czë je wôrt jic na wëlacëją?
Transkrypt
czë je wôrt jic na wëlacëją?
No 7 (19)/2002 RUJAN www.zk-p.pl/odroda CZË JE WÔRT JIC NA WËLACËJ¥? Latos kùñczi sã nôslédnô kadencëjô teritorialny samòrz¹dzënë. Ró¿nia sã òna òd nëch kadencëjów, jaczé bë³ë przódë przede wszetczim tim, ¿e òznôcza òna zôcz¹tk dzejaniô wòjewódzczi samòrz¹dzënë ë zlëkwidowónëch w 1975 rokù krézów. Wô¿né je té¿ to, ë nót je prze ti le¿noscë to pòdsztrichn¹c, ¿e bë³a to piérszô dlô Kaszëbów kadencëjô samòrz¹dzënë w nowëch grañcach Pòmòrsczégò Wòjewództwa, chterné òbjimô terô ca³é dzysdniowé Kaszëbë. Terô, w rujanie, znôu bãdzemë szlë na welacëj¹ przédnictwa najëch gminów, gardów, krézów ë wòjewództwów. Jak mie sã zdôwô, wiele ledzy nie bãdze mia³o za wiôld¿égò lësztù, ¿ëbë na nã welacëj¹ jic. Dosc teli ledzy mieszkô w baro cã¿czich le¿noscach ë mô tak pò prôwdze dosc wszelejaczi pòliticzi. Wiôld¿i dzél ledzy meszli, ¿e wszetkò równo, chto bãdze nima rz¹dzy³, bò tak czë jinak bãdze ¿le. Pòzdrzatk taczi, chòc w dzysdniowi cã¿czi ùstawie wielu familëjów jidze zrozmiec, nie je równak dobri. Tak sã sk³ôdô, ¿e welacëjô je to jeden niewielnëch momentów, czédë ledze maj¹ pò prôwdze wiôlg¹ szansã na to, bë miec jaczis cësk na rz¹dë. Ë chòdzy nama tuwò ò to, ¿e wiôlg¹ szkòd¹ bë³obë nie wëzwëskac ti szansë, jak¹ dôwô nama urz¹dzenié naszégò pañstwa. Gôdô sã czasã, ¿e demòkracëjô je nôgòrszim z wszetczich pòrz¹dków, blós nick lepszégò do ti porë nicht nie wëmëszli³. Prôwd¹ je té¿, ¿e nie ma ni¿ôdny zôrãczi na to, ¿e ti ledze, chternëch latos wëbierzemë, bãd¹ sã bëlno sprôwialë na swòjëch stó³kach. Ale gwesné je to, ¿e nie bãdze lepi, czej taczi lëdze, jak Wa, Tczëwôrtny Czëtiñcë, Òdroda. N o 7 (19). bãd¹ òb czas welacëje sedzec w chëczach meszl¹cë przë tim: Pò co móm tam jic, kò lepi ju ë tak nie mdze. Ti, co w czas welowaniégò sedz¹ blós doma ë niczim sã nie czeruj¹ a pò pôru latach le jamruj¹, ¿e dërch je zle, mòg¹ mieæ zastrzed¿i przede wszetczim do se. Kò doch pò to je welacëjô, ¿ëbë co jaczis czas òdsën¹c òd rz¹dów ledzy, co sã nama nie widz¹ abò té¿ nie sprôwdzëlë sã na swòjëch stanowiszczach. Przë le¿noscë gôdaniô ò latosy wëlacëji wdôrzëc mùszimë ò jesz jedny baro wô¿ny rzeczë. Latos w direktnym wëlowanim wëbierac bãdzemë wójtów najëch gminów ë bùrméstrów ë prezydentów najëch gardów. Do ti pòrë prawò do tégò mielë blós radzëcelë. Òznôczô to, ¿e terô më wszëtcë, czëlë wëlownicë, zwëskëlë wikszi cësk na to chto b¹dze rz¹dzy³ najim nôblë¿szim òkòlim. W taczich le¿noscach tim bar¿i nie mò¿emë tégò nie uwô¿ac. Wszetczima nama baro zanôlégô na tim, ¿ëbë Kaszëbë corôz bar¿i sã rozwija³ë. ¯ëbë sta³ë sã corôz bògatszi ë lepi zadbóné. To, czë taczé bãd¹, w nôwikszim dzélu zanôlé¿né je to òd tégò, chto bãdze rz¹dzy³ najim wòjewództwã, krézã czë gmin¹. W kùñcu baro wiôlgô grëpa sprawów wô¿nëch dlô nas ë najich familëjów sprôwianô je w gminie a krézu. Òsoblewie më, Kaszëbi, mùszimë ò tim wdarzëc. Mùszimë naje sprawë wzyc, jak to sã gôdô, w swòje rãcë ë nimò wszetkò dali rozkòscérzac dejã samòrz¹dzënë, bò je to równak nôlepszi ôrt na zarz¹dzanié najim òkòlim. Chto w kùñcu wie lepi, co pò prôwdze je nama pòtrzébné, Warszawa czë lëdze st¹dka? Fòrmellów S³ôwk W Gduñskù òd pôru miesãców je wëstôwk w Centrze sw. Jana pòd titlã Gduñsk dwiérze wdôru, namieniony skòmplëkòwóny ùsz³oce naju stolëcë. Mdze jesz do kùñca smùtana. W pòdzemnym przeñcym kòle banowi stacëji Gduñsk G³ówny stoji drewnianô kònstrukcëjô, jakô je zachãcb¹ tegò wëstôwkù. S¹ na ni nôdpisë Gdunsk dwiérze wdôru w czilu jãzëkach: pòlsczim, rusczim, miemiecczim, anielsczim, hebrajsczim, jitalsczim. Ni ma nôdpisu pò kaszëbskù. Czemù? Czëtôj w Òdrodze za mies¹c! Ju nied³ëgò naju cz¹dnik mdze òbchadac trzëc¹ roczëznã... Jak ë dze - czëtôj w smùtanowim numrze! Starna 1 Aktualné zachë ETNICZNÔ LËSTA SZTRIDÓW 10. séwnika do Minysterstwa Bënowëch Sprôw ë Adminystracëje przëjacha kaszëbsczé przedstôwstwò, reprezentëj¹cé Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Zgrôwã wanod¿i bë³o wpisanié Kaszëbów na lëstã etnicznëch miészëznów. Fakt, ¿e don¹dka naju na ti lësce nie bë³o, òdkrëlë równoczasno £ukasz Grãdzëcczi (Karno Sztudérów Pòmòranijô) ë pùcczi starosta Artur Jablonsczi. Czéj le pòmòrsczé gazétë ò tim napisa³ë zrobi³ sã, ni ma wiedzec czemù, wiôld¿i trzôsk. Delegacëjô K-PZ kò nie chca wpisaniégò Kaszëbów na lëstã nôrodnëch karnów czë miészëznów chòc wedle naju to bë bë³o bar¿i szëkòwné a le etnicznëch, chòc na Òglowim Spisënkù kòle 20 tës lëdzy mô pòdóné kaszëbsk¹ nôrodnosc. Wiedno s¹ nie¿ëczny, jaczi le ¿daj¹, ¿ebë Kaszëbóm wetkn¹c czij. Ti prawie terô krzicz¹ w czilu pismionach, ¿e Kaszëbi chc¹ do kògòs sã ùprocëmniac abò ¿e Kaszëbóm chòdzy le ò dëtczi. Bë³o czëc jak wiedno, ¿e Kaszëbi chc¹ zrobic na Pòmòrzim Jugòs³awij¹ abò krôj Basków. Móm ju czëté do tegò komentôrz: Drëgô Jugòs³awijô? Gòran Bregòviæ przejedze na kòncertë na Kaszëbë, jo? Szkòda, ¿e nie znóm ni¿ódnégò spiéwôka z kraju Basków. Kaszëbi chc¹ le swòjich prôw. Delegacëjô jakô pòjacha do Warszawë z³o¿onô ze starszëch, statecznëch, spòkójnëch lëdzy mô nôdbë Kaszëbów rzek³é na dosc spòkójny ôrt. Mô rzek³é mni jak bë³o mò¿no rzec. Téj niech le procëmnicë kaszëbiznë so zobrazëj¹, co bë bë³o czéjbë tam miast nëch, pòjachelë m³odi ò bar¿i gòr¹cy krëwi abò naja Redakcëjô! P. Szczëpta ZACHÃCBA ZACHÃCBA ZACHÃCBA Galerijô sztëczi ë artisticznëch méblów M ò ja Ch Prof. Bruno Sënôk, przédnik K-PZ To nie je zmieniwanié statusu Kaszëbów, le zagwësnienié tich prôw, jaczé Kaszëbi ju maj¹, jaczé jima s³ëchaj¹. To je le dostosowanié prawa do jawernotë. Etnicznô miészëzna je to prawny termin, Kaszëbi ni¿ódn¹ miészëzn¹ sã nie czëj¹. Më to w nôuce ò zdrëszënie nazéwómë etnicz¹ grëp¹, ale w ùstawie je taczé s³owò miészëzna. Prof. Jãdrzéj Cenôwa, Rechtora Gdunsczégò Ùniwersytetu Jakno Prorechtor wiedno prezentëj¹cë Gdunsczi Ùniwersytet jô gôdô³ Jô jem Kaszëba, tuwò s¹ Kaszëbë. Je¿lë terô wprowadzenié grëpë etniczny mô zrobic, ¿e b¹dze mie rzek³é - tak jak niechtërny terô rzek¹ Jest të ùrodzony w Gduñskù ë nie gôdôsz pò kaszëbskù - téj nie jes të Kaszëba, téj jô jem procëm. Artur Jab³oñsczi, pùcczi starosta Chòc jem ti dbë ò kaszëbsczim nôrodze, równak mëszlã, ¿e mò¿e tak to bëc, ¿e lud bë³o s³owã dzewiãtnôstowiecznym, nôród dwùdzestowiecznym, a terô w 21. stalatim mùszimë wëmëszlëc jaczé jinszé, bò z tich stôrëch ju ni¿ódné nie pasëje do terëczasnëch zjawiszczów, jawernotë. Tadeusz Bolduan, pisôrz ë gazétnik Ca³é to zamieszanié je sztëczno robioné, tak samò jak kòdifikacëjô tak zwónégò jãzëka kaszëbsczégò. W stôrim pisënkù ë dôwny kaszëbsczi mòwie jô wszëtkò rozmiô³, terô nié - bò wszëtcë ùcékaj¹ òd pòloniznów na rzecz dzëwëch ë niepòtrzébnëch neòlod¿iznów a nawetka germaniznów. z c ë Gdunsk, Swiãtojanskô 68/69 Starna 2 PÒZDRZATCZI Na pòzdrzatk Czëtiñców ¿dómë pòd numrã telefònu ë mejlã. Plac w smùtanowi Ódrodze ¿daje na tich, co sã chc¹ pòdzélëc z nama swòjim pòzdrzatkã na témã wpisaniégò Kaszëbów na tã lëstã. KÒMENTÔRZ REDAKCËJI: Gwësno, ¿e czéj chto co le zabédëje òd razu wikszosc je procëm i scygô gò za nod¿i w dó³. Nie dzëwòta, ¿e niechtërnym kaszëbsczé media s¹ nié pò nosu. Z drëd¿i stronë to je jasné, ¿e chcemë ùgwësniac nóm s³ëchaj¹cé prawa. Mò¿e té¿ je prôwda, ¿e terô ju miono nôród je przë¿ëtk. Gwësno dejade, nawetka czéj ùgwësnimë naje prawa do szkò³ów, gazétów, redia ë telewizëji a kaszëbizna nie mdze w praktice òd razu wprowôdzonô na Kaszëbach òd Gduñska do Stolpska ë òd Chòniców do Bô³tu do szkò³ów òd przedszkòlégò