się również w obchody
święta niepodległości 11 listopada i będą
świętować rocznicę Europejskich Spotkań
Historycznych, które odbyły się w ich ukochanym mieście.
Tekst powstał podczas spotkań dla
piszących po kaszubsku, dofinansowanych przez Ministra Administracji
i Cyfryzacji.
41
2014-03-03 07:26:53
Z POŁUDNIA
Kultura przy piecu chlebowym
KAZIMIERZ OSTROWSKI
Chcąc mieć obraz współczesnego życia kulturalnego na pomor- z najpiękniejszych wsi na śródlądowych Kaszubach, położoskiej wsi, warto uważniej przypatrzyć się gminie Chojnice. Jej ną nad jeziorami i rzeką, toteż latem liczba sezonowych gości
północny cypel, z sołectwem
znacznie przewyższa liczbę
Swornegacie w centrum, jest
stałych mieszkańców, nie mómocno zakotwiczony na Kawiąc o turystach wędrownych
szubach, co widać nie tylko od
jedno- i kilkudniowych.
Są bowiem Swornegacie
święta, lecz i w dniu powszeWśród jednych i drugich
dnim.
dużą
popularnością cieszą się
jedną z najpiękniejszych
Kaszubski Dom Rękodzieła
organizowane przez całe lato
wsi na śródlądowych Kaszubskie Czwartki, podczas
Ludowego (lokalne muzeum,
miejsce wystaw sztuki i eduKaszubach (…). których można posłuchać kakacji regionalnej, punkt inforszubskiej muzyki, frantówek,
macji turystycznej itd.) wespół
gadek, fifów, a przy tym uraczyć
z sąsiadującym, gruntownie
się świeżym chlebem ze smalzmodernizowanym Wiejskim
cem. Stojący na podwórzu piec
Domem Kultury robią dużo, aby z jednej strony umocnić toż- chlebowy stanowi sporą atrakcję, przyciąga nawet wycieczki
samość mieszkańców, a z drugiej pokazać miejscowe tradycje z miasta, a prócz tego służy do prowadzenia warsztatów wyi bogactwo kultury turystom. Są bowiem Swornegacie jedną pieku chleba, na które chętnych nie brakuje. Współgospodarzem
Kùltura przë chlebòwim
piecu
Chcącë miec òbrôz dzysdniowégò żëcô kùlturalnégò na
pòmòrsczi wsë, wôrt je ùwôżni przëzdrzëc sã gminie Chònice
(Chòjnice). Ji nordowi tëpel ze szôłtëstwã Swòrë (Swòrnégace)
w centrum, je mòcno zakòtwiony na Kaszëbach, co je widoczné nié le òd swiãta, ale i w dniu pòwszednym.
Kaszëbsczi Dóm Lëdowégò Rãkòdzeła (lokalné mùzeùm,
môl wëstawów kùńsztu i regionalny edukacji, pónkt
infòrmacji turisticzny itd.) wespół ze sąsadëjącym, gruńtowno òdnowionym Wiesczim Domã Kùlturë robią wiele, żebë
z jedny stronë ùmòcnic tożsamòsc mieszkańców, a z drëdżi
pòkazac miescowé tradicje i bògactwò kùlturë turistóm. Bò
Swòrë są jedną z nôpiãkniészich wsów na strzódlądowëch
Kaszëbach, pòłożoną nad jezorama i rzéką, temù téż òb lato
lëczba sezonowëch gòscy znaczno przewëższiwô lëczbã
mieszkańców, nié wspòminając ò turistach jedno- i cziledniowëch.
42
Westrzód jednëch i drëdżich wiôldżim zainteresowanim
ceszą sã òrganizowóné przez całé lato Kaszëbsczé Czwiôrtczi,
òbczas jaczich mòżna pòsłëchac kaszëbsczi mùzyczi, frantówków, gôdków, fifów, a przë tim ùraczëc sã swiéżim chlebã ze
szmôłtã. Stojący na pòdwòrzim piec chlebòwi je niemałą atrakcją, przecygô nawetka wanodżi turisticzné z miasta, a òkróm
tegò służi do prowadzeniô warsztatów pieczeniô chleba, na
chtërne chãtnëch nie braknie. Współgòspòdarzã cyklicznëch
abò òkazjonalnëch imprezów je nôczãscy baro ruchlëwé Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Wsi Swornegacie „Swory”. Dlô
dzecy i szkòłowi młodzëznë òrganizowóny béł łoni cykl edukacyjny „Chto Kaszëbą rodã, Kaszëbą òstónie”. W programie
bëłë spòtkania ze znónyma twórcama lëdowima ë téż pòd
jich czerënkã prakticznô nôùka tradicyjnëch rzemiãsłów. Mają
Swòrë téż amfitéater nad Kôrsyńsczim Jezorã, dze we wakacyjnym czasu òdbiwają sã imprezë rozegracyjné i kòncertë,
2014-03-03 07:21:35
m
Z PÔŁNIA
cyklicznych bądź okazjonalnych imprez jest najczęściej bardzo
ruchliwe Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Wsi Swornegacie
„Swory”. Dla dzieci i młodzieży szkolnej organizowany był
w ubiegłym roku edukacyjny cykl „Kto Kaszubą rodem – Kaszubą zostanie”, w programie przewidziano spotkania ze znanymi
twórcami ludowymi oraz pod ich kierunkiem praktyczną naukę
tradycyjnych rzemiosł. Mają Swornegacie także amfiteatr nad
Jeziorem Karsińskim, gdzie w wakacyjnym czasie odbywają się
rozrywkowe imprezy i koncerty, nierzadko w wykonaniu głośnych w kraju artystów i zespołów muzycznych.
Gmina Chojnice zajmuje obszar równy powierzchni małego powiatu, jej południową część stanowi tzw. Kosznajderia.
Odległość ze Swornegaci do Ostrowitego – nieformalnej stolicy
tej krainy – wynosi 40 km. Kosznajdrzy, niemieccy osadnicy
z czasów krzyżackich, w ciągu ponad pięciuset lat pobytu na
Pomorzu przejęli do swych tradycji niejeden element z kultury kaszubskiej. Po II wojnie światowej los obszedł się z nimi
okrutnie, zostali wysiedleni do Niemiec, lecz w ostatnich latach powróciło zainteresowanie ich historią; odbywają się
konferencje naukowe i popularne prelekcje, powstają opracowania. W Silnie, w jedynej zachowanej kosznajderskiej chacie
podcieniowej, znajduje się ekspozycja etnograficzna chojnickiego muzeum. Pod okiem artysty Mariana Thiede z Tucholi
odbyły się tam warsztaty rzeźbiarskie, przy tej okazji powstała
monumentalna figura św. Anny. Młodzież z Silna i Racławek
przyswajała sobie kuchnię regionalną oraz wyrabiała biżuterię
z kaszubskim zdobnictwem. W Ciechocinie, wśród wielu uroczystości z okazji 675. rocznicy powstania wsi, zorganizowano
m.in. wieczory tańców pomorskich. W Pawłowie młodzi ludzie poznawali historię wsi i okolicy, odwiedzając najstarszych
mieszkańców, notując i opracowując ich wspomnienia sięgające nawet lat 30. ubiegłego wieku i okresu wojny. To wszystko
dzieje się w społeczności wytworzonej w tyglu powojennych
migracji, społeczności coraz bardziej kaszubsko-pomorskiej.
W trzecim i czwartym pokoleniu zatarły się kulturowe różnice
pomiędzy pomorskimi autochtonami a przybyszami z Kielecczyzny lub zza Bugu, którzy osiedli na opuszczonych kosznajderskich gospodarstwach.
Współczesna kultura nie może się obejść bez multimedialnych narzędzi. Gminny Ośrodek Kultury w Chojnicach
zaproponował mieszkańcom Swornegaci udział w realizacji
projektu pt. „Ni ma Kaszëb bez Polonii, a bez Kaszëb Pòlsczi”,
którego celem jest popularyzacja dziejów Polski przez pryzmat
historii wsi. Polegał on na wykorzystaniu domowych archiwów i wspomnień do utworzenia strony internetowej z informacjami o miejscach, wydarzeniach i osobach ważnych dla
regionu, a na tej podstawie również terenowej gry narracyjno-fabularnej „Test Kaszuba” (można w nią grać, zapoznając
się z wiadomościami zapisanymi na umieszczonych we wsi
tabliczkach informacyjnych lub sczytując z nich kody QR przy
użyciu smartfonu). Gra zdobyła popularność wśród turystów
i mieszkańców, którzy zaangażowali się w jej współtworzenie. Rozbudzone zainteresowanie regionalną i lokalną historią
zapewne miało wpływ na powstanie książki Swornegacie. Monografia wsi, którą opracowała Donata Gierszewska, a wydało
stowarzyszenie „Swory”.
colemało w wëkònanim głosnëch w kraju artistów i zespòłów
mùzycznëch.
Gmina Chònice zajimô òbszar równy pòwiérzchni môłégò pòwiatu. Ji pôłniową czãsc stanowi tzw. Kòsznajderiô
(Kòsznéderiô). Ze Swòrów do Òstrowitégò – niefòrmalny stolëcë ti krôjnë – je 40 kilométrów. Kòsznajdrowie (Kòsznédrzë),
niemiecczi òsadnicë z czasów krzëżacczich, òbczas swòji
pònadpiãcsetlatny bëtnoscë na Pòmòrzim, przëjãlë do swòjich
tradicji niejeden element z kaszëbsczi kùlturë. Pò II swiatowi
wòjnie los òbeszedł sã z nima òkrutno, òstelë wësedlony do
Niemców. Ale w òstatnëch latach pòwrócëło zainteresowanié
jich historią; òdbiwają sã kònferencje nôùkòwé i pòpùlarné
prelekcje, pòwstôwają òprôcowania. W Sylnie, w jediny
zachòwóny kòsznajdersczi pòdwistôwkòwi chëczë, miescy
sã wëstawa etnograficznô chònicczégò mùzeùm. Pòd òkã
artistë Mariana Thiede z Tuchòlë òdbiwałë sã tam warsztatë
rzezbiarsczé, przë ti leżnoscë pòwstała mònumentalnô figùra
swiãti Annë. Młodzëzna z Sylna i Racławków przëswòjiwa
sobie kùchniã regionalną i wërobiała biżuteriã z kaszëbsczim
òbstrojã. W Cechòcënie strzód wiele ùroczëstosców z leżnoscë 675. roczëznë pòwstaniô wsë, zòrganizowóné òstałë midzë
jinszima wieczorë tuńców pòmòrsczich. W Pawłowie młodi
lëdze pòznôwelë historiã wsë i òkòlégò, òdwiédzelë nôstarszich mieszkańców, a przë tim zapisywelë i òprôcowiwelë jich
wspòmnienia sygającé nawetka lat 30. przeszłégò wiekù i czasu wòjnë. To wszëtkò dzeje sã w spòłecznoscë wëtwòrzony
w tiglu pòwòjnowëch migracji, spòłecznoscë corôz barżi
kaszëbsko-pòmòrsczi. W trzecym i czwiôrtim pòkòlenim zacarłë sã kùlturowé różnice midzë rodowitima Pòmòrzanama
a przëbëczama z zemi kielecczi abò zeza Bùga, chtërny òsedlë
na òpùszczonëch kòsznajdersczich gòspòdarstwach.
Dzysdniowô kùltura ni mòże sã òbéńc bez mùltimedialnëch nôrzãdzy. Gminny Òstrzódk Kùlturë w Chònicach
zabédowôł mieszkańcóm Swòrów ùdzél w realizacji projektu
pòd nôdpisã „Ni ma Kaszëb bez Pòlonii, a bez Kaszëb Pòlsczi”,
chtërnégò célã je pòpùlarizacjô dzejów Pòlsczi przez pryzmat
historii wsë. Zanôlégôł òn na wëkòrzëstanim domôcëch archiwów i wspòmnieniów do ùtwòrzeniô stronë internetowi
z infòrmacjama ò miescach, wëdarzeniach i òsobach wôżnëch dlô regionu, a na ti pòdstawie terenowi grë narracyjnofabùlarny „Test Kaszuba” (mòżna w niã grac, zapòznając sã
z wiadomòscama zapisónyma na ùmieszczonëch we wsë
tôblëczkach informacyjnëch abò òdczëtiwając z nich kòdë QR
przë ùżëcym smartfónu). Gra ta stała sã pòpùlarnô westrzód
turistów i mieszkańców, chtërny włączëlë sã w ji twòrzenié.
Rozbùdzoné zainteresowanié regionalną i lokalną kùlturą
gwës miało wpłiw na pòwstanié ksążczi Swornegacie. Monografia wsi, chtërnã òprôcowała Donata Gierszewskô, a wëdało
stowarzëszenié „Swory”.
Tłómaczëła Bògùsława Gòłąbk
43
2014-03-03 07:21:35
POŻEGNANIE
Kazimierz (Kazik, Kajtek, Kaj)
Przybyszewski…
Pogrzeb Kazika pokazał, jak wielką straciliśmy postać, jak wiele znaczył, jak liczne jest grono
jego przyjaciół, reprezentujących różne środowiska, dzielących wraz z najbliższymi ból i smutek
po śmierci wyjątkowego badacza, autora tomów biografii – biogramów wybitnych torunian,
człowieka ogromnej pracowitości, skromności, życzliwości, serdeczności i uczynności…
J Ó Z E F B O R Z Y S Z KO W S K I
Jego odejście to nie tylko wielka strata
dla rodziny i Torunia. Straciło całe Pomorze i Rzeczpospolita! Także Kaszubi stracili wielkiego przyjaciela i orędownika
spraw kaszubsko-pomorskich w grodzie
Kopernika.
Kazimierz, jak wiemy, pochodził z samego Torunia, czyli z południowego
krańca Pomorza nad Wisłą, ale część
dzieciństwa spędził na Pomorzu Zachodnim (urodził się w Granowie, w domu
babci po kądzieli). Jako obywatel Torunia
i historyk – badacz dziejów tego miasta
w II Rzeczpospolitej, zarówno dokonań
jego samorządu, jak i władz wojewódzkich – skupił swoje zainteresowanie
na poznaniu i przypomnieniu życia
i działań ówczesnych elit na rzecz dobra
wspólnego. Jego publikacje książkowe
oraz artykuły, także prasowe, przybliżyły mieszkańcom Torunia i Pomorzanom
setki postaci naszych poprzedników
– ich codzienną pracę i niecodzienne doświadczenia, obejmujące niekiedy dziesiątki lat twórczego życia na Pomorzu
w całym XX wieku. Będąc historykiem,
zwracał uwagę przede wszystkim na
fakty, ale ukazywał je w szerokim kontekście uwarunkowań, w jakich przyszło żyć bohaterom jego publikacji. Był
jednocześnie – nie tylko z krwi i kości,
ale z ducha – torunianinem i Pomorzaninem. Bliskie mu były ideały pracy organicznej i etos Pomorzanina. Pomorskość
44
pojmował bardzo konkretnie, w duchu
tych, którzy walczyli o polskość tej ziemi
w okresie zaboru, oraz dbając o poszanowanie, promowanie jej wkładu w dorobek dziedzictwa kulturowego Polski
w okresie II Rzeczpospolitej. Znakiem,
wyrazem Kazikowej pomorskiej tożsamości była pełnia duchowego zespolenia z Pomorzem – z krajobrazem, historią, dumną czy durną, często tragiczną,
trudną, z jego kulturą, różnorodną i takąż tradycją, z jego problemami, wyzwaniami, z etosem Pomorzanina.
Na życiową postawę Kazika duży
wpływ intelektualny miał też klimat
własnego domu, jaki stworzyli z żoną
w mieszkanku przepełnionym książkami
i pamiątkami, domu Janiny (córki Bernarda Meyzy) i Kazimierza Przybyszewskich
– osobowości ukształtowanych w klimacie przedwojennego Torunia, gdzie
obok „Słowa Pomorskiego” z dodatkiem
„Mestwin” i Konfraterni Artystów Pomorskich funkcjonowała między innymi
kaszubska „Stanica” i wychodziła „Teka
Pomorska”, a źródłem radości były audy-
2014-03-03 07:21:35
POŻEGNANIE
cje Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia… Oczywistością ich domu była i jest
prawdziwie chrześcijańska tradycja i postawa wobec prezbiterium Kościoła, daleka od klerykalizmu, zawsze gotowa do
współdziałania w dobrem, nie tylko
do dokumentowania przeszłości, ale
i budowania dziś autentycznej wspólnoty. Należąc do staromiejskiej parafii
Wniebowzięcia NMP, gdzie przed 1945
rokiem proboszczowali tacy duchowni,
jak ks. dr Franciszek Jank – prezes toruńskiego oddziału „Stanica”, a dziś ks.
kan. Józef Nowakowski, Kazik opracował
m.in. monografię „Proboszczowie parafii
Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
w Toruniu XIX i XX wieku”, jaka zapewne wkrótce się ukaże.
Bez wątpienia główną płaszczyzną
działania, nie tylko zawodowej pracy,
była dla Kazika od 1964 roku Biblioteka
Główna Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika. Będąc tam kustoszem i przez
lata kierownikiem Działu Rękopisów,
zasłynął jako człowiek bezgranicznej
życzliwości i uczynności wobec korzystających z jej zbiorów. Jednocześnie
dzielił się, nie tylko z przyjaciółmi, owocami własnych przeogromnych kwerend
archiwalnych i bibliotecznych, wskazywał istotne źródła i literaturę. Współpracował na co dzień i przyjaźnił się ze
wszystkimi niemal pracownikami. Wraz
z Urszulą Zaborską, kierowniczką Czytelni Pomorzoznawczej, od lat główną
autorką bezcennej „Bibliografii historii
Pomorza Wschodniego i Zachodniego
oraz krajów regionu Bałtyku”, a także
z promotorem swojego doktoratu – prof.
Mieczysławem Wojciechowskim – był
współzałożycielem Instytutu Kaszubskiego i dopóki mu siły pozwalały, dopóty przyjeżdżał do Gdańska na nasze
doroczne walne zebrania. Z czasem, za
jego i Urszuli przyczyną, szeregi członków naszego stowarzyszenia ludzi nauki
zasilili młodsi koledzy, pracownicy Biblioteki Głównej UMK – Wojciech Szramowski i jej aktualny dyrektor Krzysztof
Nierzwicki, zaangażowani także w działalność toruńskiego oddziału Zrzeszenia
Kaszubsko-Pomorskiego, któremu kiedyś
Kazik prezesował. To w Bibliotece Głównej UMK pozostała znaczna część spuścizny i serca Kazimierza. To pracujący tam
młodsi koledzy służyli mu (i jego żonie)
pomocą, gdy już nie mógł opuszczać
Z rodziną.
Rektor Jan Kopcewicz wręcza Kazikowi szczególne wyróżnienie UMK za zasługi
dla rozwoju uczelni Convallaria Copernicana.
domu, a nie przerwał pracy badawczej
i twórczej. To ta książnica niejednokrotnie uhonorowała Kazika za życia i pożegnała go piękną pośmiertną poświęconą
mu wystawą.
Podczas uroczystości pogrzebowych
9 listopada 2013 roku w prastarej świątyni Mariackiej, po mszy św. celebrowanej przez ks. Marka Rengiela i ks. prof.
Jana Perszona, który wygłosił piękną
homilię, porównując Kazika do św. Franciszka i prezentując go jako człowieka 8
Błogosławieństw, żegnali go przedstawiciele różnych środowisk. W imieniu
Biblioteki Głównej UMK – dyr. Krzysztof Nierzwicki, Magdalena Łubieńska
w imieniu Koła Przewodników Toruńskich i PTTK, od Towarzystwa Bibliofilów im. Joachima Lelewela – prezes Stanisław Frankowski, w imieniu Instytutu
Kaszubskiego i społeczności zrzeszonej
– Józef Borzyszkowski, a Jerzy Grzywacz
jako kolega z lat studiów i działalności
harcerskiej w Instruktorskiej Drużynie
Akademickiej. Każde z tych pożegnań
przywoływało nieznane ogółowi pola
aktywności społecznej – skromnego
a wielkiego człowieka i obywatela.
