Przykładowe rozwiązania socjoterapeutyczne w profilaktyce dzieci

MAŁGORZATA GIEC
Przykładowe rozwiązania socjoterapeutyczne w
profilaktyce dzieci agresywnych
W poniższym artykule chciałabym omówić niezwykle istotną rolę
osobowości nauczyciela w zapobieganiu oraz terapii agresji.
Przedstawiam również metodę dramy w pracy z dziećmi, a także opisuję
terapeutyczny wpływ muzyki oraz bajek na zachowania agresywne .
Wszystkie z podanych rozwiązań sama wielokrotnie stosowałam w pracy
ze swoimi uczniami. Nauczyciel powinien posiadać odpowiednią wiedzę,
aby potrafił zdać sobie sprawę z tego, że agresja to nie tylko bójki,
scysje, ale także nieodpowiednie słowa, spojrzenia, czy też gesty.
Musimy być autorytetem i wzorem do naśladowania dla swoich
uczniów. W praktyce uważam iż skuteczniejsze jest ignorowanie
zachowań agresywnych, przy jednoczesnym nagradzaniu zachowań
pożądanych. Oddziaływanie wychowawcze nauczyciela powinno opierać
się na :
-umiejętności wytwarzania przez nauczyciela odpowiedniej atmosfery w
pracy z uczniami,
- zdolności zapobiegania konfliktom oraz szybkim ich likwidowaniu,
Nauczyciel pomaga dziecku jeżeli:
• stara się zrozumieć dziecko,
• traktuje zachowanie dzieci jako wyraz jego problemów, a nie złej woli,
• postępuje tak, aby dziecko mogło mu zaufać i czuć się bezpieczne,
• znajduje czas na indywidualny kontakt z dzieckiem,
• potrafi wysłuchać bez wygłaszania potępiających uwag,
• jest w stanie zachować pełną dyskrecję,
• posiada takt i dużo cierpliwości,
• pomaga dziecku odkryć jego wartości,
• pomaga dziecku odnaleźć miejsce w grupie rówieśników,
• potrafi nawiązać współpracę z rodzicami dziecka.
Proponuję zamiast stosowania kar i nagród informowanie dziecka o
naszych uczuciach, myślach i pragnieniach związanych z jego osobą
i jego postępowaniem np. "cieszę się, że tak postąpiłeś", "jestem z ciebie
dumna", "jestem zadowolona, wzruszona, szczęśliwa", "nie lubię, gdy się
tak zachowujesz", "jestem oburzona, zdenerwowana", "jest mi przykro,
źle, smutno", przy jednoczesnym okazywaniu dziecku szacunku i
miłości.
● Drama metodą pracy z dziećmi przejawiającymi zachowania
agresywne.
Uważam iż drama jest swego rodzaju procesem badawczym, w którym
biorący udział aktywizują zarówno umysł jak i emocje wyrażające się w
sposób bezpośredni w działaniu. Drama propaguje swobodną twórczość
dziecka. Nie jest narzucona ani oparta na żadnym scenariuszu. Pozwala
w bezpieczny sposób rozwinąć nie tylko wyobraźnię, fantazję, ale przede
wszystkim wrażliwość emocjonalną dziecka. Służy osiągnięciu
nadrzędnego celu, jakim jest rozwijanie dziecka i doskonalenie w nim
pozytywnych zmian.
Metoda ta odwołuje się do indywidualności każdego dziecka i jego
przeżyć. Pełni rolę terapeutyczną, gdyż pozwala bliżej poznać swoich
wychowanków i zrozumieć ich uczucia.
Dzięki rozpoznawaniu, wyrażaniu, nazywaniu emocji uczeń pozbywa się
lęku czy agresji, dowiaduje się, co przeżywają jego koledzy i koleżanki.
Brak możliwości wyrażania swoich emocji jest przyczyną życia w
napięciu, a to często bywa przyczyną szukania zapomnienia w
agresywnych zachowaniach.
Dzieci dysponując pewnym zasobem pojęć moralnych, stają się
zdolne do kwalifikowania zachowań w kategoriach dobra i zła.
