Parafie w średniowieczu. Rozwój sieci parafialnej w

Parafie w średniowieczu.
Rozwój sieci parafialnej w prepozyturach wiślickiej i kieleckiej oraz dekanacie Lelów
Rozwój sieci parafialnej w Polsce wczesnośredniowiecznej wciąż pozostaje kwestią
nie do końca rozpoznaną. Z punktu widzenia historyków średniowiecza parafia stanowi klucz
do poznania kultury społecznej. To co jest podkreślane we wszystkich pracach to fakt, iż instytucja parafii zawsze wiązała się ze świątynią i obsługującym ją kapłanem lub kapłanami,
okręgiem parafialnym i wykonywaną w jego obszarze jurysdykcją, curam animarum, wiernymi, życiem religijnym, przymusem parafialnym, uposażeniem plebana i kościoła. W tym
kontekście pierwszymi kościołami parafialnymi mogły być wyłącznie katedry, funkcjonujące
już od pocz. XI wieku. Najstarsze kościoły parafialne poza biskupstwami zlokalizowane były
w lokalnych ośrodkach grodowych, co miało wiele zalet – zapewniało bezpieczeństwo, było
centrum okręgu parafialnego, dawało szanse dostępu większej liczbie wiernych, także tych
przybywających na targ. Przy takiej konstrukcji zasadnicza rola w rozwoju sieci parafialnej w
XI wieku przypadała monarchom, dopiero później możnym, biskupom i klasztorom. Wciąż
nierozstrzygnięty pozostaje problem tzw. kościołów wiejskich, ale rozważania nad ich wielkością każą interpretować je jako parafialne, tzn. dostępne dla ogółu okolicznej ludności
(rozmiary naw głównych nawet do kilkudziesięciu m², nierzadko empora będąca potwierdzeniem praw fundatora). Wymownym przykładem jest kościół parafialny w Kijach, dla którego
dokument z 1213 roku potwierdza uprawnienia duszpasterskie, z najważniejszym – mianowicie udzielaniem sakramentów, zwłaszcza chrztu (ecclesiae baptismales). W tym kontekście
wydaje się, że istotniejsze znaczenie dla wyznaczenia początków funkcjonowania parafii mają
potwierdzone pełnione funkcje niż terytorium.
Z punktu widzenia ówczesnego prawa – kościoły parafialne stanowiły własność fundatorów, którzy dokonując transakcji majątkowych zamieniali kościoły we własnych dobrach
na równi z karczmami, dziesięcinami czy targami; dlatego też od drugiej polowy XII wieku
rozpoczęły się zabiegi Kościoła polskiego, aby prawo prywatnej własności zastąpić prawem
patronatu, tzn. prezentowania biskupowi diecezjalnemu kandydata na ufundowane beneficjum. Potwierdzeniem formowania sieci parafialnej w oparciu o kompleksy majątkowe jest
fakt, że nawet w przypadku gdy biskup doposażał plebana swoimi dziesięcinami, były one
najczęściej pobierane z włości fundatora. Sytuacja taka w Polsce miała miejsce aż po XIV
1
wiek, chociaż trzeba pamiętać, iż parafie posiadały wydzielone z włości fundatora osobne
uposażenie. Początkowo były to przede wszystkim dziesięciny, ale wraz z rozwojem kolonizacji na prawie niemieckim upowszechniło się uposażanie kościołów parafialnych ziemią.
Także wielkość okręgu parafialnego może wskazywać na jego wczesną metrykę, oczywiście
przy uwzględnieniu podobnej gęstości zaludnienia. I tak w prepozyturze wiślickiej parafie
powstałe przed 1325 rokiem miały z reguły dwa razy więcej miejscowości w okręgu, niż parafie powstałe w okresie późniejszym. potwierdzeniem
Rozwój sieci parafialnej uzależniony był przede wszystkim od rozwoju stosunków
osadniczych – dobrym przykładem jest obszar prepozytury wiślickiej, gdzie w dekanatach
Bolesław, Kije, Książnice i Czarnocin sieć parafialna została zbudowana do końca pierwszej
połowy XV wieku, i nie zmieniła się aż do końca wieku XVIII. Jeszcze wymowniejsze dane
pochodzą z Akt Kamery Apostolskiej z lat 1325-1327, które potwierdzają dla pocz. XIV wieku funkcjonowanie w dekanacie Książnice 87% parafii! Dawało to realną odległość w linii
prostej pomiędzy centrami parafialnymi rzędu 8-9 km., a zatem w pełni zaspokojone zostały
potrzeby religijne mieszkańców. Niewątpliwie silna pozycja parafii w życiu społeczności lokalnych wynikała również z wykorzystywania jej przez administrację państwową w celach
skarbowych.
