Materiały źródłowe z okresu międzywojennego do dziejów

Tadeusz Wawrzyński
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Z OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO
DO DZIEJÓW MNIEJSZOŚCI POLSKIEJ W NIEMCZECH,
PRZECHOWYWANE W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM
Interesujący i skomplikowany zarazem temat, jakim są dzieje ludności
polskiej w Niemczech w okresie międzywojennym, nie doczekał się dotąd pełnego
opracowania. Dotychczasowe publikacje, noszące bądź charakter popularnonaukowy1, bądź też dotyczące węższych tematów2, stanowią niewątpliwie ciekawe
pozycje, nie wyczerpują jednakże bogatej problematyki badawczej zagadnienia3.
Powodem tego stanu rzeczy jest raczej niewielkie — poza nielicznymi wyjątkami —
zainteresowanie historyków, aniżeli szczupłość bazy źródłowej w kraju4. Archiwalia
dotyczące omawianego zagadnienia są bowiem bardzo bogate, mimo że pewna część
akt uległa zniszczeniu w czasie wojny. Na uwagę zasługują zwłaszcza,
1
Np.: T. M u s i o ł, Polacy w Niemczech w latach 1918—1939, Opole 1963.
Por.: W. W r z e s i ń s k i, Ruch polski na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920—1939,
Poznań 1963; tegoż, Geneza Związku Polaków w Niemczech, Przegląd Zachodni nr 4, 1962; A. T a r g, Zarys
działalności Związku Polaków w Niemczech, Przegląd Zachodni nr 4, 1962; H. K a p i s z e w s k i, Związek
Harcerstwa Polskiego w Niemczech, Warszawa 1969; Z. D w o r e c k i, Działalność narodowa ludności
polskiej w rejencji pilskiej w latach 1920—1932, Poznań 1969; J. B e n y s k i e w i c z, Położenie Polaków w
Marchii Granicznej w latach 1919—1943, Zielona Góra 1968 (wydawnictwo źródłowe).
3
Problemom badawczym omawianego zagadnienia poświęcone było seminarium naukowe w
Rucianem (26—30.06.1964), zorganizowane z inicjatywy Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha
Kętrzyńskiego w Olsztynie i Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich. Por.: M. C i e p l e w i c z i W.
R y ż e w s k i, Dzieje ludności polskiej w Niemczech w latach 1918—1939, Wojskowy Przegląd Historyczny nr
4, 1964, s. 242—246.
4
Pewne utrudnienie dla historyków stanowił fakt, że podstawowe dla omawianego zagadnienia
zespoły akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych przekazane na przełomie 1963/64 roku do Archiwum Akt
Nowych, zostały ostatecznie uporządkowane w r. 1968.
2
przechowywane w Archiwum Akt Nowych, zespoły akt Ministerstwa Spraw
Zagranicznych i to zarówno Centrali (m.in. Wydział Polityki Emigracyjnej i Wydział
Polaków Zagranicą Departamentu Konsularnego), jak i placówek zagranicznych
(Poselstwo, a od roku 1934 Ambasada RP w Berlinie, Konsulaty Generalne w
Berlinie, Królewcu i Opolu, Konsulaty we Wrocławiu, Bytomiu, Szczecinie,
Olsztynie, Pile, Kwidzyniu, Lipsku, Essen, Hamburgu i Monachium)5. Działalność
polityczna, społeczna i oświatowo-kulturalna mniejszości polskiej w Niemczech,
znajduje swoje odbicie także w ocalałych, niestety, tylko w formie szczątkowej —
aktach Światowego Związku Polaków (Archiwum Akt Nowych), a ponadto w
zespołach akt władz i urzędów niemieckich: Nadprezydium prowincji górnośląskiej —
Rejencja w Opolu (Wojewódzkie Archiwuim Państwowe we Wrocławiu), Rejencja w
Pile (Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu), Rejencja w Olsztynie
(Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Olsztynie) oraz Rejencja w Szczecinie
(Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Szczecinie)6.
*
*
*
W Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywana jest pewna ilość akt
obrazujących położenie ludności polskiej w Niemczech w okresie międzywojennym.
Przeważającą grupę materiałów archiwalnych dotyczących omawianego zagadnienia,
stanowią seryjne wydawnictwa Oddziału II Sztabu Głównego w postaci komunikatów
informacyjnych, których wartość poznawcza jest bardzo duża. Polska służba
wywiadowcza w Niemczech posiadała wprawdzie ograniczone — wobec innych
ważniejszych zadań — możliwości badania tak szerokiego zagadnienia, jakim był
stosunek administracji niemieckiej do mniejszości polskiej, mogła jednakże znacznie
5
O zawartości akt MSZ szerzej informuje K. W o j e w o d a, Zasoby archiwalne Ministerstwa
Spraw Zagranicznych z okresu 1918—1939, Archeion nr 34, 1961, s. 75—86 oraz M. M o t a s, Przejęcie przez
Archiwum Akt Nowych archiwaliów Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Archeion nr 41, 1964, s. 387—388.
Por. także: H. K a p i s z e w s k i, Związek Harcerstwa Polskiego ..., s. 25—27.