W dramie w działaniu z rolami, istnieje bezpośrednia możliwość
obserwacji różnych zachowań, swoich własnych i innych dzieci.
Mamy okazję dokonania analizy, jakie jest źródło powstałych reakcji, co
jest w nich pozytywne, a co nie właściwe i jak należy to zmienić.
Widzimy jak zachowują się inni i możemy skorzystać z dobrych
wzorców. Zaś nasze błędy nie przynoszą, co jest cudowną właściwością
dramy, żadnych nieodwracalnych konsekwencji.
Poza tym istnieje możliwość dokonania natychmiastowej korekty
zachowań. Drama polega na stwarzaniu sytuacji, zarysowywaniu
problemów i próbie rozwiązywania ich przez aktywne wchodzenie w rolę.
Podstawowym wymogiem jest autentyczne bycie w sytuacji i
zaangażowanie. Drama jest przede wszystkim formą pracy, czego powinni
być świadomi nauczyciele. Wymaga poważnego podejścia, bo tylko wtedy
może przynieść efekty.
Z agresji się nie „wyrasta". Jeśli nie zostanie ona dostrzeżona i
rozpoznana, stanie się wzorem reakcji, a wtedy jej poziom będzie wraz z
wiekiem wzrastać. Prawie pewne jest, że dzieci sprawiające kłopoty w
przedszkolu, kilka lat później w szkole będą miały kłopoty znacznie
poważniejsze. Dzieci biorące udział w dramie pogłębiają swoje
przeżycia i realizują się twórczo, uczą się analizować różne reakcje:
pozytywne, negatywne ,a jednocześnie dokonują korekty zachowań.
Nauczyciel prowadząc takie zajęcia , może swoimi uwagami i
komentarzami pomagać dzieciom rozumieć swoje emocje, nazywać je
oraz rozwijać umiejętność wejrzenia w siebie samych .
Jeśli chodzi o cele dramy to przede wszystkim rozwija:
1.Wszechstronny rozwój osobowości, ekspresji i uczuciowości;
• Kształci wrażliwość uczniów;
• Doskonali umiejętności rozmowy o uczuciach: własnych,
wewnętrznych
przeżyciach,
stanach,
lekach, kłopotach
i
radościach;
• Wyraża stany psychiczne, uzewnętrznia uczucia;
•
•
•
Uświadamia własną indywidualność przy poszanowaniu odrębności
innych;
Kształci określone zachowania społeczne;
Panuje nad emocjami, koncentracją, współdziałaniem w grupie;
2.Integruje zespół klasowy;
• Wytwarza poczucie bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania w
grupie;
• Budzi wieź emocjonalną z rówieśnikami i nauczycielem;
3.Kształci umiejętność rozwiązywania konfliktów społecznych i
rozwiązywanie problemów w grupie.
Ćwiczenia z dramą należy rozpocząć od technik najprostszych.
Szczególny nacisk należy położyć na ćwiczenia rozwijające wrażliwość
zmysłów słuchu , wzroku, węchu, dotyku. Przed zajęciami należy ustalić
reguły gry, temat powinien być ciekawy i bliski dzieciom. Nauczyciel
pełni funkcję doradcy, czasami inicjuje improwizację, kieruje się zasadą
kontrastu i niespodzianki. Powyższe zasady i stosowanie ich pozwoli na
utrzymanie zainteresowania i pobudzi uczestników do aktywności i
wywołania pożądanych przeżyć.
Najczęściej stosowanymi ćwiczeniami są:
• Rozmowa
• Wywiad
• Ćwiczenia pantomimiczne
• Improwizacje
• Inscenizacja
• Rzeźba
• Film
• Rysunek
• Ćwiczenia głosowe
• List
• Dziennik lub pamiętnik
W grupie pracującej metodą dramy dzieci uczą się przede wszystkim
współpracy, bycia ze sobą , wzajemnej akceptacji, znika wstydliwość, a
w jej miejsce pojawia się otwartość, szczerość, pewność siebie,
umiejętność dzielenia się i pomagania sobie.