Podobnie, jeśli chodzi o wczesne zagęszczenie sieci parafialnej wyglądały stosunki
administracyjno-organizacyjne kościoła krakowskiego w dekanacie lelowskim (jeszcze w
latach 1326-1327 nazywanym irządzkim). Wczesnośredniowieczna metryka większości parafii wiąże się z działalnością fundacyjną rycerstwa, a jedynie incydentalnie monarszą i kościelną. Warto jednak dodać, że biskupi krakowscy często wspomagali nowe fundacje parafialne
dziesięcinami ze swoich dóbr. W XIV wieku tendencja ta została zahamowana, zwłaszcza za
panowania Kazimierza Wielkiego, który był fundatorem szeregu kościołów parafialnych. Było to też wyrazem wzmożonej akcji osadniczej. Zasadniczo, do końca średniowiecza tworzenie sieci parafialnej w dekanacie lelowskim zostało ukończone.
Inaczej wyglądała sytuacja w prepozyturze kieleckiej, gdzie niewielkie zaludnienie,
peryferyjność tej jednostki administracyjnej kościoła krakowskiego oraz późne nadania władców na rzecz biskupów krakowskich w rejonie Gór Świętokrzyskich nie sprzyjały wczesnemu
2
nasyceniu siecią parafialną. Pomimo tego, istotne centra osadnicze wcześnie uzyskały okręgi
parafialne, co potwierdzają spisy kolektorów papieskich z lat 1325-1327. Parafie wcześniejsze powstały zwłaszcza na terenach z dawna zasiedlonych, niejako na przedłużeniu urodzajnych ziem ciągnących się od Sandomierza i Opatowa po Bodzentyn – tj. we wschodniej części prepozytury. Intensywny rozwój sieci parafialnej przypadł na wiek XIII, a główną instytucją sprawczą był biskup krakowski, będący właścicielem większości tych terenów. W wiekach XIV-XV nowe parafie powstawały na świeżo zagospodarowywanych północnych rubieżach prepozytury w miarę, jak dynamizowały się stosunki osadnicze.
Wspomniane prepozytury były jednostkami zarządu administracyjnego w biskupstwie
krakowskim, równymi archidakonatom. Nazwa wywodzi się od godności w kapitule (praepositus), z czasem zaś oznaczała terytorium, na którym prepozyt wykonywał władzę archidiakońską (sądownictwo kościelne, wizytowanie parafii: praepositus habet de iure officium visitationis in praepositura […], in omnibus parochiis seu plebanis eiusdem praepositurae […]
subiectis, et officium archidiaconi exercat in eas […]). Ich powstanie kładzie się od XII do
początków XIV wieku. Z pewnością jednak wyprzedzały je dekanaty, o czym świadczy fakt,
iż w kolegiacie kieleckiej dziekan pełniący funkcję archidiakona radomskiego zajął wyższą
pozycję w kapitule, zatem dekanat radomski musiał zostać powołany wcześniej niż prepozytura.
Warto zaznaczyć, że do końca XV wieku na obszarze obecnej diecezji kieleckiej powstało ok. 200 parafii, z czego ok. 150 do końca XIV w. Nowe parafie powstawały najczęściej na terenach północnych (prepozytura kielecka, archidiakonaty radomski i zawichojski)
słabo zagospodarowanych i zaludnionych, a tam gdzie mamy do czynienia ze starym osadnictwem i wysokim zaludnieniem (np. prepozytura wiślicka), do końca XIV wieku praktycznie
zakończył się okres formowania sieci parafialnej.
Istotnym zagadnieniem związanym z funkcjonowaniem parafii jest kwestia skupionego przy niej kleru i wartości beneficjów, udziału wiernych w życiu parafii i ich praktyki religijne, w tym bractwa, stan materialny kościoła parafialnego, funkcjonowanie szkół, szpitali i
przytułków.
3
Bibliografia selektywna:
I Źródła:
Monumenta Poloniae Vaticana, t. 1-2, Kraków 1913-1914
J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. 1-3, Cracoviae 1864
Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z r. 1529 (tzw. liber retaxationum),
Wrocław 1968
II Opracowania:
B. Kumor, Powstanie i rozwój organizacji parafialnej w Małopolsce, „Sprawozdania
TN KUL” 9, 1958
J. Laberschek, Rozwój sieci parafialnej w dekanacie lelowskim do 1500 roku, [w:]
Księga jubileuszu stulecia diecezji kieleckiej (1882-1983), Kielce 1986
R. Rzewuska-Kurzeja, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze kieleckiej w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” 59, 1983
E. Wiśniowski, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu,
Warszawa 1965
E. Wiśniowski, Parafie w średniowiecznej Polsce, Lublin 2004
D. Olszewski, E. Wiśniowski, Parafia Kije. Zarys dziejów, Kielce 1993
4