Na cmentarzu św. Jerzego, gdzie
trumnę z ciałem Kazika złożono w grobie rodzinnym, pożegnał go prezydent
Torunia Michał Zalewski, dziękując mu
45
2014-03-03 07:21:36
POŻEGNANIE
Dr Kazimierz Przybyszewski z prof. Józefem Borzyszkowskim. Zdjęcia ze zbiorów autora tekstu.
za wszystko, co dla miasta zrobił, dokumentując i sławiąc czyny jego wybitnych
mieszkańców.
Wśród uczestników pogrzebu był
wicemarszałek Senatu RP, były prezes
ZKP, Jan Wyrowiński, który wraz z Kazikiem przyczynił się m.in. do odbudowy pomnika pierwszego wojewody
pomorskiego Stefana Łaszewskiego
w czasie trwania Kongresu Pomorskiego. Przechodząc z nim po zakończeniu
ceremonii pogrzebowych alejami tej
najstarszej toruńskiej nekropolii, co
krok spotykaliśmy mogiły tych, których
postacie utrwalił Kazimierz na kartach
swoich opracowań. Nie brak wśród nich
wielkich synów Kaszub (szczególnie
duchownych) i zasłużonych dla całego
Pomorza. Niedaleko mogiły Kazimierza
znajduje się m.in. grób profesor i generał
Elżbiety Zawackiej, także członkini ZKP
i Instytutu Kaszubskiego, której wielkie
dzieło kontynuuje fundacja jej imienia.
Śp. Kazimierz nie był wprawdzie ani
profesorem, ani generałem, ale swoją postawą i osobowością, swoją życzliwością
dla ludzi i wielką bezinteresowną pracą
na rzecz innych wpisał się na karty dziejów Pomorza. Można też powiedzieć, że
był człowiekiem wielkiego serca i chrześcijaninem w każdym calu – takim,
jakich chce mnożyć papież Franciszek
– cieszącym się życiem i umacniającym
radość życia wśród tych, z którymi się
spotkał. A przecież życie nie poskąpiło
mu ciężkich doświadczeń – boleści ciała i ducha, jakie niejednego mogłyby
wprowadzić w zgorzknienie i postawę
pełną (może i słusznych) pretensji wobec Boga, ludzi i świata… (Może warto
tu przypomnieć, że postępujący gościec
stawowy spowodował, że ręce Kazika
od lat odmawiały trzymania pióra czy
długopisu. Gdyby nie komputer, na którym pracował jednym bolącym palcem,
straciłby możliwość samodzielnego pisania). Trzeba też stwierdzić, że Kazik
nigdy na nikogo i na nic się nie skarżył.
Był natomiast ciekawy świata i ludzi,
pracy i życia każdego z nas, dla których
może, jak dla mnie, był nie tylko przyjacielem, ale i bratem. Dziś trudno, choć
trzeba, zgodzić się z tym, że Kazika nie
ma i nie można już liczyć na jego wiedzę
i życzliwą pomoc, twórczą i serdeczną
nad toruńską Wisłą obecność.
Nadzieją, nie tylko Kazika, na lepszą
przyszłość rodziny i rodzinnego miasta
był i jest wnuk Kuba, syn jedynej córki
Ani, który był dla Niny i Kazika bardziej
synem niż wnukiem. Jestem przekonany, że osobowość Kazimierza – jego
solidność, rzetelność, łagodność, humor
i pogoda ducha – będą dla Jakuba czymś
więcej niż wzorem i wezwaniem!
Dziś Toruń bez Kazimierza, Kazika,
Kaja Przybyszewskiego jest wciąż dostojny, bliski i piękny, ale nie ten sam, choć
Kazik nadal żyje i żyć będzie w swoich
dziełach i naszej pamięci! Jedno ze wspomnień pośmiertnych, opublikowane na
łamach biuletynu leśników, kończą słowa: „Odszedł najwybitniejszy współczesny biografista zacnych obywateli grodu
Kopernika XX wieku”. Sam Kazik należy
do ich grona!
Non omnis moriar!!!
OFICJALNY PORTAL
ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO
AKTUALNOŚCI WYDARZENIA KOMUNIKATY MEDIA FOTORELACJE
46
2014-03-03 07:21:36
BARWY KASZUB – od kulis
Styczniow y numer „Pomeranii”
przyniósł z sobą relację z koncertu
„Kaszëbsczé farwë”, który odbył się 8
grudnia ub. roku w Filharmonii Kaszubskiej w Wejherowie. W felietonie wstępnym Tomasz Fopke jako bezpośrednio
zaangażowany w organizację nader dyplomatycznie przedstawił losy koncertu,
począwszy od projektu do realizacji. Pominął trudne momenty, koncentrując się
na wyprowadzeniu wątków pozytywnych. I na tym właściwie można by poprzestać, gdyby nie następujący po felietonie artykuł Sławomira Bronka „Nowe
barwy kaszubskiej muzyki”, z którego
treścią chwilami trudno mi się zgodzić,
m.in.: „Po części drugiej, która moim
zdaniem była sednem całości, słuchaczom zaprezentowano repertuar zbliżony do tego, co było na początku. Skrajne
części różniła tematyka – w finale można
było usłyszeć opracowane na głosy solowe z orkiestrą kaszubskie ludowe i regionalne kolędy. Wykonanie, oczywiście,
bardzo udane. Zastanawiam się tylko,
czy »świat fonemów« nie powinien był
jednak zamykać koncertu? Prawykonanie utworu jest zawsze ważnym wydarzeniem, odpowiednie umiejscowienie
go w programie koncertowym może
tę rangę jeszcze podnieść. Nie chodzi
tu tylko o samo umiejscowienie utworu, ale także o wynikające z tego faktu
niekorzystne mieszanie różnych poziomów skupienia, rodzajów percepcji”
(s. 4). Czując się odpowiedzialna za zaproponowany 3-częściowy układ całości,
w wyniku którego „Pieśni fonemiczne”
Karola Nepelskiego („sedno całości”, jak
był to uprzejmy określić recenzent) nie
kończyły koncertu, a znalazły się w jego
centralnym punkcie, pragnę publicznie
wyjaśnić, że takie umiejscowienie premierowego utworu zostało podyktowane prozaicznymi względami czasowy-
Orkiestra Kameralna Progress pod dyrekcją Szymona Morusa, chór Tutti e Solo prowadzony przez Wiktorię
Batorowską oraz soliści: Aleksandra Kucharska-Szefler (sopran) i Tomasz Szymański (tenor). Fot. DM
mi. W październiku ruszała kampania
reklamowa, wraz z nią potrzebne stały
się precyzyjne informacje o programie,
kompozytorach, wykonawcach. Zakładając, że czas trwania premierowego dzieła
nie przekroczy pół godziny, należało pozostały czas wypełnić utworami, które
oddawałaby tytułowe „barwy Kaszub”.
Już od września na dyrygenta czekały
przygotowane aranżacje orkiestrowe
„Pieśni z Kaszub” – ludowych i regionalnych autorstwa Jana Trepczyka, Wacława Kirkowskiego, Mariana Selina, Tomasza Fopkego. Uznawszy, że ten zestaw
utworów pozwoli ukazać słuchaczom
dzieje pieśni kaszubskiej „od zarania” po
współczesność reprezentowaną przez
„Pieśni fonemiczne”, zamierzaliśmy
przyjąć dwuczęściowy układ koncertu.
Część tzw. „historyczna” miała trwać
porównywalną ilość czasu – pół godziny.
Schody zaczęły się pod koniec października, gdy dysponowaliśmy zaledwie
pierwszą częścią „Pieśni fonemicznych”
(7 minut muzyki). Trudno zapraszać
gości z całych Kaszub, a i z głębi kraju
na wydarzenie, które może zamknąć
się w niecałej godzinie. Uznałam więc,
że bez względu na dalsze losy nowo
powstającej kompozycji koncert musi
się odbyć i gwoli asekuracji zaproponowałam dodanie 6 kolęd kaszubskich,
które wypełniłyby brakujący czas. Pora
ku temu była ze wszech miar stosowna
– koncert przypadał w drugą niedzielę
Adwentu, a więc „czas gwiżdżowy”,
47
2014-03-03 07:27:18
LISTY
kiedy to niegdyś pomorskie bezdroża
przemierzali chłopcy z szopką, głosząc
dobrą nowinę o Narodzeniu Pańskim.
Pomysł zyskał akceptację, ze spokojem
zatem czekaliśmy na dalszy rozwój wydarzeń. Kampania reklamowa nabrała
tempa, soliści występujący w części regionalnej spotykali się na regularnych
próbach. Wydawało się, że sytuacja
została już względnie opanowana, gdy
nadeszła informacja o wycofaniu się
chóru ze względu na poziom trudności
kompozycji Karola Nepelskiego. Trzeba
było szybko znaleźć zastępstwo, a o to
w tym gatunku muzyki naprawdę trudno. Koncert uratowała młodziutka gdańska dyrygentka Wiktoria Batarowska,
która wraz z prowadzonym przez siebie
chórem Tutti e Solo dokonała rzeczy bez
mała niemożliwej. Wsparta przez uzbrojonych w kamertony muzyków z Wydziału Wokalno-Aktorskiego gdańskiej
Akademii Muzycznej mężnie przebrnęła
przez klastery dźwiękowe kolejnych części „Pieśni fonemicznych”, których finał
dosłał kompozytor… 18 listopada, 10 dni
przed rozpoczęciem prób wokalno-instrumentalnych. I w tym miejscu aż się
prosi, by wspomnieć o drugim cichym
bohaterze całego koncertu, którego rolę,
nie wiedzieć czemu, Sławomir Bronk
skwitował zaledwie jednym krótkim
zdaniem: „Solistom towarzyszyła Orkiestra Kameralna Progress pod dyrekcją
Szymona Morusa”.
Szanowni Czytelnicy, Szanowna Redakcjo, jestem przekonana, że gdyby nie
olimpijski spokój dyrygenta, jego ogromna kultura i wrażliwość muzyczna – losy
całego koncertu potoczyłyby się inaczej.
Nawet nie wiem, czy byłoby o czym pisać. I nie jestem w swym przeświadczeniu odosobniona. Pozwolę sobie przytoczyć kilka opinii gości koncertu, którzy
ujęci grą orkiestry, charyzmą jej dyrygenta podzielili się ze mną swymi wrażeniami drogą mailową i wyrazili zgodę
na ich publikację: „Lekkość, subtelność
wykonania korespondująca z ażurowymi aranżacjami, piękna prezencja (frak
dyrygenta wywołał łzy wzruszenia – że
jeszcze można…), kultura zachowania
na scenie, znakomite brzmienia. Jakie to
szczęście, że w Wejherowie, gdzie mieszkam, można posłuchać takich zespołów
– porównywalnych z New York Philharmonic! (Grażyna Śliwczyńska). „Przepięk-
48
ny koncert, świetna orkiestra – dawno
nie słyszałem, by młodzi ludzie grali
z tak nienaganną intonacją i wyczuciem”
(Marian Sobiczewski). „Znakomita orkiestra – czujna, reagująca” (prof. Zbigniew
Jerzy Przerembski, IS PAN Warszawa).
Jest takie kaszubskie przysłowie
„dobré słowò mało kòsztëje, a wiele
pòmôgô” – oddajmy zatem sprawiedliwość orkiestrze i jej dyrygentowi. Nie
darmo Biblia powiada, by co cesarskie
oddać cesarzowi…. Dziękując wszystkim zaangażowanym w „Kaszëbsczé
farwë”, chciałabym na koniec z pełnym
uznaniem odnieść się do pracy autorki
plakatów, zaproszeń, programów – Natalii Wysockiej. Plakat jej autorstwa
osadzony zaledwie w dwóch kolorach
– bieli kaszubskiej zimy i chłodnym granacie morza – opatrzony dyskretnym
nawiązaniem do idiomu muzyki instrumentalnej Kaszub wzbudził niekłamany
zachwyt. Synteza sztuk zawsze cieszy.
Witosława Frankowska
Kaszëbóm cãżkò sã gôdô
pò kaszëbskù
Piszã nen lëst w nawleczenim do pòz
drzatkù, jaczi w teksce „Mój bôczënk
do »promòcje« nowégò słowôrza” dôl
Édmùnd Kamińsczi w „Pomeranie”
nr 1 z 2014 rokù. Jô jem rôd, że nestor
kaszëbsczi rësznotë, czlowiek z tak wiôldżim doswiôdczenim na kaszëbsczi niwie,
nen swój bôczënk dôl nama w darënkù,
bò móże kù reszce grzenia przestanie
Kaszëbóm zacëskac òczë ë zbùdzą sã
z tegò snicô, że z naszim jãzëka doch je
tak dobrze, bò slowôrzów mómë z kòpicą.
Dokazë Eùgeniusza Gòląbka, nen
normatiwny ë nen wiôldżi slowôrz, czë
nawetka lekcjonôrz To je słowò Bòżé,
w chtërnym aùtor dolmaczënkù nadczidnąn we wstãpie, jiże dôl òn sã pòkù z doradama pisôrzów starszégò pòkòleniô,
jaczé dostôl jesz przë robòce nad przelożenim „Nowégò Testameńtu”, ë dokònôl
sã, że „tekst biblijny mòjégò przekładu
mógbë bëc blëższi pòlsczémù »oryginałowi«”, prosto szkòdzą wëdwiganiémù
kaszëbiznë „na apartną snôżą mòwã
w rodzënie słowiańsczich gôdk”, jak to
napisôl Édmùnd Kamińsczi. Dlôcze tak je,
że E. Gòląbk chce z naszégò jãzëka zrobic
mòwã zrozmialą prosto dlô Pòlôchów?
(…) I czemù tak wiele Kaszëbów, tëch
ùczalëch ë nëch bez wëższich szkòlów,
robi z naszą rodną mòwą to jistno?
Jô chcã rzec, że Kaszëbóm cãżkò
sã gôdô pò kaszëbskù, bò më wszëtcë,
kaszëbsczi òtrocë, w wiôldżim dzélu
mómë ju zabëté jãzëka swòjich òjców. Kò
chcemë wzyc chòc mòjã mëmã. Na bialka 68 lat stôrô pòwiôdô, że czej przińdze
ji gadac pò kaszëbskù z mlodima, w ti
kôrbiónce dosc tëlé ùżiwô pòlsczich slowów, chòc znaje jich domôcy zwãk, leno
je zycher, że ti mlodi gò nie znają. Do
piérze czedë òna sã spòtkô z kùzynama,
ze sostrą, ze swòjima w starszich latach,
tej òni so tak richtich, bëlno pògôdają.
Në a òpaczno taczi przëtrôfk mlodi,
baro dobri pòétczi. Domôgajã sã, jak
loni, òbczas warkòwniów dlô piszącëch
pò kaszëbskù, no dzéwczã rzeklo: Docz
mómë pisac słowama, jaczich naji czëtińcë
nie zrozmieją? Mòji doma ju nie wiedzą,
co ne słowa znaczą, a cëż dopiérze gadac
ò mòjich rówiennikach.
Tej jaką dargą abò móże jaką stegną
mają jic ùsôdcë kaszëbsczi lëteraturë,
szkólny, dolmacze, ùczali, gazétnicë?
Na nëch warkòwniach ny piszący sã
pòdzelëlë. Dzél bë szed za E. Gòląbka,
a jiny ùdokazniwalë, jak É. Kamińsczi,
że jãzëk kaszëbsczi swòją bòkadnoscą je
w jedny rédze z jinszima jãzëkama. Jem
bél ë òstnã z tima drëdżima.
Jô ju czëjã nen szemar glosów, co
jidze terô z rozmajitëch nórtów naszi
Kaszëbsczi: Cëż òn chce, ten niekara, co sóm
nikwi naszą piãkną lëteracką kaszëbiznã
tim jaczims bëlôczenim! Mòże jemù sã snije
jaczi nordowi kaszëbsczi jãzëk? Nié! Jãzëk
kaszëbsczi je jeden jedurny. Le jesz dërch
jegò czerpiskã, jegò zdrojã, je gôdka
zaklãtô w gwarach ë dialektach, jaczima rozmieją gadac żëwi lëdze. Dôlbóg,
dlô znającëch lëteracką kaszëbiznã ze
szkòlë, nie je cud chùtkò przedërchac jaczis tekst w dialekce, a kòmùs, chto pierszi
rôz w żëcym weznie do rãczi kaszëbską
ksążkã, mdze lżi przeczëtac cos zanotérowóné w pisenkù szlachùjącym za domôcą
mòwą z òkòlégò. Móm to zmerkôné na
spòdlim napisóny przez miã ksãżczi. Më
doch ju mómë dóné kaszëbiznie w „pałac
przińc” ë czë nie widzymë, jak òna ùcékô
z naszich chëczów? Jô jem dbë, że ókóma
bë miala jic ta robòta nad lëteracczim
zapisanim kaszëbsczégò etnolektu a ta
2014-03-03 07:27:18
LISTY
drëgô – nad wëzwëskanim z dialektów
jãzëka wszëtczégò, co jesz wëzwëskac
sã dô.
Pò Kaszëbsczi jezdzy terô Knégòbùs
Radia Kaszëbë. Pò pôlniu na zéndzeniach z kaszëbską ksążką, rëchtowónëch
przez czerowniczkã czëtnicë na kòlach,
pòtikają sã lëdze, cobë pòkôrbic czasã nawetka òglowò ò kaszëbiznie. We Wiôldżi
Wsy Ùrszula Drzéżdżón, bialka sp. aùtora
ksążczi Twarz Smętka, pòwiôdala, jak razã
z chlopã jezdzëlë do stôrégò wùje do Domôtowa ë Jan Drzéżdżón pisôl w hëfce
wszëtczé slowa ë szëk ti gôdczi swòjégò
krewnégò. W Krokòwie zôs Maria Stin rzekla wspòmink ò wùje, ks. Bernace Zëchce,
co przëjéżdżôl do nich dôdóm cziles razë
w rok a chòdzyl dërch z hëftã, ë pitôl sã, jak
to sã zwie, a jak wa nó to gôdôta…
Jo, ksążczi ë lëdze (póczi jesz żëją
ti starszi) są nym czerpiskã mądroscë.
Jak nasze pòkòlenia – pò prôwdze
pierszé, w chtërnëch je tak wiele lëdzy czëtającëch ë piszącëch pò
kaszëbskù – nie przeniosą królewiónczi w ji nôpiãkniészich ruchnach przez
rzékã cëzëch mòwów, mògą ju wnetka
prôwdzëwé bëc slowa tëch, co wieszczą, jiże jãzëk kaszëbsczi òstónie dlô
Kaszëbów blós symbòla naszińskòscë,
ale gadac w rodny mòwie ju nie mdą naszi òtrocë rozmielë. (…)
Artur Jablonsczi
Słowôrz wiôldżégò Gòłąbka
Nasz kaszëbsczi môłi swiatk je taczi
(nadczidiwóm zarô, że nie je to òglowò
swiatowô znanka!), że jak le chto kąsk wicy
robi, kąsk wicy pòtrafi stwòrzëc, tej trzeba
na wszelczi przëtrôfk wëbic mù to z głowë,
a nôlepi czësto òbszkalowac tã robòtã. Tak
bëło trzëdzescë lat temù, dzesãc, në i tak je
terô dali. A jô mëslôł, że më sã ju pòmału
z ti chòroscë wëlékarzëlë... Sóm jem to
téż przeszedł mòcno na swòji skórze, do
znikwieniô programù „Rodnô Zemia”
włącznie. Temù téż jem so ùdbôł ju wiele
lat temù, żebë nigdë nie niszczëc, le wiedno
bùdowac, a tej sej téż wëstąpic w òbronie
szczero i bëlno robòcëch, chòcbë mielë i na
mie za to ùstëgòwac.