ja¿ do ùniwersytetów, téj nie b¹dze òsób do pisaniégò, prowadzeniégò nëch kaszëbsczich mediów. Téj mò¿emë so zagwësniac jaczé le chcemë prawa - le blós na papiorze. Papiór cërplëwi! Ò DRODA PISMIONO WÒLNËCH KASZËBÓW Redakcëjô: P. Szczëpta, A. Kléina, G.J. Schramke, S. Fòrmella, M. Bòrzëszkòwsczi, T.A. Piechòwsczi, A. Bradtke, M.Bradtke, òbs³ëga starnë Jinternétowi - S. Geppert. Tel. 0602 882-810. Adresa le do kòrespòndencëji ë zapisaniégò: P. Szczëpta, ul. Batorego 16a, 80-251 Gdunsk. Émejl: [email protected]. WWW: www.zk-p.pl/ odroda. ISSN: 1643 - 4501 Nak³ôd: 750 sztëk. Zapisanié-promòcëjô do kùnca rokù: temù ¿e naju cz¹dnik je jesz darmôk, zapisanié té¿ nick nie kòsztëje. Je brëk leno wës³ac na adres¹ podón¹ wë¿i 3 kùwertë zaadresowóné do se ze pòcztówk¹ (lëstow¹ mark¹), a trzë nôblë¿szé numrë dostónie pòczt¹. Prawò zwielokrotnianiô ë rozdôwaniô naju cz¹dnika za nieòdp³atn¹ zgòd¹ Redakcëji s³ëchô wszëtczim lëdzóm dobri wòlë. Je¿lë chtos chce naju wspòmòc finansowò abò w kòlpòrtowanim - je mie³o widzóny prosymë le ò telefón. Rôczimë do pisaniô z nama! Redakcëjô zastrzégô so prawò skrócowaniô ë dodôwaniô titlów ë strzódtitlów do nades³ónëch artiklów. Wëdôwca: Wëdôwstwo Region, 81-574 Gdiniô, Gòska 8; tel/faks 0/58/629-59-46. Rujan 2002 NA Wëwiôd NOWI ÔRT Z nowim Rechtorã Gduñsczégò Ùniwersytetu - nôwikszi wë¿szi szkò³ë na Kaszëbach, do zôcz¹tkù rujana przédnikã gduñsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniégò, profesorã na filolod¿iji anielsczi, Jãdrzejã Cenôw¹ gôdô Pawe³ Szczëpta Gduñsczi Ùniwersytet je nôwiksz¹ wë¿sz¹ szkò³¹ na tim dzélu Pòmòrzégò, dze dzysô mieszk¹ Kaszëbi, jakô wedle Waju je jegò rolô w ùtrzëmiwanim ë rozkòscérzanim kaszëbiznë? Jak GÙ mô wpisowac sã w kùlturowi wzénik Kaszëbów? GÙ mô robic przede wszëtczim to, czemù je namieniony: skòscérzac sladë kaszëbsczi kùlturë, ti pisóny ë ti niepisóny, dokùmentowac tã kaszëbiznã wkó³ nas. Mô próbòwac cawnotowò zajimac sã historëj¹ Kaszëbów, fòlklorã, dëchòw¹ kùltur¹ ë terëczasnym ¿ëcym. Mô to bëc plac dlô znajôrzów zdrëszënë, jãzëka, mùzyczi... Wszëtczich dzélów wiédzë z jaczima kaszëbizna je spar³ãczonô. To - mëszlã - mùszi bëc robioné w wespó³robòce z gardama, gardzëkama, w jaczich ta kaszëbizna je ùznôwónô za kùlturã wikszoscë, bior¹c¹ górã - dominëj¹c¹. Tuwò na wespó³robòta mùszi bëc wialgô. Té¿ wô¿né je dzejanié , jaczi przënosziwô brzôd lëdzóm - zmòcnienié ùczbë kaszëbiznë na GÙ wëstrzód wszëtczich czerënków sztudiów, mò¿e òsoblëwie na historëji. Mia³o bë to bëc téj spar³ãczoné z przedmiotã Historëjô Kaszëbów, a nié dzysdniowim przedmiotã Historëj¹ Pòmòrzégò, w jaczim kaszëbizna ë Kaszëbi s¹ le malinczim dodôwkã. Czë Wë mëszlice ¿e ùczba kaszëbiznë mò¿e sã stac dostãpnô za Waju kadencëji dlô sztudërów GÙ wszëtczich czerënków - nié le Jãzëkòwò-Historicznégò Wëdzélu? Mëszlã, ¿e to je mò¿lëwé. Le nôprzód mùszimë wprowadzëc nowi ôrt sztudérowaniégò, taczi w jaczim mdze pòdóné, jaczi przedmiotë s¹ òbrzëszkòwé na dónym czerënkù ë dac sztudéróm mò¿lëwòtã pe³nëch hùmanisticznëch sztudiów - stwòrzëc bloczi ùczbów, na jaczé mdze móg³ chòdzëc kò¿den. Ni ma nick procëm, ¿ebë sztudéra matematiczi czë fizyczi miô³ ùfùlowac swòje ùniwerÒdroda. N o 7 (19). sytecczé - hùmanisticzné wësztô³cenié przez ùczbã historëji Kaszëbów czë kaszëbsczégò jãzëka. To mô bëc dostãpné. Tegò dzysô ni ma temù, ¿e don¹dka bë³o mëszlóné, ze sztudéra mùszi le znac swòje przedmiotë czerënkòwé - swój wark. Ne òglowòhùmanisticzné nie bë³ë wprowôdzóné, bë³ë spichóné. Cz³owiek mùszi miec mò¿lëwòtã wespó³bëcégò w swiatowi kùlturze, a mùszimë wiedzec, ¿e rodnô kùltura je spòdlé, je nôwô¿niészô. Nie chcã rzec , ¿e mdze to wszëtkò mò¿lëwé òd zôstnégò rokù, bò to je techniczno niemò¿lëwé, ale mëszlã, ¿e czéj móm na to na stanowiszczu Rechtora trzë lata w tim trzecym dómë radã to ùjawernic. Ùdbë kaszëbisticzi - kaszëbsczi filolod¿iji dërch je tém¹. Ja Wë bë ùstosënkòwelë sã do ni? Nie jem tegò entuzjasta. Na òglu móm filolod¿ije za przë¿ëtk, anachroniznã. Dzysô sztudérowanié le jãzëka je gwësno jinterësëj¹cé, gwësno na rówiznie dochtorsczi ë mad¿istersczi. GÙ mô kaszëbsczégò jãzëka ùczëc. Ale je¿lë mómë rëchtowac lëdzy do ¿ëcégò w tim najim swiece, mùszimë jima prócz jãzëka - nôrzãdzégò ë òglowò hùmanisticznëch wôrtnotów, dac jaczi wark. Pòznac nôrzãdzé je jesz përznã za mô³o. Bar¿i mie sã widz¹ òglowòkùlturowé sztudia ò kaszëbiznie jak czësto filolod¿iczné. Czë to bë znaczë³o, ¿e na ró¿nëch czerënkach, na ekònomiji czë fizyce bë bë³a mò¿lëwòta wëlowaniégò tegò samégò wëk³adu w jãzëkòwi wersëji pòlsczi, anielsczi ë kaszëbsczi? Jo. Le jiwer je taczi, ¿ebë bëlë wëk³ôdowcë, jaczi bë to pò kaszëbskù prowadzëlë. Ni móm nick procëm. Ale jinsz¹ równo wô¿nô, a mò¿e wô¿niészô zacha je, ¿ebë bé³ wëk³ôd na przëmiôr na ekònomiji ò gòspòdarce na Kaszëbach, nawetka pò pòlskù. Jãzëk tuwò bë bé³ mni wô¿ny jak sóm der¿éñ, temù ¿e gòspòdarka miemieckô czë anielskô je wëk³ôdónô té¿ pò pòlskù. Wô¿niészô je meritoriczny der¿éñ - ¿ebë ùczëc ò Kaszëbach - jak sóm jãzëk, nôrzãdzé. Në ale to bë té¿ zanôlega³o, jak wiele lëdzy bë chca s³ëchac nëch wëk³adów pò kaszëbskù. Bë³a czedes ùdbë nadaniégò Ùniwersytetowi miona Floriana Cenôwë, Józefa Wëbicczégò, Jana Hewelke (Heweliusza), jaczi je Waju pòzdrzatk na tã ùdbã? Nônowszô ùdba je, ¿ebë dac miono E. Kwiatkòwsczégò, jaczi z Gduñskã ni miô³ nigdë nick spólnégò! Jô nie chcã mieniac miona, bò je dobré miono - taczi dobri merk - Gdunsczégò Ùniwersytetu ë je òno wcyg lepszé. Terô czéj bë më zaczëlë gadac ò Ùniwersytece Floriana Cenôwë, czë Wëbicczégò - to bë czëni³o doznanié, ¿e to je jaczis nowi Ùniwersytet w Gduñskù. Na razu ò tim nie mëszlimë. Je bùdowónô nowô Bibiotéka, czë mdze to môl skòscérzaniégò wszëtczich kaszëbsczich materia³ów, pismieniznë terëczasny ë dôwny, czë mdze to bibliotéka kaszëbiznë? Czéjbë jô rzek³, ¿e mdze to bibliotéka kaszëbiznë, téj bë to mòg³o òznaczac,¿e jinszé ks¹¿czi md¹ kùpòwóné w drëd¿i rédze. To bë té¿ mòg³o òznaczac, ¿e chcemë kònkùrowac z Mùzëj¹ Mùzyczi ë Pismieniznë Kaszëbskò-Pòmòrsczi we Wejrowie. No Wejrowsczé mô bëc - wedle mie - zmòcniwóné przez nas, mô weñc w spólny system bibliotéków kaszëbsczich - nôukòwëch. To bë bë³o lëché ¿ebë twòrzëc drëd¿i center, rozpraszac zbiérë. Bibliotéka GÙ mô zrobic ùgôdënk z biblioték¹ Mùzëji we Wejrowie, tak ¿ebë wszëtczé bë³ë skòscérzóné we Wejrowie, a dostãpné z kò¿dégò placu - na przëmiôr, ¿ebë ks¹¿czi z Wejrowa bë³o mò¿no pò¿ëczac z naju bibliotéczi w Òlëwie. A czéjbë Wë mielë wëlowac, dze md¹ skòscérzóné ks¹¿czi: w Òlëwie czë Wejrowie? Czéjbë jô mùszô³ wëlowac... Nôlepi bë bë³o ¿ebë bibliotéka MMëPK-P przësz³a do Gduñska, bò bibliotéka Ùniwersytetu je l¿i dostãpnô dlô kò¿dégò. I téj jô bë wëlowô³ Ùniwersyteck¹. Ale je bùten szëkù wchadac w wòjnã z MMëPK-P dlô Starna 3 Kaszëbizna PRZEMÔ£CZÓNY ALEKSANDER LABÙDA Jô sã ùrodzy³ 9. zélnika 1902 rokù w Mirochòwie. Pò to jô przëszed³ na swiat, ¿ebë prôwdã g³osëc Kaszëbóm ë ò Kaszëbach ë dlô jejich dobra robic ë dzejac wedle swòji mò¿noscë zgòdno z sëmienim. Je to dosc òdpòwiedzalné i baro òdwô¿né widzenié swòjégò bëcô, tu na zemi, westrzód lëdzy, nié wiedno pòzytiwno nastawionëch a czãsto zwiartich. Aleksander Labùda widzô³, ¿e mô do spô³nieniô swòjégò szlachù misëj¹, misëj¹ retaniô kaszëbiznë, chtërny òfiarowô³ ca³é swòjé ¿ëcé. Swòjã edukacëj¹ zaczinô³ òd katolëtcczi szkò³ë lëdowi w Mirochòwie. Bë³a to miemieckô spòdlëcznô szkò³a, w jaczi bë³o gôdóné le pò miemieckù. Doma ù¿ëwóny bé³ blós kaszëbsczi a w kòscele, na ùczbie do Swiãti Kòmóniji pòlsczi. W czasu ùczbòwëch wësôdzków, dzecë gôda³ë gwësno pò kaszëbskù. Bë³o to wnenczas tãpioné. W tim dëcht czasu, jak gôdô sóm Labùda, pierszi rôz stan¹³ òdemk³o w òbarnie rodny mòwë. Przékòwô³ sã zakôzowi ù¿ëwaniô jãzëka kaszëbsczégò we szkòlë, dokôzëj¹cë to tim, ¿e je to rodnô mòwa, chtërn¹ mô mi³owac ë tczëc. Taczé bë³ë zôcz¹tczi dard¿i kaszëbsczi Aleksandra Labùdë. Pùzni, pò 1918r, jakò ùcznia Pañstwòwi Szkólnowsczi Seminarëji w Kòscérznie, miô³ le¿nosc pòznac ks.dr Léòna Heykã, znónégò lëterata i pòétã kaszëbsczégò, jaczi bé³ jegò katechét¹. Miô³ òn wiôld¿i wz¹tk na sztaturzenié sa m³odégò Labùdë, przede wszëtczim na jegò zacekawienié sa témizn¹ kaszëbsk¹. Òb czas ùczbë sztudérowô³ té¿ zsziwki Grifa, òbeznôwô³ sa m.jn. z dokôzama M³odokaszëbów, z drëkama Ceynowy, Lorentza. Dzãka temù òdeck³o sã w nim czëcé dëchòwi zdrëszeniô ze swòj¹ tatczëzn¹. Maturã zdô³ 15 lëpiñca 1923r. ë òd raza dostô³ òbsadzenié na szkòlnegò i p.