6
H. K a p i s z e w s k i, Związek Harcerstwa Polskiego ..., s. 27—32. Ponadto: N. C z a p l i ń s k i,
Przegląd i charakterystyka akt rejencji opolskiej, Kwartalnik Opolski, t. 2, 1956; tegoż. Kancelaria i
registratura rejencji opolskiej, Sobótka nr 1, 1961; A. D e r e ń, W sprawie porządkowania akt rejencji
opolskiej, Sobótka nr 1, 1962.
wnikliwiej, niż oficjalne placówki dyplomatyczne, obserwować zjawiska zachodzące
w społeczeństwie niemieckim, jak i w skupiskach ludności polskiej7. Wartość
komunikatów Oddziału II Sztabu Głównego nie ogranicza się do zawartych w nich
informacji; na uwagę zasługują także, na ogół trafne, wnioski uogólniające zjawiska
charakterystyczne
dla
stosunku
partii
hitlerowskiej
i
niemieckich
władz
administracyjnych do mniejszości polskiej8. Należy także podkreślić, że komunikaty
Oddziału II informują obszernie o polityce wewnętrznej i zagranicznej Niemiec, o
stosunkach w partii hitlerowskiej, przejawach opozycji antyhitlerowskiej, stosunkach
społecznych
i
gospodarczych
w
III
Rzeszy,
o
niemieckich
dążeniach
rewizjonistycznych, akcji antypolskiej oraz o życiu mniejszości niemieckiej w (Polsce,
co pozwala badaczowi na umiejscowienie problematyki związanej z położeniem
ludności polskiej w szerokim kontekście zjawisk bardziej ogólnych.
W aktach Centralnego Archiwum Wojskowego zachowało się kilka rodzajów
komunikatów Oddziału II Sztabu Głównego zawierających dane dotyczące
mniejszości polskiej w Niemczech: komunikaty informacyjne „Niemcy”, „Sytuacja
wewnętrzna Rzeszy Niemieckiej”, „Niemiecka akcja przeciwpolska”, komunikaty o
wydarzeniach politycznych.
Komunikaty informacyjne pt. „Niemcy” wydawane były na przełomie lat
dwudziestych i trzydziestych przez referat „Niemcy” w ilości 60—70 egzemplarzy9.
Jakkolwiek zwracały one główną uwagę na sprawy wojskowe, to jednak poświęcały
również nieco miejsca zagadnieniom politycznym. I tak np. komunikat nr 2 (za II i III
kwartał 1930 roku) zawiera obszerne dane na temat wyborów do parlamentu
niemieckiego, które odbyły się 14 września 1930 roku, uwzględniające szczególnie
udział w nich mniejszości polskiej. Przedstawiono m.in. hasła wyborcze bloku
mniejszości narodowych, w (którego skład wchodził Centralny Komitet Wyborczy
7
Por. Wł. K o z a c z u k, Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Rzeszy Niemieckie 1932—
1939, Warszawa 1967, s. 231.
8
Tamże, s. 239.
9
Adresatami komunikatów byli: Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych, Sztab Główny, niektóre
komórki Ministerstwa Spraw Wojskowych, Wyższa Szkoła Wojenna, dowództwa okręgów korpusów, attache
wojskowi w Berlinie, Pradze, Londynie, Rydze i Paryżu, a także dowództwa niektórych dywizji piechoty i
kawalerii. W aktach CAW zachowały się jedynie trzy komunikaty informacyjne „Niemcy”: nr 1 z roku 1929 —
Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ), t. 160/143, nr 2 (za II i III kwartał 1930 r.) oraz nr 3 (za IV kwartał
1930 r.) — Kolekcja Wydawnictw Oddziału II Sztabu Głównego, t. 11 i 12. Omawianej problematyki dotyczą
tylko dwa ostatnie.
Polskiej Partii Ludowej; scharakteryzowano ogólnie wyniki głosowania na listę polską
oraz omówiono przyczyny porażki wyborczej (niedostateczna propaganda polska,
terror niemiecki — rozbijanie wieców polskich, aresztowania działaczy Partii
Ludowej, niszczenie odezw polskich itp.). Komunikat nr 3 (za IV kwartał 1930 roku)
podaje szczegółowe wyniki wyborów w okręgach zamieszkałych przez Polaków wraz
z porównaniem z rezultatami wyborów z roku 1928 oraz przedstawia analizę przyczyn
zwiększenia, bądź zmniejszenia polskiego stanu posiadania w poszczególnych
rejonach Niemiec.
Znacznie bogatsze informacje o położeniu ludności polskiej w Niemczech,
zawierają komunikaty pod nazwą „Sytuacja wewnętrzna Rzeszy Niemieckiej”, których
pierwszy numer opracowany został w lutym 1935 roku przez Wydział Studiów
Oddziału II Sztabu Głównego jako poufne wydawnictwo periodyczne10. Komunikaty,
poza szczegółową charakterystyką polityki wewnętrznej III Rzeszy, wiele miejsca
poświęcały stosunkom polsko-niemieckim, przy czym nie ograniczano się jedynie do
przedstawiania oficjalnych kontaktów politycznych i gospodarczych obu państw, ale
odnotowywano wszelkie przejawy propagandy rewizjonistycznej i liczne wystąpienia
antypolskie oraz szeroko informowano o działalności politycznej, gospodarczej i
kulturalnej mniejszości niemieckiej w Polsce. Niemal w każdym komunikacie
omawiano także problematykę gdańską w kontekście stosunków polsko-niemieckich,
a więc: stosunek Senatu Wolnego Miasta Gdańska do Polski, wzrost wpływów
hitlerowskich, położenie mniejszości polskiej, ograniczanie polskich uprawnień itp.