Òstatno widzã, że taczé niebëlné
mòce zbiérają sã nad człowiekã, co
w wiele òstatnëch latach bòdôj nôwicy
Promòcjô pierszégò tomù nowégò słowarza Eùgeniusza Gòłąbka.
Òd lewi: prof. Mark Cëbùlsczi, prof. Jerzi Tréder, sóm Aùtór. Òdj. DM
dobrégò robi dlô kaszëbiznë, to je nad
Eùgeniuszã Gòłąbkã. Wnet dzesãc lat
temù wëdôł òn Kaszëbsczi słowôrz normatiwny. I chòc zarô pòjawiłë sã próbë jegò
czwòrdaniô, to równak czas pòkôzôł, że
słowôrz je bëlny, baro prakticzny, a dërch
ùżëtkòwóny. Pò prôwdze na kòżdim
zéńdzenim Radzëznë Kaszëbsczégò
Jãzëka są òdniesenia leno do te słowarza,
a téż – co je wiedzec i nigdë nie bùdzy
wątpieniô – słowarza ks. Sëchtë. Tej sej
téż zazéróné je do słowarza Trepczika
sprzed dwadzesce lat, le colemało wiedno dlô przërównaniô jaczégòs słowa czë
jãzëkòwi znanczi. Je w tim słowarzu
téż wiele bëlny słowiznë, równak czas
òbsądzył, że bédowóny w nim wariant
kaszëbiznë sã nie sprôwdzył, òsoblëwie
przez wzgląd na pòzdrzatk aùtora na
lëteracką kaszëbiznã, chtëren ùcekł
w skrajnosc òd pòlaszëznë. I chòc òglowô
deja je dobrô, tej – jak wiedno – kòżdô
skrajnosc ùmiésziwô wôrtnotë dobëtkù.
Nie mdã ò tim szerzi pisôł. Kò jinszi dosc
ju napiselë ò dobrëch i słabszich znankach słowarza Trepczika.
Gôdka ò leksykògraficznym dzejanim Gòłąbka wzmògła sã, czedë
òstôł wëdóny Wielki słownik polsko-kaszubski, jegò pierszi tom. Mùszã
zarô na pòczątkù rzec, że jegò wëdanié
– mëszlã tu ò całownym słowarzu –
je jednym z nôlepszich dokazów KPZ
w òstatnëch latach. Nen słowôrz je dlô
kaszëbiznë pòtrzébny jak lëft (dlô tëch,
co mają alergiã na germanizmë, a lubią
pòlaszenié, niech mdze: pòwietrzé).
Timczasã tam sam czëjã, że taczé czë
jinszé słowò nie je w nim pasowné,
że je pòlaszenié, że rénowanié mòwë,
nielusosc, etc. Kąsk mòżna sã tegò téż
dokònac w „Pòmeranii”, chtërna pòdôwô
téż czile przikładów „lëchégò” dobiéru
słów. (pewno aùtorowi jidze ò articzel
É. Kamińsczégò z 1. numra najégò
cządnika, ò jaczim w pòprzédnym
lësce pisze A. Jablonsczi – dopisënk
redakcje). Nie mëszlã nawetka tu
z nima pòlemizowac. Kò wiedno naléze sã w nich dzél rëchtu. Le òglowò
rzekã, że nie dô sã na czile słówkach
òbszacowac wôrtnotë tak wiôldżégò
słowarza. Czëtôł jem nen dokôz jesz
przed wëdanim, temù rôd bëm chcôł
widzec tëch herojów, co znają wszëtczé
kaszëbsczé słowa, jaczé Gòłąbk mô
ùjãté, jaczé mô wëdobëté z jinszich słowarzów, a téż z lëteraturë i żëwi mòwë.
Czejbë tak bëło, kaszëbsczi jãzëk czësto
jinaczi bë dzys stojôł. Je zôs tak, że
mało chto – a mòże nawetka nicht – nie
znaje tak dobrze słowiznë, jak prawie
Gòłąbk. Do tegò wszëtczégò òn pòdjął
sã zadania, co bë miało bëc robioné
przez ùniwersytetë. Za to mù chwała
na wieczi!
E. Gòłąbk ju òd lat je kónsekwentny
w swòji robòce. Jegò pòzdrzatk sã nie
zmieniwô, le dërch dodrzeniwô. Jegò
dzeła nié blós nie prowadzą do nikwieniô
kaszëbiznë, a dôwają szansã na ji zretanié. Szkòda, że blós szansã, bò gwësnotë
nicht z nas ni mô, co mdze. A ò nikwienié zadbelë skùtkòwno ju dôwno jinszi,
w tim téż Kaszëbi, a nawetka kaszëbsczi
dzejarze, co baro kónsekwentno wëpierlë
49
2014-03-03 07:27:18
LISTY
rodną mòwã ze swòjich chëczi. Tak je do
dzys. Czej mają sã òdezwac pò kaszëbskù
– chòc czasã nawetka pòtrafią – pôli jich
w gãbie. I czekawé! Nicht jich za to nie
kritikùje..., a tej sej chwôli, bò czasã òni
sã jesz przëdôwają, żebë na przikłôd
tam sam zaatakòwac pòd diktando
malinczégò kaszëbsczégò swiatka kògòs,
co rzetelno robi!
Le co do jednégò ni ma wątpieniô: Gòłąbk mdze pò latach achtniony
i wëdwigniony na wiżawë, zôs pò niszczotnikach naszi mòwë słëch zadżinie.
Le czë to je jakô pòcecha?
Eùgeniusz Prëczkòwsczi
W odpowiedzi
D. Szymikowskiemu
Przede wszystkim pragnę podziękować
Dariuszowi Szymikowskiemu za przedstawienie krytycznych uwag w odniesieniu do mojego omówienia książki A. Jabłońskiego Kaszubi. Wspólnota narodowa
(„Pomerania” nr 1 z 2014 r.). Niestety, nie
mogę się jednak z nimi zgodzić i w całości podtrzymuję swoje wcześniejsze
stanowisko. Tym bardziej, że również
D. Szymikowski nie znalazł w publikacji A. Jabłońskiego (albo co najmniej nie
zaprezentował jej w swojej wypowiedzi)
odpowiedzi na zadane przeze mnie pytania, niewątpliwie kluczowe dla oceny
omawianej książki, mianowicie, co rozumie A. Jabłoński pod pojęciem „kultura
kaszubska” i „(kaszubska) instytucja
kultury”, szczególnie chociażby w kontekście użycia przez niego pejoratywnego określenia Muzeum Piśmiennictwa
i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej jako
„namiastki instytucji kultury” (s. 46).
W zasadzie mógłbym na tym zakończyć moją odpowiedź D. Szymikowskiemu i pozostawić osąd prawdziwości, sensowności naszych wypowiedzi
wszystkim Czytelnikom, również dlatego, że w pierwszym swoim tekście obiecałem, że nie będę dążył do wywołania
szerszej polemiki. Natomiast nie jestem
w stanie zbyć milczeniem stwierdzenia
D. Szymikowskiego, że moje omówienie
„dalekie jest od uczciwości w relacjonowaniu treści recenzowanej pracy i poglądów A. Jabłońskiego”. Odniosę się więc
krótko do dwóch, jak sądzę, głównych
argumentów D. Szymikowskiego mających rzekomo uzasadnić taki pogląd (…).
Po pierwsze D. Szymikowski twierdzi, że nie można się zastanawiać nad
tym, czy fakt, iż A. Jabłoński całkowicie
pominął argumenty podnoszone przez
większość Kaszubów świadczące o ich
polskiej narodowości, nie oznacza lekceważącego do nich podejścia, bo książkę
pisał z perspektywy „członka kaszubskiej wspólnoty narodowej”. Nie mam
wątpliwości, że takie rozumowanie
wprost godzi w sens debaty publicznej,
w tym ogólnie przyjmowanej w naszym
kręgu cywilizacyjnym zasady – niezależnie od przynależności narodowej – „należy wysłuchać także drugiej strony”
(„audiatur et altera pars”), rozumianej
w ten sposób, że powinno się odnosić
do wszystkich argumentów każdej ze
stron, nie ograniczyć się tylko do tez
podpierających własne przekonania, tj.
że „Kaszubi są narodem”. Brak odniesienia się A. Jabłońskiego do argumentów
przeciwników wyodrębnienia oddzielnej
narodowości kaszubskiej nasuwa myśl,
że nie ma on żadnych kontrargumentów
oprócz wewnętrznego, subiektywnego
przekonania, iż ma rację. Tym samym
nie jest też w stanie zobiektywizować
tezy o oddzielności narodowej Kaszubów!
Po drugie D. Szymikowski uznał za
absurdalne, że podniosłem sprzeczność
pomiędzy przyjętymi przez A. Jabłońskiego granicami historycznych Kaszub
a ich ujęciem w pieśni „Zemia rodnô”
J. Trepczyka, proponowanej nie tylko
przez niego na nowy kaszubski hymn.
Zarzucił mi, że porównałem treść naukowych ustaleń z zawartością literackiego
utworu, chociaż A. Jabłoński ani razu nie
odniósł się do niego w omawianej publikacji. Nie ukrywam, że ten zarzut bardzo
mnie zdziwił. Jest przecież oczywiste odnoszenie literackich wizji historycznych
do ustaleń historyków, czego najbardziej
wyrazistym świadectwem są chociażby
liczne opracowania o prawdzie i fikcji
w powieściach historycznych H. Sienkiewicza. Podobnie uzasadniona jest
analiza różnych wydawnictw publicystów i ich postaw, poglądów prezentowanych w życiu codziennym. Tutaj
można przywołać przykład twórczości
publicystycznej B. Prusa i jej porównanie z praktycznym zaangażowaniem
tego pisarza w ówczesne życie publiczne. A. Jabłoński nieraz podkreślał walory
utworu J. Trepczyka jako bardziej adekwatnego do kaszubskiej rzeczywistości
niż „Marsz kaszubski” H. Derdowskiego,
nie powinno więc dziwić, że uznałem
ten pogląd za godny porównania z jego
twierdzeniami zawartymi w Kaszubi.
Wspólnota narodowa. Swoją drogą zwolennicy pozostawienia utworu „Hierusia z Wiela” jako kaszubskiego hymnu
powinni mocno wykorzystać sposób
myślenia D. Szymikowskiego i wezwać
do zaprzestania jego kwestionowania,
dlatego, że jest ahistoryczny. Przecież
także on – podobnie jak „Zemia rodnô”
– to utwór literacki...
Nawet w świetle powyższego najmocniej chciałbym podkreślić radość,
że D. Szymikowski odczytał zastosowane przez A. Jabłońskiego określenia
wejherowskiego Muzeum i Instytutu
Kaszubskiego jako zamiar ich zasłużonej „nobilitacji”. Jeszcze bardziejcieszy
mnie przyznanie, że Radio Kaszëbë nie
jest wyłącznym dziełem „kaszubskiego ruchu narodowego”. Takie docenienie instytucji obecnie działających na
rzecz kaszubskiej wspólnoty i wspierających ją osób, niezależnie od reprezentowanych opcji etnicznych, jak sądzę,
dobrze służy wszystkim Kaszubom.
Niech jednak każdy z Czytelników pracy
A. Jabłońskiego sam oceni, jak to się ma
do użytych w omawianej książce sformułowań, chociażby przytoczonego na
początku niniejszej odpowiedzi określenia wejherowskiego Muzeum!
A MOŻE PRENUMERATA?
50
Bogusław Breza
s. 2
2014-03-03 07:27:18
Wojowie i Wikingowie
W 2010 roku Instytut Kaszubski zaangażował się we współwydawanie serii
kieszonkowych książek pt. Biblioteczka
Wikinga. Jak dotąd wyszły drukiem cztery pozycje, wszystkie autorstwa Konrada
Kaczmarka: Bogowie będą z nami (2009),
Milites Ecclesiae (2009), Stenka (2010)
oraz Sine (2012), z czego dwie ostatnie
książeczki są właśnie sygnowane także
i wsparciem wydawniczym Instytutu Kaszubskiego. U niektórych przedstawicieli środowiska akademickiego
obecność organizacji naukowej w publikacjach literacko-artystycznych może
budzić niepokój i niedowierzanie, ale
jeśli rozumieć nieco szerzej cele ideowe
istnienia Instytutu Kaszubskiego, to broszurki z Biblioteczki Wikinga są formami
inicjowania i rozwijania różnorodnych
działań wiążących się z dziedzictwem
historycznym regionu Kaszub i Pomorza. Zresztą Instytut Kaszubski pozanaukowo rozumiejąc swoje posłannictwo, także i wcześniej decydował się na
tego typu inicjatywy, wydając wiersze
Gabrieli Szubstarskiej lub wspomnienia
pomorskie Eryki Blaszczyk czy Gerharda
Jeskego. Dziś bowiem naukowiec i akademik powinien jasno widzieć, że nie
wystarczy badać kwestie interesujące
wąskie grono specjalistów, ale należy je
również powiązać z oczekiwaniami szerszego środowiska odbiorców.
Konrad Kaczmarek jako autor artystycznej prozy znany jest głównie z nurtu popularnego pisarstwa historycznego. Oprócz wymienionych już czterech
mikropowieści wydanych w Biblioteczce Wikinga dodać trzeba jeszcze dwie:
Obelnik. Opowieść bartna z pradziejów
Krajny (2005) oraz Stolemowe znamię
(pierwsze wydanie: 2008). Pierwsza dotyczy czasów średniowiecza opisanych
na przykładzie Krajny, momentu wprowadzania na te ziemie chrześcijaństwa.
Jak wskazuje tytuł, powieść naznaczona
została specyficzną perspektywą, dzięki
której zapoznajemy się z kulturą materialną oraz z podaniami i legendami tego
regionu. Taki punkt widzenia pozwala
Autorowi zestawić ze sobą przedchrześcijańskie wierzenia związane z życiem
wegetatywnym przyrody (szczególna
rola pszczół) oraz przejawy chrześcijańskiego życia religijnego (zwłaszcza
kult Najświętszej Maryi Panny). Druga
z powieści Kaczmarka także rozgrywa
się w średniowieczu, lecz nieco później,
a przestrzeń wydarzeń rozszerza się ku
ziemi pomorsko-krajeńskiej. Główny bohater utworu przeżywa swój duchowy,
tożsamościowy rozwój, uwewnętrzniając pejzaż ziemi, na jakiej żyje, a zwłaszcza odkrywając tajemnice kamiennych
kręgów i kurhanów. Odkrywa również
pełne znaczenie słowa Stolem, rozumiejąc, że jest to odpowiedzialne i heroiczne
zadanie walki o dobro.
Omawiana tutaj mikropowieść Sine
wydaje się częścią epickiego projektu
opisu Pomorza czasów wczesnego średniowiecza. Oczywiście istniejące cztery części Biblioteczki Wikinga Konrada
Kaczmarka nie wyczerpują bynajmniej
możliwych kontynuacji zarysowanych
postaci czy wątków. Ma przed sobą pisarz jeszcze wiele możliwości stworzenia fabuł i bohaterów. Wymieńmy tylko:
walki Słowian i Wikingów o Wolin, upadek znaczenia religijnego Arkony, losy
najzwyklejszych mieszkańców Pomorza
przedstawione na tle walk pomiędzy Polanami, Brandenburczykami, Prusami,
Dunami czy Ranami, to obfity rezerwuar tematów, który inspirował do pracy
wcześniejszych literatów polskich czy
niemieckich, a i dalej zachęca do pisania
w tym nurcie. Jako świetne przykłady
można w tym miejscu wspomnieć o takich współczesnych autorach, jak Elżbieta Cherezińska tworząca fascynujące
światy przeszłości w czteroczęściowej
Północnej drodze, czy takich zachodnioi północnoeuropejskich pisarzy, jak Torill
Thorstad Hauger, Tim Severin czy Bernard Cornwell. Proza Konrada Kaczmarka nie ma tak wielkich ambicji poznawczych i artystycznych, jak propozycje
wymienionych twórców, jednak stanowi
próbę naznaczenia średniowiecznego
Pomorza kulturową obecnością Krajniaków, a czasami i Kaszubów.
W swojej najnowszej mikropowieści
Konrad Kaczmarek opowiada głównie
o tytułowym bohaterze – młodym mężczyźnie o imieniu Sine. W utworze został
ukazany w dramatycznych sekwencjach
swojego burzliwego życia. Najpierw pojawia się jako nadzieja swojego ojca,
który pragnie mieć walecznego i odważnego następcę zdolnego zapewnić
rodzinie bogactwo. Później jako chłopak
stający do egzaminu męskości, który
kończy się nieszczęśliwym wypadkiem.
Wtedy to z jednej strony objawił swoją
siłę, z drugiej jednak okupił to trwałym
kalectwem. Kolejne odsłony losów Sinego to konsekwencja odrzucenia, jakie
spotyka go ze strony rodziny i plemiennej społeczności. Jako wyśmiewany i niekształtny garbus, a zarazem młodzieniec
ambitny i zawzięty, odchodzi od swoich bliskich, pędząc żywot samotnika
i odstępcy. W swych wędrówkach Sine
znajduje duchowe wsparcie u kapłanów
dawnych wierzeń, z rozpaczy i przypadku zaś staje się rabusiem napadającym na chrześcijańskich wojów i administratorów Pomorza, coraz śmielej
poczynających sobie na tych terenach.
Z biegiem miesięcy i lat jego zuchwałość
i bezwzględność tworzą wokół niego
czarną legendę, wedle której Sine zaopatrzony w topór Wikingów wyrasta
na pogromcę chrześcijan, wojownika
broniącego dawnych, prasłowiańskich
porządków oraz strażnika niepodległości Pomorza.
51
2014-03-03 07:27:18
LEKTURY
Mikropowieść Kaczmarka choć skupiona na postaci tajemniczego bohatera
zawiera w sobie również wątki wzbogacające utwór o czynniki psychologiczne
i obyczajowe. Pierwszy kontekst rozwija
się dzięki obecności siostry Sinego – Boguszy. To wobec niej ów bezwzględny
postrach pomorskich lasów łagodnieje
i objawia delikatność. Dziewczyna – jako
jedyna osoba z najbliższego otoczenia
– akceptuje jego kalectwo, znajduje czas
na rozmowy z nim, wspiera go w cierpieniu i osamotnieniu. Można więc zrozumieć wściekłość Sinego, kiedy stracił
z siostrą kontakt na skutek zdradliwej
decyzji jego dotychczasowych wspomożycieli. Staje się jasne, skąd u chłopaka
taka nienawiść do ludzi i taka zawziętość
wobec obcych pojawiających się coraz
liczniej na Pomorzu.
Drugi kontekst wzbogacający utwór
Kaczmarka związany jest z aspektem historyczno-kulturowym. Myślę
zwłaszcza o przedstawieniu sytuacji
społecznej, obyczajowej i religijnej XII
i XIII wieku. Pomorze jest w analizowanej tutaj mikropowieści przestrzenią
spotkań i konfliktów różnych tradycji
duchowych i różnych systemów organizowania życia społecznego. Mieszkańcy
żyjący w paśmie nadmorskim od Rugii
począwszy, na jeziorach Gardno kończąc,
poddani są rozlicznym wpływom kulturowym. Część z nich wyznaje prasłowiańską wiarę w Świętowita, Swaroga,
Trygława, Czarnoboha i Biełoboha, inni
przejęli system wierzeń od Wikingów
i kierują swoje modlitwy do Odyna czy
Thora. Jeszcze inni – odbierani przez Pomorzan jako obcy – przynoszą ze sobą
wiarę w Jezusa Chrystusa. Każda z tych
religii wiąże się z odmiennym stylem
rządzenia i administrowania: Słowianie
wyznają zasadę wiecu powszechnego,
legitymizowanego przez ośrodki religijne z Retry, Arkony czy Gardna. Zwolennicy porządków zaprowadzanych przez
Wikingów wierzą w model silnej władzy
skupionej w jednych rękach przywódcy-króla, kult siły i system rodowy. Chrześcijanie wreszcie pragną wprowadzić
system monarchiczny, kontrolowany
przez Święte Cesarstwo Rzymskie i przez
władzę religijną papieży Rzymu.