ò. prowôdnika spòdlëczny szkò³ë w Lënii. Robiô³ tam do 1928r. Pòtkanié razã z drëchem Janem Trepczykiem kòl dr Aleksandra Majkòwsczégò w 1925r. bë³o prze³ómanim w ¿ëcym m³odégò Labùdë. Wszëtczé w¹tplëwòscë co do pòzdrzatkù pòsz³ë wek. Pëtaj¹cë sã ò to czë Kaszëbi s¹ apartnym nôrodã s³owiañsczim, czy blós szczepã pòlsczim, czy mòwa Kaszëbów je apartnym jazëkã s³owiañsczim, czy blós gôdk¹ pòlsk¹, Starna 4 Majkòwsczi òdpòwiédzô³: czëtôjce, pòkôzëj¹cë na s³owôrz Stefana Ramù³ta: S³owôrz jãzëka pòmòrsczégò, abò kaszëbsczégò, Akademijô Mésternoscë w Krakòwie. Szczestlëwi je cz³owiek, jaczi pò d³ud¿ich pòszukòwaniach nalôz³ to, co szukô³. Jô szukô³ ë nalôz³ zgrôw mòjégò ¿ëcô, ale równoczasno òpatrznosc na³o¿ë³a na mie grãd¹ robòtã ë òbrzészczi. Temù nalé¿a³o dzejac, cos robic. Leno jak i òd czégò zaczic? Razã z Janã Trepczikã ùmëslëlë za³o¿ëc Zrzeszenié Szkólnëch Kaszëbów. Zjôzd w Kartëzach w 1929r, nimò tôklów z starnë wëszëznë, sã òdbé³. Na zjôzd przëjechô³ m.jn. Majkòwsczi, jaczi zabédowô³ òbsadzenié kaszëbsczi òrganizacëji dlô wszëtczich lëgòtnëch Kaszëbów, nié le dlô szkôlnëch Kaszëbów. Pòmëslënk tén òstô³ przëjati przez aklamacëj¹. Pòwò³ónô wic do ¿ëcô Zrzeszenié Krajewé Kaszëbów, piersz¹ òrganizacëj¹ skòscérzaj¹c¹ Kaszëbów. Rok pùzni Labùda sã zwòlni³ z zôrôbkù szkólnégò. Gwësny ju swëch mësli ë dokôzów, fùl szczescô w òdnalézenim zgrôwù ¿ëcô òddô³ sã le sprawóm kaszëbsczim. W 1936r. znôw przeszed³ do robòtë szkólnégò. Pòsobn¹ òprzestónkã w ùczeniu miô³ w latach 1941-1946. Wnenczas, przëmùszony przez le¿noscë, wst¹pi³ do Wehrmachtu. Pò tim wano¿i³ pò Krece, Africe, Jitaliji. Dostô³ sã w britijsczi pòjmanié, ja¿ na òstatkù razã z armij¹ d¿enerôlë Andersa wôrdy³ do kraju. Na starkòwiznã warcy³ w 1964r. ¯i³ w Lënii, ùczi³ té¿ w Zelewie, Sk¹pem k. Tornia, w B¹czu, Bãdargòwie, Czãstkòwie i pò kùñc w T³uczewie, gdze zegnô³ slédné lata ¿ëcô. Szkò³owô dzejnota Aleksandra Labùdë, to jedna z wielu znanków jégò warkòwi rësznotë. Bé³ té¿ pùblicyst¹. Debùtowô³ w Chëczë Kaszëbsczi, dodôwkù do Gazétë Gdiñsczi. Pisô³ té¿ w czwiercrocznikù Bëne i bùten. Wszëtczi te pismiona bë³ë zamikóné przez pòlsk¹ w³adz¹ na Pòmòrzim. Pò interwëncëji direktora Pòmòrsczi Zrzeszë Òbarnë Zôpadnëch Kresów, Grif Kaszëbsczi òsta³ zamkniãti, bò szerzi³ westrzód Kaszëbów ùléwczi separatisticzné. Labùda, nimò pòsobny stracony biôtczi, sã nie pòddô³. W 1933r. za³o¿i³ raza z Janã Trepczikã ë Janã Rompsczim, apartny cz¹dnik pòd titlã Zrzesz Kaszëbskô, jaczégò zéwiszcze bë³o W jimiã Bòga òdroda Kaszub. Zrzesz nimò wielu zôwadów, ataków ze starnë wëszëznów, przedërcha ja¿ do wëbùchù drëd¿i wòjnë swiatowi, a pùzni pò wòjnie òta reaktiwòwónô. W nôrodny pòlitice czerowelë sã wskôzama równy z równyma. Nie chcëlë dopùscëc, ¿ebë Kaszëbi bëlë traktowóny z górë, abò spichòny do drëd¿i katregòriji mieszkeñców. Te pòzdrzatczi wëwò³a³ë òstr¹ kritika ze starnë wëszëznów. Doprowadza³ë do wielu kònfiskatów cz¹dnika, a Labùda, jakò przédny redachtora, bé³ dërchem wëstôwiony na ùlô¿anié ze strónë wëszëznów. Czãstô stôwô³ przed s¹dã. Równak to mòcné karno nieùd¿¹tëch lëdzów, biôtka³o dali, nimò tich wszëtczich bòlëznów ë òskar¿eniów. Aleksander Labùda prócz znónëch felietonów (pisónëch pòd pseudonimã Gùczów Mack) ë mni znónëch wierztów, je té¿ autor Dbë kaszëbsczégò pisënkù ze prawòpisnym s³owôrzã (1939) ë Kaszëbsczégò s³owôrza (1960), ùdbónégò dlô szkólnëch niépòchòdz¹cëch z Kaszëbów. Té¿ òstô³ wëdóny w jednym tómie Pòlskô kaszëbsczi s³owôrz ë kaszëbskò-pòlsczi s³owôrz w òbrobienim Edwarda Brézë (1982). Bë³a to òsoba jak na ne czasë kòntrowersëjnô. Jak na dzyséjszé përznã bë bé³ mni. To òn ë jinszi Zrzeszëñcë, nie miô³ strachù gadac: kaszëbsczi jãzëk, kaszëbsczi nôród. Biotkòwelë ò ùznanié kaszëbsczich jazëkòwëch ë kùlturowëch apartnotów. Òni, w swòjim pismionie, wëstapilë z ¿adanim wòlnotë Równoscë ë Sprawiedlëwòtë dlô Kaszëbów. To òni pòprzez swój lëteracczi ùróbk, a przede wszëtczim taczé dokazë jak: drama Rujan 2002 Arkòna Jana Rompsczégò, pòémã Biôtczi mòrsczégò bòga Jana Trepczika ë pòémã Reknica Aleksandra Labùdë, wprowadzëlë do domôcy lëteraturë òdrodny pierwiñc. Pò drëdzi starnie barikadë stoj¹ lëdze, jaczi wiele zarzucaj¹ Labùdze ë zaòsta³im zrzeszëñcóm. Przede wszëtczim bé³ atakòwóny za tak zwóné przeroscenié nôrodné z tendencëjama seperatëznyma. Sóm Labùda zapiérô³ sã témù, gôdaj¹cë, ¿e òskôr¿cë pòdchôdelë do sprawë zgrôwno. Pòsobna wëmówka bë³a ze starnë prof. Bùkòwsczégò w Kaszëbsczi regjonalëznie, tika antisemitiznë. Té¿ Labùda wëjasniô ten zjawiszcze jakno zachòwanié takticzné. Zrzeszëñcë antisemitama nie bëlë. Nimò tëch wszëtczich zastrzégów, Bùkòwsczi dostrzégô té¿ pòzytiwné stronë Zrzeszëñców, to je dejowòsc, gòr¹cé ùlubienié domôcy zemie. Przëcëskanié prôw do Gduñska ë Szczecëna. Samémù Labùdze czãsto wëtikô sa mòckò to, ¿e niezmùszony, jid¹cë do Wehrmachtu, ùcwierdzô³ swòjã lëbòsc ë felënk ùmòcnionëch wskôzów, zapieraj¹cë spòdleczn¹ dejã kaszëbsczi òbarnë procëmkù germanizacëji. Jinszi dbë je Witô³d Bòbrowsczi, jaczi gôdô, ¿e w nëch czasach, prawie kò¿den dozdrzenia³i ch³op, jaczi sã do tégò nadôwô³, bé³ w Wehrmachce. Abò bé³ volksdeutschã, wnenczas dostôwô³ miemiecczé domôctwò (òbiwatelsktwò) do òdwò³anô, abò tégò ni miô³ ë bé³ wëstôwiony na wënëkanié do Gùberniji. Dodôwnym ùca¿enim bë³o to, ¿e dostaj¹cë domôctwò miemiecczé pò wòjne nie bë³o dôwóné automaticzno pòlsczé nazôd. Ca³i czas bé³ na miemiecczich papiórach, do 1952 r., ni maj¹cë prôw, jaczé przëstowa³ë fùlprawnym mieszkeñcom pòlsczim. Pò wòjnie, czéj nasta³ë nowé czasë, Aleksander Labùda bé³ òb ca³i czas pòd òbzérkã S³u¿bë Ùbëtnoscë. W 1961. bë³a dokònónô rewizëjô w miészkaniach S. Bieszka, J. Rompsczégò ë A. Labùdë. Òjca òskôr¿iwelë ò wespò³robòtã z tzw. rewizjonistama miemiecczima, z zomakama gôdô Bògùs³awa Labùda, jegò córka. Tadeusz Bòlduan, w ksa¿ce Nie delë sã z³ómac, pisze, ¿e tak zwónô rewizjonizna zôchòdnomiemieckô bë³o wnenczas pòszëkòwim òskôr¿enim, jaczi w³adze wëcyga dlô ùscëgòwieniô Òdroda. N o 7 (19). Kaszëbów. Pùzni ta w³adzô sã tak do tegò scwierdzeniô przënãcë³a, ¿e ùrzãdnicë w to ùwierzëlë ë wëcygalë to przë kò¿di grôwce pòliticzny procëm Kaszëbóm. Òb rewizëj¹ w chëczë Aleksandra Labùdë, òsta dokònónô kònfiskata gwësnëch rzeczi. Bë³ë to lëstë pisóné pò miemieckù, jaczé òtrzimiwô³ òd swòjich sostrów, mieszkaj¹cëch w Austriji, òdjimczi ë wiele manuskriptów pisónëch pò kaszëbskù. Òb ca³é przëszëkòwónié, nie òsta³o nalaz³é nick co bë mòg³o Labùdze tak pò prôwdze zaszkòdzëc. Prôcownikóm S³ë¿bë