Również zagadnienia związane z sytuacją ludności polskiej w III Rzeszy wraz
z poczynaniami germanizacyjnymi władz i organizacji niemieckich zajmują wiele
miejsca na łamach komunikatów wydawanych przez Wydział Studiów Oddziału II
Sztabu Głównego. Szeroki jest także wachlarz poruszanych spraw np.: liczba i
rozmieszczenie ludności polskiej w Niemczech, działalność Związku Polaków w
10
Objętość pierwszego numeru wynosiła 44 strony, następne były znacznie obszerniejsze — do 150
stron maszynopisu. Początkowo komunikaty wydawane były co miesiąc, a później — od numeru 6 —
kwartalnie. Adresatami periodyku, którego nakład w roku 1937 wynosił 45 egzemplarzy byli m.in.: Generalny
Inspektorat Sił Zbrojnych, Sztab Główny, niektóre komórki Ministerstwa Spraw Wojskowych, minister spraw
wewnętrznych, szef Wydziału Wojskowego Generalnego Komisariatu RP w Gdańsku oraz attache wojskowi w
Berlinie, Paryżu, Pradze i Rzymie. W CAW zachował się niemal komplet tych komunikatów. Występują one w
dwóch zespołach: Oddział II Sztabu Głównego — Referat „Niemcy”, t. 14, 18—21, 59, 124 oraz Generalny
Inspektorat Sił Zbrojnych, t. 160/11, 160/22, 160/23, 160/50, 160/51, 160/53, 160/58.
Niemczech, sytuacja szkolnictwa polskiego, działalność Bund Deutscher Osten w
zakresie umacniania niemczyzny we wschodnich rejonach III Rzeszy, polskoniemiecka deklaracja z 5 listopada 1937 roku w sprawie ochrony mniejszości, zmiana
nazw miejscowości o brzmieniu polskim na niemieckie, szykany i represje w stosunku
do organizacji polskich i poszczególnych działaczy. Dla pełniejszego zobrazowania
zawartości komunikatów, warto przykładowo szerzej przedstawić niektóre z
wymienionych zagadnień.
1. Liczba i rozmieszczenie ludności polskiej w Niemczech. — Interesujące
dane o Polakach w rejencji opolskiej i wrocławskiej w II połowie XIX w. podaje
komunikat nr 13 (za II kwartał 1937 roku). Opierając się na niemieckim opracowaniu
statystycznym, wydanym we Wrocławiu w roku 1873, komunikat stwierdza, że na
osiemnaście powiatów rejencji opolskiej, Polacy stanowili zdecydowaną większość w
dwunastu (od 73 do 89 procent); natomiast w rejencji wrocławskiej, tylko w dwóch
powiatach (sycowskim i namysłowskim) liczba ludności polskiej przewyższała
niemiecką. W komunikacie nr 14 (za III kwartał 1937 roku) przedstawiono wyniki
spisu ludności z roku 1933 dotyczące podziału językowego terenów o ludności
mieszanej (Dolny i Górny Śląsk, Pogranicze, Warmia i Mazury, Powiśle) — w
zestawieniu z wynikami spisu z roku 1925.
2. Działalność Związku Polaków w Niemczech. — Komunikat nr 8 (za I
kwartał 1936 roku) omawia zebranie Rady Naczelnej Związku, które odbyło się w
styczniu 1936 roku z udziałem przedstawicieli ludności polskiej z terenu całej Rzeszy.
Tematem obrad było położenie Polaków w Niemczech w związku z ustawodawstwem
narodowo-socjalistycznym wobec mniejszości narodowych. Zebrani przyjęli rezolucję
stwierdzającą m.in., że stan istniejący musi ulec zmianie w kierunku uwzględnienia
słusznych żądań ludności polskiej w dziedzinie wyznaniowej, kulturalnej i
gospodarczej. W komunikacie nr 13 (za II kwartał 1937 roku) zawarty jest tekst pisma
urzędowego władz centralnych Związku z 26 czerwca 1937 roku, które stwierdza, że
wbrew oficjalnym oświadczeniom zapowiadającym zaniechanie germanizacji ...
„stosunek do ludności polskiej w Niemczech został zaostrzany przez systematyczne
utrudnianie pielęgnowania odrębności narodowej oraz stałe przeciwstawianie się
zaspokajaniu najprostszych nawet uprawnień w dziedzinie kościelnej i religijnej,
oświatowej i kulturalnej, społecznej i gospodarczej...” Ponadto zapowiada się w nim
podjęcie starań w celu osobistego przedłożenia przez Radę Naczelną postulatów
mniejszości polskiej, kanclerzowi Rzeszy. Komunikat nr 17 (za II kwartał 1938 roku)
informuje o przesłaniu w dniu 2 czerwca 1938 roku przez Związek Polaków w
Niemczech na ręce ministra spraw wewnętrznych Rzeszy obszernego memoriału
obrazującego ciężkie warunki, w jakich żyją Polacy w Niemczech. Memoriał
wykazuje, że we wszystkich dziedzinach — gospodarczej, religijnej, społecznej,
oświatowej, kulturalnej, a nawet w zakresie życia prywatnego — ludność polska w III
Rzeszy podlega ograniczeniom i uciskowi. W nr 18 (za III kwartał 1938 roku) zawarta
jest informacja o rozmowie przeprowadzonej przez ministra spraw wewnętrznych
Rzeszy, dra Wilhelma Fricka z przedstawicielami Związku Polaków w Niemczech na
temat memoriału z 2 czerwca 1938 roku.