W dramie każdy odnosi
sukces. Nie ma tu, bowiem nieważnych ról, nie jest to teatr, nie chodzi
tu o wyreżyserowane popisy aktorskie, więc nie ma tu ról, które
mogłyby być źle zagrane. Na spotkaniach terapeutycznych nie oceniamy
postępowania bohaterów scenek, jak również zachowania samych
dzieci.
Joanna Danielewska w książce pt. "Agresja u dzieci - szkoła
porozumienia" opracowała szczegółowy program terapii pedagogicznej
dla dzieci zagrożonych agresją, i to zarówno dla agresorów jak i ofiar.
Podstawy teoretyczne tej terapii oparła na wieloaspektowym ujęciu
osobowości człowieka, jako jednostki społecznej, wykorzystała zarówno
elementy założeń koncepcji behawioralnej, psychoanalitycznej,
humanistycznej i poznawczej. Jako podstawową metodę pracy z 4-6osobowymi grupami dzieci wybrała psychodramę, polegającą na
odgrywaniu przez pacjentów w sytuacji terapeutycznej pewnych ról i
udramatyzowanych zdarzeń, przy czym opracowane wcześniej przez
autorkę scenki miały być odgrywane przez tę samą grupę wielokrotnie,
aby umożliwić wszystkim wczucie się w przeżycia różnych postaci.
Jako zasadę terapii przyjęła, że w żadnym wypadku nie należy
łączyć w jednej grupie terapeutycznej sprawców i ofiar agresji.
Założyła, że dla właściwego przebiegu terapii konieczne jest stworzenie
takich społecznych warunków, które sprzyjałyby zaspokojeniu potrzeby
kontaktów z rówieśnikami i jednocześnie dawały możliwość wyuczenia
nowych rodzajów reakcji na bodźce dotychczas wywołujące zachowania
niepożądane. Uczenie się polega tu na samodzielnym znalezieniu drogi
rozwiązania danej sytuacji i dopiero następnie na ćwiczeniu.
Zatem reasumując mogę dodać iż drama polega na tym, że
dziecko jest sobą w nowej, nie znanej mu, odmiennej od codziennego
życia sytuacji lub stara się być w sytuacji jakiejś określonej postaci.
Działanie to powinno odbywać się całkowicie intuicyjnie, bez
wcześniejszego przygotowania, aby przeżycia i wrażenia uczestników
były możliwie najgłębsze. Materiałów do tworzenia i odgrywania ról
dostarczają przede wszystkim teksty literackie, postaci z filmu, czy
bajek. Drama pozwala na otwarcie się, poznawanie i rozwijanie swoich
możliwości poprzez odwołanie się do indywidualności każdego
człowieka. Rozwija wyobraźnię, fantazję, wrażliwość emocjonalną oraz
plastykę ciała. Sądzę ,że jest metodą godną wykorzystywania w
codziennej praktyce szkolnej.
● Terapeutyczne zastosowanie muzyki w pracy z dziećmi
przejawiającymi zachowania agresywne.
Ważne znaczenie terapeutyczne w pracy z dziećmi z przejawem agresji
posiadają różne metody pracy. Szczególne jednak kojący wpływ wywiera
muzykoterapia. Muzyka obecna jest w życiu każdego z nas niemalże
wszędzie. Uprzyjemnia czas, bawi, nastraja pobudza, koi.
Posiada zatem istotne znaczenie terapeutyczne, ma bowiem wpływ
na cały nasz organizm. Warto zwrócić uwagę na to, iż sfera emocjonalna
jest tą sferą, na którą muzyka oddziałuje szczególnie intensywnie.
Dlatego też specyfiką muzykoterapii jest dostarczanie przeżyć
emocjonalnych odpowiednio kształtowanych przez muzykę.
Wpływ muzyki na sferę emocjonalną jest faktem niezaprzeczalnym,
potwierdzonym w badaniach fizjologów. Połączenie organu słuchu ze
wzgórzem i układem limbicznym warunkuje bezpośredni wpływ muzyki
na emocje. Muzyka może powodować np. aktywizowanie i wyzwalanie
emocjonalnych procesów. Ułatwia ona wydobycie nieraz tłumionych
przeżyć człowieka. Zastosowanie odpowiednio dobranej muzyki może
spowodować odreagowanie uczuć agresywnych.