Ùbëtnoscë nick dejade nie przeszkòdzë³o napisac, ¿e lëstë bë³ë pisóné pò bawarskù. Në czéj pò kaszëbskù nie rozmielë Niedo³gò pò tim zdarzenim, Labùda òstô³ wërzucony z Kaszëbskô-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Tadeusz Bòlduan té¿ w Nie delë sã z³ómac pisze, ¿e nôprzód do karna Zrzeszëñców ùprocëmni³o sã na zéñdzeniu G³ównégò Zôrzãdu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô 15 zélnika 1961r. Nôprzód bë³o zéñdzenié niechtërnëch cz³ónczów G³ównégò Zôrzãdu z Sekretariatã KW PZPR. Na òglowim zéñdzeniu ze Zrzeszeniô òdsadzony òstô³ A. Labùda. W prawach cz³ónków òstelë zawiészony na cz¹d jednégò rokù S. Bieszk ë J. Rompsczi. F. Marsza³kòwsczi ë J. Trepczik òstalë ùpòmnióny, bë w prziñdnocë pòstãpòwac wedle sztatutu òrganizacëji. Pòdle relacëji Bòlduana, cz³ónkòwie G³ównégò Zôrzãdu K-PZ, ùd¿iãlë sã przed partã ë ùkôralë swòjich drëchów le za to, ¿e ti òbstojiwelë przë swòjich pòzdrzatkach. Przédnictwò sã ùd¿ã³o przed partã kòmùnysticznym, bò òsta jima pòstôwionô alternatiwa: abò Zrzeszëñcë stan¹ przed s¹dã ë bad¹ òbs¹dzony, abò Zrzeszenié sprôwi jich sprawã we swòjim karnie. Zatem òsta wëbróné miészé z³é, z nôdzej¹, ¿e nadéñdze taczi sztërk, czedë to z³é mdze mò¿no naprawic. Bezprawné pòstanowienié ò òdsadzenim Labùdë òsta³ô anulowóné dopiérkù 10 lôt pùzni, fòrmalno temù ¿e bë³o niezgódné ze sztatutã, wjimno jakò czësto niedokôzóné. Z òbwinów nie òstô³ obczëszczony równak Aleksander Labùda. Pò prôwdze Bòlduan w swòji ks¹¿ce pisze, ¿e sta³o sã to wczasnij, ale nie pòdôwô datum, tak jak to zrobi³ w przëtrôfkù Bieszka, Rompsczégò, Trepczika ë Marsza³kòwsczégò. Przindno Bòlduan Kaszëbizna òbsôdzô fakt doprowôdzeniô nazôd cz³ónkòwsczich prôw, jaczich Aleksander Labùda nie przëji³. Kazëmiérz Kléina, wiceprzédnik K-PZ, zapitóny ò Aleksandra Labùdã, gôdô: Tak pò prôwdze Labùda nigdë nie bé³ wërzucony z K-PZ. Wiedno bé³ baro dok³adno zrzeszony z zrzeszon¹ spòlëzn¹ ë pò prôwdze brô³ dzél do kùñca w zéñzdeniach pisz¹cëch pò kaszëbskù, òrganizowónëch przez KPZ. Za swòj pòzdrzatk, Labùda we Zrzeszenim nie bé³ diskreditowóny, a je¿lë ju bë³ë jaczé swôrë to bë³ë òne na òsonbòwim spòdlim. Jak ju wczasni jô mia rzek³é, Aleksander Labùda to pòstacëjô kòntrowersëjnô. Niechtërne faktë z ¿ëcégò Labùdë, s¹ jinterpretowóné na wszëlejaczi ôrt ë pò prôwdze, pòstacëjô ta nie je nóm do kùñca znónô. Wëdôwa bë sã, ¿e setn¹ roczëzna je bëlnô le¿nosc fùlnégò òdkrëcégò òsobë Aleksandra Labùdë ë ùtczëcô jegò ùróbkù. KaszëbskòPòmòrsczé Zrzeszenié, latos swiãtëje roczëznë zrzeszoné z Hieronimã Derdowsczim. Ë ta gwësno pòstacëjô zwëprzédnia zrzeszeniowe rozegracëje. Nie je to dejade znanka jaczi le niechãcë dlô òsobë Aleksandra Labùdë a prosté niedozdrzenié ti datë wëjasniô Kazëmiérz Kléina. Rolô Aleksandra Labùdë je jesz, nimò wszëtkò, nieuwô¿ônô. Nié wszëtcë s¹ w mò¿noscë zrozmiec ë dostrzéc jegò wialgòsc. Niechtërny widz¹cë jégò nieuwô¿notã jakò cz³owieka, tak gò próbùj¹ òbszacowac - gôdô Witô³d Bòbrowsczi. Gwës Labùda bé³ niepòkórn¹ dësz¹, ale té¿ cz³owiekã wiôld¿égò dëcha ë bëlnym Kaszëb¹. Przez to ¿e bé³ nade jinszima je ë bé³ dlô wielu niezrozmióny. Nimò, ¿e ùsz³o ju wicy jak 20 lat òd jegò smiercë, jegò deje nie òsta³ë pògrzebioné. Temù té¿, chòc nié le, je wôrt wiedzec ò tim wszëtczim, co dlô kaszëbiznë òn mô zrobioné. Zabëwaj¹cë, zatrzéwùjemë jeden z nôwô¿niészëch dzélów historëji nôrodny juwernotë Kaszëbów. Mô³k je rzecz¹ lëdzk¹. Zëj¹cë ò bòlszewisczi, socjalistny re¿im, letkò bë³o schadac z dard¿i, ale równo ne czasë beznazôdno ùsz³ë. ¯ëjemë w demòkratnim, prawòrz¹dnym kraju, téj nôlegô òstateczno pòzamëkac te lëstë ùsz³otë, jaczé jesz nie òsta³ë do kùñca wëjasnioné. M. Bradtke Starna 5 Kaszëbizna Wielka skaza mezi mnu a dzecmi, ze oni nie rozmieja, co ja powim. Mac po kaszubsku, dzeci po niemecku. Dlo dzeci je za zimko, zebe me godali po slowinsku, i szolni toho niechce. Redosc mome, ga chto godza z nami po slowensku, mozeme se, porozumec. Nasze panowie nie chce, gadac z nami po slowinsku, a ja nie moga, tak wszetko powiedziec po niemecku; to jem tak uredona, ga moga, po slowinsku gadac F.Tetzner Die Slovinzen und Lebakaschuben... (S³owiñcë ë Kaszëbi £ebióñsczi) Berlin 1899 MÒJA RÉZA DO HESCZI PËRZNà O KASZËBACH £EBIÓÑSCZICH W 1945 rokù w krézach stolpsczim ë lãbòrsczim ¿ë³o, pòdle wszelejaczich zdrojów, òd 200 do 2000 Kaszëbów £ebióñsczich, miészónych ¿eñbów, jakno ë tich z kaszëbsczim pòchòdzenim nie rechùj¹cë. Òstelë òni jakno zaòsta³y part miemiecczich domôków Pòmòrsczi wënëkóny. Pò tich wëdarzeniach òprzestalë ¿ëc w swi¹dze pòlsczich nasziñców. Pòwsta³i je S³owiñsczi Nôrodny Park, jakno ë muzeùm w Klëczécach baro prosti kùñc bëcô Kaszëbów Lëtrów. Nawetka w dzysdniowych czasach, jakù¿ jinszich òd ùsz³ich, nawetka wëstrzód naju - Kaszëbów, òbchôdiwómë sã z t¹ tématik¹ leno historiczno abò jãzëkòznôwczo. Ò terëczasnoscë domôków tich zemiów jakno ë jejich òtroków nie ùczëjeme nick. 30. zélnika òdbë³o sã w Hesczi zéñdzenié dôwnëch mieszkeñców ¯elkòwsczi parafiji, jakno ë òsób pòchôdaj¹cëch z ti òbéñdë. Szëkòwô³ jô sã do ti rézë, z gwësnym lãkã jakno ë cekawòsc¹. Jakno òstónã przëjãti? Natrôfiã przënômni jedn¹ òsobã swi¹dn¹ swòji kaszëbsczi rózd¿i? Òb czas tegò zeñdzéniégò, bia³ka, òbez chtërn¹ jô bé³ rôczony, naczë³a czëtac z knéd¿i F. Tetznera S³owiñcë ë Kaszëbi £ebióñsczi z rokù 1899. Czéj òna je do placu, w chtërnym ùtwórca wëmieniwô przezwëstka Kaszëbów, mieszkeñców Garni, (taczich jakno: Klick / Klück, Pollex, Gabbey, Eick, Schirr / Czirr, Knop / Knoop, Pigorsch cze Peth / Paeth [ ]), pòprosë³a wszësczich na môlu ò dwignãcé rãczi w gòrã, czéj ùczëj¹ jejich, czë té¿ mëmczi z doma, starczi czë jinszich krewnëch przezwëstka. Co z tegò je wësz³é? Wnetka ca³ô zala dwignã pòsobno rãcë w gòrã. Na pòstôwioné òbez ni¹ pëtania, czë chtos pamiãtô jesz mieszkeñców gôdaj¹cëch w jãzëkù kaszëbsczim, dodôwôj¹c od se: Mòjegò ch³opa starka - ùrodzonô w 1913. rokù pamiãta stôrszégò ch³opa, chtëren gôdô³ pò kaszëbskù, zg³osë³a sã stôrszô bia³ka ë rzek³a: pamiãtóm jednã stôrsz¹ bia³kã Starna 6 gôdaj¹c¹ pò kaszëbskù. Wszëtkò zaczë³o pòmalinkù za czims wëzdrzec, tim co jem ùczu³ jô bé³ baf. Dali òb czas pòbëcégò przeszed³ do mie ch³op, gôdaj¹cë, ¿e òn je w czësto gwësny swòjégò kaszëbsczégò pòchôdënkù. Sprôwdzy³ to, dlô samégò se, w kòscelnëch knégach, do chtërnëch jemù sã ùda³o diñc na 300 lat nazôd. Drëg¹ òsob¹, gôdaj¹c¹ ò se Jem Kaszëb¹ S³owiñcã, be³ slëbnik bia³czi, chtërna mie mia do Hesczi zarôczony. Òdjimk jegò rodzënë nalézeta w muzeji w Klëczécach. Je òn rodzënã m.jn. z Klickóm, Pigòrschóm, Eickóm, Pollexóm cze té¿ Knopóm. Z bùsznot¹ gôdô³ ò nalimce Kaszëbë, chtërn¹ nalëmi³ pôrã lat temù na swòjim auce. Òb czas gôdczi z wszelejaczima lëdzama, zmerkô³ jô trôfnotã s³ów T.Bolduana ze Sztudijów kaszëbskò-s³owiñsczich (£eba 1992): S³owiñcë nigdë, pòdsztrichóm nigdë, nie bëlë Pòlôchama. Bëlë S³owiónama, z czasã miemczonyma, chtërny mielë nasziñstwò miemiecczé. Swi¹da pòchôdënkù z s³owióñsczegò der¿enia, nie bë³a jima cëzô, le to nie òznôczô, ¿e nie czëlë sã Miemcama. - Równak to co naji par³¹czi, to naju Kaszëbizna, niezanôle¿no òd przënôle¿notë pañstwòwi. Gôdanié ò naji jakno dëcht le nasziñcach pòlsczégò pañstwa, doprowadzë³o do odcësniãcégò westrzód wielu swòjich kaszëbsczich kòrzéniów. bë³o czëc òd niechtërnëch zéñdzonëch. Móm w tim karnie blós , abò ja¿, dwòje lëdzi wëtrafioné, chtërny bëlë swòjégò kaszëbsczégò pòchôdënkù gwësny. Mëszlã, ¿e taczich bë móg³ jesz wicy nalézc. Dialecht