3. Działalność Bund Deutscher Osten. — W nr 4 (za miesiąc maj 1935 roku)
znajdujemy obszerne sprawozdanie z kursu naukowego, zorganizowanego przez BDO
w kwietniu 1935 roku dla działaczy partii hitlerowskiej. Nadprezydent prowincji
śląskiej i gauleiter Śląska Wagner, uzasadniając, w przemówieniu wygłoszonym na
kursie, konieczność uczynienia z tego rejonu bastionu niemczyzny, jako środki
wiodące do celu wymienił m.in.: usuwanie nazwisk i nazw polskich, zniesienie
polskich kazań i nabożeństw, wysyłanie matek i dzieci narodowości polskiej na
pewien czas w głąb Rzeszy, zakaz wyjazdu ludności Śląska na wycieczki do Polski
oraz pozyskiwanie chwiejnej ludności polskiej przez akcję dobroczynną. W
komunikacie nr 8 (za I kwartał 1936 roku) zawarte są informacje o organizacji
wewnętrznej BDO, zaś w 12 oraz 13 (I — II kwartał 1937 roku) omówiona została
antypolska działalność BDO na terenie Prus Wschodnich i Śląska Opolskiego.
4. Polsko-niemiecka deklaracja z 5 listopada 1937 roku — O problemach
wzajemnego traktowania mniejszości narodowych informuje komunikat nr 15 (za IV
kwartał 1937 roku). Obok omówienia treści i realnej wartości deklaracji, źródło to
zawiera także teksty oświadczeń, rezolucji i komunikatów, a w tym m.in.:
oświadczenie Hitlera z okazji przyjęcia przedstawicieli Związku Polaków w
Niemczech, komunikat urzędowy po wizycie ambasadora Józefa Lipskiego u
kanclerza Rzeszy oraz rezolucję Związku Polaków w Niemczech.
5. Zmiana nazw geograficznych o brzmieniu polskim na niemieckie. —
Usuwanie śladów polskości, będące jednym z przejawów germanizacji wschodnich
prowincji ówczesnych Niemiec, przybrało szczególne nasilenie po dojściu Hitlera do
władzy11. Dokładne dane, co do ilości poczynionych zmian w poszczególnych
rejonach i okresach czasu, podają komunikaty nr 4, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 18 i 19. Warto
jedynie podkreślić, że wymieniony w nr 14 „Spis miejscowości przemianowanych w
okręgu rządowym Opole” (rok wyd. 1937) zawierał ok. 1.400 pozycji.
6. Szykany i represje w stosunku do działaczy, organizacji i ludności polskiej.
— Sprawom tym poświęcają komunikaty najwięcej uwagi rejestrując skrupulatnie
wszelkie fakty, dotyczące szykanowania polskiego szkolnictwa i prasy, znoszenia
polskich
nabożeństw, aresztowań i wysiedlania działaczy polskich, rewizji
dokonywanych w bibliotekach szkolnych i prywatnych, ucisku polskich organizacji
(ZHP, Sokoła i Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży), zakazu działalności polskich
klubów sportowych, zwalniania z pracy za posyłanie dzieci do szkół polskich,
utrudniania wyjazdów na wycieczki do Polski itp.
Rosnące prześladowania mniejszości polskiej w Niemczech oraz nasilenie
rewizjonistycznej propagandy niemieckiej skłoniły Oddział II Sztabu Głównego do
wydawania, poczynając od roku 1938, oddzielnych komunikatów kwartalnych pod
nazwą „Niemiecka akcja przeciwpolska”. W aktach Centralnego Archiwum
Wojskowego zachowały się dwa komunikaty tego typu: za okres styczeń-marzec oraz
kwiecień-czerwiec 1938 roku12.
Komunikat nr 1 zawiera m.in. „Kronikę prześladowań mniejszości polskiej w
Niemczech”, w której podano wiele przykładów szykanowania szkolnictwa polskiego,
prześladowania polskich organizacji (nadzorowanie zebrań, zamykanie lokali,
usuwanie z boisk klubów sportowych, inwigilowanie działaczy), odmawianie
zapomóg Polakom posyłającym dzieci do szkół mniejszościowych, przeciwpolskiego
nastawienia administracji (utrącanie ostatnich sołtysów i radnych polskich, zwalnianie
11
Szczegółowe omówienie tego zagadnienia patrz: K. F i e d o r, Walka z nazewnictwem polskim na
Śląsku w okresie hitlerowskim (1933—1939). Documenta Silesiae, zeszyt 4, Wrocław 1966.
12
Nr 1 znajduje się w zespole akt GISZ, t. 160/166, zaś nr 2 w Oddziale II Sztabu Głównego —
Referat „Niemcy”, t. 109. Nie udało się ustalić czy komunikaty pt. „Niemiecka akcja przeciwpolska” były
wydawane w okresie późniejszym.
robotników z zakładów przemysłowych na Śląsku Opolskim, niewydawanie zezwoleń
na dziedziczenie gospodarstw rolnych) oraz bojkotu towarzyskiego ludności polskiej.
W kronice scharakteryzowano także antypolski charakter nowej ustawy o spisie
ludności w 1938 roku13, podając przy tej okazji porównanie wyników spisów ludności
z lat 1925 i 1933. Ponadto komunikat omawia przejawy propagandy rewizjonistycznej,
podkreślając rolę Bund Deutscher Osten w zakresie germanizacji terenów
zamieszkałych przez ludność polską. Wiele uwagi poświęcono również akcji
przeciwpolskiej na terenie Wolnego Miasta Gdańska oraz kwestii położenia
mniejszości niemieckiej w Polsce.
