Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland - Pol-Int
Transkrypt
Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland - Pol-Int
Pol-Int Zofia Wóycicka (2013) Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland, 1944-1950 Beitrag vom: 20.11.2014 Empfohlen von M.A. Urszula Kieżun (Frankfurt am Main: Peter Lang) ISBN: 978-3-631-63642-8 Geschichte Englisch «Analyzing the earliest debates over the memory of Nazi camps, the author makes an important contribution to the study of their origin, reducing the existing asymmetry in our knowledge on the relevant phenomena in Western and Eastern Europe. This is all the more important as the Poles and Polish Jews, whose involvement in the 'disputes over memory 'she describes, were the most important group of survivors and eyewitnesses of the camps and so the genuine 'group of memory'.» Prof. Dariusz Stola (Institute of Political Studies of the Polish Academy of Science) Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland, 1944-1950 (1129) Beitrag vom: 20.11.2014 Rezension von Zuzanna Dziuban Redaktionell betreut von M.A. Urszula Kieżun Książka Zofii Wóycickiej jest fascynującą, krytyczną rekonstrukcją debat toczonych w latach 1944-1950 wokół nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady w Polsce. Oparta na bogatym materiale źródłowym (dokumentach archiwalnych, publikacjach prasowych, publicystyce) oraz wywiadach ze świadkami, praca Wóycickiej jest zatem nie tylko jedną z pierwszych, pisanych z polskiej perspektywy i adresowanych do międzynarodowych czytelników i czytelniczek, kulturowych biografii miejsc pamięci tworzonych na terenie byłych obozów. Stanowi ona także ważny wkład w rozwijaną dziś w Polsce refleksję nad dynamiką politycznych, symbolicznych i afektywnych ekonomii rządzących tworzeniem się zbiorowych wyobrażeń o przeszłości, przede wszystkim tych związanych z doświadczeniem obozowym i zagładą Żydów. Metodologicznie osadzona w horyzoncie wyrastających z Gramsciańskiej teorii hegemonii badań nad pamięcią, rozwijanych w latach 70. i 80. przez kulturoznawców i historyków z Popular Memory Group, książka Wóycickiej nie jest jednak przykładem politycznie zaangażowanej historiografii. Odwołanie do kluczowych dla brytyjskich badaczy kategorii „pamięci popularnej” i „pamięci dominującej” ma raczej na celu zwrócenie uwagi na zróżnicowany, polisemiczny i konfliktowy charakter konstrukcji pamięci tworzonych w pierwszych powojennych latach, poprzedzający jej hegemoniczne domknięcie, utożsamiane przez autorkę ze „stalinizacją” (s. 14). Z tej perspektywy jasna staje się decyzja autorki, żeby ograniczyć ramy czasowe do lat 50. Za historykiem Robertem Trabą, określa ona lata 1944-1948/1949 mianem „okresu żywej pamięci”: pamięci niedomkniętej i otwartej na negocjacje. „Druga połowa lat czterdziestych – pisze – okazuje się szczególnie (…) interesującym okresem do analizy; pozwala historykowi, z jednej strony, ukazać wielogłosowość polskiej pamięci wojny w warunkach względnego pluralizmu, z drugiej strony zaś, zrekonstruować proces stopniowego uciszania debaty w miarę umacniania się totalitarnego reżimu” (s. 21). W rezultacie, kreślony przez Wóycicką obraz wczesnych powojennych lat w wyjątkowo ciekawy sposób naświetla, uzupełnia i problematyzuje interpretacje zaproponowane ostatnio przez Marcina Zarembę w „Wielkiej Trwodze”, przez Andrzeja Ledera w „Prześnionej Rewolucji” i przez Grzegorza Niziołka w „Polskim Teatrze Zagłady” [1] – i odwrotnie. Wprowadzanie poznawczego ładu w rzeczywistość ze strzaskanym porządkiem symbolicznym [2] odbywa się w „Arrested Mourning” na dwóch planach. Im też podporządkowana jest struktura książki. Pierwszy, zorientowany na społecznych aktorów, (agents of memory), szkicuje mapę instytucji, grup i jednostek aktywnie zaangażowanych w tworzenie pamięci o obozach. Obok publicznych intelektualistów, dziennikarzy i publicystów, na pierwszy plan wysuwają się tu zinstytucjonalizowane „grupy pamięci”, reprezentujące interesy byłych więźniów nazistowskich obozów, takie jak Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych czy Centralny Komitet Żydów w Polsce. W obszar analizy włączone zostają także instytucje władzy, PPR/PZPR, Ministerstwo Opieki Społecznej, Ministerstwo Kultury i Sztuki, oraz