Kaszëbów £ebióñsczich wëmar³, lëdze równak òstelë. Mô³ô spòlëzna, za mô³ô bë miec dosc mòcë do biôtczi ò swòje prawa. Spòlëzna, za chtërn¹ za wiele sã cëzy wepòwiôdelë, jejich samëch sã ò pòzdrzatk nie pëtaj¹cë. Mómë mést slédn¹ szansã, bë ùretac flëdrë naji kaszëbsczi dôwnotë, nawlékaj¹cë ³¹czbã z taczima prawie lëdzama. Mark Kwidziñsczi Jazda bez ùtrzëmankòwieniégò! W bié¿nym n u m r z e Òdrodë zaczinómë drëk sta³égò felietona Tomasza Antoniégò v ó n Piechòwsczégò (przédnika Part K-PZ w Torniu). W ti rédze md¹ kòmentowóné aktualné zachë zdrëszënowé ë pòliticzné. Pòzdrzatk ni¿i wëpisóny je blós pòzdrzatkã autora ë nie mùszi sã nikòmù widzec. JEDEN DRËD¯ÉGÒ CïARË NOSËTA! Òstatnyma czasama je w médiach corôz g³osni ò Kaszëbach, té¿ w médiach òglowòpòlsczich. Në fejn! Pisz¹ wszëtcë ti, co maj¹ jak¹s wiedz¹ ò kaszëbiznie ë té¿ ti, co pierszé ò ni terô czëj¹. Wedle regla Kòpernika-Grishama, ¿e lëchi dëtk wëpiérô z rënkù bëlny dëtk, niedoùczélce pisz¹ ò Kaszëbach czãsczi jak m¹dri. Na Jinternétowi starnie onet.pl je artikel T. Krzy¿aka Kaszëbóm chòdzy le ò dëtczi. G³ównô nôdba te artikla je: Kaszëbi chc¹ bëc etnicznô miészëzna, ¿ebë wëcygn¹c dotacëje ze Skôrbù Pañstwa. Dëcht temù w³adze K-PZ wëst¹pi³ë do Sejmù ò ùznanié Kaszëbow za etniczn¹ miészëznã. Nie wiém, czë autora tegò tekstu miô³ prakticzi w Minysterstwie Propagandë, ale czéj miô³ za zgrôw pòkazac ¿e Kaszëbi s¹ brzëdczi, téj gwësno to mù sã ùda³o. Jiszô jinszosc, ¿e przë wespó³robòce red. Tadeusza Bòlduana. Wëchôdô na to, ¿e mô òn zabëté przemówczi ò lëchim ptôchù ë jegò gniôzdze, do jaczégò sã nie brudzy. Téj chcemë le to so zapamiãtac: Tak zwóny Kaszëbi to le Pòlôszë z nordë, jaczi ze swòji gwarë, jak¹ rozmiej¹ wszëtcë jinszi Pòlôszë, robi¹ terô apartny jãzëk. Terô niechtëny z nëch maj¹ wëczëté, ¿e je le¿nosc do tzw. przekrãtu ë chc¹ wëcygn¹c dëtka z skôbù pañstwa. Temù prawie chc¹ bëc miészëzn¹, chòc tak pò prôwdze ni¿ódn¹ miészëzn¹ nie s¹. W swiece òd wiedno bë³o tak, ¿e kùltura Rujan 2002 PRAWA Zdrëszëna NÔRODNËCH MIÉSZËZNÓW DZÉL 3 W 1978r Kòmisëjô Prôw Miészëznów Stowôrë Zjednónëch Nôrodów zleca roboczémù karnu zrobienié ùdbë Deklaracëji ò miészëznach. Spòdlowim dokùmentã karna òsta ùdba Deklaracëji z³o¿onô przez Jugòs³awij¹ ë pò 14 latach przédnô Reda SZN ùchwala Deklaracëj¹ ò Prawach Nôrodnëch abò Etnicznëch, Relid¿ijnëch ë Jãzëkòwëch Miészëznów, 18. gòdnika 1992r. Deklaracëjô, to je wiedzec, nie je òbrzeszkòwi dokùment midzënôrodowi, a je le fòrm¹ rekòmendacëji. Deklaracëjô, w pierwszim dzélu, mô za cél zlepszenié ùjawernianiégò dejów Deklaracëje SZN, Oglowô Deklaracëjô ò Prawach Cz³owieka, Kònwencëjô ò Zascyganim ë Kôranim Ludobójiznë, Midzënôrodnô Kònwencëjô ò Zlëkwidowanim Wszeld¿égò Zortu Ùscëgòwieniégò Rasowégò, midzënôrodowëch ùgôdaniów ò òbiwatelsczich ë pòlitycznëch, ekònomicznëch ë zdrëszënowëch prawach, a té¿ jinszëch dokùmentów SZN z tegò zôkrã¿u, mô za dbã, ¿e SZN mô zacht rol¹ w òcharnie miészëznowëch prôw ë, ¿e zlepszenié ti òcharnë prziczëniô sã do stabilnoscë krajów, w jaczich te miészëznë mieszkaj¹, a té¿ do zmacnianiégò drëszbë ë wespó³robòtë nôrodów ë krajów. Deklaracëjô przede wszëtczim mô lëstã òbrzeszków, jaczé kraje maj¹ do osób przënôlegaj¹cëch do miészëznów: 1. Maj¹ charnic bëcé nôrodowé, etniczné, kulturowé, relid¿ijn¹ ë jãzëkòw¹ juwernotã miészëznów na jejich zemiach ë ùtrzëmòwac warënczi dlô rozwicégò ti juwernotë; 2. Kraje ùchwôl¹ ùstawë ë ù¿ëj¹ wszeld¿ich ôrtów, ¿ebë ne zgrôwë ùjawernic; 3. Òsobë nalegaj¹cé do nôrodowëch abò etnicznëch, relid¿ijnëch ë jãzëkòwëch miészëznów, maj¹ prawò do swòji kùlturë, wëznawaniégò swòji wiarë, do swòjich nôbò¿eñstwów ë na priwatné ë pùbliczné ù¿ëwanié gwôsnégò jãzëka, swòbòdno ë bez jaczégò le ùscëgòwieniégò; 4. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹ prawò brac dzél w kùlturowim, relid¿ijnym, spòlëznowim, ekònomicznym ë pùblicznym ¿ëcym; 5. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹ prawò skùteczno brac dzél w rozs¹dzëwanim na nôrodny ë, je¿lë té¿ je nót, na òbéñdowi rówiznie; bë³a dotowónô. To nie je przëtrôfkã, ¿e nôwikszé dokazë sztëczi bë³ë twòrzoné na biskùpich, ksã¿ãcëch czë królewsczëch dwòrach, a nié w lesnëch chëczach czë na wrzészczach. W kò¿dim cywilizowónym kraju szkò³owizna, téater, film, kùlturalné cz¹dniczi s¹ dofinansowóné przez bùd¿et. Bez tegò bë nie przëdërcha³ë nawetka rokù! Co to je nen bùd¿et je to dôrënk nieba, erba òd ùje z Americzi czë dëtk nalaz³i na szaseji? Nié! To je prawie naj dëtk, sëma najëch zap³aconëch pòdatków. Pòdatków té¿ Kaszëbów. Co reno, czéj jidze kùpic chléb czë gazétã, p³acy pòdatk wrechòwóny w priz (tak zwóny strzédny pòdatk VAT). Prócz tegò to je wiedzec p³acy niestrzédné pòdatczi òd erbë, òd zwëskù ëtj. Z tich zdrzód³ów s¹ dëtczi na ùczbã pòlsczégò jãzëka we szkò³ach. Kaszëbi dofinansowùj¹ ùczbã pòlaszëznë, pòlsk¹ prasã, pensëje ùrzãdnikóq, dard¿i Czéjbë tak òsta³o gwësno bë bë³o bëlno. Bòdôj rzek¹ niechtërny Kaszëbóm we ³bach sã przewarcë³o ë chc¹ ¿ebë za jejich gwôsné dëtczi bé³ òrganiowóny drëk ks¹¿ków czë cz¹dników pò kaszëbskù, tôfle z mionama môlów, ùrzãdów, nôuka domôcégò jãzëka. Wejtale, a widzô³ to chto?! Nôstôrszi kaszëbsczi cz¹dnik Pomerania chòc jesz dichô, redakcëjô robi za Bóg zap³ac. Minysterstwò Kùlturë zabiérô dotacëje dlô Kaszëbsczégò Jinstitutu, jaczé mô za zgrôw badérowac kaszëbsk¹ ùsz³otã! Në jo - to nie je jiwer Pòlôchów. Kò gôdaj¹, ¿e mò¿emë so robic kòlturã kaszëbsk¹ ale za gwôsné dëtczi. Czë to òznôczô, ¿e jesma wòlny òd p³aceniégò pòdatków? Swiãté Pismiona rzek¹: jeden drëd¿égò cã¿arë nosëta. Òznôczô to, ¿e je¿lë Kaszëbi wk³ôdaj¹ dëtka do spòlnégò grónka bùd¿etu, téj mòg¹ rechòwac na to, ¿e Pòlôszë md¹ wespò³finanso- Òdroda. N o 7 (19). 6. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹ prawò zak³adac ë ùtrzëmiwac gwôsné stowôrë; 7. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹ prawò zak³adac ë ùtrzëmiwac, bez jaczégò le ùscëgòwieniô, swòbòdn¹ ë mirn¹ ³¹czbã z jinszima nôle¿nikama swòji zdrëszënë, z òsobama nalegaj¹cyma do jinszëch miészëznów, a té¿ zagreñczn¹ ³¹czbã z òbiwatelama jinszëch krajów, z jaczima maj¹ ³¹czbã zrzeszon¹ ze swòjima nôrodonyma, etnicznyma, relid¿ijnyma sprawama; 8. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹ prawò, , pòjedinczo abò spòlno z jinszima, bez jaczégò le ùscëgòwieniégò, do wszëtczich prôw ùcwierdzonëch w Deklaracëji; 9. Czéj to je nót, kraje pòdjimn¹ dzejania, ¿ebë ùwësnic warënczi òsobóm nalegaj¹cym do miészëznów, ¿ebë w ca³oscë ë skùteczno ujawerniac wszëtczé lëdzczé prawa ë spòdlow¹ swòbòdã bez ni¿ódnégò òscëgòwieniégò ë na spòdlim równotë przed prawã; 10. Kraje pòdjimn¹ dzejania, ¿ebë zrëchtowac warënczi, ¿ebë òsobóm nalegaj¹cym do miészëznów dac mò¿lëwòtã pòkazaniô swòji apartnoscë ë kùlturowëch znanków, rozwij kùlturë, jãzëka, wiarë, tradicëji ë zwëków, prócz przëtrôfków czéj ne prakticzi szargaj¹ miedzënôrodowé abò krajewé prawò. Duszan-W³adis³ôw Pazdzersczi wac kaszëbsk¹ kùlturã. Chcemë le so to rzekn¹c ùtcëwie kùltura bez dëtków ni ma szansów na przedërchanié ë rozwicé. Z jedny starnë Pòlôszë gôdaj¹, ¿e jesma separatiscë, z drëd¿i nie ùjawerniaj¹ swòjich òbrzeszków wedle kaszëbsczich wespó³òbiwatelów. Jesmë traktowóny, jakbë më nie bëlë we gwôsnym kraju! Téj dze ma jesma?! Dok¹dka mómë jic? A mò¿e naju maj¹ ògardzëc ë wsadzëc do rezerwatu? Té¿ s¹ taczé g³osë Nieùtcëwi pòlitik widzy wkó³ le ³apówkarzów, temù ¿e sóm bierze ³apòwczi. ¯ar³ok chce wëto³maczëc swòje picé tim , ¿e kò wszëtcë pij¹. Ten