Archiwalia samodzielnych jednostek artylerii 1944-1945
Transkrypt
Archiwalia samodzielnych jednostek artylerii 1944-1945
Czesław Tokarz ARCHIWALIA SAMODZIELNYCH JEDNOSTEK ABTYLERII 1944—1945 Akta samodzielnych jednostek artylerii, przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym, zawarte są w 430 jednostkach archiwalnych. Wchodzą one w skład następujących zespołów: — 1 Warszawskiej Brygady Artylerii Ciężkiej im. Józefa Bema — 5 Pomorskiej Artylerii Ciężkiej — 1 Samodzielnego Pomorskiego Pułku Moździerzy — 3 pułku moździerzy — 32 pułku artylerii przeciwlotniczej — 1 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej — 5 dywizjonu artyleryjskiego rozpoznania pomiarowego — 8 dywizjonu artyleryjskiego rozpoznania pomiarowego — 10 dywizjonu sztabowego dowódcy artylerii WP. Większość tych jednostek została sformowana w 1944 roku; jedynie 1 brygadę artylerii ciężkiej oraz 1 dywizjon artylerii przeciwlotniczej powołano do życia w 1943 roku1. 1 Informacje o materiałach dotyczących powstania tych jednostek (rozkazy organizacyjne, etaty) zostały podane w krótkich metryczkach do zespołów. Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Jednostki bojowe, cz. 2. Warszawa 1961, s. 520 i następne. * Materiały archiwalne samodzielnych jednostek artylerii, z uwagi na ich charakter, podzielić można na sześć zasadniczych grup: 1 — akta szkoleniowe i bojowe 2 — akta organizacyjne 3 — akta polityczne 4 — akta personalne 5 — akta kwatermistrzowskie 6 — akta kancelaryjne2. Najistotniejszą grupę stanowią akta bojowe pozwalające na poznanie działań jednostek artyleryjskich na polu walki. Składają się na nie materiały w postaci rozkazów, zarządzeń, meldunków i komunikatów bojowych3. Tego rodzaju akta wytworzono i zabezpieczono w oddziałach operacyjnych brygad artylerii. Na niższych szczeblach dowodzenia dokumentacja bojowa gromadzona była w oddzielnych teczkach. Rozkazy i zarządzenia bojowe posiadają, pod względem treści, jednolity układ uregulowany instrukcją oraz wspólne zewnętrzne cechy. Dalsze przekazy występujące w tej grupie to plany przygotowania artyleryjskiego wraz ze schematami, tabele ogni i celów, dzienniki wykrytych baterii nieprzyjaciela4. Dokumenty te sporządzane były w zasadzie na szczeblu pułku i dywizjonu. Uzupełnieniem tychże materiałów są meldunki bojowe, które — w połączeniu ze szkicami i mapami z naniesioną sytuacją — pozwalają na poznanie działalności bojowej samodzielnych jednostek artylerii5. Na uwagą zasługują też sprawozdania z działań bojowych, sporządzane 2 Podział ten występuje na ogół we wszystkich aktach wytworzonych przez kancelarie jednostek bojowych LWP w latach 1943—1945. Por. J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 52—53. 3 CAW, III-223-1 do 8, a także III-225-2 do 5. 4 Por. m.in.: III-223-58 (rozkazy, zarządzenia, plany zwiadu oraz schematy celów, ogni, dozorów i łączności radiowej 2 dywizjonu 1 BAC), a także III-223-80 (dziennik wykrytych baterii nieprzyjaciela). 5 CAW, III-224-2 i 3. przeważnie po ich zakończeniu — w odstępach dekadowych lub miesięcznych6. Okresowo były opracowywane także sprawozdania o stratach własnych i nieprzyjaciela. Wymienione materiały stanowią cenne uzupełnienia rozkazów i meldunków bojowych. Wydarzenia wojenne znalazły swoje odbicie w dziennikach i opisach działań7. Sporządzane były co pewien okres po zakończeniu danego etapu działań, na podstawie materiałów o charakterze bojowym. Opracowywali je najczęściej bezpośredni uczestnicy danej bitwy czy operacji. Element ten decyduje niekiedy o ich wartości historycznej. Uzupełnieniem tego typu materiałów są załączniki w postaci: odpisów ważniejszych dokumentów bojowych, szkiców sytuacyjnych, planów marszruty itp. Dzienniki działań bojowych występują w większości omawianych zespołów aktowych. Zbliżone do dzienników, pod względem zawartości treściowej, są opisy działań bojowych, sporządzane przeważnie okresowo na polecenie władz wyższych. W nich