Podobna jest treść komunikatu nr 2 z tym, że zamiast „Kroniki prześladowań
mniejszości polskiej w Niemczech” znajdujemy tu niejako podsumowanie metod
niemieckiej polityki mniejszościowej. Komunikat bardzo szczegółowo omawia
sposoby i środki służące, pośrednio lub bezpośrednio, dyskryminacji ludności polskiej
w Niemczech, a więc: ideologię NSDAP, ustawodawstwo, ucisk ekonomiczny, szkołę,
kościół oraz kolonizację terenów graniczących z Polską.
Pewną, niewielką zresztą, ilość informacji dotyczących położenia ludności
polskiej w Niemczech, zawierają tygodniowe komunikaty Oddziału II Sztabu
Głównego o wydarzeniach politycznych, wydawane w latach 1937—1938 specjalnie
na użytek generalnego inspektora sił zbrojnych, szefa sztabu głównego oraz ministra
spraw wojskowych.
Komunikaty donoszą m.in. o antypolskich wystąpieniach Bund Deutscher
Osten, aresztowaniach Polaków, rewizjach dokonywanych w bibliotekach organizacji
polskich na terenie Westfalii oraz o niemczeniu nazwisk polskich na Śląsku14.
Komunikaty informacyjne (miesięczne) ekspozytur Oddziału II Sztabu
Głównego (nr 3 — Bydgoszcz i nr 4 — Katowice) z lat 1935—1936 zawierają wykazy
zniemczonych nazw miejscowości z terenu Śląska i Prus Wschodnich15.
13
W myśl nowej ustawy o spisie ludności wprowadzono do arkuszy spisowych, obok, rubryki „język
ojczysty”, także rubrykę określającą przynależność narodową. Spis miał więc dostarczyć władzom niemieckim
imiennego wykazu członków polskiej mniejszości, co narażało ich już nie tylko na dyskryminację, ale i represje.
Planowany na rok 1938, spis ludności odbył się ostatecznie 17.05.1939 r. Por. M. T u r l e j s k a, Rok przed
klęską, Warszawa 1962, s. 291, (wyd. II).
14
Komunikaty znajdują się w zespole akt GISZ, t. 160/4, 160/5.
15
Por. komunikaty Ekspozytury nr 3 — 2 i 3 z r. 1936 (GISZ, t. 160/62), 8 z r. 1936 (GISZ, t. 160/73)
oraz Ekspozytury nr 4—3 i 5 z r. 1935 (GISZ, t. 160/84).
*
Poza zwartym materiałem w postaci wydawnictw Oddziału II Sztabu
Głównego, w Centralnym Archiwum Wojskowym zachowała się również niewielka
ilość pojedynczych przekazów źródłowych, dotyczących omawianej problematyki.
Na uwagę zasługuje liczące 36 stron druku, „Sprawozdanie z działalności
Towarzystwa Opieki Kulturalnej nad Polakami zamieszkałymi za granicą im. Adama
Mickiewicza”16 za okres od kwietnia 1922 roku do 31 grudnia 1923 roku (Gabinet
Ministra Spraw Wojskowych, t. 274). Stwierdza ono m.in., że rząd pruski, pomimo
ciężkich warunków ekonomicznych w jakich znajdują się Niemcy, przeznacza bardzo
duże fundusze na kolonizację Prus Wschodnich w celu doszczętnego wytępienia
żywiołu polskiego na tym terenie. Sprawozdanie podkreśla także wielkie trudności w
uzyskaniu pozwoleń na zakładanie polskich powszechnych szkół prywatnych na
Warmii i Mazurach oraz podaje przykłady szykanowania i karania dzieci polskich za
prowadzenie rozmów w języku ojczystym w szkołach niemieckich. W załączeniu
przedstawiono liczne dokumenty, a m.in. tekst memoriału skierowanego (przez zarząd
Towarzystwa do Ligi Narodów w sprawie zagwarantowania mniejszości polskiej
prawa zakładania własnych szkół.
Pośredni związek z omawianymi zagadnieniami posiadają materiały I Zjazdu
Polaków z Zagranicy, który miał się odbyć w Warszawie w maju 1936 roku z
udziałem 120 delegatów (w tym 24 z terenu Niemiec)17. Zawierają one odezwę
komitetu organizacyjnego, program, ordynację wyborczą i regulamin obrad. Na
zjeździe miano przedyskutować zagadnienia dotyczące położenia i zadań Polaków za
granicą, szkolnictwa i oświaty pozaszkolnej, spraw gospodarczych oraz opieki nad
emigracją polską. Jednym z głównych punktów obrad miały być sprawy
16
Głównym celem Towarzystwa, założonego w roku 1922, było utrzymanie i rozwijanie polskiego
języka ojczystego Mazurów, wydawanie i popieranie prasy polskiej oraz innych publikacji omawiających prawa
i potrzeby ludu mazurskiego, zakładanie bibliotek ludowych, banków i spółdzielni. Główną jednak uwagę
zwracano na sprawy wychowania młodzieży i uzyskanie prawa zakładania szkół polskich na terenie Prus
Wschodnich. W latach 1922—1923 Towarzystwo udzieliło znacznej pomocy finansowej szkolnictwu oraz
innym polskim placówkom oświatowo-wychowawczym na terenie Śląska, Warmii i Mazur, Powiśla, Berlina i
Gdańska.