dlô jaczégò nôwô¿niészé w ¿ëcym s¹ dëtczi, a nié deje, wiedno widzy le¿nosc do bëlnégò biznesa. Në, nié dzëwòta, ¿e wasta Tomasz Krzy¿ak òskar¿i³ Kaszëbów ò taczé ùdbë Nié nóm zrobi³ krziwdã, le se. Swinia sã wiedno òprosy, mô rzek³é filozoféra Friderik Niczé (Nietzsche). T.T.v.Piechòwsczi Starna 7 Nié le Kaszëbë... NÔWIKSZI MÔ£I NÔRÓD Wiele czesczich turistów sztërkùje swòje ferije na hiszpañsczim Dzëwim Wëbrze¿im. Tatk familëje sã nôuczi³ pò hiszpañskù ë mësli so, ¿e mdze miec wszëtczé dwiérze òtemk³é. Stónie sã bòwiém to, ¿e nichto z nim pò hiszpañskù nie mdze chcô³ gadac. Czemù? Bò na ca³im wzénicznym wëbrze¿u Hiszpanii ë téj té¿ w Barcelonie lëdze nie gôdaj¹ pò hiszpañskù, ale maj¹ swój gwôsny jãzëk - kataloñsczi. Dzysô to ju tak nie wëzérô, ale ta mòwa, o jaczi wikszosc lëdzy nie wié, ¿e je abò mësli, ¿e je to le takô môlowô gwara hiszpañsczégò, bë³a jesz we strzédnëch stalatach g³ówn¹ mòw¹ w zôpôdnym dzélu Europë przë Strzódzemnym Morzu. Trzeba wic rzec, ¿e kataloñsczi bé³ mòw¹ òficjaln¹ królewstwa aragoñsczégò. W czasach, czéj pòmòrsczi w³adca Swiãtopô³k III. bòjowa³ z Krzë¿ôkama, aragòñsczi Jakub I. dobé³ òd Arabów ca³¹ zemiã walencëjsk¹ ë òstrowë Balearsczé, dze sã òd nëch czasów gôdô pò kataloñskù. Aragoñsczi królowie ale zajëlë té¿ nordowé wëbrze¿é Francëji (Prowencëj¹), jitalsczé òstrowë ë ca³¹ nordow¹ Jitalij¹. Grëpa ¿o³nierzów katalonsczich biôtka z Tërkama na òsce ë bezma³a ca³é 14 stalaté rz¹dzë³o w Grecëji strzédny. Muszã rzec, ¿e jesz do dzys sã w jednym gardze na Sardiniji (Alghero) u¿iwô mòwã kataloñsk¹ ë té¿ w kraju kòl gardu Perpignan w pó³nocny Francji. Ma³o lëdzy wié, ¿e kataloñsczi bé³ pierszi romañsczi prozaiczny jãzëk. Pierszi kataloñsczi pisôrz bé³ Ramon Llull, jaczi w swojim jãzëkù pisô³ ju w 13. stalatim knéd¿i filozoficzné ë romansë. Wiôld¿i rozwij kataloñsczi lëteraturë bé³ ju w 14. ë 15. stalatim, czéj zjawia sã epika ricerskô, pòézëjô, kroniczi samëch królów, dokôzë filozoficzné ëtd. Piersz¹ ren¹ dlô Katalonów bë³o wëmiarcé dinastiji barceloñsczi (1410), ale autonomijô mielë Katalonë ja¿ do 1714. rokù, czéj jich kandidat (Habsbùrg) przegrô³ w wòjnie ò hiszpañsk¹ erbã. Dzéñ 11égò séwnika, czéj òsta³a dobëtô Barcelona je do dzys kataloñsczim narodnym swiãtã (terô znô to datum kò¿den, ale z jinszégò pòwodu). Pòtemù bë³o ù¿ëcé kaatloñsczi mòwë wzbarnioné, ja¿ w 19. stalatim pòwsta nowé pòkòlenié òdrodzenców, jaczi doStarna 8 stón¹ kùlturã zôs na europejsk¹ rówiznã. W³adzô Franka znaczë³a znów wzbarnienié mòwë nôrodowi, ale pò ji skùñczenim, kùlturô kataloñskô znów sã zaczë³a rozwijac, kataloñsczizna sã sta drëg¹ oficjaln¹ mòw¹ w Kataloniji, Walencëji ë na Baléarach. Terô pò kataloñskù gôdô jaczé 7 miliónów lëdzy, je to mòwa nôuczi, u¿iwô sã ji zwëczajno na uniwersytetach ë pracodawcë ¿¹daj¹ òd swojich pracowników egzaminów z nôrodowi mòwë. Problém je, ¿e w centrze stolëcë ti zemi - w Barcelonie, sã gôdô g³ównie pò hiszpañskù ë ¿e òglowi rz¹d popiérô g³ównie mòwã pañstwowã. Jistnieje telewizëjô kataloñskô, dze té¿ wszëtczé cëzé filmë maj¹ dabink kataloñsczi, rz¹d autonomiczny (Generalitat) dôwô dëtczi té¿ na rozwij czinematografiji kataloñsczi. Jistnieje wiele grëp mùzycznëch, jaczé spiéwaj¹ pò kataloñskù, przedew wszëtczim rock abò mùzykã folkòw¹ ¿ebë zrobic òpòzycj¹ muzyce hiszpañsczi. Cekaw¹ spraw¹ je, ¿e s¹ pòpùlarné té¿ piesnie z tekstama procëm hiszpañiznie. Przecã dlô wiele Kataloñczików je òbraza, czéj jim chtos powié, ¿e s¹ Hiszpanë. Pòkazac hiszpañsk¹ fanã w Katalonii je përznã nierozwô¿no. Widzyta të wëniczi, je¿lë wiémë, ¿e jesz przed 30 latama bë³o pùbliczné ù¿ëcé mòwë zabronioné. Kataloñszczizna sã wcyg rechùje jakno miészëznowô mòwa, chòcz mùszi jesz rzec, ¿e w Andorze je to jedurnô pañstwowô mòwa, s¹ w ni wszëtczé dokùmentë ë nôdpisë na ùlicach. Prawd¹ je, ¿e statisticzi pòkazaj¹, ¿e nôwikszô mòwa tégò ma³égò pañstwa je hiszpañskô. Kataloni cë dokôzëj¹, jak je mò¿lëwé biôtkac za swòjã mòwã ë kulturã procëm rozwijowi historije ë to gwôscëwie jô chcô³ pòkazac Kaszëbóm gwôsnô mòwa ë kùltura je skôrb, jaczi mùszi chronic. Vladislav Knoll V. Knoll je sztudéra Ùniwersytetu w Pradze. Je Czech. Jinteresëje sã kaszëbizn¹, chòc jegò sztudérówóny wark je klasyczny filologa. Je autora Jinternétowi starnë ò Kaszëbach ë jinszëch miészëznowëch jãzëkach. Òd rokù wespó³robi z naju cz¹dnikã. Kùltura RËSZË SÃ! DO ZÔBAWË! Sã gôdô Casubia non cantat Kaszëbë nie spiéwaj¹. A nie je to prôwda. Mò¿e té¿ sã rzeknie, ¿e Kaszëbë nie tuñcëj¹? Tuñce bë³ë ë s¹ dzél ¿ëcégò Kaszëbów. Bë³ë przedstôwióné òb czas wszelejaczich ùroczëznów: domôcëch wëdarzeniów jak ò¿ënk, wieselé, jak ë cz¹dnëch - ¿niwa. Rzeszë³ë sa té¿ z ceremónijama ritualnyma, jaczé swòje kòrzénie maj¹ w pògañsczich zwëkach. Do przëmiarów tégò ôrta tuñców nôle¿¹: Rëbôcczi tunc, Kòsec, Brutczi tunc, Wiwat ë Ògnia tunc. Do tuñców wëkònywónëch w ca³oscë dlô ùcéchë nôlegaj¹ Nasza nënka, Marëszka, Òkrãc sã wkól, Zãc, Wiém jô wiém, Nasza kòza ë Krzë¿nik. Té¿ dô tuñców, jaczé zobrazowaj¹ robòtã, jak Dzëk (maréni tuñc), Szewc (szewiécczi), Kòwal (kòwalsczi), òwczôrz (szépersczi). Kaszëbsczé tuñce maj¹ wiele przirodnëch merków, jaczé rozszlachòwùj¹ je òd tuñców jinszëch zemiów, jak Warmiji, Wialgòpòlsczi, a nawetka Sl¹ska. Ale mò¿e nalézc wzãtczi miemiecczé, czë szwédczé w mùzyce ë krokach. Kaszëbsczé tuñce pisóné s¹ zwëczajno w durowi tonacëji ë metrum na 2/4 abò té¿ 5/4. Pòchôdanié czë merczi nëch tuñców gwësno s¹ cekawé, ale nôcekawszé s¹ gôdczi z nyma spar³ãczoné. Mac¹cô ë dzywnô historijô rzeszi sã z tuñcã Dzëk, jaczi òznôczô dzëka abò przëdownik dzëwi, dërny, gwô³towny. S¹ dwie wërsëje melodiji: jedna wòlniészô z ¯elewa, z nordowëch Kaszub, a drëgô chùtczészô z Brus, z pô³niowëch Kaszub. Òpòwiesc gôdô, ¿e na Bô³ce ¿ëlë mòrsczi rojbrowie, jaczi bëlë ùrzasã kò¿dégò wiesóna, rëbôka. To je wiedzec, ¿ëlë òni z rabcziñstwa. Kòl nich bëlë kaszëbsczi rëbôcë, jaczi bë prze¿ëc ca¿czi lata, wëp³ëwelë na nieùbëtné wòdë. Nierôz bia³ka ë matka dzëcy òstawa gdow¹. Leno czasã dopùst wiaze baro daleczi gwiôzdë. RojbroRujan 2002 wie ë rëbôcë mielë spólnégò warga, jaczi zdzerô³ wiesóna ë biôtkòwô³ z rojbrama. Bëlë to mò¿ny, pòlsczi òbsôdélcë. Dzãka niepisóny ùgòdze midzë piratama a rëbôkama, nawléka sã wespó³robòta midzë nyma. Mòrsczi rojbrowie dôwalë z³oto ë jinszé bògactwa a czasã ë ¿ëwnoscë, za przëchòwanié ë strze¿enié rénionëch piratów. Taczi ù³o¿ënk pasowô³ wszëtczim starnóm. Sómna ë mònotonowô robòta Kaszëbów, bë³a ò¿ëwióna dzãka òdwiôdzënóm rojbrów, jaczi wiedno przëwano¿ëlë z rabczëznama, picym ë ùceszb¹. Nick téj dzywnégò, ¿e niejedne rojbrów prakticzi, té¿ tuñce, bëlë zeszlachòwónë przez Kaszëbów. Sóm tuñc - Dzëk, przedstôwiô biôtczi mòrsczëch rojbrów z wargã abò rëbôków z rojbrama, wëkònywónëch przez dwa karna ch³opów. Té¿ je wërsëjô tuñca samëch marénëch (abò rëbôków), wëkònywónëch przez jedno karno ch³opów abò bia³czi. Jinszi cekawi ch³opsczi tuñc je Rëbôcczi tuñc. Je to dzél òbrz¹dkù, jaczi bé³ dobiéróny przez Kaszëbów, przed ë pò wëp³ëniãcym w mòrze. Dëcht le tuñc ten wës³owiô ùcechã z ùda³ëch ³owów. Wzérôczë, bë pòdtrzëmac na dëchù tuñcôrzów, wò³alë heja hip, na kùñcu mùzycczi frazë. Ritm tégò tuñca zwikszô sã òbez czi¿wë tuñcôrzów, jaczi mielë na stopach drzewiané klómpë, zwóné kòrkama. Dôwa³ë rëmòt w tuñcu sprôwiô³, a wëkònanié apartnëch kroków w tuñcu, bë³o ca¿czé. W prawi rãce tuñcôrze trzimelë zedel piwa, jaczi, jak wiémë bél rëbôcczim picym. St¹dka dëcht drëd¿é miono tégò tuñca - kùflôrz. Tuñcôrze òb