to znajduje badacz podsumowanie określonego etapu, a nawet całokształtu działań bojowych8. Znaczną cześć akt o charakterze bojowy wytworzyły komórki zwiadowcze. Zachowane przekazy źródłowe zawierają wiadomości o przeciwniku, składzie i rozmieszczeniu jego sił, a ponadto o nastrojach wśród żołnierzy i ludności cywilnej. Wśród tych akt przeważają zarządzenia władz zwierzchnich, meldunki, sprawozdania, biuletyny zwiadowcze i współrzędne celów artyleryjskich9. Na uwagę zasługują również materiały o charakterze specjalistycznym, jak opisy zwiadowcze struktury obrony nieprzyjaciela oraz wyniki ustaleń zwiadu dźwiękowego samodzielnych jednostek artylerii. Wymieniono wyżej najbardziej typowe akta o charakterze bojowy tych jednostek z okresu wojny. Uzupełnienie tychże materiałów stanowią tabele strzelań oraz plany i schematy ogni artyleryjskich. 6 Por. m.in.: III-223-16 (sprawozdanie z działań bojowych od Wisły do Łaby 1 BAC), a także III-2253 i 5 (sprawozdania o wykonaniu rozkazów i z działalności bejowej 1 pułku moździerzy). 7 CAW, III-223-56, 60 i 65 w dalszych zespołach. 8 Por. m.in.: III-224-4 (opis działań bojowych 5 brygady artylerii ciężkiej w okresie 28.07.1944 — 6.05.1945). 9 Por. m.in.: III-224-2 (zarządzenia bojowe i zwiadowcze, schematy ogni oraz schematy rozmieszczenia sił własnych i nieprzyjaciela), a także III-224-6 (rozkazy, zarządzenia i biuletyny zwiadowcze sztabu artylerii 1 AWP). Inną grupę stanowią materiały s z k o l e n i o w e. Na plan pierwszy wysuwają się tu rozkazy szkoleniowe oraz okresowe meldunki z przebiegu szkolenia, które składano w dowództwach wyższego szczebla10. Do bardzo istotnych źródeł należą materiały o r g a n i z a c y j n e. Są to głównie rozkazy w sprawach organizacyjnych, plany, etaty, meldunki o stanie bojowym i stratach bezpowrotnych. Uzupełnienie znajdzie badacz w korespondencji w sprawach organizacyjnych. Rozkazy organizacyjne były podstawą formowania dowództw i jednostek artylerii, określały etat oraz schemat strukturalny danego dowództwa, czy też jednostki11. Samodzielne jednostki artylerii, podobnie jak i inne rodzaje broni LWP, formowano w latach 1943—1945 na podstawie etatów radzieckich12. Istotną wartość dla badacza mają meldunki o stanie liczbowym ludzi, sprzętu i uzbrojenia. Meldunki te sporządzane były okresowo przez jednostki wszystkich szczebli. W odstępach miesięcznych składano wyższym dowództwom pełne sprawozdanie o stanie bojowym; ponadto opracowywane były okresowo sprawozdania o poległych, zmarłych z ran i chorób, zaginionych bez wieści, rannych i chorych skierowanych do szpitali oraz stratach w sprzęcie i uzbrojeniu13. Na szczególną uwagę, pod względem treści, zasługują akta wytworzone przez wydziały i komórki polityczno-wychowawcze samodzielnych jednostek artylerii. Są to rozkazy i dyrektywy14, plany pracy, programy, instrukcje, konspekty pogadanek, meldunki dzienne i okresowe, biuletyny sławy, kroniki jednostek i oddziałów. Sporządzono je zarówno w okresie działań bojowych, jak i w czasie szkoleń, przemarszów czy formowania jednostek. Te przekazy zawierają opisy działań często wierniejsze i bardziej barwne niż w samych meldunkach bojowych. Dzięki tym aktom można poznać nastroje wśród żołnierzy, ich kłopoty, bolączki i reakcje na aktualne wydarzenia polityczne. Meldunki te informują ponadto o 10 Por. m.in.: III-224-8 (rozkazy, meldunki, sprawozdania oraz programy zajęć 5 BAC). CAW, III-223-31; III-227-5 i 6. 12 W Centralnym Archiwum Wojskowym znajduje się kolekcja etatów jednostek LWP z okresu wojny, w tym także i jednostek artylerii. 13 CAW, III-228-3 (meldunki o stanie bojowym i miejscach dyslokacji 1 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej). 14 CAW, III-123-41, 42 i w dalszych zespołach. 