17
Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, t. 447.
zorganizowania przedstawicielstw mniejszości polskiej w poszczególnych krajach
oraz utworzenia związku Polaków zagranicznych.
Przekazem źródłowym traktującym o podobnych sprawach jest informacja o
przebiegu obrad III Kongresu europejskich mniejszości narodowych w Genewie, który
odbył się w dniach 22—24 sierpnia 1927 roku18. Scharakteryzowano w niej cele i
genezę kongresów, omówiono stanowisko bloku mniejszości w Niemczech, w którego
skład wchodzili Polacy, Duńczycy i Serbołużyczanie oraz przedstawiono rezolucje
uchwalone w czasie obrad. Interesujący materiał dla porównania położenia ludności
polskiej w Niemczech z sytuacją innych narodowości w tym państwie stanowi —
załączony do informacji — „Memoriał Litwinów Pruskich” omawiający przejawy
dyskryminacji mniejszości litewskiej.
Nieco ogólnych danych o położeniu i liczbie Polaków w niektórych powiatach
przygranicznych Prus Wschodnich i Pomorza, dostarczają „Materiały z wywiadu
pogranicza niemieckiego”, opracowane w inspektoracie armii gen. L. Berbeckiego w
roku 1928 (GISZ, t. 160/138). Zawierają one m.in. „Ogólną charakterystykę pow.
Złotowskiego”, w której omówiono stosunek władz i społeczeństwa niemieckiego do
ludności polskiej, podkreślono jej zawiązki z macierzą oraz scharakteryzowano
pokrótce niektórych działaczy polonijnych.
Znacznie obszerniejsze są dwa opracowania omawiające sytuację mniejszości
polskiej na Śląsku. Pierwsze z nich pt. „Dane o stosunkach narodowościowych i
nastrojach ludności na Śląsku Opolskim i w województwie śląskim w latach 1933—
1934”, sporządzone zostało w styczniu 1935 roku przez dowództwo 23 dywizji
piechoty19. Opracowanie podaje ogólną liczbę ludności w rejencjach wrocławskiej,
legnickiej i opolskiej wraz z określeniem liczby ludności polskiej; charakteryzuje
stosunki demograficzne wskazując na większy przyrost naturalny na terenach z
18
Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, t. 465. Instytucja kongresów europejskich mniejszości
narodowych powołana została do życia w roku 1925 z inicjatywy niemieckiej. Celem oficjalnym dążeń
niemieckich było uzyskanie dla mniejszości autonomii kulturalnej, co stanowiłoby wstęp do uzyskania pełnej
podmiotowości prawnej. Z tego powodu dochodziło na kongresach do silnych tarć i rozłamów, gdyż wiele
mniejszości m.in. Polacy w Niemczech, wypowiadało się jedynie za równouprawnieniem z narodem panującym
i przeciwstawiało się ukrytym celom ekspansji niemieckiej. Dążenie bowiem do nadania mniejszościom
podmiotowości prawnej zagrażało suwerenności i wewnętrznej spoistości państw. Por. J. K r a s u c k i,
Stosunki polsko-niemieckie 1926—1932, Poznań 1964, s. 217—218.
19
23 dywizja piechoty, t. 9, Dowódcą dywizji był w tym czasie gen. bryg. J. Zając.
przewagą ludności polskiej i stałą emigrację Niemców do zachodniej prowincji Rzeszy
oraz omawia rezultaty niemieckiej akcji kolonizacyjnej stwierdzając, że pomimo
dużych nakładów finansowych postępuje ona opornie. Opracowanie dostarcza także
wielu informacji o stanie organizacji polskich, takich jak: Związek Polaków w
Niemczech, Centralny Związek Polski, Górnośląskie Zjednoczenie Rolnicze,
Zjednoczenie
Katolickiej,
Zawodowe
Sokół,
Polskie,
Związek
Związek
Harcerstwa
Towarzystw
Polskiego.
Młodzieży
Omawia
ono
Polskoponadto
spółdzielczość polską, zespoły przysposobienia rolniczego młodzieży oraz polski ruch
sportowy. Wiele miejsca poświęcono w opracowaniu na przedstawienie stanu
szkolnictwa i oświaty polskiej na Śląsku Opolskim, zamieszczając dane dotyczące
gimnazjum w Bytomiu, Uniwersytetu Ludowego, liczby szkół polskich (publicznych i
prywatnych), ochronek, bibliotek, świetlic, organizacji śpiewaczych oraz kursów
języka polskiego. Omówiono również przyczyny spadku liczby głosów oddanych na
listę polską w kolejnych wyborach do parlamentu niemieckiego, upatrując je w
żywiołowym rozwoju ruchu hitlerowskiego, braku pracy i ogólnym ubożeniu ludności
polskiej. Natomiast powodem słabego ruchu społecznego o charakterze narodowym
był wg opracowania — brak inteligencji polskiej oraz stosunek reżimu hitlerowskiego
do Polaków w Niemczech.
Drugie
opracowanie
pt.