tuñc w se na wzój tima zedlama cëskelë. Czasã sã kùñczë³o pòt³ëczenim wszëtczich zedlów. W jinszëch stronach, miast zedla, tuñcôrze trzimelë w rãce pipã abò czerwiony, rutowati sznëpelnik. Mò¿lëwé, ¿e pò st³uczenim wszëtczich zedlów, nie syga³o dëtków na nowé Jô przedstôwia blós dwa tuñce, jaczi maj¹ cekawich historëjach, a z nëch wëchôdô, ¿e Kaszëbi bëlë ë s¹ nôrodã pòdjimnym ë radim, jednoczasowò nie rezygnacëj¹cym z bëlny zôbawë. A. Bradtke Òdroda. N o 7 (19). Pòzdrzatczi ë kòmentarze DISKÙTËJEMË CZË ÙCÉKÓMË? Jô mëszlô³, ¿e wierã pò òg³oszenim wiñdzeniów òglowégò spisënkù, sprawë kaszbsczi nôrodnoscë pêrznã prziñd¹ do se. Nimò zwielonëch ùcã¿eniów, 20.000 lëdzy pòda³o kaszëbsk¹ nôrodnosc. Gwësnym je, ¿e dosc wiald¿i dzél lëdzy, wedle nieùtcëwòce rachméstrów abò pòddaniémù sã òglowémù cëskòwi procëmników, taczi lë¿noscë ni mia. Cekawi je równak fakt, ¿e nôwikszima procëmnikama òkôzelë sã nié Pòlôszë, a karno samëch Kaszëbów, a dok³adno ti, jaczi jich maj¹ reprezentowac. Prócz jednégò satirika felietonistë z gazétë Dziennik Ba³tycki, wszëtczé g³osë procëmné tak równo przed ë pò spisënkù wëchôda³ë z przédnictwa Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô! Ta stowôra, dze wiedno bë³a wielëzna pòzdrzatków, terô weznôwô le jeden. Jeden ze stôrëch, znónëch nôle¿ników ti stowôrë, jeden z ji zak³ôdców, fefloce gazétóm ò niezasadnoscë nôuczi kaszëbsczégò jãzëka w szkò³ach czë ù¿iwaniégò gò w kòsco³ach (wej té¿ na starnie 2). Za jedurny môl jegò przekazywaniégò ùznôwô rodzënné dodóm! Czë ten stôri dzejôrz zabôczi³ jak to je z tim przekôzywanim doma? Nen pòstójc, pùbliczno straszi, ¿e je¿lë Kaszëbi òstón¹ ùznóny za nôród, téj òn òprzestónie sã z Kaszëbama ùjuwerniac. Në téj tegò jô sã dëcht ni mógã do¿dac! Co cekawi: na zôcz¹tkù 90ëch latów òn autora Bedekra Kaszëbsczégò, znajôrz ë barnicél S³owiñców, przëznô³ ¿e ti nigdë Pòlôchama nie bëlë. A kò wszëtcë wiedz¹, ¿e S³owiñcë to nadlebiansczi Kaszëbi. Terô ju czéj ti s¹ w Hambùrgù ni¿óden nie chce z nim gadac (czëtôj té¿ na s.6). Na òdbiwaj¹c¹ sã 4. rujana l.r. w redakcëji Pomerani diskùsëji, jakô bë³a namienionô nym cã¿czim sprawóm slédnëch mies¹ców, òstelë zarôczony tczëwôrtny gòscë, satiricë, nawetka (mést dlô szpòrtu nen felietonista z gazétë Dziennik Ba³tycki). Jak wiedno zafela³o rôczbë dlô przedstôwców redakcëji Òdrodë jedurnégò cz¹dnika kaszëbskòjãzëkòwégò. Równak më bëlë na ny diskùsëji le blós jakno gazétnictwò (bez prawa g³osu). W rozmòwach z drëchama ë w karnie Òdrodë bë³o czëc, ¿e K-PZ nie widzy ce¿ je lós na dole westrzód lëdzy. Terô wiémë, ¿e nie chce wiedzec. Jinicjatiwów wszëlejaczich je ë wiedno bë³o, a ne s¹ gaszoné czãsto ju kòle zdrzód³a. Na szczescym z corôz s³abszim skùtkã. Zapëzglenié w pòlitikã wszejelaczich ôrtów, partikùlarné priwatné jinteresë, kariéra, pseudolojalnota a nié czëstô mësl ò kaszëbiznie sprôwiaj¹, ¿e jejich rozs¹dzënczi ë wëpòwiedzë s¹ òpòrtunisticzné ë szkòdz¹ kaszëbsczémù nôrodowi. Nôród, jaczi sã zmieniô, jidze w nowé zgrôwë Chto tegò nie widzy òstónie na bòcznym torze. A. Kléina Starna 9 Kùltura Chto nie znaje historëji swòji zemi, chto zabôczi³ ò starkach, jich ¿ëcym, smiéchù ë p³aczu, jiwrach, spiéwkach, gôdkach, mëslach, wierze nen je jak no drzewò bez kòrzeniów, abò jak ptôch w klatce ¿ëje pó³ ¿ëcym. Taczé przekònanié je we mnie ë temù jô napisô³ cykel artiklów, chtërnym dô³ wspólne miono: Kaszëbsczé zwëczi ë wierzenia. S¹ to tekstë ò zwëkach, òbrzãdach, ë ò wszelejaczich sztrôszkach, ùkôzkach ë rzec bë tak bë³o mò¿no òpiecznëch dëchach ë tich, co z³é czëni¹. Czasã do artikla móm dodón¹ jak¹s pòwiôstkã (nie ze Zëchtë, bò òn ju mô swój plac w najim cz¹dnikù). Wiedza ò tich wszëtczich zwëkach ë ùkôzkach brónô je z wiarëgòdnëch zdrzód³ów, ks¹¿ków napisónëch bez lëdzy, co maj¹ pòwô¿anié w krãgach ùcza³ëch zajimaj¹cëch sã folklorã. Na zôcz¹tk chcã Wama, Drodzy Czëtincë, dac tekst ò krwi ¿¹dnëch nie³ôpach, chtërne w dëszach najich òjców rodzë³ë wcale nie mô³i ùrzas. ¯ëczã mie³i lekturë. G.J. Schramke KASZËBSCZÉ ZWËCZI Ë WIERZENIA DZÉL ÒPI Òpi nôstraszniejszi kaszëbsczi nie³ôp, òsoblëwò paskùdni strôszk, swégò ôrtu wampir. Ë wieszczi w ti naji demónologiji bracczi òpiégò, k¹sk lepszi, ale nie za wiele. Ca³i pòmòrsczi swiat mielë nafulowóni ùrzasã. Przë nich smãtczé, pùrtczé ë jinszé strôszczé to ¿³óbk pòs³ësznich dzecy. Nawetka mòra, té¿ ùrzasnô, wëzdrzi przë nich jak dobrô ë mi³ô, chòc k¹sk psotnô sostra. Wieszczi ë òpi, czãsto bez dzysdniowich lëdzy (je¿le jich znaj¹) brani za jedno ë to samò, s¹ nie³ôpama, chtërne dejade nie s¹ równe se. No, ale ò jinotach pózni.W pùst¹ noc ùmar³i le¿ô³ w pansczi jizbie. Nen i ów chùtkò, a sprowôdno rzuci³ òkã na niebòszczëka. Je¿le zmar³i wcyg miô³ czerwòne skarnie ë wëzdrzô³, jakbë leno spô³, ë jesz na dok³adkã òkaza³o sã, ¿e nie je sztiwny, to to ju bë³o baro zle. Wszëtkò tedë wskôzëwa³o, ¿e je òn wieszczim, abò (co gòrsza) òpim. A je¿le jesz jegò rodzena bë³a pòdejrzano, to je gôdano, ¿e mia ju czedës w rodze taczégò nie³ôpa, to ju ledzama szarpô³ ùrzas. Ë ni ma sã czémù dzewòwac, bò dlô nich òpi, pò reszce tak jak ë wieszczi, równô³ sã smierc, ë to czasã té¿ dlô jich blisczich ë drëchów. Nie³ôp bùdzë³ sã w cemnim grobie ë jaStarna 10 1: Ë WIESZCZI czis czas cëchò sedzô³ w zarkù. ¯wô³ tedë swòjé ruchna, a pózni, czej ju ni móg³ sã do jich resztków dostac, òb¿érô³ paluchë, a czasã té¿ ë kòlana. Kù reszce, jedny nocë wë³a¿i³ z swégò môlu swiãtégò òdpòczinkù ë szed³ do wsë, òblek³i leno w niedo¿arté szôtorë. Zdarzëwa³o sã, ale rzôdkô, ¿e trup sã tak w trëmie ze¿érô³, ¿e nie bë³o na nim ju nick miãsa, leno gnôtë. Nicht nie rozmiô³ rozwidnic, jak òn to móg³ zrobi³, ale lëdze wierã ë taczich nie³ôpów widzelë. Je¿le to bé³ wieszczi, czérowô³ sã do chëczë swòjich nôblë¿szich, wchòdzë³ do wëstrzódka, wëbierô³ òfiarã ë wëpijô³ ji krew. Òna reno sã bùdzë³a, bë³a s³abò, chòrô, ale nick nie przëbôczëwa sã, ani ni mia ni¿ôdnégò szlachù ùk¹szeniégò. Nie³ôp co noc przëchôdô³ do ni, tak d³ëgò, ja¿ ta zmar³a. Ë tuwò trza pòwiedzec ò pierszi jinoscë midzë wieszczim a òpim. Pierszi z nich móg³ do smiercë doprowadzëc leno swòjich krewnich, drëd¿i ca³o wies, a nawetka òkòlëca. Wieszczi tedë wano¿ë³ do chëczë swòjich naszôców, co le ma³o nôblë¿szich, a czej wëbrónô òfiara zmar³a, dobierô³ sã do nôstãpnégò domôcégò, abò szed³ do jinszégò dodómu swòjich krewnich. Mòg³o to sã dze- jac tak d³ëgò, ja¿e nie wëd¿in¹³ ca³i ród. Òpi bé³ gòrszi. Gôdô sã, ¿e té¿ pi³ krew, czãsto (tak jak wieszczi) swòjich blisczich, ale ë tak samò móg³ lezc bez wies, klepac w òkna ë pitac sã: Hej, spita wa?, a czej wërwôni ze spikù cz³owiek òdrzekn¹³: Spimë, to nie³ôp miô³ pòwiadac: Spijta na wieczi, ë wszëscë w chëczë zarô ùmieralë. St¹dka wzã³o sã pòwiedzenié ò tim, co d³ëgò ¿u¿kô: Spi, jakbë gò òpi zamówi³. Czãsto sã zdarzëwa³o, ¿e òpi szed³ do zwònnicë. Trza wiedzec, ¿e je¿le bë sã na niã dostô³ ë zazwòni³, to ùmarli bë wszëscë tak dalek w òkòlim, jak dalek pòniós³ sã g³os zwònu. Na szczescé bë³ë spòsobë, abë gò wstrzëmac. ¯le kòscelni widzô³, co sã dzeje, to chùtkò lecô³, bë zazwònic pierszi, bò tedë òpi tracë³ mòc nad zwónama. Jednak czej nie³ôpòwi ju da³o sã wëlezc na zwonnicã ë zazwónic, to chòc bë³o baro zle, to jesz nie wszëstkò òsta³o stracone; kòscelni móg³ pòdlecec do wie¿ë, pòcygn¹c za snurk ë próbòwac zwalic nie³ôpa na zemiã. Je¿lë mù to sã ùdôwa³o, retowô³ òd smiercë sebie ë ca³é òkòlé, bò òpi tracë³ mòc. Òd kòscelnégò wiksz¹ së³ã do biôtczi ze strôszkã ò zwónnicã miô³ ks¹dz. Dëchòwni