W ostatnich rozdziałkach mikropowieści Kaczmarka Sine jako główny
bohater przegrywa walkę militarną, to
52
jednak jeszcze nie koniec przedchrześcijańskiej Słowiańszczyzny. W jego osobie
istnieje jeszcze szansa dla dawnych porządków. Rysuje się również szansa na
to, że odnajdzie swoja siostrę… Rysuje
się zatem przed Autorem i czytelnikiem
możliwość powstania kolejnej części Biblioteczki Wikinga, być może osadzonej
w realiach XIII i XIV wieku.
Omawiany tutaj utwór Konrada
Kaczmarka umieścić można w nurcie
polskiego pisarstwa historycznego, dokładnie zaś w popularnej jego odmianie.
W pewnej odległości od Stenki czy Sinego
rysują się takie klasyczne książki o Pomorzu, jak Władysława Jana Grabskiego
trzyczęściowa Saga o Jarlu Broniszu czy
Jerzego Bohdana Rychlińskiego Szczęście
z morskimi oczami. Nie bez znaczenia są
tutaj również wzorce tematyczne Teodora Parnickiego z jego powieści Dary
z Kordoby; Kordoba z darów czy Franciszka Fenikowskiego Długie morze lub Lecha
Bądkowskiego Młody książę. Zbieżność tematów pisarstwa Kaczmarka z wymienionymi autorami nie oznacza jednak
podobieństwa stylistycznego. Współczesny autor zdaje się dużo mniej używać
stylizacji językowej oraz dużo skromniej
nasyca utwór historyczną erudycją aniżeli jego poprzednicy. W Sinym akcent
narracyjny pada na wartką fabułę i pobieżny rysunek postaci przedstawionych
głównie w działaniu, nie zaś na opisy
charakterystyki wewnętrznej. Pisarzowi
zależało bowiem bardziej na wciągnięciu
czytelnika w akcję, na wywołaniu efektu zaciekawienia, niż na rozwikływaniu
kwestii politycznych średniowiecza czy
uprawdopodobnieniu motywacji postępowania bohaterów. Nie poznamy więc
wielu motywacji kierujących postaciami
powieści, nie wnikniemy w zawiłości
dynastyczne i etniczne. Pewne sytuacje
fabularne rozwiązują się zbyt szybko (np.
fragmenty z ukrywaniem Sinego i jego
siostry w lesie przez obce małżeństwo)
albo nie zostają dość artystycznie wyzyskane (np. Sine napotykający nowy,
chrześcijański model społeczeństwa).
Dzisiejszy czytelnik staje dzięki mikropowieściom Kaczmarka na początku
fascynującej wyprawy przez historię Pomorza i Kaszub. To podróż, podczas której różnorakie ścieżki plemion, wierzeń,
języków i ludzi plączą się nieustannie,
prowadząc czytelnika ku coraz głębsze-
mu poznaniu. Nie jest to jeszcze wejście
w najgłębsze ostępy kultury i historii,
lecz wędrówka po rejonach już niegdyś
nawiedzanych. Można jednak sądzić, że
nowe przestrzenie do opisu już powoli
prześwitują…
Daniel Kalinowski
Konrad Kaczmarek, Sine, red. Jowita Kęcińska-Kaczmarek, opr. Grzegorz Kaczmarek, ilustr.
Błażej Kaczmarek, Gdańsk – Wielki Buczek
2012.
Historie z Gdańskiem w tle
Kiedy we wrześniu 2012 roku stawiłem
się w oliwskim mieszkaniu Pawła Huellego na umówiony kilka tygodni wcześniej
wywiad (który ukazał się w listopadowym numerze „Pomeranii” z tamtego
roku), jedno z moich pytań dotyczyło nowej powieści pisarza. Gospodarz z wielką pasją zaczął opowiadać o dziele, nad
którym właśnie pracuje. Bieszk, a może
jednak Bieszke, bo na pewno nie Bieszczański, kaszubskie krajobrazy, Rainer
Maria Rilke i jego oliwskie spotkania
z kochanką – piękną Lou Andreas-Salomé i oczywiście nieznana światu niedokończona partytura opery Richarda
Wagnera, przyczyna radości głównego
bohatera Ernesta Teodora von Hoffmanna, a zarazem przyczyna jego zguby.
Huelle z namiętnością opowiadał mi
o swoich bohaterach i wątkach zawartych na stronach powstającej powieści.
Zastanawiałem się wówczas, jak autor
zamierza ubrać to wszystko w logiczną,
zrozumiałą dla czytelnika całość. Okazało się, że łącznikiem może być ukochany
przez pisarza Gdańsk, który obecny jest
w każdej z wydanych dotąd powieści
Huellego.
Gdańsk, który był świadkiem klęski Francuzów na Westerplatte w 1733
roku w bitwie z Rosją i Prusami. Gdańsk
przyglądający się bezradnie wyczynom
obłąkanego Francuza. Gdańsk, w którym
żyli i kochali się Greta i Ernest Teodor.
Gdańsk, który nie potrafił przeciwstawić się dyktatorskim zapędom Führera.
Gdańsk, który wiosną 1945 roku z resztek godności odarli radzieccy wyzwoliciele. W końcu Gdańsk, który stał się
2014-03-03 07:27:18
LEKTURY
zakładnikiem własnej historii tak pieczołowicie pożądanej przez powojenne pokolenie jego mieszkańców, czego
przykładem jest młody bohater powieści,
odkrywający nieznany mu świat Kaszub
i poznający historię nieistniejącego już
wielokulturowego miasta.
Paweł Huelle w swojej nowej powieści stworzył klimat, który tak bardzo
kochają jego czytelnicy – klimat gdańskości. Nawet w wątkach, które uciekają
poza gród Neptuna, czy to za Atlantyk,
na brazylijskie plantacje trzciny cukrowej, czy to na wyspę św. Małgorzaty
rozdzielającą Dunaj w jego budapesztańskim fragmencie, czy do niemieckiego Hameln, z którego Szczurołap wyprowadza najpierw wszystkie szczury,
a nie otrzymawszy zapłaty, ku rozpaczy
rodziców, także wszystkie dzieci, odbiorca czeka na moment, w którym wrócimy nad chłodne morze, do Gdańska, a
właściwie do Oliwy, która od 1926 roku
leży w granicach tego hanzeatyckiego
miasta.
Nowa książka dotyczy w dużej mierze lat 30. XX wieku, a jej akcja rozgrywa się przede wszystkim w Wolnym
Mieście Gdańsk. Główny bohater Ernest
Teodor von Hoffmann jest mało znanym
niemieckim kompozytorem. Pewnego
razu dokonuje niezwykłego odkrycia,
mianowicie odnajduje w pewnym antykwariacie niedokończoną partyturę
opery Richarda Wagnera. Postanawia
dopisać brakujące części, aby wystawić
ją w sopockiej Operze Leśnej, będącej
po niemieckim Bayreuth drugim centrum wagnerowskim. W międzyczasie
w Niemczech do władzy dochodzi Adolf
Hitler, któremu twórczość Wagnera posłużyła do faszystowskiej propagandy.
Bohater decyduje, że poczeka z ujawnieniem odnalezionej opery Wagnera do
czasu upadku nowego reżimu. To główny wątek tej książki. Jest jeszcze Greta,
śpiewaczka, piękna żona Ernesta Teodora, która po 1945 roku odważy się zostać
w polskim już Gdańsku, w nadziei, że jej
mąż powróci z rosyjskiego gułagu, dokąd
jak myślała, został zesłany. Wątek Grety
(pani Hoffmann bądź, jak ktoś woli, „starej Niemry”) związany jest z rodzinną
historią autora. Najpierw z jego ojcem,
który pokonując kajakiem Dunajec i Wisłę,
przypływa wiosną 1945 roku do zrujnowanego Gdańska i los sprawia, że trafia
do Oliwy, do domu Grety von Hoffmann
przy Pelonkenweg (dzisiejszej Polanki),
a następnie z bardzo młodym jeszcze pisarzem, przed którym odkrywa ona bogactwo niemieckiej kultury muzycznej
oraz zdradza fragmenty rodzinnej historii. Z domem przy dzisiejszej ulicy Polanki
wiąże się także historia jego pierwszego
właściciela Francois’a de Venancourta.
Jak mówi autor, żeby nie było nudno,
zastosował w powieści istotny kontrapunkt. Jest nim postać Kaszuby. Zabawne, że narrator po latach nie może dojść do
tego, jak się nazywał: Bieszk, a może jednak
Bieszke, bo na pewno nie Bieszczański. Ta
postać wprowadza czytelnika w świat,
z którym zetknąłem się jako kilkuletnie
dziecko – mówi pisarz.
W powieści Śpiewaj ogrody Huelle
stworzył piękny obraz kaszubskiej wsi,
a wspomniany bohater, który mieszkał
w Rębiechowie, wprowadza młodego
chłopca w świat kaszubszczyzny, z jej językiem i obyczajami. Stary Kaszuba, znany czytelnikom z Opowiadania na czas
przeprowadzki, jest łącznikiem pomiędzy
dwoma światami, bo choć Kaszuby i jego
mieszkańcy zawsze byli obecni w Gdańsku, to powojenne pokolenie gdańszczan
odkrywało ich na nowo.
Gdański pisarz ukazał także tragedię Kaszubów, którzy podobnie jak polscy obywatele Wolnego Miasta Gdańsk
siłą byli wcielani do Wehrmachtu, stając niejednokrotnie z bronią naprzeciw
swoim braciom. Ci, którzy odmawiali,
zazwyczaj wraz z rodzinami trafiali do
KL Stutthof...
Tytuł powieści Śpiewaj ogrody (Sange
die Garten) jest cytatem z Rainera Marii
Rilkego, austriackiego poety, który pod
koniec XIX wieku spotkał się w Oliwie ze
swoją kochanką, Louise Andreas-Salomé.
To jednak niesamowite: jeden z największych poetów europejskich chodził sobie po
Oliwie, po leśnych wzgórzach, skąd było
widać morze, no i rozmyślał. Może przechodząc przez Stary Rynek Oliwski, słyszał
kaszubskie przekupki, które oferowały mu
świeże kwiaty? Tak, na pewno je słyszał
– mówił Paweł Huelle podczas naszego,
nomen omen, oliwskiego spotkania. Ale
Rilke obecny jest także w powieści. Ernest Teodor zainspirowany twórczością
poety, tworzy cykl pieśni inspirowanych
jego wierszami.
Śpiewaj ogrody, których nie znasz,
serce moje, jak w szklane
naczynia wlane ogrody, jasne, nieosiągalne.
Wody i róże Szirazu i Ispahanu,
śpiewaj je błogo, sław je, nieporównywalne.
(sonet XXI z „Sonetów do Orfeusza”,
w tłum. Tomasza Jastruna)
Austriacki poeta każe nam wielbić
ogrody, których nie znamy. A Gdańsk
słynął niegdyś z miejskich ogrodów – od
Błędnika (1708 rok) po modernistyczne
zieleńce Wrzeszcza i Oliwy lat trzydziestych XX wieku. Dzisiaj większość tych
zielonych enklaw nie istnieje bądź daleka
jest od stanu pierwotnego. Podobnie jak
piękny, bujny ogród Grety von Hoffmann,
który zamienił się w przydomowy ogródek warzywny. Piękno odeszło. Pozostało
już tylko jego wspomnienie.
Spod pióra Pawła Huellego wyszła
powieść wielowątkowa, powieść, w której nie ma jednego głównego bohatera,
jest za to opowieść, którą można podsumować jednym zdaniem: historie
z Gdańskiem w tle. Choć nie zapominajmy o ważnym kontrapunkcie, którym
jest pan Bieszk, a może jednak Bieszke,
bo na pewno nie Bieszczański…
Sławomir Lewandowski
Paweł Huelle, Śpiewaj ogrody, Wydawnictwo
Znak, Kraków 2014.
53
2014-03-03 07:27:18
LEKTURY
Bestiariusz słowiańsczi, to je... pòlsczi
Apfelzynowô òbkłôdka ze szkaradno
wëszczerzonym na ni jakbë krôsniãcem
sedzącym na jakbë kòce z ùrzasnyma
òczama ë dłudżima, zmiartima szpérama ju z dalë przëcygô zdrok (chwała
a tcza wëdôwcë, kò ò to chòdzy, bë
człowiek ùzdrzôł towôr). Pòdszedł
jem krodzy, a czej doznôł sã jesz titla ksążczi, zarô jem sãgnął pò niã.
Chùtkò, bò felowało mie czasu, blôsknął jem bënë, ë chòc z môla jem zaczął
miec pòdezdrzenié co do meritoriczny
zawiartoscë leksykònu, zapłacył jem ne
żądóné wnet 30 zł za Bestiariusz słowiański a pònëkôł dali.
Ksążka ceszi òkò ë rãkã. Cwiôrdô
òbkłôdka, farwny a grëbi papiór starnów, z jaczich wënurziwają sã snôżé
(w miészoscë) ë dzywné, tej-sej smiészné,
a przede wszëtczim wëszczérzającé òstré
zãbiszcza a wëblészczającé zëmné slépia
òdpichającé a ùrzasné pòstacëje z lëdowëch wierzeniów. Wëkùńsztarzilë je, na
rozmajiti ôrt céchòwaniô a malowaniô,
Paweł Zych ë Witold Vargas. Ë prawie ne
malënczi a widzałi wëdôwk ksążczi są
pò prôwdze... jedurnyma ji wôrtnotama.
Jeżlë tej jidze ò meritoriczną niwiznã
leksykònu, a doch to je nôwôżniészé
w tegò ôrtu dokazach, to jã taksëjã baro
niskò. W ksążce òstało òpisónëch kòl 110
demónicznëch pòstaców, tak tej dosc
tëli, równak ne òpisënczi są, krótkò rzekłé, bëlejaczé, na dodôwk dosc tëli razë
z felama!
Zdrzącë z kaszëbsczégò pòzdrzatkù,
wëzmë chòc le hasło: „wielkoludy”.
W zéwiszczu nym gôdka je ò kaszëbsczich
stolëmach (do te sã spòminô, że taczé
jistnotë żëłë téż na Mazurach), ò tim, że
ny wiôlgòsze są „dość podobni do ludzi,
byli jednak od nich kilkakrotnie więksi. Wyginęli prawie zupełnie w czasie biblijnego potopu (...). Jedyną po nich pozostałością stały się wielkie kości (...)
oraz olbrzymie głazy polne – być może
szczątki ich wielkich budowli”. Nick za
to ni ma w nym òpisënkù ò wôżnëch
a òglowëch w naji kùlturze wierzeniach
tikającëch sã tëch wiôldżich jistnotów,
jak np. ò „krôjòbrazoùsôdzkòwi” rolë,
jakną òdegrałë stolëmë na Kaszëbach,
to je ò sëpanim przez nich òstrowów
a półòstrowów (cobë mògłë so sëchą
54
nogą przelezc bez wòdã), ò zasëpòwanim
jezorów (dzãka czemù móma łączi), topienim w trzãsawiszczach drzewów (bez
co mómë torf) czë robienim so grzëpków
(bë wiôlgòsz mógł so wëgódno sadnąc). W tim ksążkòwim òpisënkù ni
ma téż nick ò wiôldżi wòjnie stolëmów
(bez co m.jin. na Kaszëbach je tak wiele
kamów, bò cësniãti bez negò dżiżãgã wiôldżi òksëp, ùderzającë w zemiã, colemało roztrzôskiwôł sã na tësące partów,
chtërne „rozséwałë sã” pò òkòlim), darmò
téż mdze czëtińc szukôł za jinszima
„wëdarzeniama” z „dzejów stolëmów”.
Do te jesz przë tim zéwiszczu òstało
rzekłé, że: „W podaniach i legendach
przetrwało kilka dość niezwykłych
imion wielkoludów, takich jak: Wyrwidąb, Waligóra, Toczygroszek czy Łomiżelazo”. Hm, mòże sã nie znajã, dejade
do dzysdnia jem béł dbë, że Wyrwidąb
ë Waligóra to bëlë zwëczajny wiôlgòscë
lëdze, chtërny wëchòwóny bez wilczëcã
a niedzwiedzëcã stalë sã pò prostémù
nadzwëk mòcnyma w gnôtach. Ti
sami dbë jem co do Toczygroszka, chòc
nen, nimò że zrodzony ze stôri białczi, chtërna zjadła kùlającé sã zôrnkò
grochù, nimò że rósł, jak pòdôwô
pòwiôstka, „z godziny na godzinę, niczym pszenne ziarno na drożdżach”,
nimò że stôł sã nadzwëk mòcarny, to czë
równak béł téż wiãkszi òd jinszich lëdzy?
Jem dbë, że nié, ale chòcbë le ë cos jo, to
wierã nie tëli, bë dawac mù pòzwã „wielkolud”, a tim barżi stolëm.
Kaszëba wierã przede wszëtczim
w òmôwióny ksążce bãdze szukôł za naji
ma niełôpama, strôszkama a ùkôzkama.
Darmò równak w nym leksykònie mdze
zdrzôł za hasłã „krôsniãta” (jem równak dbë, że ùtwórcowie wrzucëlë je do
jednégò miechã z „krasnoludkami”).
Tak samò nie naléze jinszich, dobrze
zachëczowónëch w najich wierzeniach
pòstaców, np: „Bòrowi Cotczi”, „Smãtka”,
„Grzeni” czë „farmazëna”. W niechtërnëch
zéwiszczach, jak np. „diabeł”, „zmora”
czë „utopiec”, òpisënczi w dzélu pasëją
do najich pùrtków, mòrów, jezorniców
czë mòrzkùlców, dejade jem dbë, że le
dlôte, jiże ne pòstacë mają barżi òglowi
charakter. Òsoblëwëch dlô nas wierzeniów sparłãczonëch z tima niełôpama,
jak np. to, że kaszëbską mòrą mòże bëc
téż chłop, w tëch prawie òpisënkach sã
równak nie naléze. Tak samò, jak najich
pòzwów, np. jezornica.
Co tej je w dokazu Bestiariusz słowiański? Je „Klabaternik”, chòc w òbgôdanim
tegò òpiecznégò dëcha ni ma nick ò jegò
wëzdrzatkù, ò wôżnym atribùce, jaczim je wiôldżi drzéwiany młotk, czë
ò tim, jak sã zjôwiôł na swiece. Są „błędne ogniki”, dejade wedle ùtwórców
są dëszama ùmarłëch skamżochów,
co pilowałë ùkrëtëch skarbów, a doch
w naji demònologie „błãdny òdżin”, to
zamieniony w taczi płomiszk dzewùs,
co krëjamkò pòtikôł sã ze swòjim knôpã,
a terô pòkôzywô sã mùlkóm, bë jich
wëprowadzac na bagna, nakłôniac do
grzéchù, a tej topic w trzãsawiszczach.
Je „błotnik”, ë chòc spòminô sã w ksążce, że „zamieszkiwał bagna (...) od Podkarpacia po Kaszuby”, to równak jô jem
nigdë nie czuł ani nie czëtôł, bë wedle
najich lëdzy béł to „podobny do owada
stwór”; Zëchta w swòjim słowarzu (Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej) nawetka dokładno pisze, że to „zły
duch pojawiający się w postaci czarnego
mężczyzny z latarnią w ręku...”. Je „południca”, chòc jem dbë, że òna nijak sã
mô do naji „òprzëpôłnicë” (chòc pòzwa
bë na to wskôzywała), bò ta nasza to
doch, jak pisze Zëchta, „życzliwy, żeński
demon zbożowy”, a Paweł Zych pisze,
że bëła „wyjątkowo niebezpiecznym
polnym demonem”. Je téż ë „wieszczi”, pòmieszóny tu z „òpim” (ò jaczim
ju ùtwórcowie leksykònu nawetka nie
nadczidnãlë), òpisóny w leksykònie le...