„Sytuacja
mniejszości
polskiej
na
Śląsku
niemieckim”20, sporządzone w marcu 1936 roku przez Ekspozyturę nr 4 Oddziału II
Sztabu Głównego w Katowicach, podaje statystykę ludnościową na Śląsku oraz
omawia organizację i świadomość narodową ludności polskiej. Dane o stosunkach
narodowościowych na Śląsku, oparte na wydanym w roku 1929 niemieckim
opracowaniu statystycznym, stwierdzają, że w roku 1925 blisko połowa ludności
Śląska Opolskiego posługiwała się językiem polskim, bądź polskim i niemieckim,
przy czym Polacy stanowili większość w powiatach położonych nad granicą polską
oraz w powiecie opolskim. Opracowanie podaje także zestawienia liczbowe
głosujących na listy polskie w wyborach do Reichstagu w latach 1924, 1928, 1930 i
1932. W punkcie drugim omówiono działalność NSDAP, Bund Deutsteher Osten i
Deutsche Arbeiter Front w zakresie germanizacji ludności polskiej oraz przedstawiono
20
GISZ, sygn. 302.4.118.
stan polskich organizacji społecznych, gospodarczych i młodzieżowych na Śląsku
Opolskim (Związek Polaków w Niemczech, Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne
na Śląsk Opolski, ZHP, Związek Towarzystw Młodzieży Polsko-Katolickiej, kluby
sportowe, Związek Towarzystw Śpiewaczych, Zjednoczenie Zawodowe Polskie,
Centralny Związek Polski w Zabrzu). Wiele miejsca poświęcono w opracowaniu
sprawie położenia polskich robotników rolnych, wnioskując podjęcie energicznej akcji
w celu zorganizowania ochrony prawnej dla ludności polskiej na Śląsku i stopniowe
rozszerzenie tej ochrony na terytorium całej Rzeszy. Autor opracowania stwierdza we
wniosku, że wiadomości napływające ze Śląska są alarmujące głównie z dwóch
powodów: 1) znacznie skuteczniejszy — choć nieoficjalny — sposób tępienia
polskości przez Niemców po dojściu Hitlera do władzy; 2) rozbijanie pracy
organizacyjnej wśród ludności polskiej przez osoby, czy organizacje niepowołane. Do
opracowania dołączono w postaci załączników: tabele statystyczne przedstawiające
ilość mieszkańców Śląska Opolskiego posługujących się językiem polskim i wyniki
wyborów do Reichstagu na tym terenie w roku 1924 i 1928; wykaz przemianowanych
miejscowości na Śląsku — obejmujący ponad 200 pozycji.
Wiele informacji o położeniu ludności polskiej w Niemczech zawierają nie
zachowane niestety w komplecie, Komunikaty Zachodniej Agencji Prasowej z lat
1938 i 193921. Donoszą one o szykanowaniu szkolnictwa polskiego, natężeniu akcji
germanizacyjnej na Pograniczu (Babimost, Międzyrzec, Złotów, Bytów, Lębork) i
Śląsku Opolskim oraz o wywłaszczaniu Polaków z ziemi.
Na uwagę zasługują także dwa dokumenty opracowane przez polskie
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych; dotyczą one wprawdzie mniejszości niemieckiej
w Polsce, ale omawiają również pewne kwestie ogólne związane z sytuacją ludności
polskiej w III Rzeszy. Pierwszy dokument — „Wytyczne postępowania wobec
mniejszości niemieckiej” z 19 grudnia 1938 roku22 — stwierdza m.in., że stosunek
władz i organizacji społecznych Rzeszy do Polaków nie zmienił się w niczym po
polsko-niemieckiej deklaracji z 5 listopada 1937 roku i mniejszość polska podlega w
dalszym ciągu procesowi germanizacji i uciskowi gospodarczemu. Władze niemieckie
21
22
Departament Dowodzenia Ogólnego MSWojsk., t. 29.
GISZ, sygn. 303.4.122.
liczą na to — zdaniem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych — że mniejszość polska w
Niemczech, słaba gospodarczo, nie zdoła odpowiednio wyzyskać korzyści płynących z
deklaracji mniejszościowej. Drugi z dokumentów MSW — „Aktualna sytuacja
Niemców w Polsce” — opracowany 15 czerwca 1939 roku podkreśla, że deklaracja
mniejszościowa w stosunku do Polaków w Niemczech, nigdy nie była brana poważnie
przez oficjalne czynniki niemieckie ...„Rzesza poszła na deklarację — głosi dokument
— licząc na automatyczne likwidowanie się zagadnienia mniejszości polskiej w
Niemczech oraz utrwalenie wpływów mniejszości niemieckiej w Polsce”. Oceniając
realnie wartość deklaracji z 5 listopada 1937 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
wydało w ciągu roku 1938 i 1939 szereg zarządzeń restrykcyjnych w stosunku do
mniejszości niemieckiej w Polsce. W końcowej części dokumentu przedstawiono
zasady, jakimi kierowało się MSW w polityce mniejszościowej; były one m.in.
następujące: „Na pierwszym miejscu jest zagadnienie rozładowania niemczyzny w
Polsce. Polacy w Niemczech są na dalszym planie. Likwidowanie niemczyzny w
Polsce nie może postępować jako retorsja za likwidację Polaków w Niemczech.
Polityka narodowościowa zachodnia jest sprawą państwową o wartości samoistnej,
niezależnej od korzyści Polaków w Niemczech”23.