òblëk³i w kòscelné ruchna, ùbarnioni w klucze òd kòsco³a, móg³ òpiégò waln¹c nima kluczama ë pòzbawic gò mòcë, a nawetka na môlu ùsmiercëc. Dôwni lëdze mielë wiele spòsobów, abë zabezpieczëc sã òd tich strôszków, abò jich zrobic nieszkódnymi. Je wôrt pòwiedzëc chòc ò niechternich z tich ô r t ó w . Ju jak sã dzeckò rodzë³o, bë³o mò¿no scwierdzëc, czë òno nie je nie³ôpã. Je¿le przësz³o na swiat z przédnima zãbama, to bë³a znank¹, ¿e pò smiercë bãdze òpim, a je¿le w mùcë (skórka na g³owie) ¿e wieszczim. Rada na to, abë dzeceszkò sta³o sã czësté, bë³a leno jedna: z¹bczi wëbic, mùca spòlëc, a pòpió³ z ni schòwac ë dac do wëpicu z wòd¹ z Wiôld¿i Sobòtë, czej dzeckò ju bãdze mia³o 7 lat. Nie wiedno dejade tak robilë lëdzë z dzecama, co wedle òglowé wiarë miô³ë bëc wieszczim, czë òpim. Zëchta notérëje, ¿e w XIX wiekù mia³o dóñc na Òksywsczi Kãpie do taczégò zdarzeniégò, ¿e dzeckò, co bë³o ùrodzoné w mùce òsta³o pòwieszoné na ró¿añcu! G.J. Schramke dalszi cyg za mies¹c! Rujan 2002 Kùltura Kòmpanijô Wãdzëbôków nowé mùzyczné karno Przë Brusczi Kaszëbsczi Òglowi Liceji naczã³o grac rockòwé karno mùzyczne. Je to ju trzecô naszô formacëjô (pierwsz¹ je Chëcz), co mô ùdbã robic mùzykã dlô m³odich ë spiewac dlô nich pò kaszëbskù. Karno nazëwò sã chwëtliwie, a przë tim k¹sk enigmaticzno ë szportowno Kòmpanijô Wãdzëbôków. Równak je¿le chtos pò nym mionie bë so mëszlô³, ¿e Kòmpanijô letkò pòdchòdô do graniô, mili³ bë sã baro. Sekcja jinsrtumentalnô je bòkadnô: dwie gitarë elektriczne, basowò gitara, perkùsëjô ë grëpa skrzëpiców (trzë sztëczi). Der¿éñ formacëji je òpiarti na mùzykach karna Horn, co ze sob¹ ju graj¹ pôrã lat. Skrzëpice, chtërne robi¹ baro widza³i czëcowi ùstôw, ë jedna elektricznô gitara s¹ w rãkach ùczniów brusczégò KLO. Wòkalistk¹ Kòmaniji Wãdzëbôków (charakteristny, czekawi g³os wôrt ùwôd¿i) je sztudérka Mùzyczny Akademiji w Gduñskù Damroka Kwidzyñskô. Redakcëjô Òdrodë dzãkùje Wastestwù Bigùsóm z Kartuz Karolowi Schramke z Brus Môrcënowi Bòrowie z Tëchòlë ë wszëtczim jinszim drëchóm jaczi chcelë òstac anonymòwi za pòmòc przë wëdôwkù najégò cz¹dnika Òdroda. N o 7 (19). Karno nie òd¿egniwô sã òd najégò folkloru. Bierze z niegò wëchòdaj¹ce z przekònanégò, ¿e òd kòrzeniów nie nôle¿i òdchòdzëc. Dejade nie je mò¿no nazwac Kòmpaniji Wãdzëbôków karnã folkloristicznym je karnã rockòwim, co czasã jidze w starnã bluesa, a ne tekstë lëdowe s¹ przërëchtowóne w nowich aran¿acëjach. W swòjim repertuarze formacëjô mô, na dzys dzéñ, jeden cover. Grô té¿ balladã Michô³a Piépera Kôrbiónkã z anio³ã. Do jinszégò tekstu Piépra ...niechôj pòlecã... stwòrzë³a mùzykã. Karno je nafulowane chãc¹ grania ë je widzec, ¿e nie je to blós chãc s³omianô (jô bë³ na jich próbie). Graje dobrze ë rozmie sã w mërgniãcy òkã. Wierzã, ¿e ùdô jemù sã dostac na szersze mùzyczne wòdë. A terô bãdze gò mò¿no pòs³ëchac na zakùñczenim III Kònkùrsu Kaszëbsczi Pòezëji, co òdbãdze sã w brusczim liceum 16égò smùtana latos ò gòdz. 10.00. Jôbard ZE S£OWÔRZA ZËCHTË Ò zbójcu Derze1 Sz³o rôz dzéwczã z Pùzdrowa do Srëkòjc, pòtka³o Derã, ale òno gò nie pòzna³o. Tak òn gò spitô³: - Ni môsz të zbójcë Derë strachù, ¿e të tak sãma bez las jidzesz? nié, Dera mie mò¿e kùszn¹c w rzëc! Jo, jo, dzéwkò, môsz prôwdã, chtë¿bë sã Derë bòjô³. Ale wiész të, czé të ju do Srëkòjc jidzesz, nó¿e mie przëniesë za dëtka pënkowich gòzdzi. Jak no dzéwczã z gòzdzoma przësz³o nazôdk, tak Dera nick nie rzek³, le dzéwczã z³api³, prze³o¿i³ sobie przez kolano, sëknie òdchlastn¹³ i wszësczé pënczi wbi³ mù w rzëc. Té dzéwczã pùsci³ i mù rzek³: - Téj le bié dodóm i pòwiédz wszësczim, ¿e ce Dera kùszn¹³ w rzëc. Ò tim, jak ks¹dz i òrganista pòjachalë krasc Jeden ks¹dz i òrganista mielë wiélg¹ biédã. Rôz òni zaprzëglë kònia i jachelë krasc, kònia przëwi¹zelë do p³otu i szlë do chléwa. Chtos jich jednak sp³oszë³. Kònkùrs w brusczim KLO Kaszëbskô Òglowô Licejô w Brusach ju pò rôz trzecy òrganizëjë pòeticzny kònkùrs. Jegò célama je promòwanié regionalnégò dokôzu pòeticczégò, a té¿ ùwszednienié kaszëbsczi mòwë ë pismienniznë. Kònkùrs je adresowóny do m³odich ë starszich, wszëstczich tich, co ju maj¹ skùñczon¹ spòdleczn¹ szkò³ã. Ò nôdgrodë, dëtkòwë ë ks¹¿kòwe, bëtnicë bãd¹ sã biôtkòwac w trzech wiekòwich kategòrëjach: gimnazjalisci; m³odi ze szkó³ów strzédnich ë zawòdowich; doros³i. Trzë s¹ té¿ rówiznë wespó³zgrôwë: 1. pòezëjô recëtatorskô w kaszëbsczim jãzëkù (trza so wëbrac dwa wierztë do deklamacëji); 2. dokôz w³asny (chãtni do bëcô w kònkùrsu przesë³aj¹ do 31 rujana 2002 r. na adresã szkò³ë: Kaszëbskô Òglowô Licejô, ùl. Ògrodowô 2, 89 632 Brusë, tel/fax 0 10 ... 523982455 lub na szkò³owégò é mejla: [email protected] dwie swòje wierztë. Mùsz¹ òne bëc pòdpisóne gòd³ã (pseudonimã), a w drëd¿i kòperce z wëpisónym na wierzchù nim gòd³ã mùsz¹ sã nalezc jinformacëje ò bëtnikù, taczé midze jinszima jak: miono, przezwëstkò, adresa); 3. spiéwne wëkònanié bez mùzyczne karna dwóch, wëbrónych przez se, pòeticznich kaszëbskòjãzëkòwëch dokôzów. Jury òstanie pòwò³ane bez òrganizatora. Roztrzëgniãce kònkùrsu òdbãdze sã 16 smùtana latos ò gòdzënie 10.00 w Kaszëbsczim Òglowim Liceum w Brusach. Baro rôczimë do bëtnictwa w kònkùrsu. Jôbard Ks¹dz zarô w nod¿i dodóm, a òrganista lecô³ do kònia. Jak òn przëlecô³, té ju bë³ô pò kòniu. Reno ks¹dz bë³ czekawi jak to òrganisce sz³o i òn zacz¹³ òd wô³torza spiewac: Je tam be2 abò me3? Òrganista òdpòwiôdô: Ni ma tam be, ani me. Ùjad³a kùka4 kòle bùka hijaha5, me. Ze S³owôrza Zëchtë przërëchtowô³ Jôbard Dera legendowi zbójca, co ¿ë³ na prze³ómanim 18. i 19. stalata w kaszëbsczich bòrach pòd Srëkòjcama. 2 Be celo 3 me òwca 4 kùka wilk 5 hijaha - kón 1 Starna 11 Òstatnô starna ZACHÃCBA MÒJE SERAKÒWSCZÉ MIES¥CE ZACHÃCBA ZACHÃCBA ZACHÃCBA ZACHÃCBA Jaros³ôw Kroplewsczi Pajicznik Pòrénk s³uñce z plëtë wëniós³, Ë swiãtno je wëstawi³ Ja¿ na kùñcu bùlewisków Czéj hòstijô w zadôczny wsë. A òd strzébrzny ti kòrónë Kòrunczi ró¿ewëch jiskrów Zwiésô³ pajiczën¹ pò òstach, Bez stegnã, co më ni¹ szlë. I tak më szlë, a szlë przed ten wô³tôrz z hôczkama z czipkama z miechama z gòdzynkama za bùlwama. I tak më jidzemë, a jidzemë, a jidzemë... Dërch, a dërch. -Wiész të co? Czéjbë mój tatk nie pi³, tej më bë nie mielë co jesc. -Cë¿ të gôdôsz?! Jes të czësto òd se?! -Kò doch nié. Sklónczi më przedôwëlë do skùpòwiszcza i mielë dzãka temù dëtczi na chléb. *** -Mëmkò, czë mùrzink Bambò té¿ mëje sã mëd³ã, jak më? -Jo Rémùskù, òn té¿ sã mëje. -Jo?! Téj czemù je taczi czôrny czéjbë pùrtk? S. Nôgel Bialiska jacha na kòle ë pòtr¹ca ch³opa. Ten do ni wrzészczi: - Të ni mòg³a zwònic? - Wëbôczcë, jô do Waji numra telefòna nie zna! Z òrãd¿i Rokù Derdowsczégò òstô³ zòrganizowóny kònkùrs malôrstwa. Òsta³o nades³óné 100 òbrazów. Pierszi plac dostô³ òbrôzk Derdowsczi w Americe jak stojô³ nad sztrãdã Atlantikù, drëd¿i Derdowsczi we Wiôld¿i Wsë. Nie bé³ klasyfikòwóny le òbrôzk na jaczim bë³o widzec dwòje nad¿ich lëdzy. Negò autora òstô³ zawò³óny ë kònkùrsowô kòmisëjô gò pitô: - Cë¿ to je? - To je dwòje zakòchónëch kaszëbsczich dzejôrzów! - A Derdowsczi? - A jô wiém? Abò w Americe abò we Wiôld¿i Wsë! Przë weñcym do nieba s¹ dwiérze pò prawi na jaczich je napisóné: Dlô samòbëtnëch ch³opów, s¹ té¿ pò lewi - na jaczich je napisóné Dlô zanôle¿nëch ch³opów. Przë tich drëd¿ich - ca³ô ùrma ch³opsczich dëszów stoji, przë pierszëch - le jedna dësza. Swiãti Pioter jã pitô: - Czemù Të tuwò stojisz? Jes Të taczi samòbëtny? - Nié, tak mie mòja bia³ka kôza! ZACHÃCBA W ÒDRODZE? BËLNÔ ÙDBA! Starna 12 Rujan 2002