2014-03-03 07:27:19
LEKTURY
w szesc lëniach, z jaczich dwie są taczé:
„Aby powstrzymać wieszczego, należało
otworzyć jego grób i wykraść mu koszulę, bowiem w dawnych wiekach nawet
upiór wstydził się biegać po świecie z gołym zadkiem”. Chcałobë sã pò tim napisac „bez kòmentarza”, równak rzekã le,
że szlachùjącëch wëpòwiesców w ksążce
Zycha i Vargasa naléze czëtińc wiãcy, dlô
mie są leno dokazã na letczé a lelekòwaté
pòdéńdzenié ùtwórców do témë a człowieka, co wëdôł dëtczi na jich ksążkã.
Le trzë zéwiszcza, na spòdlim
wëżi wëpisónëch, mòże ùznac za dobrze zrëchtowóné, np. to ò „szôlińcu”
(w òmôwióny prôcë pisóné „szalińc”).
Czegò równak mòżno bëło sã
spòdzewac pò ksążce, jakô mô sã tikac téż kaszëbsczich wierzeniów, czej
w zaparłãczony do ni bibliografie nie naléze czëtińc tak bëlnëch zrëchtowaniów,
jak Jerzégò Sampa Z woli morza. Bałtyckie
mitopeje czë Droga na sabat, a przede
wszëtczim arcëdokazu, bez jaczégò niżóden kaszëbsczi lëdowiznoznajôrz ni
mòże sã òbéńc, to je Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. dra
Bernata Zëchtë?
Ë jesz jedno. Czëtińc bë mógł bëc dbë,
że w bestiariuszu, jaczi w titlu bùszni
sã bëc „słowiański”, naléze, króm sã
rozmieje, pòlsczich strôszków, téż np.
serbsczé, chòrwacczé, czesczé, rusczé,
bùłgarsczé, etc. Kò jem wiarë, że doch
prócz „òglowòsłowiańsczich” mają te
nôrodë téż swòjich apartnëch niełôpów
czë mòże òsoblëwé a nadzwëk cekawé
wariantë nëch chòcle òglowò znónëch.
Zdôwô sã równak, że òkróm niewielnëch
nadczidniãców, je to wnet w całoscë
zestôwk le pòlsczich (z dodôwkã
kaszëbsczich) demònów. Ùdokazniac
mògą to téż słowa samëch ùtwórców,
chtërny w krótëchnym wstãpie, wnetk
nick nie wëwidniającym (np. kriteriów
dobieru pòstacë) piszą: „Przez setki
lat historii naszego kraju powstał olbrzymi, barwny i ludny świat polskich
[pòdsztrich. mòje] wierzeń ludowych. Bestiariusz, który trafił do Państwa rąk, jest
skromną próbą zilustrowania tego bogactwa i ukazania choćby jego części...”.
Tak tej wedle mie, dôwającë swòjémù
ùsôdzkòwi pòzwã Bestiariusz słowiański,
ùtwórcowie pòszlë bòkã prôwdë, a jich
leksykón nôwëżi bë bëło mòżno zatitlowac: „Bestiariusz polski z elementami
wierzeń innych ludów słowiańskich.
Zarys”. Le wierã sprzedôż tak nazwóny
ksążczi bë bëła wiele miészô...
Nie wiém, czemù miôł służëc wëdôwk
dokazu Pawła Zycha i Witolda Vargasa.
Nie chcã mëslec, że le zwëskòwi przë
jak nômiészim narobienim sã. Że móma
tu do ùczinkù z cynicznym wëdojenim
czëtińca z jegò dëtka. Abò że ta ksążka
to blós aùtopromòcjô ùtwórców jakno
céchòwników. A doch ten leksykón, bez
sparłãczenié negò bëlnégò zrëchtowaniô
òbkłôdczi, widzałosc malënków ë editorską starã z pòrządnym òbróbkã meritoriczny starnë ksążczi, mógł ùsadzëc pò
prôwdze baro wôrtoscową pùblikacjã!
A tak móma na rënkù le pòsobné bëleco.
Grégór J. Schramke
Paweł Zych, Witold Vargas, Bestiariusz
słowiański. Rzecz o skrzatach, wodnikach
i rusałkach, Bosz, Olszanica 2012.
Ziemia chojnicka
we wspomnieniach
Chojnicki oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego przygotował kolejną
wartościową publikację. Budzi uznanie
działalność wydawnicza tego oddziału,
który od lat wzbogaca wiedzę Pomorzan
nie tylko o południowych Kaszubach.
Prężnym animatorem ruchu wydawniczego na tym terenie jest od półwiecza
Kazimierz Ostrowski. Felietonista „Pomeranii” opracował właśnie najnowszą
publikację – zawierającą 9 spisanych
i zredagowanych wspomnień 8 autorów
(dwie relacje Stanisława Kossaka-Główczewskiego). Teksty opatrzone zostały
notami biograficznymi oraz wzbogacone
materiałem ilustracyjnym, np. całostronicową reprodukcją fotografii J. Trzebiatowskiego z córką Alicją (s. 55).
We Wstępie K. Ostrowski nawiązał
do tradycji memuarystyki, przybliżył
sylwetki autorów zebranych wspomnień oraz przypomniał, że pierwszym
znanym pamiętnikarzem w Chojnicach
był Izaak G. Goedtke, burmistrz i historiograf z XVIII stulecia. Trafnie wydawca
skonstatował, że „spośród autorów (…)
najmocniej zapisali się w dziejach Chojnic XX wieku Franciszek Pabich i Józef
Trzebiatowski” (s. 4). Wspomnienia tych
zasłużonych obywateli prawie w całości
poświęcone są miastu, do którego przybyli w młodości i, jak to metaforycznie
ujął K. Ostrowski, „przyjęli jako swoje
miejsce na ziemi”. Ich spisane relacje
znacząco różnią się charakterem przekazu: artysta plastyk F. Pabich starał się
bezstronnie i obiektywnie naszkicować
sylwetki znajomych, natomiast niegrzeszący skromnością wysokiej rangi
urzędnik J. Trzebiatowski bardzo subiektywnie opisał postacie oraz stosunki międzyludzkie w chojnickim ratuszu.
Oba teksty stanowią cenne przyczynki
do poznania realiów życia społecznego,
kulturalnego i obyczajowego miasta w II
Rzeczypospolitej. Warto też dodać, że dokonania F. Pabicha i J. Trzebiatowskiego
znalazły swoje odzwierciedlenie w licznych artykułach problemowych oraz
biogramach m. in. w Bedekerze chojnickim
czy Pamięci godni.
Interesujące jest również krótkie (zaledwie pięciostronicowe) wspomnienie
Marii Matysikowej (babci b. premiera
Jana Krzysztofa Bieleckiego) dotyczące Miejskiego Gimnazjum Żeńskiego
w Chojnicach. M. Matysikowa była organizatorką i przez dziewięć lat (1930–1939)
dyrektorką tej placówki słynącej przed
wojną z wysokiego poziomu nauczania.
Mąż pani Marii, Józef, był nauczycielem
w Państwowym Gimnazjum Klasycznym
w Chojnicach, w którym pracowali również Helena i Bogumił Hoffmannowie.
Ich córka Aniela Paździorowa jest autorką
55
2014-03-03 07:27:19
LEKTURY
wspomnienia o rodzicach, o domu przy
ul. Człuchowskiej 55 i o mieście, w którym dorastała. H. i B. Hoffmannowie nie
przeżyli wojny, natomiast Aniela, również
nauczycielka, zmarła w Pasłęku w 1990 r.
Tekst powstał na prośbę K. Ostrowskiego,
Hoffmannowie bowiem nie pozostawili
memuarów.
Autorem kolejnych dwóch wspomnień zamieszczonych w publikacji
Pamiętniki chojnickie jest Stanisław Kossak-Główczewski. Mieszkańcem Chojnic
został dopiero w wieku 50 lat, dlatego
pierwszy z tekstów dotyczy głównie
jego nauczycielskich losów w Borsku,
Dużej Cerkwicy k. Kamienia Krajeńskiego i Kramarzynach k. Miastka. Mniej
uwagi w swojej relacji S. Kossak-Główczewski poświęcił okresowi chojnickiemu. W placówkach oświatowych
w Chojnicach pracował od roku 1954 r.
aż do emerytury w 1965. W mieście tym
angażował się w działalność społeczną,
m.in. w TPD i ZKP. Drugi tekst jego autorstwa, „1 września 1939 r. w Rytlu”, jest
fragmentem wspomnień przysłanych na
konkurs ogłoszony z okazji 40. rocznicy
wybuchu II wojny światowej przez oddział ZKP w Chojnicach.
Również następne wspomnienia dotyczą pracy wiejskiego nauczyciela. Spisał je Franciszek Kumer, który kierował
szkołą w kosznajderskich Ogorzelinach
od 1935 do 1939 r. oraz w pierwszych
latach powojennych. Jak zauważył wydawca: „obojętnie przechodzi pamiętnikarz nad faktem, iż Kosznajdrzy po
wojnie musieli opuścić swą odwieczną
małą ojczyznę (Heimat) i rodzinne gospodarstwa, które zajęli przybysze z głębi Polski” (s. 6). F. Kumer był ojcem tragicznie zmarłego w 1962 r. znakomicie
zapowiadającego się pisarza Kazimierza
Kumera.
Istotnym przyczynkiem do dziejów
ziemi chojnickiej w okresie wojny i okupacji jest opis przeżyć Antoniego Kuli.
Ten pracownik PKP przedstawił wielotygodniową tułaczkę kolejarskiego taboru
po wschodnich kresach Rzeczypospolitej. A. Kula nie stroni w swoim przekazie od naturalistycznych, niekiedy drastycznych opisów, np. ukazując nalot „6
samolotów z czarnymi krzyżami” i bombardowanie dworca oraz schroniska PCK
w Chełmie Lubelskim 8 września 1939
r. (s. 139). Ze wspomnień A. Kuli dowia-
56
dujemy się również, że „z zakładów spirytusowych w Starogardzie Gdańskim
transportowano cysterny spirytusu
przez Chojnice do Szczecina. Spirytus
przeznaczony był dla Wehrmachtu, więc
chojniccy kolejarze traktowali kradzież
jako sabotaż niemieckiej gospodarki”
(s. 145). Takich mało znanych działań
i epizodów z lat 1939–1945 odnajdziemy znacznie więcej, np. dramatyczne
losy uciekiniera z Wehrmachtu oczekującego w Chojnicach nadejścia Rosjan na
początku lutego 1945 r. (s. 150).
Na kartach Pamiętników chojnickich utrwalono wspomnienia artysty,
urzędnika, nauczycieli, pracownika kolei, nie zabrakło też opisu wojennych
przeżyć partyzanta z lasów powiatu
chojnickiego. Ostatni tekst publikacji
jest świadectwem losów uczestnika
pomorskiego ruchu oporu Marcjana
Czarnowskiego ps. Wrzos (pochodzącego z Czarnowa k. Brus). Wspomnienia partyzanckie M. Czarnowskiego
spisał Władysław Kulesza, członek
TOW Gryf Pomorski. Na podstawie
ustnych relacji partyzantów W. Kulesza opracował niepublikowane dotychczas materiały dotyczące „leśnych
ludzi” na Kaszubach (s. 166). Natomiast
M. Czarnowski po wojnie osiadł w Polnicy k. Człuchowa, gdzie „objął poniemieckie gospodarstwo rolne” (s. 165).
K. Ostrowski zapamiętał go z zebrań
chojnickiego oddziału ZKP.
Dziewięć zgromadzonych w książce wspomnień stanowić może zachętę
dla chojniczan do utrwalenia własnych
przeżyć i doświadczeń. 1 września br.
przypadnie 75. rocznica wybuchu II
wojny światowej. Czas najwyższy spisać
relacje żyjących jeszcze świadków nie
tylko chojnickiego września, ale tych
wszystkich osób, które pamiętają wojnę
i chcą tymi wspomnieniami podzielić się
z młodszymi Pomorzanami.
Kazimierz Jaruszewski
Pamiętniki chojnickie, oprac. Kazimierz I.
Ostrowski, wyd. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział Miejski w Chojnicach, Chojnice
2013.
Z drugiej strony kaszubskiego
separatyzmu
i o podobieństwie Rumi do Londynu
Być może u większości Czytelników wywołam zdumienie, gdy powiem, że tytuł
temu artykulikowi nadałem pod wpływem refleksji, jakie mi się nasunęły po
lekturze ciekawej książki M. Chrzanowskiego Leszek Biały. Książę krakowski i sandomierski... Jest to interesująca biografia
ostatniego księcia krakowskiego w okresie rozbicia dzielnicowego przez innych
książąt polskich uznawanego jeszcze
w niektórych okolicznościach za swojego zwierzchnika. Autor w kilku problemowo-chronologicznych rozdziałach
przedstawia sytuację, w jakiej przyszło
żyć i działać bohaterowi książki, jego pochodzenie, księstwa, którymi władał, tj.
krakowskim i sandomierskim, oraz jego
władztwo lenne nad Pomorzem Gdańskim. Warto zaznaczyć, że M. Chrzanowski przyjął, że ówcześni władcy tego
ostatniego wywodzili się z rodzimej dynastii, co jest miłe i bardziej prawdziwe
dla kaszubskich regionalistów od koncepcji niektórych historyków mówiących, że byli to potomkowie urzędników
przysłanych przez książąt polskich z głębi kraju. Oczywiście najwięcej miejsca
w przedstawianej pracy zajmuje opis
działalności politycznej Leszka Białego,
której sukcesów autor widzi znacznie
więcej niż porażek.
Książkę czyta się z przyjemnością,
w bardzo przystępny sposób przybliża ona wiedzę o realiach dzielnicowej
Polski, często sprowadza do wspólnego
mianownika liczne, niekiedy sprzeczne
hipotezy. Wiedza ta poparta jest sporą
ilością opracowań i różnojęzycznymi
źródłami. Uderza pokora autora wobec
analizowanych przekazów źródłowych,
przejawiająca się np. w stwierdzeniu, że
do pełnego poznania niektórych wydarzeń niezbędne by było jeszcze poznanie
– obok źródeł polskich, niemieckich (i innych z zachodniej Europy) oraz ruskich
– także przekazów węgierskich, co nie
jest nagminne wśród historyków.
Omawianą publikację można więc
polecić każdemu, kto się interesuje dziejami średniowiecznej Polski, a nie chce
się wgłębiać w często skomplikowane
2014-03-03 07:27:19
LEKTURY
wywody zawarte w szczegółowych analizach historycznych. Właściwie w tym
miejscu mógłbym odnieść się krytycznie
tylko do dwóch kwestii. Zwraca uwagę,
że autor mówi o Leszku Białym w samych superlatywach jako „najszlachetniejszej gałązce drzewa piastowskiego”,
człowieku łagodnym, prawym, ugodowym, postępującym mądrze, prostolinijnie i szlachetnie, do tego skutecznym,
o szerokich horyzontach polityku. Jeżeli
w książce jest mowa o wadach jej bohatera, to po to, żeby M. Chrzanowski mógł
zbić negatywne opinie o Leszku Białym
innych autorów. Każdy, kto zna historyczne realia, a jeszcze bardziej naturę
człowieka, wczytuje się w to z niedowierzaniem. Autor w tych opisach jest
tak sugestywny, podpiera się przy tym
dobrze dobranymi źródłowymi cytatami
i nie ukrywa wad bliskich sojuszników
Leszka Białego (o jego bracie Konradzie
Mazowieckim mówi jako o „wyjątkowym zbrodniarzu”), że trzeba się mieć
na baczności, żeby nie ulec jego słowu.
Niestety, jak się wydaje, książka została napisana według założonego celu,
czego autor nie ukrywa. Ma ona służyć
uzasadnieniu, że Leszek Biały to władca
wybitny, bo dążył mądrze i skutecznie
do zjednoczenia Polski, co było według
M. Chrzanowskiego oczywiście dobrym
i potrzebnym, szlachetnym w swej istocie, niewymagającym jakiegokolwiek
uzasadnienia. Moim zdaniem przez to
doprowadził do swoistego paradoksu.
Jak się okazało, polityka Leszka Białego
mająca doprowadzić do zjednoczenia
kraju poniosła całkowite fiasko, a jej
skutkiem było powiększenie dzielnicowego rozbicia. Zdaniem autora biografii
nie było w tym winy jej bohatera (według niego to inni do tego doprowadzili),
nie zmieni to jednak tego skutku. Dodatkowo M. Chrzanowski eufemistycznie
określa jako „niefortunny” pomysł sprowadzenia do Polski przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków, który Leszek Biały
„wsparł”. Jak to się ma do jego politycznej mądrości i szerokich horyzontów?
Przecież tej decyzji, kto wie, czy nie można uznać za najbardziej błędną w historii
średniowiecznej Polski, a jej negatywne
konsekwencje dla całego kraju były odczuwalne przez kilka stuleci, właściwie
co najmniej do 1945 r. Przyczyniła się
ona także do powiększania różnic kulturowych między Kaszubami i całym Pomorzem Gdańskim a innymi dzielnicami
Polski. A zdaniem autora omawianej pracy integracja tego regionu z pozostałymi
częściami Polski była ważnym elementem prawidłowej, godnej uznania działalności Leszka Białego...
Ostatnie rozważania wiążą się z powodem, dla którego sięgnąłem po biografię ostatniego „księcia zwierzchniego”.
Winien to byłem mojej pomorańskiej
młodości, w czasie której z kilkoma kolegami nie do końca żartobliwie i nieco nonszalancko rozważaliśmy pomysł, by dzień
23 lub 24 listopada ustanowić „świętem
kaszubskich sił zbrojnych”. Jednego bowiem z tych dni w roku 1227 według
przeważających opinii historyków zginął Leszek Biały, podczas napadu księcia
wielkopolskiego Władysława Odonica
i sprzymierzonego z nim Świętopełka II
(zwanego na Pomorzu Wielkim), księcia
Pomorza Gdańskiego. Stało się to podczas
zwołanego przez niego do Gąsawy zjazdu polskich książąt i innych dostojników
państwowych oraz kościelnych, mającego doprowadzić do zażegnania konfliktu
między Władysławem Odonicem a jego
stryjem Władysławem Laskonogim oraz
przywrócić zerwaną zwierzchność lenną
Leszka Białego nad Świętopełkiem.
Dla M. Chrzanowskiego sprawa jest
oczywista. Skoro Świętopełk stanął na
drodze słusznych i dobrych planów
zjednoczeniowych Leszka Białego, był
„malkontentem”, godnym potępienia.
Spójrzmy na to jednak z innej strony, niż
proponuje nam to autor biografii, najpierw przez pryzmat kilku jego wzmianek o pewnych wydarzeniach, nad którymi przechodzi obojętnie i których nie
uznaje za godne usprawiedliwienia postawy pomorskiego księcia. Otóż według
niektórych poglądów zjazd w Gąsawie
miał być wstępem do zbrojnej wyprawy
na Pomorze. Taka wyprawa odbyła się
już wcześniej, jak również zainspirowany najprawdopodobniej przez Władysława Laskonogiego, sojusznika Leszka
Białego, niszczycielski napad pogańskich
Prusów na Pomorze Gdańskie. No i być
może sprawa najważniejsza. Jak przypuszczam, wówczas jeszcze żywa była
na Pomorzu pamięć o najazdach Bolesława Krzywoustego w czasie jego znanego
„podboju” tej dzielnicy w poprzednim
wieku. Według mocno uzasadnionego
poglądu pomorskiego historyka Stanisława Mielczarskiego ów podbój miał
charakter „ludobójstwa”, co całkowicie pomija ogólnopolska historiografia,
w tym M. Chrzanowski. Innymi słowy,
stosunkowo niedługo wcześniej Pomorzanie twardo bronili swojej niezależności, a od książąt polskich i ich poddanych,
mówiąc dyplomatycznie, nie spotykało
ich samo dobro. Czy w tej sytuacji można bezkrytycznie skwitować postawę
Świętopełka jako „malkontenctwo”, a politykę i działania Leszka Białego – jeżeli
nie dostrzegł tych uwarunkowań – za
realistyczną? W mojej opinii na pewno
nie, a zarówno postawa Leszka Białego,
jak i sposób opisu wydarzeń w Gąsawie
przez M. Chrzanowskiego ukazują też,
skąd się biorą określenia niektórych
postaw mieszkańców Kaszub i Pomorza jako „separatystycznych”. Wynikają
one nie tylko z konkretnych ich działań,
ale też z nieznajomości kaszubsko-pomorskich realiów przez osoby z innych
dzielnic Polski i z ich bezrefleksyjnej chęci wcielenia „ogólnoposkich idei” w pomorską specyfikę.