Istotne znaczenie dla zbadania stosunku władz III Rzeszy i społeczeństwa
niemieckiego do ludności polskiej w Niemczech, w ostatnich miesiącach przed
wybuchem II wojny światowej, posiadają zestawienia wystąpień antypolskich w
Rzeszy w kwietniu i maju 1939 roku24, sporządzone przez ambasadę RP w Berlinie i
przesłane do polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w dniach 6 czerwca oraz 4
i 11 lipca 1939 roku. Odpisy zestawień skierowano m.in. do Oddziału II Sztabu
Głównego (samodzielny referat „Niemcy”). Zestawienia te, obejmujące w sumie 499
wystąpień przeciwko ludności i organizacjom polskim, składają się z trzech części: I
— chronologiczny spis wypadków wystąpień antypolskich od 1 kwietnia do 17 maja
1939 roku; II — chronologiczny spis wypadków wystąpień antypolskich od 17 do 18
maja 1939 roku, III — chronologiczny spis wypadków prześladowań ludności polskiej
w Niemczech za czas od 18 do 31 maja 1939 roku. Opisane fakty dotyczą m.in.
23
24
GISZ, sygn. 302.4.123.
Sztab Główny, Oddział II — Referat „Niemcy”, t. 15, (zespół w opracowaniu).
zwalczania szkolnictwa polskiego, znoszenia polskich nabożeństw, napadów na
Polaków
i
nieruchomości
polskie,
zwalczania
języka
polskiego,
bojkotu
gospodarczego, wywłaszczania, zwalniania z pracy, restrykcji paszportowych,
antypolskich napisów i wystąpień związanych ze spisem ludności25.
*
Odrębny charakter wśród prezentowanych materiałów posiada sporządzone w
okresie międzywojennym opracowanie Stanisława Baczyńskiego26 pt. „Polskoniemiecka Konwencja Genewska”27, oparte m.in. na aktach polskiego MSZ.
Omówiono w nim genezę Konwencji Genewskiej, jej klauzule mniejszościowe oraz
zatargi wynikłe po zawarciu konwencji. Do każdej części opracowania dołączone są
teki z odpisami źródeł, wśród których znajdują się również i interesujące przekazy,
dotyczące położenia ludności polskiej w Niemczech. Na uwagę zasługuje
sprawozdanie dra Aleksandra Szczepańskiego — przedstawiciela Polski przy
Górnośląskiej Komisji Mieszanej i Trybunale Rozjemczym — z roku 1925 (teka V),
raport konsula generalnego RP w Bytomiu — Leona Malhomme z 6 grudnia 1930
roku pt. „Położenie mniejszości polskiej na Śląsku Opolskim w świetle Konwencji
Genewskiej” oraz raport wojewody śląskiego, dra Michała Grażyńskiego z 24
kwietnia 1933 roku pt. „Mniejszość polska w Opolskiem” (teka VI).
Z materiałów pośrednio związanych z omawianym zagadnieniem wymienić
należy przechowywany w CAW maszynopis pracy Wiktora Ormickiego pt.
„Dziedziny emigracyjne w Polsce (1922—1937)”. Na szczególną uwagę zasługują
25
Tamże.
26
Wystąpienia w dniach 17 i 18.05.1939 r., związane ze spisem ludności, obejmują 87 wypadków.
Stanisław Baczyński w latach trzydziestych przygotował na zlecenie Wojskowego Biura
Historycznego wiele opracowań dotyczących powstań śląskich, plebiscytu na Śląsku oraz Warmii i Mazurach.
Opracowania te, wraz z dziesiątkami jednostek archiwalnych zawierających odpisy akt, stanowią w CAW
kolekcję pod nazwą „Teki Baczyńskiego”.
27
Teki Baczyńskiego, t. 2442. Polsko-niemiecka Konwencja Genewska (zwana też Górnośląską)
podpisana 15.05.1922 r. regulowała sprawy ludnościowe i własnościowe wynikłe z podziału Górnego Śląska w
rezultacie plebiscytu z 20.03.1921 r. i stosownie do decyzji Rady Ambasadorów z 20.10.1921 r. Przewidywała
m.in. obustronną ochronę mniejszości narodowych na całym terenie plebiscytowym. Postanowienia konwencji
wygasały stopniowo, ostatnie po 15 latach. W celu nadzorowania wykonania jej postanowień powołano m.in.
Górnośląską Komisję Mieszaną i Górnośląski Trybunał Arbitrażowy.
załączniki zawierające zestawienia statystyczne dotyczące emigracji polskiej do
Niemiec wg struktury zawodowej, wyznaniowej i miejsca zamieszkania emigrantów28.
*
*
*
W tej krótkiej charakterystyce archiwaliów uwzględniono jedynie niektóre
zespoły akt zawierające przekazy źródłowe, dotyczące położenia ludności polskiej w
Niemczech w latach międzywojennych29. Chociaż nie są one pełne, to jednak
pozwalają badaczowi prześledzić problematykę tematu.
Stwierdzić należy, że w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego
znajduje się wiele materiałów traktujących również i o zagadnieniach politycznospołecznych. Tak więc staje się niezbędne wykorzystanie przez historyków
zajmujących się dziejami okresu międzywojennego, również i archiwaliów
proweniencji wojskowej.
28
Opracowanie wraz z załącznikami por.: GISZ, sygn. 302.4.124. Wiktor Ormicki zajmował się
zagadnieniami geografii gospodarczej i demografii. W latach poprzedzających II wojnę światową był
kierownikiem Wydziału Populacyjno-Migracyjnego Instytutu Badań Spraw Narodowościowych.
29
Dla informacji należy podać, że materiały źródłowe dotyczące mniejszości niemieckiej w Polsce
omówiono w artykule umieszczonym w Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej nr 2, 1970, s. 44—57.