11 poczynaniach jednostek nie wchodzących normalnie w zakres pracy szkoleniowej wojska, w których żołnierze brali udział w czasie wojny i po jej zakończeniu15. Dalsza grupa, inna od poprzednich, to akta o charakterze p e r s o n a l n y m. Występują tu przede wszystkim rozkazy personalne o naznaczeniach na stanowiska oraz zwolnieniach oficerów i podoficerów, rozkazy nominacyjne, księgi ewidencji personalnej oficerów i podoficerów oraz szeregowców wraz ze skorowidzami. Ponadto zachowały się księgi pochwał i kar, wykazy odznaczonych, wnioski odznaczeniowe i awansowe, spisy demobilizowanych, imienne wykazy poległych i rannych, rozkazy oficerskie, meldunki o wypadkach nadzwyczajnych oraz korespondencja z tym związana. Dokumentacja ta umożliwia odtworzenie obsady personalnej samodzielnych jednostek artylerii oraz zorientowanie się w przekroju demograficznym stanu osobowego. Warto zaznaczyć, że zazwyczaj wnioski awansowe i odznaczeniowe zawierają charakterystyki bojowe żołnierzy16. Dużą grupę stanowi dokumentacja o charakterze k w a t e r m i s t r z o w s k i m. Składają się na nią wszelkiego rodzaju materiały obrazujące zaopatrzenie jednostek artylerii. Akta te uzupełniają wiadomości o charakterze operacyjnym, gdyż pozwalają w szerszy stopniu na zapoznanie się z działalnością bojową jednostek artylerii. Występują tu rozkazy, zarządzenia, plany oraz meldunki o stanie zaopatrzenia i zapasów. W grupie tej znajdują się także materiały dotyczące intendentury, służby samochodowej, służby zdrowia i gospodarki finansowej. Są te głównie: meldunki o stanie zaopatrzenia w umundurowanie i żywność, ewidencyjne sprzętu saperskiego, chemicznego i samochodowego, zarządzenia sanitarne oraz sprawozdania finansowe. Archiwalia te w połączeniu z innymi materiałami mogą być pomocne przy sporządzaniu różnego rodzaju analiz pod kątem zabezpieczenia materiałowego działalności bojowej jednostek artylerii17. Wreszcie wymienić należy akta 15 kancelaryjne wytwarzane przez Głównie chodzi o udział wojska w pracach na rzecz ludności cywilnej. CAW, III-225-91 do 95 i w dalszych zespołach. 16 Por. m.in.: III-228-28 (wyciągi z rozkazów nominacyjnych i wnioski awansowe) oraz t. 41 w tymże zespole — wykazy żołnierzy 1 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej odznaczonych orderem Virtuti Militari V klasy i innymi odznaczeniami. 17 Por. m.in.: III-225-96 do 131, III-226-19 do 22 i III-228-59 do 66. wszystkie jednostki. Składają się na nie przede wszystkim rozkazy dzienne pozwalające między innymi na ustalenie daty przybycia i ubycia żołnierzy, a także ich wyróżnienia i ukarania, w dokumentacji tej odnotowywano nazwiska żołnierzy poległych i rannych skierowanych do szpitali w celu leczenia18. Materiały te uzupełniają: rozkazy okolicznościowe wydane zazwyczaj przez wyższe dowództwa z okazji świąt państwowych lub szczególnych wydarzeń na froncie, dokumenty dotyczące wewnętrznego obiegu pism oraz protokoły niszczenia akt. * Archiwalia samodzielnych jednostek artylerii znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym zachowały się w dobry stanie. Dokumentacja ta wytworzona w latach wojny jest cennym uzupełnieniem akt jednostek artylerii 1 i 2 AWP oraz wchodzących w skład poszczególnych dywizji piechoty. Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta omówionych jednostek są w pełni uporządkowana i przygotowane do badań, wydane drukiem inwentarze pozwalają na pełne korzystanie z tych przekazów źródłowych19. 18 CAW, III-223-34 do 40 i w dalszych zespołach. Działania artylerii w czasie wojny omawia I. B ł a g o w i e s z c z a ń s k i, Artyleria ludowego Wojska Polskiego 1945—1945, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1973, s. 330—394. Zagadnienia organizacji oraz wytworu kancelaryjnego dowództwa i jednostek artylerii LWP w latach 1943—1945 omówiono już w dwóch artykułach ogłoszonych drukiem na łamach Biuletynu Wojskowej Służby Archiwalnej. Por. Cz. T o k a r z, Archiwalia do dziejów dowództw i jednostek artylerii WP 1943—1945 (nr 6, 1974, s. 84—91) oraz Zawartość zespołów akt jednostek artylerii przeciwlotniczej z lat 1943—1945 (nr 7, 1975, s. 101—107). 19