Każde zajęcia muzyczne i muzykoterapeutyczne dzieci opierają się
na wykorzystaniu wszystkich podstawowych form działalności
muzycznej. Istotny jest tutaj ruch przy muzyce gdyż zaspakaja u dzieci
potrzebę bycia aktywnym .
Warto zauważyć ,że dzieci przejawiające zachowania agresywne lubią
improwizować ,tworzyć i wykonywać muzykę bez wcześniejszego
przygotowania. Uwielbiają również grę na instrumentach.
Instrumenty perkusyjne silnie inspirują dziecko do poszukiwania coraz
to nowszych dźwiękowych środków wyrazu. Zabawa pojedynczymi
dźwiękami z czasem przeradza się w tworzenia własnych rytmów lub
melodii, dając tym samym początek spontanicznej instrumentalnej grze.
Muzycznym tłem zajęć zwykle jest muzyka zróżnicowana melodycznie i
rytmicznie, odtwarzana z magnetofonu lub w wykonaniu
muzykoterapeuty(nauczyciela).Utwory muzyczne, których słuchają
uczestnicy podczas zajęć, to utwory Mozarta i Vivaldiego ,a także
spokojna muzyka elektroniczna . Uzupełnieniem może być muzyka z
repertuaru zespołów dziecięcych i młodzieżowych. Sama wielokrotnie w
pracy z dziećmi wprowadzam elementy terapii muzyką. Zajęcia takie
spotykają się za każdym razem z sympatią i zaangażowaniem ze strony
moich uczniów.
● Bajki terapeutyczne w pracy z dziećmi przejawiającymi
zachowania agresywne.
Bajki to najbliższe dziecku utwory ,w których świat realny miesza się z
fantastycznym i razem tworzą zrozumiałą rzeczywistość .W świecie
bajek można spotkać przyjaciół ,przeżyć wspaniałe przygody ,a przede
wszystkim pozbyć się lęku. Rozwiązanie trudnych emocjonalnie sytuacji
może okazać się –dzięki bajkom przyjemne ,a nawet radosne.
Według M. Molickiej „bajka terapeutyczna ma następujące cele:
• zastępczo zaspakaja potrzeby, dowartościowuje dziecko, które jest w
trudnej sytuacji
• daje wsparcie poprzez zrozumienie, akceptację, budowanie
pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni, jaką zapewniają bajkowe
postacie
• przekazuje odpowiednią wiedzę o sytuacji lękowej i wskazuje sposoby
radzenia sobie z nimi.
Bajki terapeutyczne pokazują inny sposób myślenia i co się z tym
wiąże inny sposób odczuwania i reagowania. Nie narzucają sposobów
działania. Bohater nie jest podobny do dziecka. Podobieństwo dotyczy
sytuacji i doświadczenia podobnych emocji. Dziecko słuchając tych
bajek nie czuje się zagrożone ani ośmieszone. Opisywanie stanów
emocjonalnych w bajkach sprzyja kształtowaniu empatii, rozumieniu
siebie i innych, ułatwianiu komunikacji, a tym samym skłanianiu do
niesienia pomocy. Bajki wskazują na sposoby radzenia sobie w
trudnych okolicznościach, takich jak: rozwód rodziców, alkoholizm w
rodzinie, pobyt w przedszkolu, nowe dziecko w rodzinie, kompromitacja.
Bajki terapeutyczne pozwalają bez lęku spojrzeć na swoje problemy i
uczą, jak pomagać sobie samemu w trudnych sytuacjach .Cudowny
świat bajek pozwala odmienić zdarzenia, odczarować je poprzez
powiązanie przyczyn z ich skutkami, czyli objawami lękowymi
Bajka pobudza do emocjonalnego zaangażowania się w uczucia
,jakich doświadczają bohaterowie. Uwrażliwia na los ludzi, zwierząt ,a
nawet upersonifikowanych roślin i przedmiotów. ,,Dziecko staje się
wrażliwsze na zło ,niesprawiedliwość , ból’’
Dzięki bajce dziecko może też w sposób zastępczy zaspokoić swe potrzeby
psychiczne-poczuć się kochane i akceptowane .