nieco „niedoceniona” w książce Rada Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa. Drugi plan to plan przestrzenny. Wychodząc od topograficznego rozumienia miejsc pamięci, Wóycicka uważnie przygląda się przemianom, którym podlegają tereny po byłych obozach koncentracyjnych i zagłady – opisuje wytwarzane wokół nich materialne praktyki i strategie dyskursywne, interpretuje debaty wokół hierarchii ich ważności oraz form upamiętniania. Oba plany, konceptualnie rozdzielone, w rzeczywistości nieustannie się przenikają, co wielokrotnie podkreśla sama autorka: wybór strategii estetycznych i upamiętnianych treści odzwierciedla prowizoryczne, nieustannie poddawane dyskusji rozstrzygnięcia dotyczące „interpretacji doświadczenia wojennego, przede wszystkim doświadczenia obozów” (s. 193). Wśród centralnych problemów, wokół których toczą się burzliwe i wnikliwie przez Wóycicką analizowane spory, odnaleźć można zagadnienia istotne zarówno dla samych byłych więźniów, przepracowujących swoje traumatyczne doświadczenia, jak i dla kulturowych reprezentacji do dziś afektywnie strukturyzujących pamięć wojny. Przykładowo, figura byłego więźnia, stopniowo przekształcana w narzędzie politycznej propagandy i dyskursywnie ramowana przez retorykę oporu i patriotycznego bohaterstwa, jest w opisywanym przez Wóycicką okresie jeszcze bardzo ambiwalentna. Dyskutowana na łamach prasy i salach sądowych, podczas procesów więźniów funkcyjnych, złożoność obozowego doświadczenia – naznaczonego przez bierne cierpienie, ale też demoralizację, kolaborację i obozowy nacjonalizm – wymyka się i radykalnie problematyzuje jego późniejsze martyrologiczno-heroiczne interpretacje. Prezentacja tych debat oraz symbolicznych mechanizmów poprzez które zostają one wyciszone, jest jedną z największych zalet książki. Na osobną uwagę zasługują interpretacje politycznych i symbolicznych rozgrywek wokół pamięci o zagładzie Żydów. Kształtujące się w okresie względnej kulturowej autonomii polskich Żydów, przekładającej się na obecność Zagłady w debatach publicznych oraz znajdującej odzwierciedlenie w inicjatywach upamiętniających w (niektórych) obozach zagłady, jak Majdanek czy Auschwitz-Birkenau, pokazują one wyraźnie niechęć większości lokalnych aktorów oraz stowarzyszeń zrzeszających polskich więźniów politycznych do włączania Żydów do „wspólnoty ofiar” (s. 75). „Nie negowanie zagłady, ale raczej obojętność wobec losu tych, którzy przez większość społeczeństwa nie zostali uznani za swoich, wydaje się znamienna dla pamięci obozów koncentracyjnych i zagłady w latach 1944-1948/1949” (s. 74-75) – pisze Wóycicka. Widać wyraźnie, że domykająca się po koniec lat 40. hegemonia mnemoniczna przejęła jedynie i zrobiła polityczny użytek z wszechobecnego oddolnego antysemityzmu, powszechnego braku empatii dla cierpienia Żydów po i podczas wojny oraz, opisywanego przez Niziołka, wyparcia doświadczenia bycia świadkiem Zagłady. Przedstawione na zaledwie trzech stronach losy czterech nieupamiętnionych i do lat 60. przekopywanych przez „poszukiwaczy złota” obozów zagłady, w Bełżcu, Sobiborze, Treblince i Chełmnie nad Nerem, są tego najlepszą ilustracją. W tej niesamowicie bogatej i zniuansowanej książce zabrakło mi jedynie refleksji nad tytułową kategorią żałoby (pojawia się ona dopiero w zakończeniu i, niestety, nie jest pogłębiona) oraz jednej, bardziej wprost postawionej tezy. Zanim komunistyczne władze pod koniec lat 40. zmonopolizowany pamięć o wojnie i obozach, blokując, zdaniem Wóycickiej, jakąkolwiek krytyczną konfrontację z nimi i proces ich przepracowania, w Polsce istniały już dwa oddzielne, znacjonalizowane porządki żałoby: żałoba możliwa i żałoba niemożliwa, ‘polska’ i ‘żydowska’. [1] Marcin Zaremba, Wielka Trwoga. Polska 1944-1947: Ludowa reakcja na kryzys (Kraków: Znak, 2012); Grzegorz Niziołek, Polski teatr Zagłady (Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013); Andrzej Leder, Prześniona rewolucja: Ćwiczenia z logiki historycznej (Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2014). [2] Andrzej Leder, Prześniona rewolucja, s. 127. Zitierweise: Zuzanna Dziuban: Rezension zu: Zofia Wóycicka: Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland, 1944-1950 , 2013, in: https://www.pol-int.org/de/node/1129#r1130.