Najbardziej oburza nagminne nazywanie przez M. Chrzanowskiego Świętopełka „mordercą”, „zabójcą”. Ma on
bowiem świadomość, że przedstawiona
wyżej wersja wydarzeń w Gąsawie jest
jedynie, według stanu obecnych badań,
najbardziej prawdopodobną, niewykluczającą innych. To z omawianej książki
dowiedziałem się, że do kręgu podejrzanych o „mord w Gąsawie” bywa także
57
2014-03-03 07:27:19
LEKTURY
zaliczany Konrad Mazowiecki i inni polscy książęta. Istnieją też przypuszczenia,
że Leszek Biały zmarł wówczas śmiercią
naturalną, czy też była ona wynikiem
nadużycia przez niego alkoholu, gdyż
„pomorski napad” zastał go w łaźni,
w której nago wyzbywał się skutków
wcześniejszej libacji, i pomorscy woje,
gdy uciekał, nie rozpoznali w nim przez
to księcia, nie wzięli go do niewoli, lecz
zabili. Zadam kolejne pytanie: Jak to się
ma do zasady domniemania niewinności
do czasu udowodnienia winy? Zasady
prawnej, ale przecież wartej zastosowania także w innych dziedzinach, także
w historycznych opracowaniach. Nie
sposób tutaj nie zacytować dziewiętnastowiecznego historyka, A. Semkowicza,
który jako pierwszy podjął się trudu krytycznej analizy źródeł o gąsawskich wydarzeniach: „Na tak kruchej podstawie
[dostępnych źródłach – B.B.] niepodobna
więc wydawać wyroku potępienia na
książąt, którym źródła te przypisują dokonanie zamachu, gdyż nieusprawiedliwiony byłby taki wyrok ogłoszony bez
przesłuchania wiarygodnych świadków
lub na tendencyjnych opierający się zeznaniach” (cyt. za G. Labudą). Nie mam
wątpliwości, że M. Chrzanowski znał
pracę, z której zaczerpnięto tę wypowiedź, kilkakrotnie na nią się powołał!
W trakcie lektury omawianej książki
zapoznałem się z uchwałą Rady Miejskiej
w Rumi nadającą jednej z jej ulic imię
Świętopełka. Spojrzałem na plan tego
miasta. Tak! Niedaleko od niej jest ulica
Leszka Białego. Skojarzyłem to z pomnikami angielskiej stolicy. Tam w stosunkowo
niewielkiej odległości od siebie znajduje
się pomnik Karola I, jedynego angielskiego króla, który został stracony przez
swoich poddanych, i Olivera Cromwella,
ówczesnego republikańskiego władcy Anglii, którego postawa walnie przyczyniła
się do kaźni monarchy. Czyżby oznaczało
to, że na Kaszubach – całkiem możliwe,
że tego przykłady można znaleźć nie tylko w Rumi – doszliśmy już do poziomu
uznawanej za wzorcową demokracji
angielskiej, która umożliwia podobne,
bezkonfliktowe uczczenie przez swoich
zwolenników przeciwstawnych, wykluczających się idei, reprezentowanych
przez ich bohaterów, mówiąc w uproszczeniu, katów i ich ofiary?
Na jeszcze jedną rzecz muszę zwrócić uwagę. W omawianej biografii M.
Chrzanowski nie ograniczył się tylko do
narracji historycznej, ale też co więcej
niż cenne, m.in. omówił obecność postaci Leszka Białego (i innych uczestników
wydarzeń w Gąsawie) w literaturze i malarstwie. W tym przypomniał powieść J.
Kraszewskiego, w której występuje Świętopełk (niestety, jako bohater negatywny)
i obraz J. Matejki z tym samym księciem.
Tym bardziej jednak jest zauważalny brak
jakichkolwiek odniesień do regionalnej,
pomorskiej kultury i literatury (szczególnie publikacji L. Bądkowskiego), nie wspominając o literaturze kaszubskojęzycznej,
gdzie też sporo o bohaterach i wydarzeniach opisanych w książce. Natomiast
znajdziemy w niej informacje z tej dziedziny z Pałuk, Wielkopolski itp. Nie zmienia to faktu, że w pracy M. Chrzanowskiego można znaleźć zaskakująco dużo
nawiązań do naszego regionu i warto by
była znana w środowisku kaszubskich
regionalistów.
Bogusław Breza
M. Chrzanowski, Leszek Biały książę krakowski
i sandomierski princeps Poloniae (ok. 1184 – 23/24
listopada 1227), Wydawnictwo Avalon, Kraków
2013.
W Radiu Gdańsk
mówimy bardzo dużo po kaszubsku!
Klëka od poniedziałku do piątku godz. 17.54 i 22.40
Magazyn Kaszubski niedziela godz. 8:00
radiogdansk.pl
58
2014-03-03 07:27:19
NAJI MNIÉSZI BRACYNOWIE
Robòcé kòniczi z Rzepnicë
Wiesłôw Kòżëczkòwsczi, co mieszkô w dodomie lesnégò pòd Bëtowã, od czilenôsce lat trzimie
pòlsczé kòniczi. Zaczął hòdowlã wiele przed tim, czej pòjawiłë sã dëtczi z ùnie i niglë zapanowa
móda na kònie te zortu.
M AYA G I E L N I A K
Kòl 10 lat pòlsczé kòniczi pòmôgałë
mù w jegò służbòwëch òbrzészkach
w òbéńdze prowadzonégò bez niegò
lesyństwa. Bëłë jakno niezawódny, tóny
i „ekòlogiczny” strzódk transpòrtu.
Robionô na jegò kònikach hipòterapiô
pòmògła wiele niefùlsprôwnym dzôtkóm z Bëtowa i òkòlô.
Zôczątk béł ju w szkòle
Ò pòlsczich kònikach, pòzwónëch téż lesnyma tarpanama, pierszi rôz czuł jesz
w spòdleczny szkòle w Naklë. Szkólny
òd geògrafie, gôdający dzecóm ò tëch
dzëkò żëjącëch w białowiesczi pùszczë
kòniach, nawetka so nie mëslôł, jak
głãbòk jegò gôdanié zapadnie w serce
jednémù z ùczniów. Czej farwno kôrbił
ò nëkającëch dzëkò pò lasu tabùnach
môłëch szarëch kòników, zaszczepił
Wieszkòwi Kòżëczkòwsczémù miłotã
do kòni. W hënetnym czasu dostanié
kònia tegò zortu nie bëło letczé. Czej òb
jeséń 1997 rokù ùczuł w radio, że jakôs
stadnina wësprzedôwô tóno zgrzébce
wiôlgòpòlsczégò ôrtu, ùdbôł, że je to cos
dlô niegò. Zelektrizowóny nym wiadłã
zabédowôł Macejowi Bòrzëszkòwsczémù,
drëchowi i lesnymù (dzysô ju nie żëje),
cobë kùpilë jednégò do grëpë.
Za czim je cë wiôlgòpòlôk? – dzëwòwôł
sã Macéj. Same jiwrë. Wiele jé, staniã
mùszisz miec i òpiekã mùszi miec pasowną. Jeżlë kònieczno chcesz kònia, to kùp òde
mie pòlsczégò kònika, prosti w ùżiwanim,
nie brëkùje stani, bezjiwrowi.
Wieszka jaż zatkło. To më znajemë sã
ju szterë lata, a të mie nick nie gôdôł, że të
môsz kòniczi pòlsczé?!
Të nie pitôł – òdpòwiedzôł drëch.
Stanãło na tim, że Wieszk dôł Macejowi sztucér, a za to wzął półroczné zgrzébiã
– Môłisza. Béł tak môłi, że na rãkach òstôł
wniosłi do aùta, jaczim przëjachôł do lesyństwa Rzepnica kòl Bëtowa.
Zôczątczi z jiwrama
Szczescé wiôldżé! Zjisconô rojitwa!
Czej ta rojitwa pòdrosła, zaczãła wòzëc
swòjégò pana do robòtë do lasu. Widzënk béł snôżi, czej zacht wiôldżi lesny sôdôł na môłégò kònika i rédowôł
płoszã (jinszégò chòdu niżlë taczi zort
galopù kònik nie ùznôwôł) bez las. Bëło,
że Kòżëczkòwsczi chùdzy béł na placu
niżlë pòdlesny autã.
Jak mijôł czas, charakter Môłisza
sã ùmòcniwôł. Béł pieczelnie rozëmny,
wiedno swòji wòlë i samòstójny. Nié
złoslëwi, ale përznã mãczącé bëłë te
jegò ùdbë. Chòdzył swòbódno wkół lesyństwa, chtërnégò barnił jak tósz. Zdarziwało sã, że gnôł równolegle z aùtã,
wëszczerziwającë zãbë i próbùjącë capnąc ùprzikrzańca bez òdemkłé òkno. Na
zôczątkù nie òdchôdôł dalek. Przëbiegiwôł zarô, czej Wieszk abò jegò białka
Mirka gò zawòłelë. Pózni nalôzł szmakã
w wëpadach do Bëtowa, co je krótkò,
miôł tam do załatwieniô sprawë, jaczich
lëdze nie rozmielë. Ni mógł pòjąc, czemù
gò łapią i do lesyństwa òdprowôdzają, kò
òn bë i tak wrócył dodóm. I czemù jegò
59
2014-03-03 07:21:54
pón zbùdowôł ògrodzenié? To ni mô
cwëkù. Doch sygło przepchnąc sã, przełómac żerdzã abò przeskòknąc.
Udbów na ùrozmajicenié sobie żëcô
miôł Môłisz tësące, bëlno sã bawił,
nie rozmiejącë, że dlô jegò miéwcë te
wëskòczi bëłë corôz mni szpòrtowné.
Zaczinôł go miec dosc. Dërchné telefónë, pretensje, przeprôszanié za kònia.
Nôgòrszé, że ni mógł dac słowa, że to
nie bãdze zôs. No i kù reszce Môłisz
zaskùrził sobie. Òstôł sprzedóny.
Hòdowlô
Drãdżé zôczątczi z nipòcym òdżerã bënômni nie òdnëkałë Wieszka Kòżëczkòwsczégò òd kòników pòlsczich. Czësto
òpaczno. Czuł, że je to zort, jaczi pò richtoscë chce chòwac. I nie zmilił sã. Pòstãpné kònie ju nie pòwtórzëłë ekstremalnëch wëskòków pòprzédcë, jaczégò
do te czasu wdarziwają so mieszkający
w òkòlim Rzepnicë bëtowiôcë. Za dëtczi ze
sprzedaniô Môłisza kùpił Kòżëczkòwsczi
klacz Nimkã. Ta rodowòdowô kòbëła,
rodzonô w rezerwace kòników pòlsczich
Zelony Òstrów, naczãła hòdowlã
z prôwdzëwégò zdarzeniô. Do te czasu
Wieszk przeczëtôł ò kònikach pòlsczich
wnetka wszëtkò, wiele sã ò hòdowlë
naùcził, stôł sã fachówcã.
Nimka, szlachòwno jak pòprzédca,
téż ni mia niżódnégò szacënkù dlô żerdzowëch ògrodzeniów. Dzëczé kònie
w rezerwace doch nie znają płotów,
są grodzoné blós rowama, jezorama,
rzéką. Zarô pò przëwiezenim nowô
klacz pòòszła – i tëlé jã widzelë. Zajiscony, bezskùteczno szukelë ji do cemna, pózni delë pòkù. Trudno. Przińdze nazôd,
to przińdze. I reno sã òdezwa! Wróca!
Nimò że nie zna òbéńdë, trafia! Na szczescé bëlną metodą grodzeniô okôzałë sã
tzw. elektriczné pastuchë i rôz na wiedno skùńczałë sã jiwrë z ùcékającyma
kòniama.
Terô kòników je dwanôsce. Nowi
òdżer je spòkójny, nawetka flegmaticzny.
Ani mù w głowie daleczi wãdrë. Je zycher, nawetka dzecë mògą z nim zrobic
wszëtkò, a to je nôwôżniészé.
Jô czuł czedës òd jednégò stôrégò
lesnégò, że f lińta zaprowadzy ce tam,
gdze nigdë òb czas robòtë të bë nie szedł
– òpòwiôdô Wiesłôw. Tã rzeklënã
mòże smiało rozcygnąc na kòniczi.
Dzãka mòjémù ridowanimù pò lese jô
60
zwëskôł nawetka szacënk jednégò chłopa, ùznôwającégò zasadã, że òpałowô
drobnica słëchô wszëtczim. Czej leno ten
zapùszcziwôł sã w las i cëchô wërôbiôł sobie drzewò, narôz jô najéżdżôł na niegò.
Kòniczi jadą w lese baro cëchò, tej jegò
zadzëwòwanié kòżdim razã bëło rôz pò rôz
wiãkszé. Skùńczało sã na tim, że zaczął do
mie przëchadac sóm i pëtac, czë i skądka
mòże sobie drzewò wërabiac.
Kònik dlô kòżdégò
Òd czasu wlézeniô Pòlsczi do Eùropejsczi
Ùnie kòniczi pòlsczé są pòd programã
barnieniô domôcëch ôrtów, kòle hùcułów, kòniów małopòlsczich i szląsczich. Hòdowca dostôwô na nie dëtczi
z ùnijnëch fùnduszów. Pewno za sprawą
tëch dotacjów w Pòlsce pòwstało wiele
hòdowlów kònika pòlsczégò. W òkòlim
samégò Bëtowa je wiãcy jak 100 kòniów
tegò zortu.
Kònik pòlsczi to zort, jaczi bédëjã
wszëtczim kòchającym kònie, co chcą minąc kòszta kùpieniô i ùtrzimaniô – gôdô
Wieszk Kòżëczkòwsczi. Są przemiłé, łagódné, òdpòrné, nie chòrzëją i jesz są tóné
w ùtrzimanim. Nie brëkùją stanie, pòd
2014-03-03 07:21:56
wiatã wchôdają leno latã, czej szukają céni
abò schòwaniô przed bąkama. Mògą nick
nie robic bez całé tidzenie, a wzãté pòd sodło, prosto jidą. To z kòniama szlachetnyma
nie je do pòmëszleniô. I nimò môłégò rostu
są baro mòcné. Wôżã wnet 100 kg, wiele
ridëjã i nie zdarzało sã, żebë kònik sã pòde
mną zmãcził, nie dôwającë radë. Prawie
òpaczno. Czim wiãcy robi, tim wiãcy mô
energie. Spòdlową rzeczą przë chòwanim
kòników pòlsczich je zachòwanié czëstoscë
ôrtu. Kòniczi bò są zoòlogicznym reliktã
Eùropë i zacht dzélu Azje. Mòja hòdowlô je
fòrmą propagòwaniô ùdbë, co bëła dôwni
westrzód wiele lesnych, òddaniô nazôd tarpana lesnégò nôtërze.
Wieszk Kòżëczkòwsczi jakno pasjonat tegò ôrtu starô sã bëc rokroczno na
swiãce kònika pòlsczégò, tzw. Tarpaniadze, jaczé je òd 14 lat w Serokòwie.
Hipòterapiô
Ju Hipòkrates achtnął, dôwającé nazôd zdrowié, ridowanié. Bédowôł je
rekònwalescentóm pò cãżczich chërach.
Wieszk òbôcził sóm pò se, że czej schôdôł
z kònia, czuł sã barżi zdrów, mòcniészi,
miôł wiãcy energie. Fachòwô lektura
ùgwësnia gò w tim, co zmerkôł. Miôł
doma nadzwëkòwé, żëwé nôrzãdzé
do rehabilitacje! Baro mù sã widzało
to, że mòże pòmòc wiele brëkùjącym,
przeważno niefùlsprôwnym dzôtkóm.
Hipòterapiô je doch nôprzëjemniészą
z zortów rehabilitacje. Dzeckò przez
zetkanié z kòniã dostôwô gwësnoscë
sebie, niezaùważalno ùsprawniwô sã,
ùspòkòjiwô.
Òd zôczątkù jô chcôł, bë mòje kòniczi
bëłë wëzwëskiwóné do hipòterapie. Dzãka
jich łagódnémù charakterowi i môłémù
rostowi nadôwałë sã idealno do robòtë
z dzecama. Jô chcôł je dawac darmôk, jô nie
chcôł na tim zarabiac. Jô zamôdlôł to bez
dłëgszi czas przeróżnym institucjóm, bez
niżódnégò skùtkù. Jaż bez przëtrôfk, w rokù
2008, kùpiwôł ù mie drzewò jeden człowiek,
co miôł dzeckò z aùtizmã. Jô rôcził gò, cobë
przëjachôł z dzeckã na kòniczi. Przëjachôł,
a pózni òpòwiedzôł ò tim w Szkólnym
Òstrzódkù Òpiekùńczo-Wëchòwawczim.
Krótkò pò tim zgłosa sã Ana Kréft, jakô
w ti szkòle robi i téż mô dzeckò z aùtizmã.
Pòwiedza, że mają fùndacjã – Stowôrã
Pòmòcë Niefùlsprôwnym Òsobóm „Pòmòżë
mie” i mëszlą prawie ò hipòterapie. Spita
ò warënczi. Ni mògła dac wiarë, że nick
za to nie chcã, że dóm kòniczi darmôk.
Napiselë program, dostelë fùndusze na
òpłacenié hipòterapeùtë, më pòdpiselë
ùmòwã nieòdpłatnégò ùżëczeniô kòników
i òd maja 2008 rokù rëgnãło! Tedë baro
pòmógł sprawie téż nadlesny nadlesyństwa
Bëtowò, jaczi bez òbzéraniô dôł pòzwòlënk
na prowadzenié przë lesyństwie zajãców
z hipòterapie i jesz wëdzerżawił mie 8 ha
pażãców dlô mòjich rumaków. Łączi te
òd 20 lat nie bëłë brëkòwóné w gbùrstwie.
Jednakò kąsynk robòtë i kòsztów dostało je
nazôd do ùżiwaniégò.
Pòpôłniama Wieszk pòmôgôł hipòterapeùtce w prowadzenim zajãców,
òbzérôł, co i jak robi, pitôł ò wszëtkò.
Chùtkò naùcził sã baro wiele. Mòże rzeknąc, że stanął sã hipòterapeùtą, ale bez
cedla.
Przikro, ale czej skùńczałë sã dëtczi,
nie bëło za co płacëc terapeùce i zajãca
sã skùńczałë. Wieszkòwi żôl bëło dzecy,
SŁUCHAJ POMERANII
tej hipòterapiô dérowa dali, ale ju nié
tak regùlarno i bez licencjonowóny
òpieczi. Starszi sami prowadzą kòniczi
i asekùrëją dzecë. Tëlé razów ju to robilë
pòd òkã fachówca, że zestôwk cwiczenków dlô swòjich dzôtków znają bëlno.
A jak co, wiedno Wieszk dopòmòże, doradzy.