● Przykłady ćwiczeń własnych metodą dramy w pracy z dziećmi
w nauczaniu zintegrowanym.
W swojej pracy z uczniami bardzo często wykorzystuję metodę dramy.
Dzieci bardzo lubią takie zajęcia .Zawsze cieszą się one dużą sympatią. Dzieje
się tak dlatego iż drama opiera się na naturalnej skłonności do
naśladownictwa i zabawy. Pozwala dzieciom na otwarcie się. Dzięki niej
można zmieniać złe nawyki w zachowaniu uczniów oraz uwrażliwiać ich na
problemy otaczającego świata.
Z moich obserwacji wynika, że uczenie i wychowywanie przez dramę daje
uczniom zadowolenie. Pierwsze ćwiczenia w pracy z dziećmi mogą dotyczyć
wyciszania i rozwijania ich koncentracji. Wykorzystywałam zawsze
jednocześnie pięć podstawowych zmysłów: słuch, wzrok, dotyk, smak, węch.
1.Ćwiczenia słuchowe polegały na wsłuchaniu się w dźwięki dochodzące z
dalszego i bliższego otoczenia, wyizolowaniu pojedynczego dźwięku, aż po
wsłuchanie się w swój oddech, np.
a) Posłuchaj dźwięków dochodzących z zewnątrz budynku.
b) Posłuchaj dźwięków wewnątrz budynku.
c) Posłuchaj dźwięków wewnątrz sali.
d) Wsłuchaj się w swoje oddychanie.
Po wykonaniu tych ćwiczeń uczniowie byli bardziej skupieni, gotowi do
przyjęcia kolejnych informacji.
Kolejne ćwiczenia polegały na powtórzeniu ćwiczeń od „a” do „c” z
uzupełnieniem: spróbuj zidentyfikować każdy pojedynczy dźwięk, gdy go
sobie uświadomisz. Powtarzanie tego typu ćwiczeń powodowało wzrost
koncentracji dzieci. Chcąc ją dalej rozwijać dzieliłam dzieci na pary.
Jedna osoba wywoływała dźwięki, druga słuchała z zamkniętymi oczyma,
po czym słuchający albo powtarzał to samo, albo identyfikował usłyszane
dźwięki. Dzieci naśladowały także ruch, gest, mimikę twarzy.
2.Ćwiczenia wykorzystujące wzrok polegały na zapamiętywaniu konkretnych
przedmiotów, kolorów w otoczeniu .
3.Ćwiczenia związane z dotykiem przeprowadzałam, gdy wszyscy mieli
zamknięte oczy i podawałam polecenia, np. dotknij powierzchni ławki,
sprawdź czy jest twarda, delikatna, zimna, itp. Opisz swoje odczucia.
4.Poprzez smak i węch próbowali rozpoznać np. jabłko, cebulę, cytrynę
marchew, cukier
Dzieci uczestnicząc w takich formach zajęć uczą się poprzez zabawę.
Często prowadziłam ćwiczenia związane z uzewnętrznianiem uczuć, np.
pokaż mimiką uczucia, które budzi w tobie widok kolorowej letniej łąki
(przyjemność, zachwyt, oczarowanie). Innym razem uczniowie stojąc w
parach przedstawiali za pomocą mimiki, gestu, ciała uczucia: radość,
niepokój, smutek, złość bezradność. Następnie obrazowali swoje uczucia.