Jô mëszlã, że je nót promòwac hipòterapiã. Jô widzã, że dzôtczi baro dobrze to
òdbiérają i że są brzadë. Jô wiele ò tim czëtôł
i wiém, że to je baro dobré. I jak te kònie są,
to niech służą. Brëkùjącëch dzôtków mómë
w òkòlim wiele i to nié blós aùtisticznëch,
ale i z jinszima zabùrzeniama, téż spòlëznowima. Dlô mie je wôżné, że mògã pòmòc
lëdzóm, kònie robią i że hòdowlô sã rozwijô.
A mòże czedës sóm zrobiã kùrs hipòterapie?
Corôz pòważni ò tim rozmiszlóm. Mòje
kòniczi służą téż do szerzeniô ideje òchronë
rodë òb czas prowadzonëch przeze mie edukacjowëch zajãców dlô dzecy i młodzëznë.
Jem bùszny téż z tegò, że mój òsem lat stôri
syn Paweł ridëje ju ze mną mët. To baro
bëlno rozwijô rodzëznową parłãcz, mómë
wespólné témë, wespólné zajinteresowania,
wespólną pasjã.
Tłómaczëła Iwóna Makùrôt
www.miesiecznikpomerania.pl/audio
61
2014-03-03 07:21:57
KLËKA
RÉDA. RADZËŁA „NORDA”
Przedstôwcowie Nordowëch Partów KPZ
„Norda” i rôczony samòrządarzë Rédë
pòtkelë sã 15 gromicznika w Zrzeszë
Szkòłów nr 2 w Rédze. Célã zéńdzeniô
bëło nalézenié przédnëch bédënków tikającëch sã Zjazdu Kaszëbów w Rédze
w 2015 rokù. Na pòczątkù przédnik „Nordë” Andrzéj Kass pòwitôł zéńdzonëch gòscy, òsoblëwie samòrządzënowé wëszëznë
Gardu Rédë – bùrméstra Krësztofa Krze-
mińsczégò i bùrmésterkã Terézã Kaniã.
W pierszim pùnkce pòsedzeniô do nowégò przédnictwa Nordowëch Partów KPZ
przëjãtëch òstało piãc lëdzy: Danuta Tocke, Renata Gleinert, Zygmùnt Òrzeł, Włodzymiérz Dawidowsczi i Pioter Lessnaù.
Pòtemù gôdóné bëło ò wiele òrganizacyjno-regùlaminowëch sprawach,
ò przedkanonizacyjnëch ùroczëznach na
tczã Jana Pawła II w Gdini (27 łżëkwia-
ta tr.) i ò jachanim Kaszëbów na Swiãto
Dzãkczënieniô Bòżi Òpatrznoscë do Warszawë (1 czerwińca).
Wiele gôdało sã téż ò projekce „Natura 2000” i jegò znaczenim dlô rësznëch
interesów kaszëbsczi parłãczëznë. Przedstôwca partu KPZ w Jastarnie Mieczësłôw
Kònkòl przedstawił jiwrë spòlëznë helsczégò półòstrowù.
Andrzéj Kraùze, tłóm. KS
KÒSCÉRZNA. MÙZEÙM AKÒRDIONÓW W RADNICË
Pierszé w Pòlsce mùzeùm akòrdionu
i pòdobnëch instrumentów, chtërno
je w Kòscérznie, zmieniło sedzbã. Òd
pòłowë stëcznika kòlekcjã òbzerac jidze w kòscersczi radnicë, przë sztrase
Rynek 9. Òkazë, chtërne są na pòkôzkù,
pòchòdzą z krajów, w chtërnëch ten
instrument ceszi sã wiôldżim zaczekawienim. Westrzód ekspònatów są m.jin.
bògato strojoné italsczé gùzowé akòrdionë, niemiecczé bandoneónë, pòlskô
deptałowô harmóniô czë téż bajanë,
znóné w Rusëji. W Mùzeùm òbôczëc
mòżna téż robioné we Francji flutinë,
zwóné parisczima akòrdionama. Zabëtczi pòchòdzą z kòlekcji akòrdionistë,
wespółòrganizatora bicô rekòrdu w równoczasny grze na tim instrumence – Pawła Nowaka.
jb, tłóm. KS
Na òdjimkù: kòlekcjô akòrdionów Pawła
Nowaka przeniosłô do Rôtësza w Kòscérznie.
Òdj. jb
BÒROWI MŁIN. ROZDELË BAZUNË
Fùndacjô Naji Gochë rozdôwô spòlëznowim dzejarzóm swòje wëprzédnienia – Bazunë – ju òd 2003 r. Latosô ùroczëzna òdbëła sã 14 gromicznika w Lesny Strażnicë Tradicji i Patriotizmù m. Bòhatersczich Gôchów pw. Christusa Òbrońcë w Bòrowim Młinie. Rozdanié Bazunów bëło dzélã òbchòdów z leżnoscë 94.
roczëznë „Pôlëkòwi wòjnë”.
62
A hewò latosy dobiwcowie nôdgrodów Fùndacji Naji Gochë:
Wiôldżé Bazunë – ks. Francëszk Pùdlewsczi z Tëchòmia, ks. Jón Flisykòwsczi
z Wiela, Jerzi Hinz z Warszawë i Stanisłôw Janke z Wejrowa.
Bazunë (w rozmajitëch kategóriach)
– Klémãs Leman, Lidiô Zmùda-Trzebiatowskô, Danuta Depka Prondzyńskô-Lewandowskô, Tomôsz Rembalsczi, Jarosłôw Czarnecczi, Wiktór Zybajło, Wòjcech
Meger, Jack Zmùda Trzebiatowsczi, Benedikt Lipsczi.
Wrãczoné òstałë téż Ringrafë – Pasë
Jednotë. Dostelë je: Jón Wërowińsczi,
Jón Stanisłôw Cechanowsczi, Bòlesłôw
Prondzyńsczi. Hònorowé diplomë òrganizatorzë przëznelë Małgòrzace Reszce,
Mónice Richert, Andrzejowi Òbecnémù,
Piotrowi Brachfògielowi, Francëszkòwi
Adamczikòwi i Witoldowi Wicherowi.
Przed ùroczëstoscą wrãcziwaniô Bazunów òstała òtemkłô pòstãpnô Lesnô
Strażnica Pamiãcë pòswiãconô Szandaróm Greńcowi Strażë na Gôchach w czasach II RP. Pòwstała òna z pòdskôcënkù
Fùndacji dzãka Nadlesnieństwù w Òsësznicë i nalôżô sã na lasnym parkingù kòl
drodżi Ùpiłka – Lipczënek.
Red.
Òdj. ze zbiérów
Z. Zmùdë Trzebiatowsczégò
2014-03-03 07:21:57
KLËKA
SOPÒT. NACHT-SAMBÒRSCZI I SOPÒCKÔ SZKÒŁA
Dérëjący òd lëstopadnika 2013 r. do 3 strëmiannika tr. mònograficzny pòkôzk Artura Nacht-Sambòrsczégò (1898–1974),
jednégò z przédnëch przedstôwców malarzów kòloristów, béł zòrganizowóny
jakno pòstãpny dzél cyklu „Twórcy i założyciele Szkoły Sopockiej”. Ten apartny artista doparłãcził do profesorsczégò karna
Wëższi Szkòłë Plastëcznégò Kùńsztu [Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych] we Gduńskù z sedzbą w Sopòce w maju 1946 r. Béł
direktorã i dzekanã Wëdzélu Malarstwa
i Architekturë. Béł nôbëlniészim malarzã
westrzód sopòcczich wëkłôdowców.
Jak wiôldżi miôł cësk na môlowé strzodowiszcze artistów i na jaczi zort Sopòckô
Szkòła, jeden z nôbarżi ùtwórczich òs-
trzódków w pòwòjnowi Pòlsce, dzejała
na domôcy kùńszt? – taczé pitania bëłë
zadóné na nôùkòwi kònferencji zòrganizowóny razã z pòkôzkã „Artur Nacht-Samborski 1898–1974. Twórcy i założyciele Szkoły Sopockiej”, chtërna bëła 5 i 6
strëmiannika w Mùzeùm Sopòtu.
Red., tłóm. KS
KÒSCÉRZNA. ROCZËZNA WËZWÒLENIÔ GARDU
26 stëcznika 2014 r. mieszkańcowie Kòscérznë swiãtowalë 94. roczëznã weńdzeniô do miasta pòlsczégò wòjska pò
148 latach prësczégò panowaniô. 31
stëcznika 1920 r. weszlë tuwò żôłniérze
2. Półkù Roczitniańsczich Szwoléżerów [2. Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich], pòd przédnictwã półk. Sztefana
Suszińsczégò. Kawalerziscë, tim razã
Szwadrón Kawalerie m. 2 Półku Roczitniańsczich Szwoleżérów ze Starogardu Gduńsczégò, tak jak 94 lata przódë,
wjachalë na kòscersczi rënk. Przëwitalë
jich przedstôwcowie wëszëznów gardu
i gminë. Historiã weńdzeniô Mòdri Armie do Kòscérznë przëbôcził direktor
Mùzeùm Kòscersczi Zemi Krësztof Jażdżewsczi. Złożoné bëłë téż kwiatë pòd
pòmnikã Christusa Króla. Dodôwkòwą
atrakcją òbchòdów bëła V Kaszëbskô
Miniréza [V Mini Rajd Kaszubski]. Bëtnicë zabawë mùszelë pòkôzac dobrą
znajemnotã Kòscérznë i chùtkòsc w duńdzenim do 5 wëznaczonëch przez òrganizatorów môlów w gardze, a téż wiédzã ò historii swiãtowóny roczëznë.
jb, tłóm. KS
Òdj. jb
ŁUBIANA. NÔÙKA WËSZIWKÙ
Mieszkańcowie ti wsë i òkòlégò òd pòczątkù rokù biorą ùdzél w warkòwniach,
na jaczich mòże pòznac kaszëbsczi wësziwk i naùczëc sã wësziwac. Zajimniãca prowadzy Kinga Lideke z Kòscérz-
në. Bëtnicë ùczą sã wdzydzczi szkòłë
wësziwkù. Pòtkania są rôz w tidzeniu
w bùdinkù banowiszcza PKP w Łubianie. Ju òd pòczątkù zéńdzeniów nôùką
wësziwkù zaczekawionëch je wiele
lëdzy. Òrganizatorã je Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié Part w Łubianie.
Red., tłóm. KS
WEJROWO. MÙZEALNÉ WALENTINCZI
14 gromicznika w Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi swiã-
towelë tpzw. walentinczi pòd zéwiszczã
„Miłota pò kaszëbskù”. Przédnym pąktã
wieczora bëło rozrzeszenié I edicji Pòéticczégò Kònkùrsu „Pòmòrsczi Erotik” na
wiérztë w pòlsczim i kaszëbsczim jãzëkù
ò miłotny témie. Na kònkùrs przëszłë 53
dokazë òd 21 ùczãstników. Hewò dobiwcowie: I môl – Krësztof Szkùrłatowsczi, II
môl – Mirosłôw Kòwalsczi, III môl – Artur
Jabłońsczi. Wëprzédnienia dostałë Anna
Piliszewskô i Bògùsława Labùdda.
WWW.KASZUBI.PL
Ùczãstnicë wëdarzeniô mòglë téż wësłëchac dzélu kaszëbsczégò tłómaczeniô ùsôdzka Williama Szekspira Romeo and Juliet, jaczi skaszëbiła Ida Czajinô (ji wersjô
mô titel Rómeò i Julia). Wieczór skùńcził sã
wëstôwkã malarsczich i òd-jimkòwëch dokazów „Akt kaszëbsczi” aùtorstwa Eùgenie
Marmùłowsczi, Éwë Tusk-Szur, Wòjcecha Recława, Tadéùsza Trocczégò i Łukasza Hoefta.
Red.
Òdj. ze zbiérów MKPPiM
WIADOMOŚCI & KOMUNIKATY
63
2014-03-03 07:21:58
KLËKA
GDUŃSK. KASZËBSKÔ GWIÔZDKA
Gwiżdże z Miszewa, spiéwanié kòlãdów,
cëkrzenié pierników, ùczba kroków kaszëbsczégò tuńca i prôwdzëwi gwiôzdor
z miechã fùl darënków. Taczé atrakcje
miałë dzecë w Stôrogardowi Radnicë
we Gduńskù. Na Kaszëbską Gwiôzdkã 6
gromicznika przëszło i przëjachało kòl
120 dzecy z całëch Kaszub. Westrzód nômłodszich wiele wrażeniów zbùdzëła inscenizacjô Gwiżdżów, chtërną pòkôzalë
ùczniowie ze Spòdleczny Szkòłë m. Jana
Trepczika w Miszewie.
Jak tańcowac, czej zagrô kaszëbskô
mùzyka? Tegò ùczëlë nôleżnicë Regionalnégò Zespòłu Piesni i Tuńca Kaszuby
z Kartuz: Karolëna Serkòwskô i Paweł
Kòwalewsczi. Bëło téż spiéwanié kòlãdów
z ùczniama KLO w Brusach, chtërny przëjachelë do Gduńska z gitarama i akòrdionã.
Red., tłóm. KS, òdj. D.M.
STARGARD SZCZECYŃSCZI. BIESADA NA KASZËBSCZÉ MÒDŁO
Ju drëdżi rôz stargardzczé kòło Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Part w Szcze-
cënie zòrganizowało Kaszëbską Biesadã.
Bëła òna 24 stëcznika w Hòtelu-Restaùracji Spichlerz w Stargardze Szczecyńsczim. Wëstąpił znóny Zespół Piesni i Tuńca Prząśniczka z Pãzëna. Òd 25 lat karno
tańcëje i spiéwô piesni z rozmajitëch regionów Pòlsczi. Biesadników naùczëło
„Kaszëbczich Nót”. Na zabawie béł wójt
gminë Stargard Szczecyńsczi Kazmiérz
Szarżanowicz i Kaszëbi z Kònôrzënów kòl
Chòniców. Biesadnicë jedlë kaszëbsczé
jestkù przërëchtowóné przez przédniczkã
kùchni Alicjã Swenderską, chtërna pòkôzała sã w kaszëbsczim òbleczënkù zrobionym przez białczi z Kòła Wiejsczich
Gòspòdëniów w Swòrach. Na stole bëła
tradicyjnô cziszka, gòlonka, sledze pò
kaszëbskù, szmôłt, chróstë i gùrczi.
Zdzysłôw Kòsykòwsczi, tłóm. KS
Òdj. ze zbiérów stargardzczégò kòła KPZ
DÃBÒGÓRZÉ. BRZADNÉ FERIE
W zëmòwé ferie part KPZ w Dãbògórzim-Kòsôkòwie miôł zòrganizowóné dlô dzecy (w robòce brałë ùdzél: Francëszka Sorn, Mirosława Freicher, Éwa
Pùrskô, Danuta Narloch i Éwa Kerszka)
warkòwnie rãcznégò dokazu i kùcharsczégò kùńsztu. Bëłë òne 29 stëcznika
w sedzbie partu, to je w Chëczë Nordowëch Kaszëbów. Z mòżlëwòscë zwëskało
wiãcy jak 50 dzecy, chtërne przëszłë ze
swòjima starszima abò starkama. Mògłë
òne piec chléb i czerzniac masło. Piekłë téż młodzowi kùch. Dzecë robiłë to
wszëtkò samùchné, òd gnieceniô casta
jaż pò cëkrzenié.
Danuta Tocke, tłóm. KS
Òdj. z archiwùm partu
KPZ Kòsôkòwò-Dãbògórzé
DZEMIÓNË. DËBELTNÉ TÔFLE
W gminie Dzemiónë pòstôwioné są tôfle
z pòzwama môlów w dwùch jãzëkach:
pòlsczim i kaszëbsczim. Jich symbòliczné
òdsłoniãcé bëło 14 gromicznika przë
wjôzdowi tôflë Dzemiónów. Bëtnicë tegò
wëdarzeniô w jizbie Òstrzódka Kùlturë
òbzérelë pòkôzk „Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego”, chtëren przëbôcziwôł nôdôw-
64
niészą historiã bëtnoscë Kaszëbów na
ti zemi i jich starã ò zatrzëmanié swòji
kùlturowi spôdkòwiznë.
Joana Turzińskô, przédniczka partu KPZ
w Dzemiónach, tłóm. KS
Òdj. Sulisłôw Kòzłowsczi
(Òstrzódk Kùlturë w Dzemiónach)
2014-03-03 07:22:02
KLËKA
WEJROWÒ. JUBILEÙM SPIÉWÔKÓW
Spiéwné Towarzëstwò m. Jana Trepczika w Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi
Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie
swiãtowało 10-lecé dzejnotë. Do Mùzeùm 1 gromicznika przëjachało wiele
gòscy, żebë winszowac artistóm. Na
ùroczëstoscë béł galowi kòncert jubilatów. Dirigòwała Zofiô Kamińskô. Ò historie karna pòwiôdôł przédnik Towa-
rzëstwa Henrik Bielecczi, a ò wëdóny na
tã leżnosc mònografie rzekł ji aùtor Édmùnd Kamińsczi. Jubileùsz skùńczony
béł pòkôzkã, na jaczim je widzec dotëchczasową dzejnotã wejrowsczégò karna.
Red., tłóm. KS
Òdj. z archiwùm MKPPiM
CHÒNICE. A ZNAJESZ TË SWÓJ GARD I REGION?
W chònicczim przedszkòlim „Wesołe
Przedszkolaki” 12 gromicznika bëła XIII
edicjô kònkùrsu „Czy znasz swoje miasto i region?”. Swòjich drëchów i jich
òpiekùnów gòspòdarze przëwitalë artisticznym programã, w jaczim bëłë ka-
szëbsczé spiéwë i tuńce trzech dzecnëch
karnów: „maluchy”, „średniaki” i „zuchy”.
W kònkùrsu szesclatné dzecë z gardowëch
przedszkòlów pòkôzałë wiôlgą wiédzã
ò Chònicach i Kaszëbach, za co dostałë zasłużoné brawa, diplomë i nôdgrodë. Wôrt
pòdczorchnąc, że w tim przedszkòlim je
prowadzonô ùczba kaszëbsczégò jãzëka.
Wszëtczé dzecë bierzą téż ùdzél w rokrocznëch pòtkaniach z cyklu Kaszëbsczé
Bajania.
Janina Kòsedowskô, tłóm. KS
KARTUZË. „METAFIZYKA CODZIENNOŚCI” W REFEKTARZU
Do 10 strëmiannika w kartësczi kawnicë
pn. Kawiarenka pod Refektarzem mòżna
òbzerac pòkôzk òdjimków pòd titlã „Metafizyka codzienności”.
Wëstôwk je dzélã diplomòwi prôcë
Karolënë Serkòwsczi, absolwentczi Gazétnictwa i Spòlëznowi Kòmùnikacji
ò specjalnoscë Fòtografiô medialnô
i reklamòwô na Gduńsczim Ùniwersytece. W dopòwiescë do dokazów
aùtorka napisa „Fòtografiô pòmôgô
zwëczajné, prozajiczné, a czasama nawetka mało snôżé rzeczë pòkazac jakno piãkné i sprawic, że zwëskają òne
wiãkszą wôrtnotã. I na to prawie mòjima
òdjimkama chcała jem dac bôczenié”.
Pòkôzk przistãpny je w kawnicë na
sztrasë Klôsztorny w Kartuzach kòżdégò
dnia òd 10.00 reno do 8.00 wieczór.
Red.
WEJROWÒ. MÙZEALNÉ FERIE
Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie zabédowało
młodim mieszkańcóm Wejrowa i òkòlégò
czekawé zajimniãca. Dérowałë òd 20 do
24 stëcznika. Brało w nich ùdzél 57 dzecy.
Òkróm artisticznëch dzejaniów, taczich
jak malowanié na szkle, żłobienié z ùżëcym
módelinë i solny masë, czerpanié papioru, origami, dzecë pòznôwałë téż kùlturã
Kaszub za pomòcą plasticznëch zabawów.
Robiłë òbrôzczi do kaszëbsczich pòwiôstków techniką linoritu. Młodi mielë téż
mùzyczné zajãca i projektowalë mòdła
kaszubiaczków pòd òkã Editë GiermekJankòwsczi. Béł téż téater z pòstacama z kaszëbsczich pòwiôstków i decoupage z mòdłama kaszëbsczégò wësziwkù. Dzecë pòtkałë sã téż z pòlarnikã Piotrã Pawłowiczã.
Red., tłóm. KS
Òdj. z archiwùm MKPPiM
HAMILTON. KASZËBSCZI SPIÉW
Òbczas mszë swiãti w kòscele sw. Stanisława Kòstczi w Hamilton (w Kanadze)
karno Ludowa nuta spiéwało kòlãdë pò
kaszëbskù. Wszëtcë wëstąpilë w kaszëbsczim òbleczënkù. Zagrała téż „kòzlô
barina”, to je kaszëbskô duda. Instrument ten béł zrobiony w Pòlsce na specjalny bédënk na mòdło dôwnëch dud
z Kaszub. Gôdô sã, że jesz na pòczątkù
XX wieku instrument ten béł ùżiwóny
na Kaszëbach. Wôrt dodac, że Ludowa
nuta prawie nagriwô pierszą platkã pò
kaszëbskù. Planëje promòwac jã òb lato
na kaszëbsczi zemie.
E.P., tłóm. KS
65
2014-03-03 07:22:02
KLËKA / WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZKP
GÔRCZ. PROMÒCJÔ NOWÉGÒ SŁOWARZA
Òd latoségò rokù dzecë, chtërne ùczą sã
kaszëbsczégò jãzëka w spòdlecznëch
szkòłach, mògą kòrzëstac z nowégò słowarza. Tã pùblikacjã Marzenë Dembek mòżna
bëło òbezdrzec 19 gromicznika w Gôrczu.
Aùtorka pòwiôdała ò tim, jak pòwstôł dokôz, skądka wzãła sã ùdba jegò napisaniô
i jakô bëła prowôdnô mësla òb czas jegò
ùsôdzaniô. Z leżnoscë zéńdzeniô na 10
tôflach òstałë pòkôzóné malënczi Joannë
Kòzlarsczi, jaczé nalazłë sã téż w słowarzu.
Òb czas promòcji wiceprzédnik Akademie
Warkòwégò Sztôłceniô zaprezentowôł
nową internetową platfòrmã do ùczbë
kaszëbsczégò jãzëka. Przedstôwcowie
spòdlecznëch szkòłów dostelë darmòwé
egzemplarë słowarza, biuletinë Radzëznë
Kaszëbsczégò Jãzëka i platczi.
Red.
Òdj. W. Gwizdała
BÒRZESTOWÒ. Ò WIELEKÙLTUROWÒSCË
Òdspiéwanim klubòwégò himnu „Abyśmy byli jedno…” 6 gromicznika, to je
tradicyjno w pierszi czwiôrtk miesąca, zaczãło sã zéńdzenié Remùsowégò
Krãgù. Tim razã dzél romana Aleksandra
Majkòwsczégò Żëcé i przigòdë Remùsa
przeczëtôł gòsc – aktor i regionalësta
Zbigórz Jankòwsczi, jaczi wprowadzył
téż pòzeszłëch lëdzy do pòstãpnégò
dzélu wieczora. Bëła nim prelekcjô direktora Nadbôłtowégò Centrum Kùlturë we Gduńskù, pòchôdającégò z Nigerie Larry`égò Okey Ugwu na témã wielekùlturowòscë na Pòmòrzim w przërównanim do Pòlsczi i jinëch krajów swiata.
Pózni gòsce i nôleżnicë klubù gôdelë
ò wësłëchónym wëstąpienim i wespół
z Kapelą Bas spiéwelë nié leno kaszëbsczé
dokazë, a Larry Okey Ugwu zaspiéwôł religijną spiéwã w jãzëkù Ibo.
Na kùńcu òstało pòdrechòwóné dzejanié Remùsowégò Krãgù w slédnym
miesącu i bëtnicë zéńdzeniô stanãlë do
pamiątkòwégò òdjimka.
Na spòdlim protokòłu z zéńdzeniô
Remùsowégò Krãgù zrobionégò przez
Czesławã Brillowską
Działo się w Gdańsku
25 listopada 2013 roku – w gdańskim
Ratuszu Staromiejskim Jerzy Nacel,
członek zarządu Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Gdańsku,
laureat Skry Ormuzdowej 2011, za całokształt działalności kaszubskiej, w tym
szczególnie za napisanie książki Chemiô
– òglowô i òrganicznô (pierwszej z serii
Kaszëbskô encyklopediô tematicznô),
a także scenariusza do filmu „Kaszubi
w Gdańsku” (prapremiera odbyła się
podczas XIX Zjazdu ZKP), został uhonorowany najwyższym odznaczeniem
przyznawanym przez KS Pomorania
– Medalem Stolema. Laudację wygłosiła Katarzyna Główczewska.
31 stycznia – zakończył się plebiscyt
„Dziennika Bałtyckiego” na Proboszcza
Roku Archidiecezji Gdańskiej – najwięcej głosów w Trójmieście otrzymał ks.
prałat Wojciech Chistowski z parafii
pw. Bożego Ciała w Gdańsku-Pieckach,
inicjator powołania Klubu Kaszubów
66
Morena, którego jest opiekunem już
od 15 lat.
1 lutego – na cmentarzu Srebrzysko odbył
się pogrzeb Małgorzaty Marczak, córki
Barbary Rezmer – seniorki gdańskiego
oddziału ZKP. Pani Rezmer jest autorką
podręcznika Jak haftować po kaszubsku.
Małgorzata Marczak była główną projektantką sztandaru Zarządu Głównego i oddziału gdańskiego ZKP.
i świadkom zaślubin Polski z morzem
przez generała Józefa Hallera w 1920 r.
poprzez wrzucenie platynowego pierścienia – daru ludności Gdańska.
Podczas uroczystości wręczano odznaczenia i wyróżnienia Ligi Morskiej
i Rzecznej. Wśród wyróżnionych był
Aleksander Gosk, wiceprezes oddziału
ZKP w Sopocie, który otrzymał krzyż
„PRO MARI NOSTRO” za popularyzację
wychowania morskiego młodzieży, historii morskiej Polski oraz gospodarki
morskiej naszego regionu.
3 lutego – w ramach projektu VERBA SACRA – Modlitwa Katedr Polskich po raz
11. w Wejherowie odbyło się czytanie
Biblii po kaszubsku przez Danutę Stenkę, tym razem z udziałem najmłodszego pokolenia Kaszubów. Przedstawiciele ZKP Oddział w Gdańsku licznie
uczestniczyli w tym wielkim wydarzeniu.
12 lutego – w Szkole Podstawowej nr 85
im. Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego
odbyła się akademia z okazji rocznicy
zaślubin Polski z morzem, w której
uczestniczyli prezes ZG ZKP Łukasz
Grzędzicki i prezes oddziału gdańskiego Paweł Trawicki.
10 lutego – poczet sztandarowy oddziału
gdańskiego oddał hołd uczestnikom
Teresa Juńska-Subocz
2014-03-03 07:22:03
SËCHIM PÃKÃ ÙSZŁÉ
Z brakù… warków
TÓMK FÓPKA
W Wieczorze VII Kabaretu Starszich Panów, jaczi to cykel piłkarze. Rozmieje téż wmòdliwac a czasã nawetkã zmëdlëc…
lecôł w pòlsczi telewizji midzë 1958 a 1966 rokã, pòjawił sã Przeléw, termin zapłaceniô – 2 niedzele.
warkòwi pita (chlacz). Człowiek taczi na zamówienié: broji,
Szpórownik. Zbiérô. Kòmpùtrową pamiãc w terrabajspiéwô, rzëgô. Je akùratny w swi robòce i pòrządny. A do te tach. Stôré òdjimczi w szëflôdach. Spadłą wòdã w beczje wiedno… trzézwi. Ùpic sã mòże za to szczescym, dobëcym kach a parminie z nieba w kapeluszach. Chwôtô półsłówka,
i miłotą*.
midzësłówka i skłôdô je w niewërzekłoscë. Pòdnôszô ze zemi
Przëszło Wama czedës zapłacëc kòmùs za cos, czegò Wa zgùbioné wipłatë a straconé winuszczi. Przechòwie zapiekłi
nie chca, ni mia czasu abò ni mògła zrobic? Pewno, że jo! górz a niedojadłą salôtkã ze sledza nalazłégò w Pùckù. Bierze
Lëdze różné rzeczë robią lepi òd nas. Na przikłôd mòja Biał- eùro i w nôtërze.
ka mie lepi òbstrzëże, niżlë jô bë to miôł zrobic. Lepi za mie
Spôcz. Spi, czej je nót. Hewò nônowszé prizë wzãté z òfertowi
kùpi, pieńdze wëdô. Jô je za to lepi zarobiã. Tak sobie mëszlã, lecónczi: letczé zdrzémniãcé sã na jedno òkò – 100 zł, na dwa
cobë mòżna jesz jinyma dac
òka – 250 (z pòdatkã); ùsniãcé na
do robòtë? Mòże jaczé nowé
kôzanim – 75 zł; òbczas czerowarczi pòwstóną? Chcemë le
Przëszło Wama czedës waniô autã – 500 zł (wësoczi dotej…
dôwk tzw. szkòdlëwi); zaspanié
Czikrajk. Mô płaconé za
zapłacëc kòmùs za cos, na swój slub – 148 zł; zaspanié
gòdzënã. Òbzérô telewizjã, inna swój pògrzéb – 648 zł (to zus
czegò Wa nie chca, ni płacy); spanié w òkùlôrach – 5zł
ternet, towôrë w krómach. Do
téatru pùdze i do jiny òperë. Za
mia czasu abò ni mògła za kòżdą dioptriogòdzënã; spadopłatą téż pòsłëchô. Mùszi
nié z cëzą białką – 100 eùro; spazrobic? Pewno, że jo! nié z cëzą białką tak, żebë òna
miec służbòwé òkùlôrë a czikrownik na w dôlą wzéranié.
nie ùsna – 145 eùro; ùdôwanié,
Ekstra dodôwk za pòzéranié
że sã spi z cëzą białką – 165 eùro
pòd słuńce a òb cemnicą slépcowanié.
(ùsługa spanié z mô téż wersjã z chłopã – kąsk tańszą); snôdczi
Jojownik. Gôdô „jo, jo” i cziwie głową z górë w dół. Baro spik – 5 zł za gòdzënã bez przëkrëcô pierzną; spik z chrapasã przëdôwô doma, czej białka je ùzdnicą abò starka za czãsto nim do 140 decybelów – 50 zł za minutã; mòkré chłopsczé
nawiédzô chëcz. Bierzą gò do drëdżi rédżi midzëpaństwòwëch snica – 20 zł za liter; cwiardé spanié z wëwróconyma òczama
dogôdënków. Pasowny na nôùkòwëch kònferencjach. Nie- – 600 zł za 12 gòdzyn; nerwòwi spik ze wstôjanim z bùksama
zastąpiony do òbsłudżi japóńsczich delegacjów. Wëstôwiô – 15 zł òd kòżdégò skùtecznégò wstaniô.
rechùnczi, fakturë.
Kaszlajk. Rzëpi. Ga chto òpòwiôdô szpetny szpòrt.
Drapajk. Mô pôrã zortów paznokców. Do te jesz nasôdzó- Òbczas sejmòwi transmisje. Jak sąsôdka spiéwô w ògródkù
né tipsë na różné leżnoscë. Drapie tószka za ùszkã, łëżką za abò jaczi niesmiałi chce co pòwiedzec swòji mùlce. Na brifczi
łóżkã, wiąże szlips i mùszkã –- taczé mô reklamòwé zéwiszcze. wëstraszenié. Jak kògò bòli gôrdzel a mô prawie chilawicã.
Rozliczëc sã mòżna jedzenim i picym a schòwą przed gradobi- Na zlecenié krëjamnégò karna Cëchëch Kùrzajków Pipów. Na
cym. Mòcné warkòwé związczi „Drapòdzarnosc”.
prosbã stowôrë Alergicznëch Miéwców Mòckòszerzchlatëch
Smiéchòwnik. Smieje sã za dëtczi. Lecy w kinie pòlskô Kòtów a Psów. Mòżna płacëc kartą.
kòmédiô, co nie jidze zrozmiôc słowów, òn jeden rżi na całą
Są jesz méstrowie zmùdë, bëno- i bùtno- cëchi wiatro
salã, a reszta… z niegò. Kandidata na pòsélca przemôwiô pùszczôcze, szczescowi i nieszczescowi płaczcë, przedspikòwi
do eletkòratu – smiéchòwnik głosnym smiéchã wspiérô jiną blónorechòwnicë, tortowi dmùchajcë, procëmrządowi dërdze
partiã. Zgòdzy sã na barterową wëmianã. Mô pòpãcóné lëpë, i gãstolnicë, niosnicë dobrëch wiadłów, pòdchwôtiwnicë
gùbë na skarniach a kùrzé pajczi kòl òczów.
cëzëch ùdbów, aùtobùsowò-elektriszowò-banowi cwiardoseMòdlôrzk. Òbstôwiô nowennë, adoracje, lëtanie do, msze dzôcze a szóstoprzëkôzaniowi spòwiôdôcze.
a niedzélné zetkania rożańcewëch różów, za chòrëch abò
A tómkòfópkòfelietónopisôcze są…?
zgniłëch. Nie òdmôwiô òdmôwianiô rożańców za nielëdónëch
ùmarłëch. Nawetk w przódk gôdô. Pùsté nocë zafùlëje, czej *Roman Dziewoński, Monika i Grzegorz Wasowscy, „Ostatni naiwni”.
padô deszcz, sniég a do te ni ma sztrómù i znowù przegrelë Leksykon Kabaretu Starszych Panów, Świat Książki 2005, s. 35.
67
2014-03-03 07:27:32
Z BÙTNA
Jastrowô kôrtka do brifczi
RÓMK DRZÉŻDŻÓNK
– Za chlebã? Tej biôj w ògród a so ùpieczë – terôzka jem sã
Miast „niech bądze pòchwôlony” brifka przëwitôł sã słowama:
pò prôwdze ùrzasł.
– Biéda, panie, biéda, ach jakô wiôlgô biéda.
– Bez ną taszã jadã – pòdniósł jã z zemi, szerok òtemkł
„Jenkù jo, nen zôs stãkô” – pòmëslôł jem swòje, ale
a rzekł: – Zdrzi, je lózô.
òdrzekł, jak sã słëchô:
– Të jes pò robòce, to je lózô – zasmiôł jem sã.
– Jo, panie, biéda, wiedno biéda. Òd lat latecznëch biéda.
– Je lózô òd rena. Wczerô a niwczerô téż bëła lózô. Prosto
Bëła biéda, je biéda a bądze biéda.
– Biéda to dopiérze je terô. Za mòjich czasów tak wiôldżi lëdze lëstów nie piszą.
– Z tegò, co jô wiém, to slédnym czasã pò prôwdze lëdze
nigdë nie bëło.
– Jakùż nié? Nie pamiãtôsz të, jak më stojelë w dłudżich mało piszą, ale do nich rozmajité ùrzãdë dosc wiele cedlów sélają – gmina, pòwiôt, prokùratora,
régach za brótã chleba?
sąd…
– Co të pleszczesz? Jô za
– Ùrzãdë? Ùrzãdë piszą,
chlebã nigdë nie stojôł! Më gò
ale bez nają pòcztã swòjich cesami w ògrodze pieklë.
Ògłosziwóm spòlëznową dlów nie sélają. Wiész, dze je
– Ale za zdrzélnikã të stojôł. Pamiãtajã jak dzysô. Më
akcjã: SÉLÓMË mòże òdebrac?
Môłczącë, zdrzôł jem na
so doch dwaji w rédze wë
JASTROWÉ KÔRTCZI
drëcha, kò jô ùrzãdów za
mieniwelë.
DO BRIFCZI. wiele nie malëstëjã. A jak
– Eeee – skrzëwił mùniã
ju jaczi co òd mie chcôł, to
brifka – przënômni wiesoło
mie brifka donôszôł. Jô nabëło. A terô co? Terô ni ma nick
wetka kùwertë òtmëkac nie
do smianiô! Zdrzij na mòjã
brëkòwôł, kò òn mie wszëtkò bëlno wëklarowôł, co tã bënë
taszã, në.
– Tasza jak tasza, brifkòwô. Zrobiałô latama lëstów nosze- stojało napisóné.
– Jô cë ju nick z ùrzãdu nie doniosã – brifka miôł wiedno
niô. Prôwdzëwi ekspònat. Të bë nie chcôł so nowi kùpic a ną
dôr czëtaniô w mëslach. – Terôzka za cedlã të mùszisz jic do
do mùzeùm pëlckòwsczi pismieniznë dac?
Grëbi Bertë.
– Do mùzeùm pòwiôdôsz? Kò to nie je lëchô ùdba.
– Do ti stôri pankùwë, co w miãsnym krómie miãsã rzucô?
Wtim, jak jã nie chwacył, jak nie szmërgnął w nórt, to jaż
– Jo – drëch le cziwnął banią.
zagrzechòta.
– Kùńc swiata a pół Americzi!
– Cëż të robisz, mackù të! Kò bënë pewno môsz wôżné lëstë?
– Mòże pò prôwdze Amerika bë bëła nôlepszô… – na jegò
– Do pùrtka z nią! – riknął. Głãbòk halôł dwa razë lëft,
a spòkójniészim głosã rzekł: – Tak pò prôwdze to jem do ce gãbie widzec bëło zamëslenié.
– Ani Amerika, ani Anielskô, ani Francëjô… Òstôwôsz
przëszedł sã òddzëkòwac.
tuwò! Kò wnetk mdą Jastrë. A co lëdze na Jastrë robią?
– Òddzëkòwac? Ze mną?
– Dëgùją?
– Z tobą, z Pëlckòwã, ze wszëtczima. To ni ma co…
– To téż, ale òkróm tegò kôrtczi z żëczbama sélają.
– Jes të chòri? – ùrzasł jem sã. Przezérôł jem sã na niegò, ale
– Bez internetã – brifka machnął pają. – Nié, to ni ma
nick nie bëło widzec, żebë béł na ùmiarcym.
cwëkù, jadã w swiat.
– Jadã stąd – szepnął.
– Dożdżë doch. Të nick na czasu nie jes. Na kôrtczi wrôcô
– Co?
móda. Ùzdrzisz, jak wiele robòtë mdzesz miôł.
– Jadã weg!
– Dze?
Mëszlã, że równak brifka do Jastrów òstónie, temù…
– Do Anielsczi, Òlãdrów, Francëji… W swiat. Jesz nie wiém
ògłosziwóm spòlëznową akcjã: SÉLÓMË JASTROWÉ KÔRT– w jegò òczach zasklëniałë łizë.
– Biôj të mie! Biéda – pòwiôdôsz, a të sã na wanogã CZI DO BRIFCZI. Ju terôzka piszta a sélôjta do niegò jastrowé
żëczbë. Adresa je prostô: Brifka, Pëlckòwò, Kùńc Swiata a Jesz
wëbiérôsz?
Sztëczk do Americzi.
– Za chlebã jadã…
68
2014-03-03 07:27:32
2014-03-03 07:31:46
2014-03-03 07:31:47

Marzec 2014

Transkrypt

Podobne dokumenty

Najô Ùczba 48 - Skarbnica Kaszubska

Najô Ùczba 37 - Skarbnica Kaszubska

Miejsce spotkania: Veranstaltungsort: HOTEL LEDA SPA

Dożynki Wieńcowe czy Okrężne... po prostu Święto Plonów