Ćwiczenia te uświadomiły im możliwości w pokazywaniu i odczytywaniu
zachowań, ukazywały rolę gestu i mimiki w wyrażaniu przeżyć. Pełniły także
funkcję rozluźniającą i przygotowującą do trudniejszych zadań. Dzieci w
wieku wczesnoszkolnym często są niepewne, mają trudności w formułowaniu
wypowiedzi, wysławianiu własnych myśli, więc stosowałam techniki dramy
związane z mową,, np. odczytanie fragmentu tekstu w sposób wyrażający
radość, zdziwienie, zazdrość, itp., lub rozmowy w rolach. Umożliwiam
uczniom również improwizowanie scenek (przedstawień bez scenariusza),
które wszystkie dzieci, we wszystkich grupach wiekowych i o różnych
uzdolnieniach lubią. Wykorzystuję tutaj zwykłe doświadczenia dzieci, np. z
życia codziennego. Improwizacja jest techniką, którą obok etiud
pantomimicznych i rzeźby najczęściej posługuję się. W czasie lekcji
„Rozmowy o sposobach przeprosin” uczniowie przyjęli rolę rodzica i dziecka.
Przedstawiali scenki obrazujące nieporozumienia w rodzinie. Później
wypowiadały się, co czuły będąc w danej roli.
Następnie pozostając w tych samych rolach miały wykorzystując gesty,
mimikę twarzy, ruchy ciała pokazać pojednanie. Uczniowie wykazali się dużą
pomysłowością. Przygotowując improwizacje scenek dzieci pracują zwykle w
zespołach. Samodzielnie przydzielają sobie role, układają scenariusz, tworzą
dialogi. Zatem muszą wysłuchać pomysłów innych kolegów, dokonać wyboru
a także wspólnie wykonać dekorację.
Mimo czasochłonności jest to technika bardzo przydatna w rozwoju dziecka.
Uczy samodzielności, samorządności, współdziałania w grupie.
Stwarza okazję do dzielenia się problemami, wspólnego przeżywania różnego
typu doświadczeń.
Rozwija zdolności komunikacji werbalnej i niewerbalnej a także umiejętności
osiągania kompromisu Istnieje pewne niebezpieczeństwo stosowania dramy.
Zdarzało się, że pojawiał się na zajęciach chaos albo dzieci wybierały i
odtwarzały niepożądane postacie bądź zachowania. Istotne jest zatem, aby
na początku stosowania jej technik ustalić jasne reguły a później
konsekwentnie je przestrzegać oraz bacznie obserwować i w odpowiedniej
chwili udzielać instruktażu.
Na zakończenie
zajęć nigdy nie oceniałam występów dzieci.
Każdy spotkał się z miłym podsumowaniem swojej pracy.
Reasumując dodam iż drama ma wiele walorów dydaktycznych i
wychowawczych. Doskonali ekspresję i sposób wyrażania siebie za pomocą
komunikatów niewerbalnych, wzbogaca więc dziecko i tym samym rozwija je
pod względem emocjonalnym, intelektualnym, sprawnościowym, a także
zaspakaja potrzeby, dążenia, oczekiwania i aspiracje edukacyjne dziecka.
Uważam ,iż drama powinna być obecna we współczesnej edukacji
wczesnoszkolnej, bowiem:
-pozwala lepiej poznać siebie i innych
-rozbudza wiarę we własne siły
-pobudza wyobraźnię
-daje radość i satysfakcję z samego siebie jako twórcy i pomysłodawcy
-wyzwala emocje
-odrywa od szarej codzienności szkolnej i jest jednocześnie odpowiedzią na
konkretne -problemy stawiane przez życie
-rozwija zdolność komunikacji werbalnej i niewerbalnej
-rozwija koncentrację
-zapewnia poczucie bezpieczeństwa i akceptacji
-buduje szczególny rodzaj więzi między nauczycielem a uczniami
-uczy współdziałania w grupie
-przezwycięża nieśmiałość
Literatura:
1.B. Way , Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży,
Warszawa 1997 r.
2.M. A. Szymańska „Drama w nauczaniu początkowym”,
Warszawa 1998 r.
3.R. Więckowski, M. Andrzejczak Życie Szkoły 1/97, Drama w edukacji
polonistycznej dziecka
4.M .Molicka ,Bajki Terapeutyczne ,Poznań 1999,
Wydawnictwo Media Rodzina, s.22
5.J. Wierszyłowski , Psychologia muzyki, PWN,
Warszawa 1981,s.273